Leidarsteidn 2008 .indd - Bømlo Tur- og Sogelag

LeidarsteidnÅrshefte 2008Bømlo Tur- og SogelagPris kr 80,-

InnhaldForord ved leiar i Bømlo Tur- og Sogelag.............................. s. 3Tillitsvalde.............................................................................. s. 4Minnesteinen ved Bømlo kyrkje............................................. s. 5Minnesteinen i Espevær.......................................................... s. 24Frå Bråskot til Bømlo - Soga om “Minare Knut’n”................ s. 28Karinestova - og folket som budde der.................................... s. 40Saltebua frå Langevåg - som vart potteri i Sverige................. s. 48Baksidebilete........................................................................... s. 52Bømlo Tur- og Sogelag 2 Årshefte 2008

FORORDKjære medlem og lesar!2008 har vore eit ganske vanleg driftsår for sogelaget. Størstedelen av arbeidet er å skaffa pengar tilvedlikehald av dei gamle husa. I år har me ikkje hatt dei heilt store prosjekta når det gjeld restaureringog vedlikehald, men neste år ser det ut for at me må skifta vindauga i Bergeshuset, og det blir ein storkostnad. I år har me bytta dør og dørstokk på Hilleborgstova. Tusen takk til dei som stod for det. Mehar og hatt eit prosjekt gåande på Lageret i Olsahuset. Tusen takk til Colin Grover for det framifråarbeidet han har gjort der. Takk og til Karl Eide og Bjørn Lønning for malingarbeid på Fridtun. Restenav vedlikehaldsarbeidet har vore det me kallar for “småputl” på godt norsk.Sogelaget har i år overteke Ådnahytta som me skal vedlikehalda og driva. At me har fått overtekeden er takka vera Svein Strand. Takk til han for alt det arbeidet han har gjort for laget. Me har enkeltetankar om kva me skal nytta hytta til, men tek med glede mot fleire gode idear.Ellers har me vore med og arrangert dansegalla og kystsogedagar saman med idrettslag og skyttarlag.Dette er noko me håpar er kome for å bli. Den tradisjonelle krabbafesten vår vart i år flytta tilBergeshuset og omgjort til ein mimrekveld med rømmegraut, spekemat, song og vising av flotte gamlebilete frå bygda.I år har det vore ein god del utleige av Bergehuset. Me håpar det blir like bra neste år og.Me set stor pris på at skulen nyttar dei gamle husa våre under prosjektet “Gamle hus fortel”, og at deinyttar og vedlikeheld turstiane.Ein stor takk til Lorentz Reitan for pengegåve til laget.Til slutt vil eg takka nye bidragsytarar til Leidarsteidn; Nils Henning Vespestad og Tor M. Simonsen.Men me treng endå fleire skrivelystne, så har du noko som kan passa, er det berre å setja i gong. Metreng og nye medlemmer, både aktive og passive. Det er noko som heiter at du skal ikkje eiga meirenn du har råd å la andre vedlikehalda. Mykje sant i det, så meld dykk inn.GOD JUL OG GODT NYTTÅR TIL ALLE VÅRE LESARAR!Norvald NytveitleiarVi støttar Bømlo Tur- og SogelagTlf. 53 42 60 70 / Fax 53 42 60 71Bømlo Tur- og Sogelag 3 Årshefte 2008

Tillitsvalde for Bømlo Tur- og Sogelag,valde på årsmøtet i 2008StyretFaste medlemer av styretVaramedl. til styret:Leiar Norvald Nytveit, 1 år (gj.val) Knut Hegle, 1 årNestleiar Bernt Emil Vika, 1 år Kristen Thorsen, 1 årKasserar Ruth Berny Lønning, 1 år Margit Hovland, 1 årSekretær Odd Engen, 2 år (gj.val) Svanhild Vespestad, 1 år (gj.val)Styremedlem Berge Olson, 2 år (gj.val) Nils Peder Holme, 1 år (ny)Styremedlem Anne Grete Engen, 2 år (gj.val) Inger Anne Hovland, 1 år (ny)ArrangementsnemndBernt Emil Vika, 1 årOve Aga, 1 årSigne Lønning, 2 år (gj.val)Torhild Neset Vika, 1 årStåle Vorland, 1 årInge Lie, 1 årEndre Barane, 1 årKristen Thorsen, 1 årLars Skippervik, 1 årLiv Olson, 1 årNemnd for merking av stiarLiv Olson, 2 år (gj.val)Arne Lønning, 2 år (gj.val)Reinert Hovland, 1 årHerdis Westrheim 1 årValnemndLiv OlsonEinar VestvikMie GroverKursnemndSigne LønningAnne ToftAnne Karin PedersenRestaureringsnemndKnut Hegle, 1 årNormann Larsen, 1 årNils Peder Holme, 1 årLars Inge Vestvik, 2 år (ny)Arvid Samdal, 1 årReinert Hovland, 1 årArne Vorland, 1 årLeif Egil Barane, 1 årLeif J. Vespestad, 1 årStåle Vorland, 1 årSkriftstyreBernt Emil VikaOdd EngenNorvald NytveitBerge OlsonHus-styre for OlsahusetAnne Grete EngenSigne LønningKolbjørn LønningMagne Vika (ny)Internetthttp://www.bomloturogsogelag.noBømlo Tur- og Sogelag 4 Årshefte 2008

Minnesteinenved Bømlo kyrkjeVed Bernt Emil VikaMinnesteinen over dei falne frå Langevåg, Vika og Holme står i dag ved Bømlo nye kyrkje.Opphaveleg vart steinen sett opp ved vegkrysset mellom hovudvegen nordover og vegen til Vorland.Dette skjedde like etter at 2. verdskrig var over. Då den nye kyrkja var ferdig i 1960, vartsteinen flytta til der han står no. På steinen er det gravert inn åtte namn, namn på unge mennsom på forskjellig vis miste livet i den store krigen. Nedanfor følgjer ein presentasjon av dessemennene. Det er med djup respekt og takksemd eg skriv om desse personane. Alle valde dei ådelta i kampen for vår fridom, og alle ofra dei det største dei hadde, sitt eige liv.Presentasjonen her skjer i same rekkefølgje som på steinen.Minnesteinen slik den var plassert før 1960.På biletet bakerst: Gunnhild Vika. I midten f.v.:Janice Olson, Marit Vika, Astrid Vespestad og Gerd Breien.Framme: Bernt Emil Vika.I bakgrunnen til høgre ser vi Kyrkjefjellet.Minnesteinen ved Bømlo kyrkje.Appell ved 9. kl. Hillestveit skule 8. mai 2006.Bømlo Tur- og Sogelag 5 Årshefte 2008

Nils Berner Vikadesse tre seg for å stela ”Bob” og dra over tilSkottland. Turen over gjekk fint, og dei kom frami god behold den 23. juli.Ei stund var Nils Berner i flyvåpenet, mensøkte seg over i marinen og kom då med ishetlandsgjengen. Han gjorde teneste på M/K”Bergholm”, som hadde vorte rekvirert av RoyalNavy til illegale oppdrag på norskekysten.Skipper om bord var den legendariske LeifLarsen, Shetlands-Larsen.Nils Berner Vika.Nils Berner Vika vart fødd den 12. april 1922 pågardsbruket Myrane på Vestre Vika. Foreldra var(Hans) Kristian Vika og Elemina Vika, f. Erikseni Askøy. Nils var den yngste i ein søskenflokk påtre.Far til Nils Berner hadde bygt våningshus og løepå garden, han hadde i tillegg veita ut jorda eindel. Han dreiv også fiske, m.a. med notabruketetter faren, Nils Hansen frå Berge. På gardenhadde han tre melkekyr, nokre ungdyr og hest.Den tredje turen Nils Berner var med til Norgeskulle bli hans siste. Den 22. mars 1943 på vegheim frå Træna, utanfor mørekysten, vart deioppdaga av tyske rekognoseringsfly. Ei stundetter kom to tyske flybåtar, og angrepet var såkraftig at ”Bergholm” gjekk ned. Nils Bernervart truffen i foten og hardt såra. Mannskapetmåtte gå i livbåten, ein liten båt på16 fot som itillegg var skada etter angrepet. Natta til 23. marsdøydde Nils Berner av skadane han hadde fåttog vart senka i sjøen. Han ville ha fylt 21 år omnokre veker. Dei andre sju av mannskapet roddei tre døgn før dei nådde land. Alle desse vartredda og kom seg etter kvart over til Shetlandigjen. For innsatsen sin i krigen fekk Nils BernerKrigsmedaljen post mortem.Meir detaljerte opplysningar om Nils Berner Vikafinn ein i Leidarsteidn for 2004.Her vaks Nils Berner opp, ein god stad forein aktiv og omgjengeleg gut. Skulen for NilsBerner var på Tjong. Der var P. T. Bore lærar i eiårrekkje.I ungdomen begynte Nils Berner på fiske,som så mange andre på hans alder på den tida.Sommaren 1941 var han med fiskeskøyta ”Bob”frå Vika. Om bord der var også to andre unggutar,Jens og Erik Grutle. Den 20. juli det året bestemteM/K “Bergholm” med livbåten der Nils døydde.Bømlo Tur- og Sogelag 6 Årshefte 2008

Skuleklassen til John Lodden.Bakerst f.v. Anton Vestvik, Peder Eidesvik, John Lodden, Kristian Tvedt, Mathias Hovland, KristianLodden, Erling Vorland, Mathias Andal, Alf Vestvik, Neumann Tvedt, Ommund Eide, Johan Knutsen.I midten f.v. Johannes Hovland, Synnøve Hovland, Ingrid Vespestad, Ingrid Vestvik, Ragna Kallevåg,Johs. Tvedt (lærar), Elisabeth Hovland, Helene Hovland, Anna Strand, Cecilie Hovland, Lars Tveit.Framme f.v. Inger Kallevåg, Lilly Vespestad, Emma Lodden, Petra Holme, Ingrid A. Vestvik,Ragna Strand, Marie Langåker, Borghild Kallevåg, Kristine Lønning, Johanna Langåker, Tølly Andal,Anna Torkelsen. Foto frå Svanhild Vespestad.M/K “Aksel” ligg her til kai ved piren på verkstaden til Jack Moore i Scalloway på Shetland.Foto frå Anker Gravdal, Stord.Bømlo Tur- og Sogelag 9 Årshefte 2008

Attest på John Lodden si teneste i Sjøforsvaret, underteikna av forsvarssjef, kronprins Olav.Familien til John har dekorert attesten med bilete og medaljar. Utlånt av Anker Gravdal, Stord.Bømlo Tur- og Sogelag 11 Årshefte 2008

D/S ”Vespasian” vart bygd i Porsgrunn i 1935.Båten var på 1570 br. tonn. Fram til 1940 vartbåten kalla ”Betta”. Den var eigd av Rederi A/SVespasian og driven av Hilmar Reksten, Bergen.Huset på Holme der Arthur vaks opp.Foto frå Gerhard Stelander.Kartet viser posisjonen der “Vespasian” varttorpedert og gjekk ned.I 1945 sette regjeringa ned einredaksjonskomité som skulleutarbeida eit minneskrift omdei falne under krigen. Minneskriftet«Våre falne» vart gittut i åra 1948-1951. Dei etterlatteetter Arthur Stelander fekkeit eksemplar av dette bokverketav dåverande Bømlo kommune.Faksimilen viser ordførar EnokEide si påteikning i bokverket.D/S “Vespasian”Foto frå Kristoffer Bergtun si samling, v/Bømlo kommune.Bømlo Tur- og Sogelag 13 Årshefte 2008

Jakob Normann HolmeJakob Normann Holme vart fødd den 8. mai 1921på Holme. Foreldra var Gjert Olsen og Oline,f. Andersen, begge frå Solund. Dei hadde kjøptgardsbruket til Endre Engelsen på Holme i 1914(gr.nr. 42 br.nr. 1). Som det var vanleg på dentida tok folk ofte etternamn etter plassen der deibudde. Etternamnet vart difor etter kvart endra tilHolme.Gjert og Oline hadde ein stor barneflokk, 9 i alt.Jakob var den siste i rekkja, og då han vart fødd,var faren 55 år gammal.Ved sida av gardsdrifta dreiv Gjert fiske. Hanhadde sildegarn, to laksenøter og teiner. Pågarden hadde han 4 – 5 melkekyr, unglevande,hest og sauer. Jakob gjekk på skulen på Tjong.Her var Peter Bore lærar.Jacob Normann Holme.Foreldra til Jacob, Gjert og Oline.Foto frå Gerd Holme.Under krigen, den 6.oktober 1941, drog Jakob,saman med 11 andre personar, med motorskøyta”Nor” til Shetland. Dei kom fram til Lerwickden 8.oktober. Båten vart straks rekvirert av denbritiske marinen.Jakob valde å gjera teneste ihandelsflåten og var først ombord i M/S ”Tigre” og seinareM/S ”Vibran”. ”Vibran” var eitetter måten moderne kjøleskip,bygt i 1935 ved HelsingörJernskibs & Maskinbyggeri,Helsingör i Danmark. Skipet vareigd av Skibs-A/S Ogeka (O.A. Knutsen) og frå mars 1938drive av Knut Knutsen O. A. S.i Haugesund. Tonnasjen var på3000 tdw, og motoren ein 9 syl.B&W på 3200 HK. Marsjfartenvar på 16 knop, ein relativt høgfart, noko som gjorde at skipetkryssa Atlanteren aleine og ikkjei konvoi. Jakob var smørjar ombord.Den 18. september 1942Bømlo Tur- og Sogelag 14 Årshefte 2008

gjekk båten i ballast fråCardiff i Wales med kursfor Halifax, Nova Scotia iCanada. Fem dagar seinare,den 23. september, vart dentorpedert av tysk ubåt U-582“Schulte”. Dette skjedde iposisjon 42.45N/42.45V. Heilemannskapet på 34 nordmennog 3 britar omkom. I tilleggomkom 11 passasjerar, ein avdesse var nordmann.Skøyta “Nor” som Jakob flyktatil Shetland med.M/S “Vibran”.Foto frå Knut Morland,Haugesund.Krysset viser nokonlundeposisjonen til M/S “Vibran” iAtlanterhavet då den varttorpedert.Bømlo Tur- og Sogelag 15 Årshefte 2008

Elias E. Vespestadhan hadde brunt hår og blå augo. Det går vidarefram at han søkte permanent opphald i USA, ogat han skulle bu hos kusina si Bietta Lonning,Slater i Iowa. Kva arbeid Elias fekk i USA eruklart, men i immigrasjonspapira oppgir han athan er gardsarbeidar.Vel etablert i Amerika, søkte Elias om amerikanskstatsborgarskap, og fekk innvilga dette. Etter altå døma hadde han også norsk statsborgarskap ognorsk pass. Då 2. verdskrig braut ut i Europa, vardet meininga at han skulle prøva å koma seg heimtil Norge. I følgje bror hans, Birger Vespestad,kom han så langt at han hadde skaffa segbillettar til heimturen. Men heim skulle han aldrikoma. Dei amerikanske myndighetene haddebruk for han i forsvaret, og han vart innrullerti kystartilleriet med teneste ved Fort Macon,North Carolina. Her skulle han delta i forsvaretav Chesapeake Bay, eit system av fjordar og øyarpå austkysten av USA. Han hadde graden PrivateFirst Class (PFC) noko som tilsvarar leiandemenig på norsk.Elias E. Vespestad. Foto Frå Kirsten Hovland.Elias E. Vespestad vart fødd 19. november 1906på garden Vespestad (gr.nr. 56 br.nr. 2). Foreldravar Elias Trondsen Husa (seinare Vespestad) ogKirsten Vespestad, f. Larsen. Dei kjøpte bruketetter Kirsten sin far som døydde brått i 1904.Elias og Kirsten hadde 11 born og Elias E. var nr.fem i rekkja. Etter som faren hadde gardsbruk ogvar medeigar i landnotbruk og fiskebåtar, må eingå ut ifrå at Elias etter skulepliktig alder haddearbeid både heime på bruket og i fiskebåten.Men Elias ville ut i verda, og Amerika lokka idet fjerne. Den 3. oktober 1929 fekk han innvilgavisum til USA, og den 18. januar 1930 drog hanmed D/S ”Samaria” frå Liverepool med kurs forNew York. Dit kom han den 27. januar. Han vardå 24 år gammal. Immigrasjonsmyndighetene iNew York førde nøye bøker over alle som kom tilUSA, og om Elias står det m.a. at helsetilstandenhans var god, at han var 5 fot 8 tommar høg og atUnder denne tenesta drukna Elias i sjøen mellomShackleford og Core Banks i North Carolina den12. januar 1943. Som fast bustadadresse på dennetida hadde han c/o Mrs. Marie Gjerde, StoryCity, Iowa. Elias var ugift. Han vart gravlagdmed militær æresvakt og båra var dekka med detamerikanske flagget.Då Elias kom til Amerika, hadde han einbror, Ingvald, som allereie hadde emigrert tilAmerika. Berre 17 år gammal hadde Ingvalddratt frå Stavanger med ”Bergensfjord” og komtil Amerika den 19. november 1924. Då Eliasomkom, budde Ingvald i Komak, Texas. Ingvaldflytta seinare tilbake til Norge og gifta seg medBirgit Vold. Han budde i Vestvik til han døydde i1986.Elias hadde ein yngre bror, Adolf f. 1918, somogså omkom i teneste under krigen og som ogsåhar namnet sitt på minnestøtta ved Bømlo kyrkje.Bømlo Tur- og Sogelag 16 Årshefte 2008

Huset på Vespestad der Eliasvaks opp. Herfrå kom ogsåAdolf, bror til Elias. Adolf omkomogså i krigen og har såleisfått namnet sitt inngravert påminnestøtta ved kyrkja.Foto frå Birger Vespestad.Denne dødsattesten har vi fått tilsendt frå National Personnel Record Center, Military PersonnelRecords, Missouri, USA. Som det framgår av attesten, døydde Elias som følgje av tilfeldig drukningden 12. januar 1943 mellom Shackleford og Gore Banks i North Carolina.Dette biletet er tatt undergravferda til Elias Vespestad.Frå Military Personnel recordsi USA har vi fått detaljert rapportom kva gravferda kosta.Med kiste, transport,prestetenester, flagg etc. komgravferda på $ 262.41.Elias er etter alt å døma gravlagdpå National Cementry iWashington D.C.Foto frå Birger Vespestad.Bømlo Tur- og Sogelag 17 Årshefte 2008

Bernhard S. HovlandBernhard Hovland vart fødd den 31. mars1918 på garden Hovland. Foreldra var(Vilhelm) Severin og Stina Karoline Hovland.Severin hadde overtatt gr.nr. 54 br.nr. 3 påHovland Midtre etter far sin, Nils, i 1913.Same året gifta han seg med Stina, som komfrå Luten.På garden hadde dei tre kyr, nokre kalvar, grisog sauer. Hest lånte dei ved behov. I tilleggtil gardsdrifta var inntektskjelda fiske forSeverin, med landnot og drivgarn om vintrane,og elles teinefiske og diverse småfiske. Hanvar også medeigar i laksenota på Hovland.Huset dei budde i stod omtrent der huset tilKristian Hovland står i dag (2006). Nils,som levde til 1921, budde i den austre stova,medan Severin og Stina budde i kammerset.Bernhard S. Hovland.Foto frå Kristian Hovland.Dette vil ein tru etter kvart vart trongt, for4 av dei 6 borna dei fekk vart fødde medandei budde her. Bernhard var nummer tre isøskenflokken. Som dei fleste andre somvaks opp på den tida måtte Bernhard delta iGardsbruket på Hovland der Bernhard vaks opp. Foto frå Kristian Hovland.Bømlo Tur- og Sogelag 18 Årshefte 2008

arbeidet på garden. Dei gjekkannankvar dag på skulen påden tida, og sommarferianevar lange. Etter at Bernhardvar konfirmert, var han påforskjellige fiske og arbeid.Den 8. Oktober 1941 reistehan med M/K ”Norsemann”over til Shetland. Han tokhyre i handelsflåten og komombord i D/S ”Veni”, derhan var til han vart sjuk ogmåtte gå i land. Han haddefått kreft, og vart innlagd påeit sjukehus i Edinburgh iSkottland. Der døydde handen 7. februar 1943, nærare25 år gammal.D/S ”Veni” vart bygd iSunderland i 1901 som”Tonebridge” for rederietGalbraith Pembrokke & Co iLondon. Tonnasje: 3006 br.tonn. I 1920 vart den kjøptav A/S Hiram (Nils Mjelde)i Haugesund og omdøypttil ”Veni”. Selskapet gjekkkonkurs i 1922 og fartøyetvart overtatt av Torvastad &Skaare Sparebank (H. KarlufHansen). Båten vart så seldtil Peder Pedersen Smedvig i1928.Etter at Bernhard var død,i mai 1943, gjekk ”Veni”i konvoy ONS 7 overAtlanterhavet saman medmange andre norske skip. Den8. Januar 1948 forliste skipetutanfor Leith i Skottland.Faksimile av Bernhard si medlemsbok i Norsk Sjømansforbund.D/S “Veni”. Foto frå Knut Morland.F.v. Bernhard Hovland,Aanen Hovland ogKristian Eide.Aanen Hovland flykta tilShetland med M/K“Nordsjøen” den4. august 1941.Bernhard Hovland ogKristian Eide flyktamed M/K “Norsemann”natt til 9. oktober 1941.Desse flykta også tilShetland.Foto frå KristianHovland.Bømlo Tur- og Sogelag 19 Årshefte 2008

Adolf Vespestadarbeidet på heimegarden, og i tillegg ta det sommåtte tilby seg av hyre på lokale fiskebåtar.Adolf Vespestad. Foto frå Kirsten Hovland.Adolf E. Vespestad vart fødd den 3. oktober 1918på garden Vespestad, gr.nr. 56, br.nr. 2. Foreldravar Elias Trondsen Husa (seinare Vespestad) ogKirsten Vespestad, f. Larsen. Elias fekk kjøpabruket etter svigerfaren som døydde i 1904. Eliasog Kirsten flytta då frå Espevær, der dei haddebudd nokre år, og overtok drifta av bruket påVespestad. Dei fekk i alt 11 born, og Adolf varyngst i syskenflokken. På bruket hadde dei hest, 3kyr, nokre ungdyr, sauer og gris. I tillegg til å drivabruket, var Elias medeigar i eit landnotbruk og ifiskebåten ”Svanen”, seinare ”Raun”.I dette miljøet vaks Adolf opp. Etter som hanhadde mange brør, var han nok aldri i beit forleikekammeratar. Ein god ven var også hundenMolli. Då Adolf byrja på skulen var ordningaslik at dei minste gjekk i det gamle skulehuset(der tannklinikken stod) og dei største gjekk i detnye skulehuset (det som seinare vart grendahus).Lærarar var m.a. Ingeborg Øye Lodden og JohsTvedt. Som dei fleste andre ungdomane på SøreBømlo på den tida laut også Adolf vera med iDå krigen braut ut i Norge den 9. april 1940, varAdolf 22 år gammal. I den tidlege fasen av krigengjekk livet stort sett som før for dei fleste her påSøre Bømlo. Men då det første året av krigen vélvar omme, vart faren for å bli innrullert i dei tysketroppane stadig større. Faren for arrestasjon ogtysk fangenskap var også overhengjande. Mangevalde difor å flykta ut av landet. Den 8. oktober1941 om kvelden drog Adolf saman med 15 andreunge menn og ei kvinne med M/K ”Norsemann”frå Eidesvågen og over til Shetland. Etter eingrundig sikkerhetssjekk, fekk dei fleste flyktninganetilbod om teneste i dei norske styrkane i Skottland,i marinen eller handelsflåten. Adolf valdehandelsflåten og var med båtane M/S ”Belnor”,D/S ”Lido” og D/S ”Kongshavn”. Den 24. februar1944, medan han var ombord på ”Kongshavn”, datthan uti ein dokk i Hull i England og drukna. Uhelletskjedde om kvelden, og Hull var mørklagd på grunnav krigen. Adolf vart berre 26 år gammal. Han ergravlagd her på Bømlo. Adolf hadde ein bror, Elias,f. 1906, som også omkom i teneste, og som harnamnet sitt på minnestøtta ved Bømlo kyrkje.Nils, Adolf og Birger med hunden Molli.Foto frå Birger Vespestad.Bømlo Tur- og Sogelag 20 Årshefte 2008

Kameratgjeng på Vespestad på1930-talet.F.v. Nils Vespestad, JohanHovland, Johan Vespestad,Adolf Vespestad, KristianVespestad og Birger Vespestad.Foto frå Birger Vespestad.”Kongshavn” tilhøyrde rederietM.H.Kongshavn & Sønner A/Si Haugesund. Båten var bygdi Preston i 1906 under namnet”Santa Cruz of Bahia” og var på751 br. tonn. Den vart kjøpt inn tilHaugesund frå London som D/S”Langeland” i 1924 og omdøypt til”Kongshavn”. I juni 1944, etter atAdolf var omkomen, deltok båtenein kort periode under invsjoneni Normandie. ”Kongshavn” vartseld til Istanbul i 1952 og omdøypttil ”Kilimli”. På begynnelsen av1960-talet vart den hoggd opp.Foto frå Knut Morland.Foreldra til Adolf saman medbroren Nils. Foto frå BirgerVespestad.Bømlo Tur- og Sogelag 21 Årshefte 2008

Lars E. HovlandAmund, sluppen ”Volunteer”. Med denne reistedei på makrelldorging i Nordsjøen. ”Volunteer”hadde ikkje motor, men var ein skarpseglarav rang. I 1915 vart Lars medeigar i kutteren”Daisy” saman med brørne sine Roar og Endreog to andre frå hovlandsgarden, Johannes J.Hovland og Andor Hovland. I 1916 bygde Lars,saman med faren og brørne sine, stort naustved Langevåg. Lars gifta seg i 1918 med RakelVorland, Vorland (br.nr. 16). Dei kjøpte bruket tilJohannes Ersvær (br.nr. 4) på Vorland. JohannesErsvær og kona Johanna vart buande i husetsom vilkårsfolk til dei døydde. Lars og Rakelfekk 7 born. Lars var no for det meste skipper på”Daisy”, på fiske og fraktfart til båten vart seldi 1939. Etter det var han med andre fartøy fråBømlo. Under krigen tenestegjorde han også eindel ved kystvaktstasjonen på Ådno.Lars E. Hovland.Foto frå Gerd Lodden.Lars E. Hovland vart fødd den 29. april 1896 pågarden Midtre Hovland (gr.nr. 54 br.nr. 4). Hanbrukte namnet Lars E., men heile namnet hansvar Lars Peder Johan. Foreldra var Endre OlaiHovland og Sønneva Hovland, f. Lønning. Endreog Sønneva fekk i alt 11 born, men tre av deidøydde som små. I søskenflokken som vaks opp,var Lars nummer 6 i rekkja. Huset der Lars vartfødd og vaks opp står framleis, men er no eindel modernisert. Det står like ved hovudvegenved krysset mot Lønning. På garden var det dengongen jordkjellar, eldhus, smalehus og løe. (Løabrann ned ein gong på 1970-talet). Far til Lars vartypisk fiskarbonde. Ved sida av gardsdrifta dreivhan fiske og hadde part i Vespestadnota. Denneparten selde han og kjøpte eiga not, Vodlanota,saman med sønene sine, m.a. Lars. I 1910, dåLars berre var 14 – 15 år gammal, kjøpte han,saman med dei to eldre brørne sine, Roar ogDen 8. mars 1945 vart Lars utsett for ei ulykkesom kom til å kosta han livet. Han var skipperpå M/K ”Barodd I”, og i Bømlafjorden vartdei pårende av eit tysk landgangsfartøy. I boka”Fartøy til fiske og frakt” utgitt av Bømlo TurogSogelag kan ein lesa følgjande om dennehendinga:”På slutten av andre verdskrigen skjedde eintragedie i Bømlafjorden – der Lars Hovlandmiste livet. Lars var skipper på «Barodd», somførte sild vinteren 1945. Ombord var også sonenEdd Hovland, og dei to brørne Helmer og AlfredBarane. «Barodd» hadde gått frå Langevågtidleg denne fine vinterdagen. Dei skulle lossesild i Knarrevik ved Bergen. Omlag halvvegsmellom Langevåg og Mosterhamn kom ein tysklandgangsbåt bakfrå. Utan noko slags forvarselkøyrde dei rett inn i «Barodd». Styrehuset veltaog begge mastene brakk. Styrehuset vart nærastpinneved. Lars Hovland stod åleine i styrehuset,Helmer var nede i maskinen og Alfred og Edd lågtil køys framme. Dei to vakna av braket og sprangopp på dekk. Synet som møtte dei var frykteleg.Lars hadde velta med styrehuset, vart klemd oghadde fått store indre skader. Helmer, som komspringande frå maskinrommet, datt og skaddeBømlo Tur- og Sogelag 22 Årshefte 2008

foten sin. Då tyskarane såg kva som haddeskjedd, snudde dei og taua «Barodd» attende motLangvåg. Det tok ca. ein halv time. Då dei nærmaseg, var fiskebåtane komne ut for å dra botnagarn.Det var veldig mange blåser i sjøen, og tyskaranetrudde at hamna var stengd. Dei sleppte «Barodd»ved innløpet til Langevåg og drog sin veg, kort oggodt. Andre skøyter tok over og fekk «Barodd»inn til Olav Barane sin kai. Dr. Sørensen var altpå plass, han var blitt varsla og kom frå Finnås pårekordtid. Noregs Sildesalslag sin inspeksjonsbåt«Eskimo» låg ved same kaien. Der var FridtjofFylkesnes frå Espevær ombord.– Vi vart spurde om vi kunne gå til Haugesundmed Lars og Helmer. Dei måtte til sjukehus beggeto. Legen var med og eg trur vi brukte berrehalvanna time før vi var i byen, seier Fylkesnes.Lars Hovland døydde same dagen. HelmerBarane var på sjukehus lenge. Fridtjof Fylkesnesfortel at grunnen til ulukka aldri er blitt oppklart.Det var stilt og fint vær, med god sikt. Ryktagjekk om at det hadde blitt festa og drukkeombord i landgangsfartøyet, men det er aldri blittstadfesta. Denne hendinga gjorde sterkt inntrykkpå folk i bygda og vil aldri bli gløymd. Seinarevart «Barodd» reparert. Den vart god som ny ogvar på fiske i mange år etterpå.”Lars E. Hovland og Johannes Hovland.ombord i M/K “Daisy”.Huset der Lars vaks opp. Bileter er teke i 1907 då Lars var omkring 11 år gammal.Foto frå Per Arne Lønning.Bømlo Tur- og Sogelag 23 Årshefte 2008

Minnesteineni EspeværAv Rolf NesseFolka på Espevær reiste ein minnestein over dei frå Espevær som fall i Norges fridomskamp1940 – 1945. Steinen vart avduka søndag 4. august 1946.På steinen finn me to namn:Reidar Kristian Andreas Nilssen, f. 19. juli 1912, d. 9. april 1941.Knut Amundsen, f. 17. november 1923, d. 6. juni 1944.Frå avdukinga av minnesteinen framfor bedehuset på Espevær søndag 4. august 1946.Det var sokneprest Peter Robberstad som heldt talen og stod for avdukinga. Foto frå Rolf Nesse.Reidar Kristian Andreas NilssenReidar vart fødd og vaks opp på Holmen,Espevær. Foreldra var Sivert Nilsen frå Vestvikog Lovise Johannesdtr. frå Luten. Dei fekkbygsla eit stykke på søraustsida av Holmen i1902 og bygde sjøhus der med våning oppe. Deibygde også løe med fjos. I tillegg til det som denvesle jorda gav, livnærte Sivert seg som fiskarog bøkkar. Sivert og Lovise fekk 9 born, 4 jenterog 5 gutar. Ein av gutane døydde i 1915, 11 årgammal. Reidar var den yngste i flokken, og varberre 4 år då faren døydde i 1916. Lovise laut dåslita hardt i mange år. Ho hadde to kyr, dreiv medBømlo Tur- og Sogelag 24 Årshefte 2008

aking og var ”telefonistinde” på Både-huset.Då Reidar var gammal nok til det, fekk hanseg også arbeid på Holmen, som læregut hos J.Sørensen Mek. Verksted. Etter endt læretid reistehan til sjøs for å få fartstid i maskinen. Då hankom heim, reiste han til Haugesund for å gå påmaskinistskulen.I 1939 mønstra han på M/S ”Sofie Bakke”, Chr.Hålands rederi i Haugesund. Denne vart pårentog så mykje skada at den gjekk ned. Alle ombord vart berga.Kort tid etter mønstra Reidar på M/T ”Buesten”av Tønsberg. Denne båten var bygd ved BarclayCurle & Co i Glasgow i 1927 og var på 8100dwt.Etter at Reidar hadde vore om bord i om lag 8månader, den 9. april 1941, på årsdagen for dettyske overfallet på Noreg, gjekk tyske fly til åtakog skaut skipet i brann. “Buesten” var då lastamed omkring 7200 tonn bensin og var i konvoiHX 115 utanfor kysten av Sør-England, likeved byen Dartmouth. Skipet forliste, og av eitmannskap på 35 mann omkom 28, blant desseReidar. Han vart 29 år gammal.Mor til Reidar, Lovise Nilssen, skreiv til rederieti 1945 for å få meir greie på omstendighetenerundt forliset. Ho fekk då oppgitt namnet på einstyrmann, Sverre Orseth, som hadde overlevd, ogho tok kontakt med han pr brev.Her følgjer svarbrevet ho fekk frå styrmannen.Fru Lovise NilssenOslo 25/11 - 1945Det er nokså lang tid allerede, siden jegfikk Deres brev av 27. august 1945. Men det blevliggende en stund i Kristiansund N., før det blevsendt til mig her i Oslo. Jeg er i marinen for tidenog har vært stasjonert i Oslo siden jeg kom hjemtil Norge i sommer. - Det er riktig, fru Nilssen, atjeg seilte sammen med deres sønn Reidar Nilssenpå “Buesten”, da skipet forliste den 9de april1941, årsdagen for tyskernes angrep på Norge.Reidar Kristian Andreas Nilssen.Foto frå Kjell Amundsen.Desverre, - jeg kan kun bekrefte at Deres sønnkom bort ved dette forliset. Hvor fryktelig det ennvar, så tror jeg at hans lidelser var kortvarige- om det kan være nogen trøst. - Han var på vakt imaskinrummet, og dette er akterut på en tankbåt.25 mann var akterut i ulykkesøieblikket - ogikke én eneste mann av disse blev reddet. Deressønn, tør jeg si, gikk ned med båten. Det var intethåp for de 25, desverre. De kunne ikke greie åkomme i båtene, og eskortefartøiene greide ikke ågjøre noe. For oss på midtskibet var det umulig.Så nokså håpløst ut for alle. Vi var 10 mann påmidtskibet, 3 blev skutt ned av maskingevær-ild.Så var vi syv igjen av 35, som greide å bergeoss. Kapteinen var en av de syv reddede, menhan blev drept i London en uke senere, under ettysk luftangrep. Så var vi 6 igjen, og såvidt jegvet, lever vi alle seks, uskadd av krigen. Jeg harforresten vært hjemme og besøkt mor, som nubor på landet på Nordmøre. Huset vi bodde i, iKristiansund N., brente i 1940.Deres sønn kom om bord i “Buesten”i 1940 om høsten, og var med i ca. 8 måneder.Han blev ikke funnet efter forliset. Det heleskjedde i Den Engelske Kanal, like ved byenDARTMOUTH.Ja, det er vel ikke mer enn disse bare faktaBømlo Tur- og Sogelag 25 Årshefte 2008

jeg kan skrive, mange, mange har mistet sinenærmeste på sjøen, og De er en av Dem. Så vidtjeg husker var Reidar gift hjemme i Norge, og Devil kanskje være så snild å hilse hans kone (ogbarn) fra styrmannen. At det var bare godt å siom Reidar, er vel ikke nødvendig for mig å nevne.Er det noget mere De måtte ønske opplysning om,så hører jeg kanskje fra Dem? Må jeg få ønskeDem en god jul!Med ærbødig hilsenSverre ORSETHKnut Amundsen vart fødd på Nymannshuset iEspevær den 17. november 1923. Foreldra varKaia og Arnund Amundsen. Dei hadde sju born,fem jenter og to gutar. Knut var nest yngst.Frå Knut var konfirmert og til han drog tilEngland var han med faren og broren på M/K”Succeed” i råstoff-fart.Den 1. desember reiste han saman med trekameratar med M/K ”Medina” mot Shetland. (SjåLeidarsteidn for 2006). Dei hadde tidlegare prøvtå koma seg over med ei skøyte frå Bremnes, menmåtte snu på grunn av dårleg ver. Men dennegongen kom dei seg over og kom inn til Fair Isle.Knut AmundsenDei kom alle til å gjera teneste i Den NorskeMarine. Knut kom med der den 17. desember1941. Han gjekk rekruttskulen på Skegnes fra 22.desember til 24. februar 1942. Deretter var hani teneste på fleire jagarar, ein av desse var ”St.Alban”. Om bord i denne var han i 12 månaderog eskotere 22 konvoiar over Atlanteren. Hanvar og med då tyske fly gjekktil åtak under ein eskortetur tilMurmansk.Knut Amundsen. Foto frå Else Udal.Han kom så ombord i den heiltnye jagaren ”Svenner” medkapteinløytnant Tore Holte somskipssjef og heiste kommandoden 8. mars 1944. Med denneøvde dei svært mykje samanmed jagaren ”Stord” ogengelske jagarar av same klasse.Mannskapet forstod at øvinganedreidde seg om noko ekstra, menvisste ikkje kva. Dette vart klårtNymannshuset med M/K “Succeed” framfor. Foto frå Odd Sønstabøfor dei den 6. juni 1944, D dagen.Bømlo Tur- og Sogelag 26 Årshefte 2008

”Svenner” vart då med underinnvasjonen i Normandie.Tidleg om morgonen låg dei klari posisjon og skulle bombardereoppgitte mål på signal. Mendette vart det ikkje noko av, forkl. 05.37 vart ”Svenner” truffenav ein torpedo midskips ogbrakk i to. Over høgtalaren fekkdei ordre om å forlata skipet.Av eit mannskap på 231 omkom33, deriblant Knut. Han stod påpost midskips og hadde såleisingen sjanse til å kome seg unna.KNM ”Svenner” vart ei stundståande som ein V før den la seg over på sida oggjekk ned.KNM “Svenner”.Både Reidar Kristian Andreas Nilssen ogKnut Amundsen vart, post mortem, tildeltkrigsmedaljen for den innsatsen dei utførte underkrigen.Nordahl Grieg skreiv om dei norske sjøfolka idiktet Kongen, som me vil ta med eit lite utdragav her:Førti tusen norske sjøfolk,En for alle, valgte strid,Valgte flammedød og kolbrannValgte drift på spinkle flåter,Tusen ville mil fra hjelpen,Evig heder skal de ha.Kjelder til artiklane om minnesteinane ved Bømlokyrkje og i Espevær:Kristoffer Bergtun: Opplysingar om personar fråBømlo som var ute under krigen.Kari Shetelig Hovland: Bømlo Bygdebok IIIOla Bøe Hansen: Sjøkrigens skjebner, -deres egneberetninger.Bømlo Tur- og Sogelag: Fartøy til fiske og fraktSamtale med Else Udal (søster til KnutAmundsen).Samtale med Gerhard Stelander, Gerd Lodden ogKristian Hovland.Brev utlånt av Kjell Amundsen.Minnesteinen i Espevær slik den ser ut i dag.Foto: Rolf Nesse.Bømlo Tur- og Sogelag 27 Årshefte 2008

Frå Bråskot til Bømlo –soga om ”Minare-Knut’n”Av Nils Henning VespestadMange personar har sett spor etter seg på Bømlo – innfødd bømling eller ei. Deriblant ”Minare-Knut’n”, mannen som i ei årrekkje var bygda sin eigen murar og skytebas. Dette er soga om einmann og ein familie som kom utanfrå og slo seg ned på Bømlo for over hundre år sidan, og somhar fått ei imponerande mengde etterkommarar i bygda, på Haugalandet og Vestlandet elles.Forfattaren av denne artikkelen er tippoldebarn av ”Minare-Knut’n”.1850- og 1860-åra:Barne- og ungdomsåra til KnutVår soge tek til ein vårdag i 1851, meir eksakt5. mars. Då sette den 20-årige, ugifte HelgaLarsdatter Bråskot til verda ein litan gut iSandeid i dåverande Vikedal kommune (i dagein del av Vindafjord). Faren var 25-åringenOsmund Knutsson Sønnanå. Han kom frå bygda,medan Helga hadde budd her nokre år samanmed familien sin.Sonen fekk namnet Knut, etter farfarensin. Han vart boren til dåpen som ”uægte barn” iSandeid 21. april samme år. Allereie som spebarnflytta han saman med mora Helga og hennarfamilie tilbake til Skånevik kommune, til hennarheimgard gjennom fire generasjonar, Bråskot.Garden ligg på ei fjellhylle halvtanna hundremeter over Åkrafjorden, på motsett side og littvest for Langfoss i noverande Etne kommune.Knut vart fødd samme året som ArneGarborg, i ei tid då Oscar I var konge i Noregog Sverige og det ikkje fantes eit einaste politiskparti her i landet. Seks år hadde dessutan gåttsidan forsamlingshuset ”Fridtun” på Langevågvart bygd.Sine første år tilbrakte Knut på Bråskotsaman med mora og hennar familie. Elles i verdaherja Krimkrigen og sjukdommen kolera pådenne tida, men det spørs kor informert familienpå den vesle fjellhylla var om elendet. Dei haddevel uansett nok med sitt, og tok det truleg medstor ro då det etter kvart nådde fram meldingarom at Noreg hadde fått sin første jernbane,telegrafline og frimerke.Stor stas vart det nok då pappa Osmundflytta etter Knut og mamma Helga til Bråskoti 1855, og då ”ungkarl Osmund KnudsenSøndena” og ”pige Helga Larsdatter Broskot”gifte seg i Skånevik 29. juli samme år. Helga vardå gravid med deira barn nummer to, Valborg,som kom til verda allereie 23. september sammeår. Valborg vart såleis ein av dei totalt 1.490.047personane som budde i Noreg ved årsskiftet1855/1856. Så strøymde det på seks nye søsken:Ingeborg 22. mars 1857, Anna Serina 21. april1860, Helga 24. desember 1863, Lars 27. februar1866, Osmund 20. august 1870 (Osmund skalha døydd kun ein og ein halv månad gammal)og Marta Oline 22. februar 1872. Knut var altsånesten 19 år då han fekk si siste veslesøster.Det hadde etter sigande vore liv påBråskot-garden sidan vikingetida, då det nok lågmange langskip innover i Åkrafjorden. Bråskotskal ha vore vardevakt for eit kongesete pågarden Mosdalen noko lenger inne i fjorden,og vakta på Bråskot hadde strålande utsikt mothavgapet i vest og alle fiendlege skip som komsiglande innover Åkrafjorden.Den samme flotte utsikta kunne Knutnyte i barndommen, medan han vaks opp påden aude og noko utilgjengelege garden langtfrå folk. Han hadde ein farleg leikeplass utanforbarndomsheimen sin, og mor Helga måtte ettertur tjora fast både Knut og småsøsknene hansså dei ikkje skulle falle ned i fjorden – slikbåde Helga og hennar mamma Valborg i sitid vart tjora fast. Mellom Bråskot og fjordener det stupbratt, og den dag i dag må ein verakonsentrert når ein skal forsera den krongletestien. Turen opp tek ein halvtimes tid.Bømlo Tur- og Sogelag 28 Årshefte 2008

Knut tilbrakte sine første år på Bråskot. Rundt 160 år seinare, og over 60 år etter at garden vart fråflytta,er naturen i gang med å ta tilbake staden. Bileta er tatt med to års mellomrom, sommaren 2006og 2008. Bileta viser også den storslagne utsikten frå Bråskot.Foto: Egil Lodden og Nils Henning Vespestad.Bråskot hadde ein del englappar mellomalle bergknausane, og over bøane var terrengetslakkare med mykje fin furuskog. Garden varmykje større enn ein får inntrykk av ved å sjåden frå Langfossen-rasteplassen eller kaien påViskjer, tvers over Åkrafjorden: Bak restaneav våningshuset og dei store fjelltoppane er detstore skogar, der ein hogg tømmer som vartfrakta ned til fjorden via Eikemo-garden.Ein kan anta at Knut og søskena hans leikamykje både på bøane og i skogen, men også atdei tidleg måtte hjelpa til heime. Nede ved sjøenhadde garden dessutan naust og bryggje, og Knutvart truleg sjøvant allereie som barn.Familiesoga seier at dei skal ha site godti det på Bråskot, og garden vart omtala somein av dei rikaste skogsgardane i fjorden. Detvert fortalt at gamlebonden på Bråskot haddeto setlabøker, ei for dei store og ei for dei småspesidalersetlane. Mellom anna var dette velkjentpå handelsstanden Markhushavn på andre sida avÅkrafjorden.Men velstanden hadde ikkje komme tilgards med sønnavinden, som det vart sagt. Dådet vart halde skifte etter Helga si farmor ogKnut si oldemor, Siri, sommaren 1814 – kort tidetter at Noreg hadde fått si grunnlov – var detikkje store buet å arva. Helga sine foreldre Larsog Valborg, samt Helga og ektemannen Osmund,må ha snudd den økonomiske situasjonen vedhjelp av mykje og hardt arbeid. Helga, som altsåvar Knut si mor, hadde nok tøffe dagar då hobar høybører på ryggen heim frå fjerntliggjandeuteløer til svoltne krøtter, ifølge soga berrføttover frosne myrar og singlande ispyttar.Det vart ikkje så mykje åkerdrift påBråskot, det var det ikkje plass til, men skogsogfedrift må ha gjeve rimelege inntekter.Familiesoga seier for øvrig at gamle Bråskot’ngøymte unna noko av formua si, og at det skalliggja ikkje mindre enn ein skatt gøymt ein ellerannan stad på den gamle garden.Me veit ikkje om dei store hendinganeelles i verda medan Knut var smågut, nåddefram til den stadig aukande familien: Lengervest i Noreg, på Bømlo sto Kulleseidkanalenferdig i 1856, mens den første telegrafstasjoneni Noreg kom året etter – eitt år før USA fekksin transatlantiske telegraf. I 1859 skreivBjørnstjerne Bjørnson Noreg sin nasjonalsong”Ja, vi elsker”, mens kong Oscar I døyddeog sonen Karl IV vart ny konge over Noregog Sverige. Tilbake i USA var det hardekampar mellom nybyggjarar og indianarar.Slaveproblematikken var også eit stridstema.4. mars 1861 – dagen før Knut fylte ti år– vart Abraham Lincoln innsett som den førsterepublikanske presidenten i USA. Samme vårBømlo Tur- og Sogelag 29 Årshefte 2008

var den amerikanske borgarkrigen ein realitet. Detførste postopneriet i Bømlo sto for øvrig ferdig i1863.Langt unna USA hadde Knut på dennetida starta karrieren som arbeidskar. Allereiei niårsalderen byrja han som gjetargut på einfjellgard i Urtedalen. Han hadde likelydandearbeid på fleire av gardane langs Åkrafjorden deineste åra, fram til han vart konfirmert i Skånevik15. oktober 1865. Så gjekk vegen til faren sineheimtrakter, Sandeid, der han tente som drengulike stader i ni år. Fem av desse åra tilbrakte hanhjå Gudmund Haaland. Deretter vart det to år iØlen, hjå lensmann Abel Boksnes.I løpet av desse åra var borgarkrigen iUSA over og president Lincoln myrda, fleirehundretusenar døde av kolerautbrot i USA ogEuropa, medan kvite og farga fekk samme rettargjennom den amerikanske borgarrettslova. Vidarehadde svensken Alfred Nobel utvikla og fåttpatent på dynamitten. Knut var dessutan 18 årdå den seinare dronninga i Noreg, Maud, kom tilverda i 1869.1870- og 1880-talet:Knut som ung vaksenMidt på 1870-talet var Knut ein vaksen manni midten av 20-åra. Trass i at han var eldst ibarneflokken, reiste han ikkje heim til Bråskotfor å ta over garden. Båe foreldra levde, og detvar den beintøffe søstera Helga som mange årseinare tok over garden – etter å ha vore på fiskepå Island og Færøyane i sine unge år. Helga dreivgarden til etter andre verdskrigen.Knut sette på si side kursen mot Valestrandi noverande Sveio kommune, der han villelivnære seg med vegarbeid. Hit meldte hanflytting sommaren 1877, og busette seg påGramshaug. Allereie 29. juli samme år, kort tidetter at han kom til gards, vart det skipa til bryllupmellom ”ungkarl, jordarbeider Knut Osmundsen”og den drøyt halvtanna år yngre ”pige SerineOlsdatter”, fødd 30. november 1852 – og busettnettopp på Gramshaug.Serine var dotter av Ole Kristiansen ogSiri Mikkelsdatter, husmenn på Stykket underGramshaug gard. Dei hadde bygsla plasset i1854, då Serine var to år gammal. Far Ole komfra nabogarden Eidsvåg, mens mor Siri vaks opppå heimgarden til far sin, Totland på Moster. Påmorsida slekta Siri frå Spissøy. Serine sin fardøydde allereie i 1873, 49 år gammal, mens moravart buande på Stykket til ho døydde i 1902.Det nygifte paret flytta etter kort tid tilHystad på Stord, og allereie 3. oktober 1877fekk dei sitt første barn. Dottera Olive Marie vartdøypt på Stord 25. november, og vart ein av dei ioverkant av 1,8 millionane personar som budde iNoreg ved årsskifte.Knut vart no tittelert som ”arbeidsmand”og ”industriarbeider”. Han byrja å brødfø segved mur- og steinarbeid. Familien vart buandepå Stord i nokre år, og barna strøymde på: HelgaSofie kom til verda 14. juli 1879 og Osmund 23.august 1881. Sevarhagen (i dag: Sævarhagen) eroppgjeve som bustad. Og på husmannsplassenLeite under Sævarhagen gard budde det ganskeriktig ein Knut med familie på slutten av 1800-talet, før dei flytta til Bømlo. Vedkommandevart kalla ”Treskje-Knut’n” – og me kan ut fråkallenamnet lesa at Knut reiste rundt og hjalpbønder med tresking, sikkert for å spe på inntektasi.I det Sigurda Anette Kristine vart fødd6. oktober 1883, var nabogarden Hystad igjenoppgjeven som adresse – akkurat som då Knut ogSerine kom til Stord. Familien flytta så heim igjentil Gramshaug i ein periode. Her sette Serine tilverda sonen Oluf Dortheas 30. april 1885. Mendei slo seg ikkje i ro lenge på fastlandet: I løpetav åra 1883-1888 valde Knut å reisa lenger vestfor å jobba i gullgruvene på Lykling. Den størstegullfeberen i Noreg inntok staden tidleg på 1880-talet. I 1883-84 herska det ein enorm optimisme iområdet, og frå fjern og nær strøymde det på medeventyrlystne gullgravarar. Desse slo seg ned i detsom fantest av ledige rom og provisoriske skur,og henta i løpet av nesten 30 år ut 200 kilo reintgull.Knut må ha vore med om lag frå starten igulleventyret. Me veit ikkje kor lenge han var påLykling eller kva oppgåver han hadde, bortsettfrå at han arbeidde med stein, mur og sprengning– tre viktige stikkord for mykje av arbeidet somføregjekk i området desse åra.På denne tida, vel ti år før århundreskiftet,var det båtar som ”Ryfylke”, ”Vikingen” og”Folgefonden” som sto for den vesle offentlegekorrespondansen mellom øysamfunnet ogHaugesund. Men folk flest nytta gjerne eigneBømlo Tur- og Sogelag 30 Årshefte 2008

åtar når dei skulle tilHaugesund for å handla stort,også Knut. Utan sut sette hanseg ein dag i robåten på Lyklingfor å dra til Haugesund påhandletur, heilt åleine. Det vartein ekstra stabasiøs tur dennedagen, og i ettertid meinte Knutsjølv at han nesten hadde settlivet til på ferda:”Da han paa denne turhadde rodd sig litt nedenforEspevær røk det op med en sværnordvestkuling av verste slag.Sjøen og strømmen blev saasvær at det var uraad aa ro inntil nærmeste land. Han maatedrive for været. En liten stundlaa han i ly av Ramsholmene,men da han befant sig midt paaSletten, mistet han kjeipen ogden ene aare. Heldigvis haddehan to par aarer med, ellers hadde det ikke settrart ut. Han maate den hele tid ”kaate” og strevemed aarene, for aa holde styringen paa baaten.Der for forbi enkelte større fartøier som skulde tilHaugesund, men han fikk ikke tid til aa vinke efterhjelp, da han hadde sin fulle hyre med aa holdestyring paa baaten, saa at den ikke skulde fylles.Da han endelig naadde Haugesund, fløt tiljene ibaaten. Da haugesunderne spurte hvor han komfra, og han svarte han kom fra Lykling, troddealle at det var opspinn, men det blev bekreftetav de fartøifolk som passerte ham paa Sletten.Han sier at det var et Guds under at han komfra det med livet. Han trodde aldri at han haddesett land mer”, heiter det i ein jubileumsomtale iHaugesunds Dagblad rundt 40 år seinare, då Knutfylte 85 år.Medan familien budde på Lykling,kom barn nummer fem til verda: ValborgLeonora vart fødd 27. januar 1888 som dotterav ”grubearbeider” Knut Osmundsen Hystadog hustru Serine Olsdatter. Nøkling, som er einannan skrivemåte for Lykling eller Løkling, eroppgjeven som bustad. Valborg Leonora vartskriven inn i kyrkjeboka for Bremnes, men døypti Moster. Kanskje kan årsaken vera at fødselenskjedde i det familien igjen var på flyttefot,denne gongen på veg til Moster der Knut haddeEkteparet Knut og Serine Hovland hos fotografen.Foto utlånt av Kåre Vespestad.fått jobb i kalkbrotet. I dette området tok ein utkalkstein og marmor som særleg vart nytta til åpynte opp staselege bygningar i inn- og utland.Kalksteindrifta på Moster hadde starta allereietidleg på 1700-talet, og utvikla seg frå 1870 tilgodt utpå 1900-talet til ei stor næring. Først på1960-talet vart det slutt på verksemda, og i dag erkalksteinsbrotet betre kjent som Moster Amfi.Mens Knut jobba i gullgruvene, gjekklivet sin gong ellers i verda. I London herjaJack the Ripper, grammofonen vart funnen opp,Eiffeltårnet reist i Paris og ein liten gut mednamn Adolf Hitler kom til verda lenger sør iEuropa. I Amerika gjekk stadig fleire delstatarinn i unionen USA, og nye landområde vart lagtut for nybyggjarar. Det førte til ein boom avinnvandrarar frå Noreg og resten av Europa. Heile29.000 nordmenn – deriblant mange bømlingar– søkte lykka som nybyggjarar i USA i løpet av1889, og det er det høgste talet nokon sinne iløpet av eitt år. Likevel steig folketalet her heime,og ved utgangen av 1890 budde det 2.000.917personar i gamlelandet.To nye barn såg dagens lys i Mosterkommune. Først ut var Larinsa/Lorence/LarenseKaroline, fødd 19. mai 1892. Første del avnamne hennar er skrive ulikt i ulike kyrkjebøker.Knut er framleis oppført som ”grubearbeider”,men no budde familien på Totland – der SerineBømlo Tur- og Sogelag 31 Årshefte 2008

si mor kom frå. Karoline vart døypt 17. juli1892 og døydde allereie 15. april 1893 av”hjernebetendels”. Ved dødsfallet vart pappa Knutregistrert som ”murer”. Eit år og ni dagar seinare,det vil seie 24. april 1894, såg sonen Lars dagenslys. Familien var no leigebuarar på Nøstbakkenunder Eikeland. Knut hadde fått eit nytt tilnamn,”Sutle-Knut”. Årsaken er usikker, men kanskjehadde han byrja å ta opp veiter og mura naust, toting som kvar for seg medfører ein del ”sutling”med vatn – og som skulle bli livsverket til Knutnokre år seinare.Rundt århundreskiftet:Knut gjer bømling av segKnut må ha lika seg godt på øyane som mangeår etter at han døydde vart slått saman til ein storBømlo-kommune, for han beslutta saman medkona å flytte til søre Bømlo. Når dette skjedde,er imidlertid noko usikkert: Ut frå at to barn vartdøypte i Moster i 1892 og 1894, og den eine avdei gravlagt der i 1893, må familien tidlegastha komme til søre Bømlo i 1894. Men ifølgebygdeboka slo familien seg ned på Indre Hovlandallereide i 1891, der dei kjøpte stova og smia etterIngebrigt Ingebrigtsen, som flytta til Haugesund.Grunnen bygsla Knut frå Olai Kristiansen.Ingebrigt hadde på si side budd i huset ogsmia sidan 1870, då han kjøpte dette av smedenOle Dahl, som igjen hadde teke over etter smedenBaard Hansen. Det var sistnemte som bygde husetog smia i 1845. Baard var bergensar, og kom tilBømlo under den gode vårsildperioden.Smia var romsleg og mura opp av stein,og hadde vore nytta til både skoing av hestar ogsmiing av spadejarn, ljåar og fine kistebeslag.I andre høgda, opp ei stor tretrapp, var detsnekkerverkstad. Smia vart etterkvart riven.Hjartet i bustadhuset var eit kjøkken medinngang frå vest, der ein måtte bøya seg litt nedfor å komma inn på grunn av ein sval som komned. Like innanfor til høyre sto mjølbåra, ein velein meter lang kasse som det frå gammalt av varlagra mjøl i. Vidare var det ei dør inn til svala,Bilete viser bygdevegen gjennom Hovland-garden rundt 1910. I forgrunnen Olai-tunet, så stova til“Minare-Knut”, med smiemuren og eldhuset. Bak ser du stova på Rasmus-tunet, og Anders-tunet liggheilt til venstre. Olai-stova står framleis, mens huset til Knut vart rive og erstatta av eit større hus etterat barnebarnet Kasper tok over.Foto utlånt av Egil Lodden.Bømlo Tur- og Sogelag 32 Årshefte 2008

der Knut hadde samla opp store mengder av detetterkommarane såg på som skrap, men som i dagsikkert kunne ha vore omsett som antikvitetar.Dette hadde Knut kjøpt opp på auksjonar bådefjærnt og nær. Han må ha vore ein samlartype,som ikkje likte å kasta ting.Mot nordaust var det eit lite kammersmed plass til ei seng. Mot aust var det ein gangmed stige opp til lemen, som hadde ei sval i kvarende og elles var uinnredd så lenge Knut levde.På austsida av huset var det nok ei inngangsdør.Denne hadde fiskebeinsmønster, og var finare ennden i vest. Gjekk ein inn denne døra, kom ein inni ei lita, fin stove, der det var seng, bord og einbenk som kunne dras ut.Ute var det eit vaskehus, som også var fulltav diverse gjenstandar. Gråsteinsmuren som stodatt etter smia, ”Smiemuren”, vart også nytta tillager for Knut sine mange skattar. Den gamlehovudvegen til Zahlahuset gjekk for øvrig rettgjennom tunet.Knut og Serine sitt siste barn, KarlSeverin, kom til verda på Hovland 27. mars1898. Knut var no 47 år gammal, og Serine 46.Eldstedottera Marie var 21 år gammal. KarlSeverin var nok ikkje heilt frisk då han komtil verda, for 4. april heldt Anders AndersenHovland heimedåp for guten, med mamma Serineog Gunhilde Helgesdatter Hovland som vitner.Dåpen vart for øvrig stadfesta i kyrkja 6. mai1898.Sjølv om Knut og Serine ikkje fekk fleirebarn no, var det ikkje slutt på barneoppdragelsei stova deira: Marie sine barn Sigrid og Kaspervart oppfostra hjå besteforeldra sine. Karl, eller”Kalle-mannen”, budde dessutan heime så lengeforeldra levde.Etter at familien slo seg ned på Hovland,haldt Knut fram med steinarbeid. Han vart omtalasom ein dugande steinmann og murar, og fekketter kvart tilnamnet ”Minare-Knut” av folketi bygda. Kallenamnet kom av ordet minering(mining), som tyder å sprenge i fjell. Den dåveletablerte bergbrytingsteknikken besto av atein nytta eit handhalde slagbor eller mineringsborsom ein vrei mellom kvart sleggeslag. Ein nyttaså krutt til sjølve sprengningen, derav omtalenkruttsprengning. Krutt var det dominerandresprengstoffet i Europa fram til slutten av 1800-talet, til tross for at dynamitten vart oppfunnen ogTre flotte, unge kvinner på besøk hos fotografO. Olvik i Haugesund tidleg på 1900-talet:Frå venstre Sigurda og Nora, to av døtrene til“Minare-Knut’n”, saman med ei ikkje identifisertvenninne. Foto utlånt av Ingvald Hovland.patentert allereie på 1860-talet. Me kan ta det forgitt at Knut jobba med minering allereie i tida handreiv i gullgruvene på Lykling.”Minare-Knut’n” rydda mange husgrunnar,tok opp mange store veiter, og murte i løpet avkarrieren eit stort antal husmurar og loddpiperpå øyane rundt i Sunnhordland. Kanskje også iLykling-området. Me veit at ein svær haug medgullaktig steinstøv ved Djupavika på Lyklingforsvann som pussesand litt etter litt etter atgruvedrifta vart avvikla. Støvet vart brukt sombeslag på pipene rundt i bygda – kanskje også avKnut.Mange brygger, kaiar og sjøhusmurar stoKnut også for i løpet av dei rundt 40 åra hanbudde på Bømlo. Mellom anna laga han denBømlo Tur- og Sogelag 33 Årshefte 2008

Knut Osmundsen kom frå ein fjellgard i Åkrafjorden, Serine Olsdatter frå ein husmannsplass i Sveio.Ekteparet farta mykje rundt i Sunnhordland dei første åra, men slo seg til slutt ned på Hovland samanmed sin stadig aukande ungeflokk. Karl Severin, eller ”Kalle-mannen”, vart deira siste barn. Herutanfor stova på Hovland. Foto utlånt av Egil Lodden.første kaien på Zahlahuset. Steinen vart henta fråmurane som sto igjen etter alle saltebuene somtidlegare hadde vore i Hovlandshagen. Buenevart rivne ei etter ei etter at det vart slutt medvårsildfisket i 1870. No gav grunneigarane steineni murane til kai på Zahlahuset, gratis, mot å fåbruke den nye kaien kostnadsfritt. ”Og Knut’enhan minte, og fjedle det brast, men dei så var ibakhuset hadde inga hast”, heiter det i ei vise omdenne byggjeprosessen.Grunneigarane i Hovlandshagen gjekkdessutan saman og fekk Knut til å ta opp ei storveit frå Hovlandstjødnå og søraust til Klypene,slik at Tjødnamyrå kunne dyrkas opp. Dette skalha skjedd allereie i 1890, før familien offisielthadde komme til gards. Kanskje var detteprosjektet, og utsiktene til fleire store jobbar,avgjerande for at Knut tok familien med seg tilHovland?Arbeidet må ha vore både tungt ogvanskeleg med hjelpemidlene ein hadde rundtårhundreskiftet; det meste måtte gjerast medhandemakt. Som Knut sjølv så treffande sa deti godt vaksen alder: ”Det er eit stort under atarmane heng på kroppen”.Ved folketellinga i januar 1900 eråtte personar heimehøyrande i husstandentil ”graastensmurer” Knut Osmundsen (somogså vart titulert murermester) på Hovland og”graastensmurerkone” Serina Olsdatter. DøtreneHelga og Sigurda, samt sonen Oluf, må ha flyttaut, medan dei andre var ugifte og budde heime.Serina sjølv var for øvrig på vitjing i Haugesunddå folketellinga fann stad, medan sonen Osmund,som var ”sjømand”, var på ”Søndmøre” på dettetidspunktet.Også Knut var, som fleire gongar nemnt,ein sjøvant kar. I ei årrekkje deltok han isildefisket, nokre av åra med eigan båt. Hanvar vidare kyrkjetenar og gravar i ei årrekkje,Bømlo Tur- og Sogelag 34 Årshefte 2008

noko han etter sigande haldt fram med til hanvar rundt 84 år gammal. Det vert fortalt at Knuthadde fast plass i kyrkja på Vorland: Han stonemleg for fyringa i den gamle vedomnen midti kyrkjeskipet, og dermed vart han sitjande påbenken ved sidan av. I dag er vedomnen borte,men benken hans er framleis kortare enn deiandre – og ein ser lett kor omnen har stått.Rundt århundreskiftet vart filmen einrealitet, røntgenstråla oppdaga og dei førstemoderne olympiske leikane vart arrangert i Atheni Hellas. Vidare vart bindersen funnen opp, ogdet vart allmenn stemmerett for menn i Noreg.Ved utgangen av 1900 var det 2,2 millionarmenneske i Noreg, og nestan tre firedelar budde ilandkommunar.Me veit ikkje kor engasjert Knut og Serinevar då unionen mellom Noreg og Sverige vartoppløyst i 1905, eller at Noreg fekk ein ny danskbritiskkongefamilie. Derimot kan ein anta atKnut fekk med seg og vart opptatt av forlisetved Lyngholmen i Sveio 1. mars 1906. Då gjekkdampskipet ”Thor” ned, like over fjorden forBømlo, og 39 menneske miste livet.Knut registrerte nok også at den første T-Forden såg dagens lys i 1908, medan det lokaltnok vart snakka meir om ein annan hendingsamme år: At det vart forbod mot fiske med trålpå norsk fisketerritorium.1920- og 1930-åra:Knut som gammal mannSerine Hovland døydde av ”kræft” 8. februar1928, 75 år og tre månader gammal. Ho vartgravlagd 16. februar, med jordpåkastelse tredagar seinare. Før ho døydde hadde Serine rukkeå få med seg at det vart allmenn stemmerett forkvinner, første verdskrigen – der Noreg haldt segnøytral – og debatten om brennevin skulle vera eitlovleg produkt eller ikkje. Ho og familien slappunna den fæle spanskesjuka som herja i Noregog restan av verda i 1918, og kosta mellom 20og 40 millionar menneske livet. Tre år før Serinedøydde gav Adolf Hitler ut første bind av ”MeinKampf”, Kristiania skifta namn til Oslo, det vartteke patent på ostehøvelen og dei første regulærekringkastingssendingane starta. Samme året somSerine gjekk bort, vart dessutan T-banen i Osloopna.Knut fekk leva i ni år som ekkjemann. Hanhadde mellom anna omgong med Nils JohanJørgensen, alias ”Marens-Nils’n”. Dei to var noksvært ulike der dei sat og røykte og skrøna påbråtet ned mot sjøen: Knut var liten og tynn, etterkvart med eit spisst ”julenisseskjegg”, ”Marens-Nils’n” med sitt noko meir runde andlet. ”Minare-Knut’n” og ”Marens-Nils’n” var for øvrig somfamilie å rekna, etter at Knut si dotter og Nilssin son hadde gifta seg og stifta familie – og deidermed fekk felles barnebarn.Knut fulgte med på kva som skjedde rundti distriktet og verda for øvrig. Han var fast lesarav Haugesunds Dagblad, takka vere brillene sine,til langt opp i alderdommen. Dersom han finlesteavisa kvar dag, registrerte han nok at den førsteOscar-utdelinga føregjekk i Hollywood i USA,samme året som kronprins Olav av Noreg giftaseg med kusina si, prinsesse Märtha av Sverige(1929), og at lydfilmen inntok Noreg (1931).Dessutan levde Knut lenge nok til at Donald Ducksåg dagens lys i filmen ”Den kloke lille høna”(1934), at Charlie Chaplin lanserte sin satiriskefilm om utviklinga av samfunnet, ”ModernTimes” (1936) – og ikkje minst må han ha fåttmed seg opptrappinga til det som nokre år etterhans død skulle bli den andre verdskrigen.Knut vart buande i heimen sin til handøydde av ”alderdom” 18. februar 1937, tre dagarfør vår noverande konge, Harald, vart fødd. KnutHovland vart gravlagd på Eide 27. februar. Medsine nesten 86 år vart Knut etter måten og tida einsvært gammal mann – men ikkje på langt nær sågammal som mormora Valborg på Bråskot: Hovar nesten 102 år då ho døydde i 1897!Barnebarnet Sigrid stelte for Knut heilttil han sovna inn, og sonen Karl, best kjent som”Kalle-mannen”, budde også i barndomsheimenså lenge faren levde. Knut var rask og rørig til hanvar langt oppe i åra, men den siste tida låg hantil sengs – tynn i anletet, ikkje heilt i toppform,men med pipa i munnen. Glad i dyr som han var,hadde han gjerne katten Mirri ved sidan av seg,og strauk og kosa med den.Til det siste var Knut ein triveleg oggosseleg mann, som det nok var koseleg å vitjafor den raskt aukande skaren av etterkommarar.”Bestefar i ståvå” framsto nok som litt meirmedgjerleg enn kona, som nok kunne vere littbestemt overfor barnebarna. Ho framsto ikkjesom direkte sint og vanskeleg, men SerineBømlo Tur- og Sogelag 35 Årshefte 2008

Kasper Dagsland vaks opp på Hovland hos besteforeldra Knut og Serine. Han tok også over huset etterdei. Her på trappa rundt 1941 saman med kona Dagny og barna Else (frå venstre), Knut, Dagmar,Kristian og Harald. Kaien i bakgrunnen.Foto utlånt av Egil Lodden.visste heilt klart kva ho ville. Mellom anna varbåde ho og mannen nøye på at barna og seinarebarnebarna lærte seg å seia ”deg og meg”, ikkje”meg og deg” – altså først dei andre og så segsjølv.Det vert fortalt at Knut sjølv ikkje alltid varfullt så nøye på at det var strøkent rundt han somkona – noko hans allereie omtala skattesamlingviser. For eksempel tok han eit tilreisandebarnebarn i forsvar då gutungen fekk skjenn forå slå ein stor spiker i dørstokken: ”Berre la hanfå spikra. Det går då an å ta den ut igjen!”, skal”Minare-Knut’n” ha slått fast.Avslutningsvis nokre ord om dei av barna tilKnut og Serine som slo seg ned på Bømlo, ellerder etterkommarane fekk band til Bømlo:Olive Marie (f. 1877) flytta til Haugesund forå tena, og vart som mange andre bømlajenterverande i by’n. Ho gifte seg med Erik Dagsland(f. 1870), og saman fekk dei barna Emelie (f.1901), Sigrid (f. 1903), Kasper (f. 1905) samtErling. (Olive) Marie vart gift på nytt i Bergen.Dette ekteskapet skal ha resultert i tre barn.Sigrid og Kasper vart oppfostra hjå Knut ogSerine etter at foreldra skilte lag, og både dei ogeldstesøstera fekk tette band til Langevåg-bygdaogså i vaksen alder:Emelie vart som vaksen kvinne buandei Haugesund med ektemannen, men ho varmykje på Bømlo på ferie. Sonen Egil gifteseg med Valborg Kolbjørnsen frå Kallevåg,og etterkommarane deira nyttar framleisbarndomsheimen hennar som feriebustad.Sigrid tok seg av Knut fram til handøydde, og gifta seg i 1936 med den seks år eldreekkjemannen Endre Endresen (”Indren i Dalen”)og flytta til han i Dalen. Dei fekk ikkje barnsaman, men Endre hadde to søner frå sitt førsteekteskap.Kasper tok over huset på Hovland etterbestefaren Knut, og fekk skøyte på den tidlegarebygsla grunnen i 1942. Kasper reiv den gamlestova. Hit flytta han eit nestan 100 år gammalt hussom han hadde kjøpt i Hilleren i Vestvik. Allereiei 1944 døydde Kasper frå den tre år yngre konaDagny, og etterlot seg seks barn: Dagmar,Bømlo Tur- og Sogelag 36 Årshefte 2008

Kristian, Knut, Harald, Else og Hanna. Av dessevart Dagmar, Kristian og Hanna (Hannemor)verande i heimbygda, der dei vart gifte og stiftafamiliar.Som eit apropos kan det nemnast atKristian sin son Tommy, altså Knut og Serine sitttippoldebarn, i dag bur i huset på tunet der Knutog Serine sitt hus i si tid låg.Helga Sofie (f. 1878) flytta som eldstesøstera tilHaugesund. Ho gifta seg med Johan Thuestad(f. 1874), og dei fekk fire barn: Gyrid (f. 1901),Johanna, Knut (f. 1906) og Serine (f. 1908).Helga døydde tidleg, og ekkjemannen gifteseg opp att. Helga sine barn fekk dermed fleirehalvsøsken. Familien flytta til Viksøy vedMarstein fyr i Austevoll.Ingen av Helga sine barn flytta til Bømlo,men den eldste av Serine sine åtte barn, Solveig,gifta seg i 1954 med Toralf Brekke frå Espevær.Paret budde i lærarleiligheten i skulehusetpå Espevær i to og eit halvt år, og flytta tilHaugesund då fisket slo feil på siste halvdel av1950-talet. Nokre år før han gifta seg hadde Toralfkjøpt det då nesten 100 år gamle Jensahuset vestpå øya, saman med broren og faren – to blad LarsBrekke. Her var det tre leilighetar som var utleigddet meste av tida. Huset er framleis i familien sieige, no er det Solveig og Toralf sine fire barnsom eig det saman og nyttar det til sommarhus.Osmund (f. 1880) utvandra til USA. Kontaktenmed gamlelandet ble etter kvart broten, men etterdet ein veit skal han både ha gifta seg og fått barn”over there”.Sigurda Anette Kristine (f. 1883) gifta segmed Kristian Tuv (f.1884) frå Salten i Nordland.Dei budde først nokre år i Kirkenes, før Sigurdafekk lokka Kristian med seg til Bømlo. I 1918flytta dei inn i leigde lokaler i Sundtahuseti Vespestadvågen. Der dreiv dei ein litenlandhandel, noko som ga god inntekt særleg undervårsildfisket, då det krydde av folk i området.Kristian døydde i 1926, og Sigurda flytta tilLønning. Frå 1930 av fekk ho leiga ”Siri-ståvå”av Bømlo kommune, mot å ”ta vare på” Oline,alias ”Siri-Lino”. I 1947 kjøpte ho stova. Husetvart rive og nytt hus sett opp i 1950. Oline buddeher til ho døydde i 1965. Sigurda livnærte segHelga Sofie Knutsdatter Hovland ogJohan Thuestad.Foto utlånt av Solveig Brekke.som sydame/skreddar. Sigurda og Kristian haddebarna Karl (f. 1908), Sigurd (f. 1914), Helga (f.1916) og Solveig (f. 1920). Mens Sigurd utvandratil USA, slo dei andre tre seg ned på Stord og iHaugesund.Oluf Dortheas (f. 1885) gifta seg med ÅgotJensine Marie Rasmusdatter frå Osnes i Etne, ogsaman slo dei seg ned på Framnes i Vikebygd.Her dreiv dei jord i mange år. Paret fekk åttebarn, som slo seg ned i Stavanger- og Haugesundområdet.Etter at Oluf døydde, tok dotteraKonstanse, busett i Haugesund og tidleg ekkje,seg av mora ei tid. Familien hadde lite kontaktmed slekta på Bømlo – men det er på det reineat bestefar Knut var fadder då eldstesonen vartboren til dåpen.Valborg Leonora (f. 1888), best kjent som Nora,gifta seg med Ingvald Mandius Nilsen Hovland(f. 1888). Dei budde sine første år som ektepari leigde lokale på Vespestad og nede ved sjøenpå Hovland, før dei bygde sitt eige hus. Ingvaldkjøpte grunnen av faren Nils Jørgensen i 1918.Dei vart samme år ein seksbarnsfamilie: AslaugBømlo Tur- og Sogelag 37 Årshefte 2008

(f. 1910), Signe (f. 1912), Nils (f. 1914), Ida (f.1915), Karoline (f. 1917) og Helene (f. 1918).Karoline døydde allereie i 1919, nokre få månaderfør faren Ingvald. Nora vart altså ekkje berre 31år gammal – med fem barn og eit heilt nytt hus.Det vart trange tider, og Nora byrja å gå mykje utpå sildesalting for å få økonomien til å strekkjatil. Nora døydde i 1967. Alle barna hennar fekksterke band til Bømlo:Aslaug gifte seg med BernhardRasmussen Hovland, og slo seg ned på Hovland.Dei fekk sønene Ingvald Leonhard og RodolfLouis, som også vart buande på Hovland-gardenmed sine familiar.Signe vart gift med Arnold Ingebrigtseni Haugesund. Etterkommarane deira har ikkjegjort bømlinar av seg, men har ofte besøktbømlafamilien sin.Nils gifta seg med Sigfrid frå Volda. Deitok over heimehuset hans på Hovland. Tre avNils og Sigfrid sine barn vart buande på Bømlo:tvillingane Ingvald og Gunnar, samt Sonja.Ida flytta i ungdomsåra til Haugesund forå tena, og vart sidan gift med Olav Austreim ogverande i by’n. Sjølv om ho aldri flytta heim tilBømlo igjen, vart banda til heimbygda haldenved like: I mange år kom ho på sommarferieheim til mor Nora, og etter at Nora gjekk bortvart tradisjonen halden ved like ved å vitja søsterHelene.Helene gifta seg med Daniel Vespestad fråein av nabogardane på Hovland.Dei fekk sønene Ivar Luis ogKåre. Begge vart buande iheimbygda.Valborg Leonora (Nora) Knutsdatter Hovland ogIngvald Mandius Nilsen Hovland.Foto utlånt av Kåre Vespestad.Torbjørn (f. 1890) slo seg nedpå Tittelsnes i Sveio, saman medkona Ingeborg Elena. Dei fekktre barn. Torbjørn var i USA i 14år, der han dreiv ein flisefabrikk.Han hadde ein pen slump pengarmed seg i bagasjen då hankom heim til gamlelandet igjen– då barna byrja å vekse til. PåBømlo gjekk Torbjørn heile livetunder kallenamnet ”Tåmmen”,og han hadde god kontakt medmellom anna søstera Nora ogniesa Helene: Det var stor stasOluf Dortheas Knutsen Hovland og Ågot Jensine MarieRasmusdatter. Foto utlånt av Konstanse Riise.Bømlo Tur- og Sogelag 38 Årshefte 2008

Karl (f. 1898) var det siste barnet til Knut ogSerine. Karl, eller ”Kalle-mannen”, var sjukleg,det var ”litt lite med ham”, som ein sa. Trass idette arbeidde han som postmann i heimbygda iei årrekkje, og klarte trass i dårleg skulebakgrunnå lesa namna på breva han delte ut. Det er på detreine at han i dag nok ville ha fått ein heil annanoppfølging enn foreldra og samfunnet kunne tilbyhan den gongen. ”Kalle-mannen” budde heimehjå faren så lenge Knut levde. Deretter flytta hantil søstera Nora, der han budde resten av livet.Han døydde i 1945.Torbjørn Knutsen Hovland og Ingeborg Elena.Foto utlånt av Kari Svarstad.då ”Tåmmen” kom over Bømlafjorden med vedpå fiskebåten sin. To av dei tre barna til Tåmmenog Ingeborg fekk eigne barn. Desse og familianedeira er i dag spreidde frå Sandnes i sør til Bergeni nord. ”Tåmmen” døydde i 1983.Lars (f. 1894) skal ha flytta til Ullensvangsom 14-åring, truleg for å jobbe som dreng.Som vaksen vart han gift med Kari på Buøy iStavanger. Lars var tømmermann. Han skadahanda si i ung alder, og fekk blodforgiftning ogdøydde då han var rundt 30 år. Banda til Bømlovart gradvis broten etter at Lars gjekk bort. Hanetterlet seg fire barn: Serine, Marie, Camillaog Lars. Camilla fekk ingen barn, men dei treandre fekk til saman sju barn. Eit av barna gjordeamerikanar av seg, mens etterkommarane av deiandre bur i Stavanger-området.Skriftlege kjelder:”Bømlo bygdebok Bind III. Gards- og ættesogefor Bømlo sokn” av Kari Shetelig Hovland”Bømlo Bygdebok Bind IV. Gards- og ættesogefor Moster sokn” av Simon Steinsbø”Skåneviksoga Andre bandet” av AndersHaugland”Stord bygdebok. Gards- og ættesoga” av OlaHøyland”Gards- og ættesoge for Sveio. Band I: GamleValestrand kommune” av Simon Steinsbø”Gjemt og halvglemt fra gamle Åkrafjorden”,Haugesunds Avis 25. november 1978”Historiske refleksjoner fra Kyrping til Fjæra”,Haugesunds Avis 23. november 1981”Knud Osmundsen Hovland 85 aar”, HaugesundsDagblad mars 1936”Gullaldaren på Løkling” på bomlo.kommune.no(kjelde: Brynjar Stautland)”Kalk- og marmorbrot på Moster” på bomlo.kommune.no, (kjelde: Tor J. Birkeland)Slektsarbeid av Sverre Ingebrigtsen, 1980Kyrkjebøker frå Skånevik, Sveio (Valestrand ogVikebygd), Stord og Finnås (Bremnes, Mosterog Bømlo) på digitalarkivet.no. Nettstadenemosteramfi.no, kulleseidkanalen.no, wikipedia.org. Diverse andre nettstader og nettaviser.Diverse oppslagsbøker.Muntlege kjelder:Helene Vespestad (barnebarn), Ida Austreim(barnebarn), Kari Svarstad (barnebarn), KonstanseRiise (barnebarn), Berta Pettersen (barnebarn),Kåre Vespestad (oldebarn), Dagmar Vespestad(oldebarn), Ingvald Hovland (oldebarn), SolveigBrekke (oldebarn), Leif Hovland (oldebarn),Thomas Brekke (tippoldebarn).Bømlo Tur- og Sogelag 39 Årshefte 2008

Karinestova -og folket som budde derAv Bernt Emil VikaLike ved riksvegen på Hovland ligg Karinestova. Huset i seg sjølv er lite, men dei som har buddder utgjer i dag ei stor slekt, og mange av dei har flytta langt. Den vesle, unnselege stova bersåleis på ei stor historie.Karinestova står på garden Indre Hovland, g.nr.53, br.nr. 4. Sidan 1811 hadde Paul AadnesenLønningsnes vore eigar av dette gardsbruket.Han hadde fått kjøpa bruket etter Nils Olsen Voldpå dei vilkåra at han gifta seg med stedottera tilNils, Marithe Andersdotter. Kjøpet av garden ogekteskapsvilkåra vart tinglyst 16.09.1812, og herstår det m.a. ”-med sin hustrues samtykke solgtog avhændet til Paul Aadnesen paa Kondition athan ægter min steddatter Marithe Andersdtr.”Kjøpesummen var 200 Riksdalar.I våre dagar ville nok slikeekteskapskoplingar bli sett på som litt rare,men på den tida var tilgong på jord, og dermedeit livsgrunnlag, så viktig at ein kunne gåmed på slike vilkår. Trass i denne noko rareekteskapsinngåinga, ser det ut som om Paul ogMarithe hadde det bra saman. Dei fekk i alt 9born, men som vi så ofte les om frå den tida, fallmange frå som små. 5 døydde som spedborn, ogein vart biten av ein orm og døydde berre 9 årgammal. Berre 3 gutar vaks opp, Anders, Nils ogJørgen.Som ein forstår var livet hardt for Paulog Marithe. I tillegg til saknet av dei mangeborna, kom slitet med gardsdrifta. Dette var såvisst ikkje nokon dans på roser. Garden gav liteinntekt, og dei fekk problem med å betala skatt.Ein av kneikane kom dei over ved å selja einausttomt i Larsastrando.Paul var 23 år gammal i 1811 då hankjøpte gardsbruket på Hovland. Han dreiv gardenfram til 1838 og var då 50 år gammal. Då seldehan bruket til ein Hans Larsen Lyngholmen, ogbygde eit lite vilkårshus for seg og Marithe. Husetfekk snart kallenamnet Pådlastovo. Det er dettehuset som i dag blir kalla Karinestova. Paul tokunna eit stykke av garden han selde som vilkår,-fra Stenebakken til Lønningshammeren- somdet står i vilkårsbrevet. Seinare vart dette stykketkalla ”Pådlastykkjet”.Det er ukjent om huset såg slik ut påden tida som det gjer no. Stovedelen av huseter tømra, og ein må gå ut ifrå at denne delen erfrå den tida huset var nytt. I nordaustre delen avhuset er det kombinert inngangsparti og kjøkken.Denne delen er bygt med vanleg reisverk. Her erdet stor gruve, og nokre kjøkkenskap er plassertepå golvet langs den eine veggen. På to avveggane heng det opne hylleskap. Langs nordsidaav huset er det bygt ei sval for oppevaring avdiverse reiskapar, mat, ved og torv.Paul og Marithe var no vilkårsfolk pådet bruket dei hadde selt. Å sitja i vilkår var eiordning tillaga for å gi ein slags omsorg for eldrefolk på gardane. Når eigarane av eit gardsbrukvart gamle og ikkje greidde å driva garden lenger,var det vanleg at dei overlet drifta til den eldsteav borna. Sjølv flytta dei gjerne inn i eit såkallavilkårshus, eit bustadhus som var ein god delmindre enn hovudhuset. På gardar der det ikkjefanst vilkårshus budde dei gamle i ein del avgardshuset. For å sikra seg nok mat og tenesterfrå dei unge, vart det sett opp eit vilkårsbrev.Her vart det, i forhandlingar mellom dei unge ogdei gamle, i detalj sett opp kor mykje dei gamleskulle ha av korn, mjølk, kjøt, brensel, lampeolje,beite for dyr etc. Vilkårsbrevet vart tinglysthos sorenskrivaren og var såleis eit offentlegdokument forpliktande for begge parter. Oftevar det vanskeleg for dei unge å oppfylla krava ivilkårsbrevet, og det vart nok ofte ”murra” overat dei gamle var for grådige. Det finst eksempelpå at dei gamle mottok så mykje i vilkår at deiBømlo Tur- og Sogelag 40 Årshefte 2008

kunne selja vidare til andre. Vilkårsordninga fallbort då det offentlege overtok omsorga for eldrefolk, med trygd, heimehjelp, trygdebustader,alders- og sjukeheimar.Paul og Marithe budde i Pådlastovotil dei døydde, han i 1860, 72 år gammal ogho i 1875, 85 år gammal. Ein av sønene deira,Anders, hadde heile tida budd heime og tokover Pådlastovo då foreldra døydde. Han varjordlaus og livnærte seg av fiske. Anders vargift to gonger. Den første kona hans var MaleneDanielsdtr. Vold. Med henne fekk han to born,Nils Johan og Marta Maria. Malene døydde i1874 og Nils Johan i 1875, det same året sommor til Anders døydde. Anders gifta seg så medHelene Olsdtr. Vespestad, ”Fure-Heleno”. Ho var20 år yngre enn Anders. Dei fekk ingen born.Då Anders døydde i 1883, kjøptekommunen Pådlastovo.Helene gifta seg ei stund etter med KarlAmundsen Lønning, ”Røysa-Karl”. Ho tokstedottera Marta Maria, ”Pådla-Mario”, med seg,og dei flytte til Vespestad alle tre.Så flytta det nye folk inn i Pådlastovo.Ein Johannes Gudmundsen, f, 16.08.1840, fråVandaskog i Sveio kom til Hovland som dreng.Dette var under det gode vårsildfisket på sluttenav 1800-talet. Ein må gå ut ifrå at fiskarbøndenepå Hovland og på dei andre gardane her gjordedet såpass bra med sildefisket på den tida atnokre såg seg råd til å halda dreng. Johannesvart gift med (Valborg) Karine Olsdtr. Lønning,f. 14.02.1850, og det var desse som no overetokPådlastovo. Johannes arbeidde som jord- ogsteinarbeidar, og Karine tok tilfeldig arbeid hosfolk i onnene. Pådlastovo fekk no nytt kallenamnog vart heitande Karinestova.Johannes og Karine fekk 8 gutar, og trassi dei tronge og kummerlege tilhøva i den veslestova vaks alle opp. Gutane var:Ole Johan, f. 18.09.1871Martin Gustav, f. 24.10.1872Anton Kornelius, f. 14.03.1876Vilhelm Severin, f. 26.08.1879Reinert Andreas, f. 16.06.1883Hans Mathias, f. 04.03.1886John Kristian, f. 23.01.1889Johannes, f. 22.07.1892Som ein ser var det heile 21 år mellomden yngste og den eldste guten, så alle buddeikkje heime samtidig. Det ville nok heller ikkjevore mogeleg i ei så lita stove. Nei, dei ville ut,og her var det Amerika som lokka. Etter kvartsom dei vaks til, sette dei difor kursen motlandet ”over there” den eine etter den andre. I1891 reiste dei to første. Det var Ole Johan ogMartin Gustav. Desse lokka dei andre til å komaover, og sende billettar til dei for at dei skullefå råd til turen. Såleis sende dei eldste billettartil dei yngre, heilt til alle hadde reist, bortsettfrå den yngste, Johannes. Ein må gå ut ifrå atJohannes også hadde lyst å reisa, men det blirsagt at foreldra hans ikkje ville at han skulledra. Kanskje hadde han ikkje samvit til å forlataforeldra sine i den kummerlege stova heller?Johannes var fødd eit år etter at dei toeldste brørne hans emigrerte. Han visste diforikkje korleis desse brørne såg ut. I 1911 bestemteOle Johan seg for å ta turen tilbake til Noregfor å vitja foreldra sine og bror sin, Johannes,som han ikkje hadde sett. Johannes var då 19år gammal. Tilfellet ville det slik at både OleJohan og Johannes kom heim til Bømlo medsame rutebåten. Johannes såg på denne framandekaren og syntest det var noko kjent med han.Då var det nokre kjente som fortalde han at detvar bror hans som var komen heim frå Amerika.Dette må ha vore eit overraskande og gledelegmøte både for Ole Johan og Johannes.Som nemnt ovanfor drog ikkje Johannestil Amerika. I staden bygde han hus på Hovland,nedpå brotkanten mot Langevåg, og tok foreldrasine med seg frå Karinestova då han flytte inn idet nye huset. Dette skjedde i 1917. Så vidt einveit har det ikkje budd folk i Karinestova etterdette.Foreldra til Johannes fekk oppleva åbu i det nye huset nokre år. Faren, JohannesGudmundsen døydde 01.12.1919, 79 år gammal,og mora, Karine, døydde 27.04.1922, 72 årgammal.Johannes gifta seg med Anna Aanensdtr.Tollevik, og saman fekk dei gutane Johan, f.1917 og Aanen, f. 1920. Begge busette segseinare på Vespestad. Anna fødde også ei jentesommaren 1923, men både mor og barn døyddeunder fødselen. Johannes var fiskeskipper påmakrelldorging og vintersildfiske. Han førdeBømlo Tur- og Sogelag 41 Årshefte 2008

åtane ”Ladas” og ”Daisy”.Begge desse var han medeigari. Med ”Daisy” var han fleiresomrar på Nordland og saltasild. I 1932 gifta han seg pånytt, med Jenny Olaisdtr. Hanselde huset på Hovland ogflytta til Vespestad.I 1950 reiste Johannespå besøk til brørne sine i USA.Dei spanderte reisa på han. Hantok amerikabåten til New Yorkog tog derifrå til Chicago, derhan vart motteken av fleire avbrørne. Johannes var i Amerikai 6 månader.Johannes døydde i1975. Etter alt å døma var handå den siste gjenlevande somhadde budd i Karinestova.Som skikken var påden tida hadde nokre av deisom utvandra ”amerikanisert”namna sine, t.d. vart JohnKristian berre kalla ”Christ”,Ole Johan vart kalla ”John”og Hans Mathias ”Matt”.Alle reiste til dei ”norske”områda i USA, North Dakotaog Montana. Her var det nok avjord å ta av, og alle vart farmarar.Tre av dei, Anton Kornelius,Reinert Andreas og John Kristianvar ugifte. Dei andre gifta seg og fekk storebarnekull, Ole Johan heile 10 born.Å presentera livet til alle dei 7 brørnesom utvandra til Amerika vil føra for langt, viveit dessutan ikkje så mykje om den enkelte avdei. Men Ole Johan har vi ein del kjennskap tilog han kan stå som eit eksempel på korleis detgjekk med dei.Då Ole Johan kom til USA, slo hanseg ned i Hatton i North Dakota. Der fekk hanarbeid på ein gard. Han tok også anna arbeidved sida av gardsarbeidet. Året etter at hankom til Amerika, gifta han seg med Bertha Vik.Ho hadde også utvandra frå Noreg og komopphaveleg frå Eidfjord i Hardanger.Men Ole Johan var ikkje nøgd med åarbeida for andre. Han ville bli sjølveigandeSeks av dei sju brødrene som drog til Amerika.Framme f.v. Martin Gustav, Ole Johan, Anton Kornelius.Bak f.v. Vilhelm Severin, Hans Mathias, Reinert Andreas.Foto etter Aanen Hovland.Johannes blei verande heime.Foto etter Aanen Hovland.Bømlo Tur- og Sogelag 42 Årshefte 2008

Ole Johan Hovland.bonde med stor gard. Prærien låg der, og hervar det berre å forsyna seg. Eit par år etter atdei hadde gifta seg, la dei ut mot dei store grasslettene.Med hest og kjerre, nokre høns og eitpar kyr drog dei vestover. Den første av borna,Agnes, var også komen til. Den 3. juli 1894 vartein merkedag for Ole Johan og Bertha. Då vargrensene sette for den nye garden og dokumentafor eigarskapet underskrivne. Garden var på 160acres (omlag 650 mål) og låg i Fram kommune iWells County.På den nye garden galdt det ågreia seg som best ein kunne. Det var litebygningsmaterial å få tak i, og difor laut deisatsa på hus av torv, både for seg sjølv og dyra.Dei neste to borna, Peter og Carine vart fødde idet primitive torvhuset dei budde i.Å opparbeida ein så stor gard i Amerikapå den tida må ha vore eit enormt slit. Det varnok mange lange arbeidsdagar og tunge tak. MenOle Johan og Bertha hadde ikkje noko val. Hervar det arbeidet for borna, seg sjølv og gardendet galdt. Greidde dei ikkje å livnæra seg sjølv,var det lita eller inga hjelp å få frå det offentlegei Amerika på den tida.Prærien var vindfull, og Ole Johantok tidleg til å planta tre som ly for vinden.Bertha Vik Hovland.Han satsa også på frukt- og bærtre. Elles varkorn den store avlinga på garden. Ved sida avstorfe hadde dei sauer, høner og ender, esel ogmuldyr. Dessutan hadde dei fleire avlshingstar.Etter nokre år som sjølveigande bonde, kjøpteOle Johan tilleggsjord, ein parsell på 80 acres,omlag 320 mål. Gode og tenlege hus vart ogsåbygde, både våningshus (bygt i 1899), låve ogkornkammer.I 1911 var Ole Johan heime på besøk hosforeldra sine og den yngste broren. Tilbaketurentil Amerika skulle eigentleg skje med ”Titanic”,men den nådde han ikkje for båten han skullefølgja til England vart forseinka på grunn avskodde. Dette var han i ettertid sikkert glad for.Dei fleste kjenner vel lagnaden til ”Titanic”.Båten trefte eit isfjell og gjekk ned. Rundt 1500personar omkom i denne tragedien.I tillegg til dei daglege gjeremåla i huset,hadde Bertha mange oppgåver. Om våren klipteho sauene og karda ulla. Noko av ulla brukteho til sengklede, men mykje spann ho til trå ogstrikka klede til heile familien. Under slaktingaom hausten hermetiserte og salta ho kjøt, ho lagapølser og tok elles på alle måtar vare på råstoffetså godt det let seg gjera.Ole Johan og Bertha levde no godt påBømlo Tur- og Sogelag 43 Årshefte 2008

Farmen til Ole Johan og Bertha rundt 1900. Foto etter Aanen Hovland.garden. 10 born var komentil verda, dei hadde råd til bilog var etter måten velståande.Men slitet på garden haddesin pris. Helsa til Ole Johansvikta, og i 1920 laut han seljagarden til ei av døtrene ogmannen hennar. Tre år seinarekunne han gjenoppta drifta forei stund. Men han vart stadigdårlegare, og døydde i 1925,54 år gammal. Bertha dreiv dågarden vidare med hjelp frå fireav barna. Bertha levde til 1948.Ho vart 78 år gammal.I 1980 reiste Aanen, sontil Johannes, og kona Borghildtil Amerika for å besøkja slektasi der. M.a. besøkte dei husettil Reinert Andreas og JohnKristian. Desse hadde budd isame huset og var no borte.Huset var til nedfalls, og detvar lett å ta seg inn. Mellomtinga på golvet fann Aaneneit postkort. Dette kortethadde faren, Johannes, sendttil den siste gjenlevande avbrødrene sine, John Kristian(Christ), i 1963. Kortetinneheld daglegdagse nyhendefrå Bømlo på den tida. JohnKristian levde til utpå 1970-talet. Johannes som sendekortet var då gift for tredjeHans Mathias flytta etter kvart inn i eit staseleg gardshus.Foto etter Aanen HovlandI 1950 var Johannes på besøk hos brørne sine i Amerika.F. v: Vilhelm Severin, John Kristian, Johannes og Reinert Andreas.Foto etter Aanen Hovland.Bømlo Tur- og Sogelag 44 Årshefte 2008

gong, med Tilla frå Eide,og budde i Eidesdalen.Etter atKarinestova vart fråflyttai 1917, hadde bruket påHovland der Karinestovastår skifta eigar to gonger.Den vesle stova vart nobrukt til så mangt, og denhadde vel meir status somuthus enn bustadhus. Densiste som fekk skøyte pågarden var Arnt Tveit i1945. Han gifta seg medHildur Pedersdtr. Lønningfrå Bømmelhamn. Under hanstid som eigar av bruket vartKarinestova m.a. brukt tilsmalehus og til oppbevaringav mink. I periodar vart ogsåstova brukt til samlingsstadfor mennene på Hovland omformiddagane kvar søndag. Hersat dei og ”skrova” og prataom laust og fast. Om ikkje detlenger skjer i Karinestova, såer vel denne tradisjonen med åsamlast om søndagane delvislevande på Hovland den dag idag.Tilstanden tilKarinestova vart etter kvartverre og verre. I 1969 var eininne på tanken å riva ”heileskiten”, for tilstanden var såille at huset haldt på å dettai stavar. Arnt og Hildur sågdette og syntest det var synd ateit hus med så mykje historieskulle bli borte. Dei tok diforkontakt med Husmorlagetog Fiskarlaget og spurde omdei kunne tenkja seg å overtahuset og gjera det om til eitlite museum. Dette sa beggelaga seg villige til. BorgineBrakestad var på den tida leiarfor Husmorlaget og Leif Eidefor Fiskarlaget. Men ingenav laga hadde særleg mykjeTeksten påpostkortetsom AanenHovlandfann i husettil ReinertAndreas ogJohn Kristiani 1980 dåhan og konaBorghildbesøkte slektai AmerikaReinert Andreas og John Kristian sitt hus slik det såg ut i 1980.F.v. Milton, Elmer, Borghild, Loraine. Foto: Aanen Hovland.Vilhelm Severin med familie. Foto etter Aanen Hovland.Bømlo Tur- og Sogelag 45 Årshefte 2008

pengar. Difor vart det bestemt at det skulleskipast til ein kulturkveld i gymnastikksalenpå skulen. Dette vart gjort, og resultatetvart eit overskot på rundt 1.500,- kr. Sjølveoverdragelsen av huset fann stad på dettearrangementet, ved ein høgtidsam seremoni.Sjølvaste lensmann Henrik Robberstad var kallainn som vitne, og eit fint gavebrev var laga til foralle partar å skriva under på. Overdragelsen varttinglyst 16.12.1969, og ein symbolsk verdi påstova vart sett til 500,- kr.Nils Hovland var ein av dei som hugsakorleis stova såg ut medan Karine budde her.Han sette i gong med å byggja opp att gruva, ogsaman med ein dugnadsgjeng fekk han skiftabordkledning, vindauge og dør. I tillegg tilpengane frå kulturkvelden fekk dei 2000,- kr fråkommunen og 500,- kr frå Bømlo Sparebank. Eitlite lån på 2000,- kr dekka det resterande.Karinestova var no redda og vart ståandesom eit vakkert minne frå fortida, og som eitlysande eksempel på at har ein samhald og viljeJohn Kristian (Christ) i 1971. Han var den somlevde lengst av brødrene i Amerika.Foto etter Aanen Hovland.Søndagstreff ved Karinestova ein fin sommardag. Ståande bak f.v. Bernt Strand, Anker Strand, GunnarHovland. Sitjande bakerst f.v. Kåre Vespestad, Torvald Hovland, Nils I Hovland, Daniel Vespestad,Bernhard R Hovland. Sitjande i midten heilt til høgre f.v. Lars Tveit, Bjarne Hovland. Sitjande frammef.v. Kornelius Helgesen (Haugesund), Sverre Strand (USA), Johannes Lodden, Randolf A. Hovland(USA), John Strand (USA). Foto frå Ingvald Hovland.Bømlo Tur- og Sogelag 46 Årshefte 2008

nok, når ein det målet ein harsett seg.I 1981 var detatter behov for pengar tilKarinestova, og ein nykulturkveld vart skipa til.Kledning på eine langveggenmåtte skiftast, og huset måttebeisast. Det vart igjen sendtinn søknad til kommunen omstøtte, og dette resulterte i eittilskot på vel 800,- kr. Ellesvar kulturkvelden vellukka.Bygdefolket samlast til innslagav ymse slag, allsong og sosialtsamvær.Etter kvart vartHusmorlaget aleine omansvaret for stova. Men ettersom huset vart mindre ogmindre brukt, og ein følte at detvar litt på ”sidelinja” for deiraaktivitet, spurde dei BømloTur- og Sogelag om å overtahuset. Dette var det stor vilje tili sogelaget, og Karinestova vartovertatt i 2003.I den seinare tida harmellomtrinnet ved Hillestveitskule nytta Karinestova til eitopplegg i lokalhistorie kalla”Gamle hus fortel”. Her fårelevane kjennskap til ei rekkjeeldre hus på Søre Bømlo vedå besøkja dei aktuelle husa.Dette sikrar at borna fårinnsikt i lokale tilhøve, og deilærer å vera takksame for åsleppa å leva under så trongeog kummerlege forhold sommange av forfedrane deiramåtte.Karinestova har no stått på Hovland irundt 170 år og er vel eit av dei aller eldste husaher på Søre Bømlo. Takk til alle som har bidratttil at stova no er bevart. Bygda vår hadde vorefattigare dersom Karinestova ikkje hadde vore tillenger. Lat oss håpa at det også for framtida ervilje til å ta vare på stova slik at den kan vera eitminne frå fortida for komande generasjonar.Frå overrekkinga av Karinestova til Bømlo Husmorlag og BømloFiskarlag. Givarane var Arnt og Hildur Tveit. Representantar fordei to laga var Borgine Brakestad og Leif Eide.Lensmann Henrik Robberstad er vitne.Foto frå Hans Vespestad.Karinestova slik ho ser ut no.Foto: B. E. Vika.Kjelder:Kari Shetelig Hovland: Bømlo Bygdebok III.Artikkel i Bømlo-Nytt 27.05.1994.Diverse dokument og rekneskap frå BømloKvinne og Familielag.Samtale med John Arne og Anne GreteHovland.Takk til Annbjørg Sætre for hjelp med bilete.Bømlo Tur- og Sogelag 47 Årshefte 2008

Saltebua frå Langevåg -som blei potteri i SverigeAv Tor M. SimonsenFarfar, Kristian Emanuel Simonsen, var ein særsaktiv kar. På Sandnes dreiv han fleire potterier ogmed eigne skuter frakta han steintøy langs kystenbåde i Noreg og i grannelanda. Om vinteren bleiskutene hans rusta ut og sende på fiske.Han var amatørfotograf også, farfar. Rundt1900 kjøpte han seg eit Kodac fotografiapparatNo 1A. Med det tok han mange fotografier somhan sjølv framkalla og kopierte på papir.Farfar var ingen stor systematikar. Deifleste bileta som han tok hamna i esker ogkonvoluttar. På nokre av dei skreiv han litt påbaksida. Eit var merka ”Langevaaghuset”.Vel 40 år etter at farfar døydde gjekk mei gang med å sortera og systematisera dei gamlefotografia. I ein konvolutt merka ”Strömstad”dukka det opp fleire fotografi av Langevaaghuset.Brikkene byrja å falla på plass. Her er historia:I 1897 la svenskane importavgift påvarer som kom ifrå Noreg. Det frå før av sårimelege steintøyet frå Sandnes tålte ikkje dette.Før 1897 var det fri import. Det einaste somTullen i Sverige krevde, var at det fylgde medeit produksjonsbevis frå det norske tollvesenet. Idette dokumentet blei det bekrefta at det dreideseg om varer som var produserte i Noreg - av tildømes norsk leire.For at dei ikkje skulle tapa den svenskemarknaden, skipa farfar eit svensk aksjeselskapog bygde eit potteri etter norsk modell iStrömstad i Sverige. Fabrikken sto ferdigalt i september 1905, same året som dei togrannelanda – broderfolka, oppløyste unionen ogskilde lag.Den gamle saltebua i Langevåg før riving i april 1905.Bømlo Tur- og Sogelag 48 Årshefte 2008

Arbeidet er i gang. Takkonstruksjonen vert demontert.Pastor Nilsen med familie er innom og ser på rivingsarbeidet.Bømlo Tur- og Sogelag 49 Årshefte 2008

kalla i denne samanhangen.Salteriet gjekk etter kvartunder namnet ”Bergensbua”og plassen fekk namnet”Bergensbukta”.Farfar hadde nok lagtmerke til at sildesalterietsto tomt når han passerte påreisene sine med steintøy langskysten. Innsiget av sild kom noandre stadar langs kysten ogsaltebuene på sørvestlandet bleiståande unytta.Det var behov formaterialar til nytt potterii Strömstad. Farfar kjøpteUndervegs med materialene fra Langevåg.sildesalteriet ”på rot”.Her omtrent ved Brødstampen. Siggjo i bakgrunnen.Bordkledning, golvplank ogFabrikken fekk namnet Aksjebolagetreisverk var av god kvalitet. DetLerkärlsfabrikken.same gjaldt takkonstruksjonen, sutak og teglstein.Alt tidleg i 1905 – før fabrikken iBygningen målte 60 x 16 aln. FråStrömstad sto ferdig, reiste ein gjeng med loftsgolvet til mønet var det 4 aln.arbeidsfolk frå Sandnes til Langevåg på Bømlo. Ein kveld i slutten av april 1905 stemnerOppgåva deira var å riva ein stor bygning – eit to skuter frå Sandnes inn Langevågen. Om bordtidlegare sildesalteri.er det ein arbeidsgjeng på eit dusin karar underDet var folk frå Bergen som hadde reist leiing av Elias Asperholen. Kristian Emanuelbygningen på ei bygsla tomt like i strandkanten i Simonsen var også med saman med den eldsteLangevåg, tidleg på 1800-talet. Huset innehaldt sonen, Simon Kornelius på 15 år.saltebu for sild og losji for sesongarbeidarar,Tidleg neste morgon gauv dei laus påoftast kvinner – eller ”tipper” som dei støtt vart huset, godt hjulpne av folk frå Langevåg. Detfortelles at eit par spreke smågutar, Johannes ogLerkärlsfabrikken i Strømstad er ferdig og i drift. Steintøyskutene ligg og ventar på last.Bømlo Tur- og Sogelag 50 Årshefte 2008

Oluf Hovland frå Langevåg,vart hyrde til å langa nedteglpanner til arbeidskarane.Etter at taktekkinga varfjerna og sutaket tatt ned, bleitakåsane demonterte og pluggarog spiker fjerna. Alt blei stablaopp like ved før mannskapetgjekk laus på veggene. Plankefor planke vart tekne ned. Tilslutt blei golvbord, bjelkelagog semser demontert før alt bleilasta om bord i dei to skutene.Jobben tok berre to – tredagar. Dei levde på feltmanerog arbeidde ut over dei ljosevårkveldane. Måltida åt dei underseil som dei spente opp.1. mai kasta dei loss.S/S Alstein frå Stavanger medkaptein Øvstebø var hyrt innfor å buksera materialskuteneden lange vegen til Strömstad iSverige.Bygginga av potterieti Strömstad hadde vore i gangi lang tid då S/S Alstein medskutene på slep frå Langevågankom nokre dagar ut i mai1905. På potteritomta like vedhamna og jernbanestasjonen iStrömstad var grunnmuren altferdig. Den store potteriomnen,ein tre etasjar høg ”flaskeomn”kneiste opp frå grunnmuren nedmot fjorden. I den motsette enden av grunnmurenvar arbeidet med ”flaksen” i gang. Dette var einflat omn som blei bygd for å tørka det ferdigdreide steintøyet på, før det blei glasert og brend iden store omnen.Snart var arbeidet med å reisapotteribygningen til AksjebolagetLerkärlsfabrikken i full gang. Alt den 16.september 1905 kunne dette lesast i avisa NorraBohuslän:Fabrikken i Sandbugten vid Myren är nufullt ferdig och fabrikation har till en del tagit sinbørjan. Fabrikken sysselsätter for närvarande 15mann, men innan kort tid skall rörelsen utvigasoch 50 mann kan da ansättas.Fabrikken i 1977, før rivingsarbeidet tok til.Foto: Tor M. Simonsen.Enno kan ein sjå deler av fundamenta etter saltebua i Bergensbuktai Langevåg. Foto: B. E. Vika.Etterskrift:I dag er det lite som vitnar om bedrifta ABLerkärlsfabrikken i Strømstad. I 1980 bleibygningen riven og tomta planert. Plassen erno ein del av hamna der dei store fergene fråSandefjord legg til. Fabrikken i Sandbugten var idrift fram til 1929. I åra etter blei lokala nytta tilanna bruk enn steintøyproduksjon.Dei einaste handfaste prov på det somstarta med riving av Langevågshuset, er faktiskdei fundamenta som ein enno i dag kan sjå iBergensbukta i Langevåg. Dei ligg der i dag som,dei låg der i mai 1905 etter at materialane tilBergenshuset forsvann ut fjorden.Bømlo Tur- og Sogelag 51 Årshefte 2008

Kaien på Espevær ca 1918. Ved bryggja ligg seglkutteren “St. Hans”.Foto frå Søre Bømlo Omsorgstun.Biletskanning, formgjeving og sideombrekking:Bernt Emil VikaTrykkeri:Leirvik Trykkeri AS, StordOpplag:800 stk.Bømlo Tur- og Sogelag 52 Årshefte 2008