Varmare, våtare, villare. Bokessay om utviklinga i novellesjangeren

Varmare, våtare og villare?
Då eg var i tenåra, og lånte i snitt ti bøker på biblioteket kvar veke, kom eg over ein novelleantologi
med tittelen Et usendt kjærlighetsbrev og andre noveller om kjærlighet fra hele verden i . Eg var
sjølvsagt ute etter romantikk, og det fann eg, men av eit anna slag enn venta.
I novella Clara Shiatos skjønne liv brukar den hebraiske forfattaren Yoram Kaniuk 26 sider på å skildre
ei dramatisk sjebne: Som 12-åring møter Clara sin store kjærleik, Shmuel, men dei blir gifta bort på
kvar sin kant. Ho overlever jødeforfølgjingane under 2. verdskrig og emigrerer til det nyoppretta
Israel, kor tilstandane er kaotiske. Clara jobbar som vaskehjelp, sørgjer over sonen som vart katolsk
munk, trøstar barnebarnet sitt som er prostituert med ein valdeleg hallik, smuglar motvillig hasj til
sonen som sit i fengsel og steller den døyande mannen sin. Så møter ho Shmuel att, dei giftar seg og
flyttar til eit hus ved havet. Språket er herleg blømande og poestisk heseblesande, og siste setninga
er slik:
”Siden satt de ved vinduet i rommet med den blå vasen og drakk myntete, og Shmuel spurte, Clara,
hva tenker du på, og hun sa på livet, og han sa hva da, og hun sa jo, på hvor deilig livet var, hvor
skjønt det var, dette mitt liv.”
Høyrest det banalt ut? Det er klart at den litterære stilen var romantisk og svært unorsk. Men for ei
tenåringsjente – rein dynamitt! Den uventa sluttreplikken tok fullstendig knekken på meg, eg grein
og grein, og i fleire år var denne novella ein skatt som eg tok fram og las av og til. Og grein kvar gong.
Likevel gjorde ikkje den sterke lesaropplevinga at eg kasta meg over andre noveller. Novellesjangeren
har hatt lite å by dei av oss som innimellom likar å kjenne håra reise seg på armane medan vi les, og
som har ein hang til ”sturm und drang”. Norske noveller har vore dominert av grå kvardagar,
vanskelege relasjonar og mangelfull kommunikasjon, formidla så subtilt at du først etter avslutta
lesing tek til å skjøne kva som eigentleg stod der. Den forståinga av novellesjangeren er ikkje eit
særnorsk fenomen.
I artikkelen Sjarlatanen i blinkende blazer. Tanker om den moderne novellen, trykt i siste nummer av
Bokvennen ii , skriv den amerikanske forfattaren Michael Chabon at novella sidan 50-talet ser ut til å
ha blitt sjangerbestemt som: ”den samtidige, hverdagslige, handlingsløse historien som åpenbarer en
epifanisk innsikt”. Han fortel at ei novelle tidlegare like godt kunne vere science fiction,
spøkelseshistorie, grøssar eller ei forteljing om krig, romanse og historiske hendingar. Desse
novelletypanen blei imidlertid pressa ut av det gode, litterære selskap då det spreidde seg ei
oppfatning av at det som var underhaldande var intellektuelt mindreverdig. Chabon viser så til korleis
mange av dei største romanforfattarane på sjarlatanvis har leika seg i grenseområda for
romansjangeren, og på den måten tilført energi, leik og humor. Og, som han tørrvittig seier: ”Noen
av dem har til og med endt opp med å stå med ett bein på hver side av den mest forvirrende og
mystiske grensen av dem alle: den som går mellom enorm komersielle suksess og uforbeholden ros
fra kritikerne.” Artikkelen endar med ei oppfordring: Om novellistane vil fornye novella, må dei
sprenge sjangergrensene. Dei må bli sjarlatanar i blinkande blazerar; bryte normene for danna,
litterær oppførsel og underhalde oss.

At novella vert oppfatta som ein sjanger med strenge rammer vart også diskutert på Litteraturhuset i
Oslo i haust. I regi av Norsk kritikerlag møtte den danske kritikkens ”enfant terrible”, Lars Bukdahl,
sin norske kollega Kaja Schjerven Mollerin for å diskutere om det er nye trendar å spore i norske og
danske noveller. Dei var samde om at den psykologiske realisismen framleis dominerer sjangeren,
sjølv om vi har sett meir bruk av fantastiske, absurde og dramatiske innslag dei siste åra.
Kaja Schjerven Mollerin peikte på at det er fleire innslag av det fabulerande i tekstar publisert som
forteljingar enn i novellene. Så kan ein lure: Er det slik at noveller som bryt med sjangerkjenneteikna
vert omdefinerte til forteljingar? Og kvifor er det slik at ei spennade, romantisk eller morosam
forteljing må ha i ein annan sjanger enn ein tekst som på meir subtilt vis skaper empati og
ettertanke? Det må sjølvsagt ikkje vere slik, og det finst dei som utfordrar novellesjangeren.
Hans Herbjørnsrud har sidan debuten i 1979 strekt både formatet, realismen og språket i novellene
sine, og har leika seg i grenselandet mot det sjølvbiografiske sidan Knausgård leikte indianar i skogen.
Både Bukdahl og Schjerven Mollerin heldt han fram som ein forfattar som bryt med tendensen til
intimisering, eller det Bukdahl kalte ”de små og inneklemte følelsene, den lille tåren i øyet” iii .
Nei, det er ikkje mykje smått og inneklemt over novellene til Herbjørnsrud. Det var først då eg
oppdaga han at eg sjølv vart verkeleg glad i norske noveller, der fann eg eit eksplosivt språk som i
blømande metaforbruk kunne minne om Clara Shiatos skjønne liv. Sjølvsagt var ikkje eg den same
lenger, og Herbjørnsrud skil seg på mange vis frå den hebraiske forfattaren. Sams var likevel det
heftige temperamentet og viljen til å gå inn i dei mørke sidene ved tilveret.
Herbjørnsrud har enno ikkje fått det ein kan kalle arvtakarar blant norske novellistar, vart det
konkludert på Litteraturhuset. Men det finst fleire som eksperimenterer: Gunnhild Øyehaug, John
Erik Riley, Lars Petter Sveen, Jon Øistein Flink, Ingeborg Arvola og Jan Grue har alle vorte framheva.
Men den novellesamlinga som sist gav meg gåsehud, var Alle barn er laget av ild av Nicolai Houm iv .
Novellene hans er kanskje ikkje blant dei mest eksperimentelle, dei er stort sett realistiske og
klassiske i forma, med overraskande sluttpoeng. Til gjengjeld set dei ofte ein real støkk i lesaren.
Houm skriv om det farlege og dramatiske som ofte er nærare enn vi trur, og famnar vidt både i tid og
rom.
I novella Slutten skildrar han først norske ungdommar som strittar imot å gå inn i eit ansvarleg
vaksenliv. Så ei framtidig miljøskandale i det politiske miljøet i Kina, så eit amerkansk samfunn i fullt
samanbrot etter ei global finanskrise. Til sist møter vi igjen det unge norske paret, isolerte på
landsbygda etter at storsamfunnet har brote saman, og villige til å drepe for mat til seg og sine.
Tematikken har ikkje akkurat mist aktualitet sidan han blei publisert.
I Kjærlighet møter vi ein biolog som overvakar forsøket på å dyrke plantar på ei romferge i bane
rundt jorda. Saman med pornostjerna han fantaserer om, er plantane alt han bryr seg om.
Samstundes overvakar ein psykolog astronautane på romferga, og hevdar at dei har ei høgst
uregelementert kjærleiksaffære på gang. I ei fantastisk sluttscene kollapsar biologen fordi plantane
hans har vorte øydelagde, mens eit mållaust internasjonalt team i Paris ser på videooverføring av at
astronautane har sex i vektlaus tilstand.
Mest av alt skiller Houm seg ut gjennom viljen til å bruke verkemiddel som i ein kontekst av
kjenslevare, norske noveller er nærmast skandaløst dramatiske. I tittelnovella Alle barn er laget av ild

fortel ein mann om kva som skjedde då kona tok seg arbeid på ein barnevernsinstitusjon for å få
utløp for morsinstinktet sitt, sidan han ikkje kunne gjere henne gravid. På den første vakta vart ho
valdteken av ein rasande ungdom med svart blikk. Samtidig sat mannen heime og forbanna Gud som
ikkje svarte på bønene deira om eit barn. Fortvila tenkte han: ”Kom igjen, Satan, send en av de falne
englene for å befrukte henne.” v
Håra på armane reiser seg i sjokk og fryd, og det av ei norsk novelle! Det er ikkje noko gale med den
lavmælte novella som kviskrar poenget sitt i underteksten, men av og til er det fint med fyrverkeri!
Det er spådd at klimaet i framtida skal verte varmare, våtare og villare, og i tillegg har Tomas Espedal
varsla at han skal skrive ei novellesamling utan ei einaste novelle. Så – på med den blinkande
blazeren, la kreativiteten flamme i gamle og tørre sjangergrenser!
Merete Røsvik Granlund
Publisert til Aftenposten K desember 2011.
i
Stokkelien, Vigdis (red.) Et usendt kjærlighetsbrev og andre noveller om kjærlighet fra hele verden. Den norske
bokklubben, 1980
ii
Bokvennen nr. 3, 2011
iii
Sjå referatet ”Psykologisk realisme dominerer fortsatt nordiske noveller” på heimesida til Norsk kritikerlag
(http://www.kritikerlaget.no/pages/nor/651-psykologisk_realisme_dominerer_fortsatt_nordiske_noveller)
iv
Tiden norsk forlag, 2009.
v Ibid.