Naturgrunnlag, historie og kommune

Naturgrunnlag, historie
og kommune
AV MAGNAR KLOSTER

5
Naturgrunnlag
BERGGRUNNEN
Berggrunnen i Fitjar vart til då store mengder
steinsmelte (lava) kom opp frå djupet og størkna
i eller på jordskorpa fleire gonger i perioden
mellom 490 og 420 millionar år sidan. Også i
seinare periodar for over 200 millionar år sidan
har smelter sprengd seg opp i dagen eller laga
gangar i spekker i berggrunnen. I nord og aust
finn me gabbro. I vest har me eit granittmassiv.
Dessutan er det mindre granittsonar både i og
sør for gabbrofeltet. I sør mellom gabbroen og
granitten er det for det meste sure og basiske
dagbergartar (t.d. diabas, basalt, grønstein og
vulkansk konglomerat). Innimellom kan det
dukka opp spennande gangar med mineralkrystallar
som feltspat, kvarts og glimmer. I ein slik
gang er det t.d. funne rubelitt (rosa turmalin)
som kan vera verdifull og interessant i mineralsamlar-miljøet.
Industriell utnytting av berggrunnen har det
vore lite av. Men i 1870-80-åra då ”gullfeberen”
raste, vart det skjerpa litt svovelkis i Hellandsmarka
og ved den gamle vegen til Sæterbø.
På Fodno har det også vore eit granittbrot. Frå
slutten av 1970-talet har det vore arbeidd med
planar om eit større steinbrot (1500m x 500m) i
gabbro-området ved Raunholm.
På Bømlo (Lykling) vart det funne gull i ei smal
kvartsåre (8-10m). Kan henda er det same
kvartsåra som held fram over Stord, er synleg
somme stader, og kjem ut att ved Engevik. Det
har så langt ikkje vore gull å finna på desse
kantar.
LANDSKAPET OG JORDA
Under siste istida var heile Sunnhordland dekka
av is. Då breane byrja røra seg, reiv dei med
seg det dei kunne. I Hardager var fjellgrunnen
danna av den mjuke, porøse fyllitten, og det var
her breane grov ut Hardangerfjorden. Desse
massane vart førde vidare utover. Fitjarfjellet
var hardt, og breane kunne ikkje gjera stort
anna enn å snaua bort laust materiale, og det
nakne fjellet vart ståande att. Breane må dessutan
ha hatt retning N-S for øyane har mindre
eller større utgravne sprekker i den retninga.
Dei medførde morenemassane for i havet. Litt
låg att i holer i terrenget, og danna myrar kringom
når regnvatn og humus kom til.
Isbrear frå fleire istider har delteke i forminga
av landskapet. Lokale brear har t.d. grave ut
botnar (Botnavatnet og dei fleste andre vatna på
fjellet). Inst i Botnavatnet er det ein del morenemassar
etter ei slik lokal bre. Også elvane har
vore med å forma landskapet. I Rydlandselva
kan me finna ein spennande formasjon som
vert kalla Jøtuls-brua.
JØTULSBRUA
I Rydlandselva finst det ei bru laga av elvearbeid gjennom
lang tid. Brua vert kalla Jøtulsbrua. Ein slik naturformasjon
var ikkje enkel å forklara. Då måtte ein ty til overnaturlege
forklaringar.
Gunhild J. Aarbø har skrive ned: ”Yver ein del av elvi
attmed Aarbø er det ei bergbru dei kalle «Jøtelen». Det
gjeng den segni at «jøtlane» ein gong skulde byggja bru
yver elvi; men då dei hadde bygt noko av brui, rann soli,
og då var det ute med jøtulen”.

Då isen vart borte siste gong for 11000 år sidan,
heva landet seg 30-50 m her ute ved kysten.
Høgaste havnivå (marin grense) etter istida på
Fitjar var 44 m over sjøen i dag – avgjort etter
ein strandvoll på Volden. Under landhevinga
kom store moreneavsetjingar opp i dagen. I
desse avsetjingane er det funne 15000 år gamle
bitar av blåskjel og haneskjel. Større samanhengjande
morene-område er Fitjargardane
saman med Rimbareid og Vik og området sør og
sørvest for Storavatnet. Jorda er fruktbar, men
er ofte vanskeleg å dyrka på grunn av mykje
kultestein, og mange stader er det myrar kor
det er vanskeleg å finna avløp.
Frå istida og til no er ein heller stutt geologisk
periode, og me kan ikkje venta å finna særleg
vitringsjord. Rein humus-jord finn me berre i
myrar. Rein sand- og grus-jord finn me etter
elvearbeid, og somme stader kan me også finna
leirjord. Men dei fleste stadane er morenejorda
dominerande og elles jord med variantar av
sandblanda mold.
All jorda i kommunen er, bortsett frå områda
på fjellet, avsett under vatn. Dette ser ein mest
tydeleg i nord og aust der gardane ligg på terrassar
langs kysten. Landet over havflata vart
liggjande aude, og då landet steig, kom jorda
under vatnet til syne. Fjellgrunnen er næringsrik,
og gjev fleire stader frodig vegetasjon. Men
vitringa går seint. Gabbroen vitrar raskare enn
granitten og gjev meir vegetasjon – noko som er
synleg i naturen.
Fitjarøyane høyrer med til den gamle strandflata
og vart til då brear under istidene dekka
landet over havet og heldt det nede. Havbølgjer
og frostsprengjing arbeidde då med nedbryting
av strandflata. Etter istidene heva landet
og strandflatene seg. Øyane er 40-50 m høge (i
høgd med den marine grensa), og sjøområda
rundt kan vera skumle farvatn med ujamne
botntilhøve.
Mellom Årskog og Landa er det ei brei flate
(100 - 200m) som vert avslutta mot ein høg
fjellskrent. Bølgjene har tært på fjellet og gjort
skråninga bratt. Steinurane fortel om klimatilhøve
med frostsprengjing som utløyste ras.
FJELLET, UTMARKSOMRÅDA
OG SKJERGARDEN
Tettstad (1 %)
Produktiv skog (10 %)
Dyrka jord (7 %)
Uproduktiv utmark (73 %)
Ferskvatn (5 %)
Fjellet er ei ressursrik kjelde for fitjarbuen. Her
er det større og mindre vatn. Elvane frå vatna
er ei evig energikjelde som har vore nytta til å
driva gardsmøller, stamper, sagbruk og seinare
generatorar til elektrisitetsproduksjon. Fjellvatna
gjev også drikkevatn med god kvalitet. Vatna
saman med elvane, topografien, vegetasjonen
og utsynet dannar ei flott ramme for fitjarfjellet
som rekreasjonsområde. I fitjarfjellet bles det
mest alltid. Energiressursen i fjell-vinden er
stor, men vanskeleg å utnytta på ein god måte.
6

7
Fjellområda vert gjerne kalla ”eit Noreg i miniatyr”,
ei nemning som høver godt. Fjelltoppane
på Handfjellet, Midtfjellet, Kidno, Klovskardfjellet
og Melen strekkjer seg rundt 500 moh.
Høgaste toppen er Litlasåto som me finn på
Grønafjellet. Ho er 679 moh. Det største vatnet
på fjellet er Klovskardvatnet. Mosavatnet ligg
høgast på 458 moh.
Fjellet har i uminnelege tider vore nytta til
beiteområde for husdyra – sauer og storfe vart
tidlegare jaga til fjells i sommarhalvåret. Framleis
vert det nytta slik, men i mykje mindre
målestokk. For å betra beiteområda har fitjarbonden
drive med lyngsviing. Av og til har fjellet
stått i brann heilt ufriviljug og ute av kontroll
slik som på songarstemne-dagen i 1946, i
romjula 1948 og i påskehelga 1974. Mykje lyng
og skog gjekk med i brannane, men dette er
skader som naturen over tid har reparert.
Fjellet er rikast på vegetasjon og dyreliv i sør,
men heile fjellet er nytta til småviltjakt (hare,
orrfugl og rype) og fiske. Aure er det i dei fleste
fjellvatna. Stiar går inn på fjellet frå ”alle”
kantar. Fjellet og utmarksområda er også
vorte meir tilgjengeleg gjennom skogsvegar i
løpet av dei siste 30 åra. Vegen til Svartavatnet
i samband med utviding og fornying av Fitjar
vassverk og ny kraftstasjon på Rimbareid har
opna tilgangen til fjellet for fleire, og er spesielt
mykje nytta. Men for dei som nyttar fjellet
mykje er nok dei gamle stiane mest nytta.
Bl.a. Stord-Fitjar Turlag arrangerer fellesturar,
driv kulturarbeid, merkjer vardar og held stiar
og bruer ved like. Såleis vert fjellområda gjort
tilgjengelege og interessante for folk flest. Dei
har også gitt ut eit turkart (2008) og ein faldar
”Fjellgleder på Stord” kor dei kjem med mange
fine turframlegg (6 av dei i Fitjarfjellet).
Mesteparten av Fitjar er rekna som uproduktiv
utmark. Det er stort sett fjellområde med
bergknausar og lyng. Innimellom knausane
og lyngrabbane er det stort sett vanleg vestlandsvegetasjon.
Dvergbjørk og lågtveksande,
fleirårige lyngplanter saman med ymse grassortar
og blomeplanter pregar undervegetasjonen.
Kalkkrevjande og sjeldne artar på desse
kantar t.d. reinrose kan dukka opp saman med
fjellsmelle i gabbro-områda på Grønafjellet.
I både skogen, utmarka og på fjellet kan ein
finna blåbær og tytebær, varierande frå år til
år. Bærhaustinga var nok viktigare i tidlegare
tider enn no. Også ymse typar sopp vert nytta til
matauk. Honningproduksjon frå lyngmarka er
også nytta.
VESTBØSTADTJØRNA
Fugleliv i Vestbøstadtjørna naturreservat
Fuglelivet er rikt. Nærare 200 artar er observerte
i Fitjar. Alle kan ikkje nemnast her. Rimbareidtjørna
og Vestbøstadtjørna er to viktige
trekk- og hekkeområde for våtmarksfugl som
er verna som naturreservat (1995). Desse
områda hjelper til med å ta vare på fuglelivet.
Ved Rimbareidtjørna som vart rehabilitert i
2009, er det observert 88 ulike artar, av dei 21
raudlista artar. Ved Vestbøstadtjørna er det sett
opp eit observasjonshus som kan nyttast til å
oppleva fuglane. Elles er det mykje småfugl
både i skog og mark, og sommarsdagen kan
ein høyra fulltonande kor av ymse sangfuglar.
Større fuglar som kråke, skjor og måse er også
tallrike. Hegren er ikkje uvanleg. Vipa held seg

på myrane. I fjell, skog og utmark kan me finna
rype og heilo, lom, orre og tiur. Fuglar som ugle
(kattugle og hubro), ramn, ørn (kongeørn og
havørn) og hauk er vortne meir sjeldne enn for
eit par generasjonar sidan. Blant hakkespettane
er kvitryggspetta og gråspetta dei vanlegaste.
I øyane har Fitjar tre sjøfuglreservat på
Tangbleikjo, Senjen og Eggholmen.
Dyreartane er det færre av. Ekorn og hare (vart
sett ut på slutten på 1800-talet) er allminnelege.
Røyskatten er vorten meir sjeldan. Det
same gjeld minken. Minken høyrer opprinneleg
ikkje til her, men klarte å røma frå ein minkfarm
i Fitjar i 1930, og vart seinare vill. Hjortestammene
i kommunen er i vekst (totalt 600-
700 dyr på øya). Av andre pattedyr kan nemnast
smågnagarar som spissmus og flaggermus.
I gammal tid var bøgarden eit skilje mellom
innmarka og utmarka. Dette skiljet var på ein
måte ei endeleg grense som ikkje måtte rokkast
ved. Slik hadde det alltid vore, og slik skulle
det vera i framtida. Med moderne maskinar og
pågongsmot er denne grensa passert, og mykje
utmark er vorte oppdyrka i seinare år.
FITJARØYANE
Biletet syner xxxxøyo med xxxfyr i bakgrunnen.
Fitjarøyane er nemninga på dei fleire hundre
øyane som ligg vest av Fitjar og strekkjer seg
til Slåtterøy fyr i Bømlo kommune. Selbjørnsfjorden
er nabo i nord, og derifrå vert Nyleio og
Engesundsleio dei viktigaste ferdselsårene mot
sør.
Fitjarøyane er eit særprega og variert skjergardslandskap
med bl.a. kystlynghei og mange
spor etter bruk i tidlegare tider. Hanøyo er ei av
øyane kor kulturlandskapet er teke godt vare på
og premiert med Kulturlandskapsprisen i 2006.
Knapt nokon stad i Noreg kan du oppleva meir
variert natur. Lune vikar, idylliske småhus og
naust, frodige beiteområde og lyngkledde myrar
og haugar vitnar om gammalt kulturlandskap.
Samstundes ligg villskapen på lur, med opne
sjøområde nær innpå holmar og nes. Kulturlandskapet
er i stadig endring, og fleire stader
er t.d. sjølvfrøa tre byrja å trengja seg inn på
tidlegare beiteområde ettersom det vart slutt på
beitinga.
Smedholmen er ei lita låglendt øy, kledd med
bjørk og lyngheilandskap. Her ligg eit typisk
vestlandssmåbruk. Smedholmen kyst- og
naturlivsskule held til her. Her kan ein få innføring
og opplæring i ymse som t.d. navigasjon,
sjømannskap, seglsying, tauverk, knop og
stikk og turar med S/K ”Seladon”.
Sjø og fiske
Sjøen rundt øyane har alltid vore rik på ressursar.
Silda kom årvisst attende og var lenge ein
sikker matauk. Fiske etter aure og laks, kysttorsk,
sei, lyr, hyse, makrell og andre fiskeslag
var også nært knytta til kvardagen inntil for ein
generasjon eller to sidan. Tang og tare, hummar
og krabbe og ulike typar skjel har også opp
gjennom tidene vore viktige ressursar for fitjarbuen.
Fiskeplassane kunne vera mange - frå ei
mil til havs t.d. Taragrunnen og innetter båer
(t.d. Håkelbåen), fluer (t.d. Sigleflua) og skjer
(t.d. Eggholmsskjera).
I tillegg til jordbruk har også fitjarbuen gjennom
8