Text_5092

“Заамар өгөөмөр хайрхан ”ХХК Баянголын дэнжийн орд МҮ-005092

ГАРЧИГ

I. ОРШИЛ………………………………………………………………………………….4

II. ОРДЫН ТУХАЙ ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ …………………………………………6

II.1. Физик газар зүй ………………………………………...…………………………7

II.2. Уур амьсгал ус зүй ………………………………………………........................7

II.3. Хүн ам, эдийн засаг, дэд бүтэц …………………………………...................... 8

II.4. Геологийн судалгааны түүх ………………………….........................................8

III. ДҮҮРГИЙН ГЕОЛОГИЙН ТОГТОЦ ……………………………….…………….11

III.1. Давхарга зүй…….............……………………....................................................11

III.2. Гүний чулуулаг.………………………………...................................................17

III.3. Тектоник.......................………………………………........................................18

III.4. Геоморфологийн судалгаа...………..………………........................................ 24

III.5. Дүүргийн гидрогеологийн товч тодорхойлолт……........................................29

III.6. Ашигт малтмал………………………………................................................... 30

III.7. Ордын геологийн тогтоц...…………………………......................................... 35

IV. ХАЙГУУЛЫН АЖЛЫН АРГА, АРГАЧЛАЛ, АЖЛЫН ХЭМЖЭЭ….…........40

IV.1. Ордын судалгааны үе шат, хайгуулын торын сонголт................................... 40

IV.2. Хайгуулын ажлын арга, аргачлал…….……………………….........................40

IV.3. Цохилтот өрөмдлөгийн ажил……………………………….............................41

IV.4. Цохилтот өрөмдлөгийн шлихийн сорьцлолт………………………...............43

IV.5. Геологийн баримтжуулалт………………………………................................. 43

IV.6. Лабораторийн ажил ……………………………................................................44

IV.7. Топогеодезийн ажил……………………………................................................44

IV.8. Баталгаажуулалтын болон хяналт шалгалтын ажил........................................46

V. СУДАЛГААНЫ ТАЛБАЙН ҮНЭЛГЭЭ…………………….………....................49

VI. ОРДЫН ЭЛСНИЙ НАЙРЛАГА, ТЕХНОЛОГИИН ШИНЖ ЧАНАР..............51

VII. ОРДЫН ГИДРОГЕОЛОГИЙН НӨХЦӨЛ.............................................................56

VIII. НӨӨЦИЙН ТООЦОО............................................................................................... 58

VIII.1. Нөөцийн тооцооны жишиг үзүүлэлтүүдийн сонголт ...................................58

VIII.2. Нөөцийн тооцооны арга, аргачлал...................................................................60

VIII.3. Нөөцийн тооцооны дундаж үзүүлэлтийг бодсон аргачлал...........................60

VIII.4. Малталтын дундаж агуулга тодорхойлох.......................................................60

VIII.5. Хэсэгшилийн дундаж агуулга, зузаан нөөцийг тодорхойлох.......................61

VIII.6. Хэт өндөр агуулгыг илрүүлэх, хязгаарлах......................................................67

IX. ОРДЫН УУЛ ТЕХНИКИЙН НӨХЦӨЛ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮНЭЛГЭЭ........70

X. ОРДЫН АШИГЛАЛТАНД БЭЛТГЭГДСЭН БАЙДАЛ.......................................86

X.1. Геологи хайгуулын ажлын зардал.......................................................................86

X.2. Алтны шороон ордын олборлолтонд бэлтгэгдсэн байдал................................86

XI. БАЙГАЛЬ ОРЧИН ГЕОЭКОЛОГИЙН УРЬДЧИЛСАН ҮНЭЛГЭЭ................88

XII. ДҮГНЭЛТ..................................................................................................................... 94

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ..............................................................95

ХАВСРАЛТ МАТЕРИАЛУУД...........................................................................................

Баянголын дэнжийн ордын хайгуулын ажлын үр дүнгийн тайлан 2020он - 1 -


Тайлангийн хавсралт зургууд

№ Хавсралт зургийн нэр Масштаб

Хавсралтын

дугаар

1 Геологи, ашигт малтмалын зураг 1:50000 1

2 Геоморфологийн зураг 1:50000 2

3 Ордын геомофологийн зураг 1:10000 3

4 Баримт материалын зураг 1:2000 4

5 Нөөцийн дэвсгэр зураг 1:2000 5,5-1

6 Босоо нөөцийн тархалтын зураг 1:2000 6

7 Хайгуулын 722а-р шугамын литологийн зүсэлт

1:1000

1:100

7

8 Хайгуулын 723-р шугамын литологийн зүсэлт

1:1000

1:100

8

9 Дагуу зүсэлт

1:1000

1:100

9

10 Уурхайн ерөнхий төлөвлөлтийн зураг 1:1000 10

Тайлангийн бичвэр хэсэгт орсон зураг бүдүүвчийн жагсаалт

Зураг №1. Талбайн байршлын тойм зураг -7

Зураг №2. Судалгааны талбайн металлогений бүдүүвч -30

Зураг №3. Шороон ордын ашиглалтын системийн ангилал -71

Зураг №4. Элс баяжуулах технологийн схем -80

Схем 1 Үйлдвэрлэлд санал болгож байгаа алтыг баяжуулах технологийн бүдүүвч -53

Тайлангийн бичвэр хэсэгт орсон хүснэгтийн жагсаалт

№ Хүснэгтийн нэр Хуудас

1 Хайгуулын ажлын нэр, төрөл, биет хэмжээ ба мөнгөн дүн 5

2 Талбайн булангийн солбицолууд 6

3 Цохилтот өрөмдлөгийн ажлын нэгдсэн хүснэгт 41

4 Топогеодезийн багаж, программуудын жагсаалт 44

5 Геодизийн хатуу тэмдэгт 46

6 Цооногуудын амсарын хэмжилтүүд 46

7 Сэвсгэр хурдасны найрлага, бүрэлдэхүүн 51

8 Алтны сорьц тогтоосон хүснэгт (1989 он) 52

9 Алтны торон шинжилгээний үр дүнгийн хүснэгт 52

10 Алтны мөхлөгийн хэлбэр 52

11

Баянголын дэнжийн ордын элсний найрлага, технологийн шинж

чанарыг хил залгаа ордуудтай харьцуулсан хүснэгт

55

12 Хөрс хуулалтын итгэлцүүр тооцоо 59

13 Нөөцийн хэсэглэлүүдийн талбай бодсон хүснэгт 62

14 Ордын нөөцийн тооцоонд орсон цооногуудын үзүүлэлтүүд 62

15 Баян Овоот уул талбайн дэнжийн хэсгийн алтны шороон ордын 64



нөөцийн тооцооны нэгдсэн хүснэгтийн задаргаа

16 Хэт өндөр агуулгын хязгаарлалтын тооцоо 68

Баян Овоот уул талбайн дэнжийн хэсгийн алтны шороон ордын

17

нөөцийн тооцооны нэгдсэн хүснэгт 69

18 Доголын хажуугийн өнцөг 72

19 Ил уурхайн хажуу ба доголуудын налуугийн өнцгийн баримжаа хэмжээ 72

20 Ашиглалтын системийн параметр, уурхайн хэмжээснүүд 73

21 Алт олборлолтын үйлдвэрлэлийн нөөцийн тооцооны нэгдсэн хүснэгт 74

22 Уулын ажлын горим 75

23 Уурхайн бүтээгдэхүүн гаргалтын календарьчилсан төлөвлөлт 75

24 Овоолгын төлөвлөлт 76

25 Үндсэн тоног төхөөрөмжийн жагсаалт 76

26

Хөрс хуулалтад болон элс олборлолтонд ажиллах экскаваторын бүтээл,

хэрэгцээний тооцоо 77

27

Хөрс хуулалтад болон элс олборлолтонд ажиллах автосамосвалын

бүтээл, хэрэгцээний тооцоо

77

28 CAT D9R маркийн бульдозерын бүтээл, хэрэгцээний тооцоо 78

29 GX-956 утгуурт ачигчийн бүтээл, хэрэгцээний тооцоо 79

30 Баяжуулах цехийн ажлын горим 80

31 Бүтээгдэхүүн гаргалтын тооцоо 81

32 Элс угаан баяжуулалтын цехийн үндсэн тоног төхөөрөмжүүд 81

33 Эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлтүүд 82

34 Хөрөнгө оруулалтын зардлын тооцоо 83

35 Ил уурхайн зардлын тооцоо 83

36 Элс угаах зардлын тооцоо 84

37 Үйлдвэрлэлийн бус зардлын тооцоо 84

38 Нийт зардлын тооцоо 85

39 Улс, орон нутгийн төсөвт төлөх төлбөрүүд 85

40 Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн тооцоо 86

41 Төсөлтэй холбоотой хуулийн жагсаалт 90

42 Нөхөн сэргээлтийн стандартууд 91

Хавсралт материалууд:

1. А.а-н нэгжийн гэрчилгээ

2. Тусгай зөвшөөрлийн хуулбар, хавсралтууд

3. Хайгуулын ажлын зардлын задаргаа

4. БОАЖЯ-ны лавлагаа

5. Ашиглалтын талбайн байр зүйн зураглалын ажлын тайлан

6. Шинжээчийн дүгнэлт

7. Шинжээчийн дүгнэлтэнд зохиогчийн зүгээс өгсөн хариу



ОРШИЛ

Талбайн хэмжээнд өмнө нь хайгуул ба олборлолтын ажлууд хийгдсэн ба

Хайлаастын амны доод хэсгийн алтны шороон ордын үргэлжлэлд нэмэлт хайгуулын

ажлаар тогтоогдсон. Баян-Овоот уул нэртэй талбайн дэнжийн хэсэгт ÿâóóëñàí

нарийвчилсан хайгуулын ажлын үр дүнг багтаасан юм.

Тус ордод өмнө нь хайгуул хийгдэж байсан 005А тусгай зөвшөөрөлтэй Баянголын

дэнжийн ордын үргэлжлэл болох Баян-Овоот уул нэртэй хайгуулын MV-005092 тусгай

зөвшөөрөлтэй талбай юм.

Төв аймгийн Заамар сумын нутагт орших Баянголын дэнжийн томоохон алтны

шороон ордын үргэжлэл юм.

1987 онд Баянголын амны адгаас Хайлаастын амны адаг хоорондох Туул голын

баруун талын дэнжийн хэсэг буюу Баян голын полигонд явуулсан хайгуулын ажлын үр

дүнгийн (С.Сүхбаатар, О.В.Степанов нар) тайлангаар 2-р түвшингийн дэнжийн

хэмжээнд (ХШ-658-728-ын хооронд) 5466.4кг алтны нөөцийг С1 зэргээр хүлээлгэн өгсөн

байна.

Тухайн ордод анх Дарханы геологийн экспедиц 1986-1990 онд бүрэн хайгуул

хийсэн (1988 оны 10-р сарын 12-ны өдөр Баянгол. Туулын хэсгийн шороон ордын

нөөцийг БНМАУ болон ЗХУ-ын АМНК хэлэлцэн МН-03 тоот протоколоор баталсан) ба

1997 оны Монгол улсын Хөдөө Аж Ахуй Үйлдвэрийн яамны сайдын 1-р сарын 23-

өдрийн А/08 тоот тушаалаар ордыг таван аж ахуйн нэгжид хуваан олборлолт явуулах

зөвшөөрлийг олгосон. Дээрхи таван аж ахуйн нэгжийн нэг болох “Алтандорнод монгол”

ХХК нь анх 2002 оны 11-р сарын 08-ны өдөр 5092А тоот ашигт малтмал ашиглах тусгай

зөвшөөрлийг авч олборлолтын үйл ажиллагааг эхлүүлсэн байна.

Ийнхүү тухайн талбай ба хажуу зэргэлдээ талбайнуудад 1997-2008 онуудад “Эрэл”

ХХК, “Алтандорнод Монгол” ХХК –иуд олборлолтын ажлыг голлон явуулжээ. Талбайн

хэмжээнд 1988 оны 10-р сарын 12-ны өдрийн МН-03 тоот протоколоор нөөц нь

батлагдсан ба ашиглалтын талбайд 714-өөс 718-р шугамаар хязгаарлагдсан нөөцүүд

хэсэгчлэн багтдаг бөгөөд үндсэн хэсэгшилүүдийг бүгдийг ашиглаж дууссан гэж

мэдээлжээ.

2002 оноос “Алтандорнод Монгол” ХХК нь MV-005092 тоот тусгай зөвшөөрлийг

шилжүүлж авсанаар ордын хайгуулын ажлыг хийсэн бөгөөд 2008 оны эцэст тодорхой

шалтгааны улмаас үйл ажиллагаагаа зогсоосон байдаг.

2019 оны 2 сард АМГТГ-ын Кадастрын хэлтэсийн даргын №72 тоот тушаалаар

“Заамар өгөөмөр хайрхан”ХХК MV-005092 тоот ашиглатын тусгай зөвшөөрөлтэй

талбайг бүхэлд нь шилжүүлж авсан. Уг талбайд “Алтандорнод Монгол”ХХК эрэлхайгуулын

ажлыг 2003 онд цохилтот өрөмдлөгийн ажлаар ашиглалтын талбайн

хэмжээнд бүрэн хийж гүйцэтгэсэн байна. Тухайн хайгуулын ажлаар 722а-723-р

хайгуулын шугмуудын зарим цооногуудын алтны агуулгууд эдийн засгийн хувьд

үйлдвэрлэлийн ач холбогдолгүй байсан бол одоо үед алтны зах зээлийн ханш

харьцангуй өндөр байгаа үед олборлоход бүрэн боломжтой болсон байна. МҮ-005092

тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд 2003 онд хийгдсэн хайгуулын ажлуудын

үр дүнд тулгуурлан нөөцийн үр дүнгийн тайлан бичих үндэслэл болсон. Одоогийн

байдлаар МҮ-005092 тоот тусгай зөвшөөрөлтэй талбайн ашиглагдаагүй үлдсэн хэсэгт

бодитой В ба боломжтой С зэрэглэлээр нийт 36.3 мянган м 3 элс, 11.2 кг (хим.цэв) алтны

нөөц тогтоогоод байна. 2019 онд талбайн байр зүйн зураглал болон өмнөх цооногуудын

холболтын ажлыг “Бодьхас” ХХК нь гэрээний дагуу 1:2000 масштабтай дэвсгэр зургийг



бэлдэж, хуучин өрөмдсөн өрмийн цооногуудын холболт, талбайн шав тэмдэг булангийн

цэгүүдийг тавих ажлуудыг хийн нөөцийн тооцоонд ашигласан.

2003 онд хийгдсэн хайгуулын ажлын үр дүнгээр хайгуулын 722а, 723-р шугамаар

хязгаарлагдсан Туул голын 1-р дэнжийн баруун бортын хэсэгт бодит ба боломжтой

нөөцийг В+С зэрэглэлээр 2 хэсэгшилд геологийн нөөцийг химийн цэврээр 11.2 кг-аар

тооцоолсон.

Ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй талбайд гүйцэтгэсэн нийт өрөмдлөгийн хэмжээ-

640.0 т.м.

Өөрийн хүчээр гүйцэтгэсэн геологи хайгуулын ажлын нийт зардал 23 551,9 мян.

төг бөгөөд 1 гр алтны хайгуулын зардал 23 551 900төг : 11 168гр = 2108.8 төгрөг байна.

Дээрхи ажлуудын үр дүнг нэгтгэн алтны шороон ордын нөөцийн тайланг “Заамар

өгөөмөр хайрхан” ХХК-ний захиалгаар МУ-ын мэргэшсэн инженер геологич

Г.Мягмаржамц, тус компаний геологич Б.Болдтөмөр нар бичлээ.

Хайгуулын ажлын нэр, төрөл, биет хэмжээ ба мөнгөн зардал

Хүснэгт №1

5092А

0BХийж гүйцэтгэсэн

Хэмжих Ажлын Зардлын дүн Нийт дүн

№

ажил

нэгж хэмжээ (мян.төг) (мян.төг)

2003 2019 2003 2019

1 Төлөвлөгөө зохиох х/ө 9 10 45,0 500,0 545,0

2 Цохилтот өрөмдлөг т/м 640 16320,0 16 320,0

3 Өрмийн сорьцлолт ш 661 462,7 462,7

4 Сорьц угаалга сорьц 661 396,6 396,6

5 Үлээлэг сорьц 661 528,8 528,8

6 Дэнслэлт сорьц 124 148,8 148,8

7 Тээвэр т.км 800 320,0 320,0

8 Топогеодезийн ажил га 25 3500,0 3 500,0

9

Суурин

боловсруулалт

х/ө 50 10 150 1000,0 1 150,0

10 БОНС зардал м 2 12 180,0 180,0

Нийт дүн мян.төг 23 551,9

Өмнөх судалгааны дүгнэлтийг үндэслэн төслийн аргачлалын дагуу Хайлаастын

хөндийн доод хэсгийн алтны шороон ордын хэмжээнд болон түүний ойр орчим дэнжийн

хэсэгт 2003-2007 оны хооронд “Алтандорнод монгол” ХХК нь цохилтот өрөмдлөгийн

тусламжтайгаар нарийвчилсан хайгуул болон ашиглалтын хайгуулын ажлыг үргэлжлүүлэн

явуулж энэ үндсэн дээр Баян Овоот уул талбайн дэнжийн хэсэгт алтны шороон

ордыг тогтоосон бөгөөд энэ нь үндсэндээ (1987 онд С.Сүхбаатар. О.В.Степанов нар)

“Баянголын полигон”-ны үргэлжлэл болох Туул голын I, II түвшингийн дэнжийн алтны

шороон ордод хамаарах ба байрлалын хувьд Хайлаастын хөндийн адаг болон Бага

Хайлаастын хөндийн адаг хооронд Туул голын дэнжийн хэсэгт 005А ашиглалтын тусгай

зөвшөөрлийн талбайд байрлах дэнжийн ордын үргэлжлэл болон баруун урагш чиглэн

байрласан тул Баян Овоот уул талбайн дэнжийн хэсгийн орд гэж нэрлэсэн болно.

Өмнөх судалгаагаар тогтоогдсон “Баянголын полигон” болон Хайлаастын доод

хэсгийн алтны шороон орд нь ашиглалтын хэд хэдэн тусгай зөвшөөрөл болон 005А,

5092А тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн талбайд хамаарагдах бөгөөд “Эрэл” ХХК,

1999 оноос “Алтандорнод монгол” ХХК 2005 оноос олборлолтын ажил явуулж дууссан

байна.



II. ОРДЫН ТУХАЙ ЕРӨНХИЙ МЭДЭЭЛЭЛ

Баян Овоот уулын дэнжийн хэсгийн алтны шороон орд нь Хэнтийн уулсын

баруун урд хэсэг, Туул голын ай савын доод хэсэгт оршино.

Судалгааны талбай нь М-48-126 хавтгайд Төв аймгийн Заамар сумын нутагт Туул

голын баруун гар талын эрэг дагуу байрлана. Талбайн хэмжээ 37.16 га болно.

Талбайн булангийн цэгийн солбилцууд:

Хүснэгт №2

Д/д Уртраг Өргөрөг Д/д Уртраг Өргөрөг

1 104° 30' 32.42'' 48° 21' 19.32'' 9 104° 29' 36.07'' 48° 20' 46.06''

2 104° 30' 32.61'' 48° 21' 16.71'' 10 104° 29' 36.07'' 48° 21' 00.91''

3 104° 30' 30.50'' 48° 21' 17.48'' 11 104° 29' 36.58'' 48° 21' 00.91''

4 104° 29' 43.87'' 48° 21' 10.62'' 12 104° 29' 36.58'' 48° 21' 8.09''

5 104° 29' 47.87'' 48° 21' 08.86'' 13 104° 29' 36.07'' 48° 21' 08.09''

6 104° 29' 40.56'' 48° 21' 0.15'' 14 104° 29' 36.07'' 48° 21' 15.73''

7 104° 29' 46.92'' 48° 20' 57.36'' 15 104° 29' 49.64'' 48° 21' 15.99''

8 104° 29' 53.10'' 48° 20' 46.06'' 16 104° 29' 50.05'' 48° 21' 21.53''

Зураг №1. Талбайн байршлын тойм зураг



II.1. Физик газар зүй

Тухайн талбай нь Хэнтийн уулархаг мужийн баруун өмнөд хэсэг, Туул голын

хөндийн хэсгийг хамарч байрлана. Хамгийн ойр орших засаг захиргааны нэгж ордоос 12

км-ийн зайтай орших Заамар сумын Хайлааст баг юм.

Газрын гадаргуу

Судалгаа явуулсан бүс нутагт дунд зэрэг болон нам уулсын, дов гүвээрхэг, тэгш

гэсэн 4 төрлийн гадаргуу ялгасан.

-Дунд зэргийн уулын гадаргуу нь районы төв хэсэг дэх Заамарын нуруу болон Захцаг

уулын өмнөд хэсгийн салбар уулс юм. Энэ уулс нь 1600-1816.2 м үнэмлэхүй өндөртэй ба

харьцангуй өндөршилт нь 200-500м байдаг. Голчлон доод эрт төрмөлийн настай хурдас

тархсан.

-Энэ нутаг дэвсгэрт намхан уулсын гадаргуу зонхилдог ба энэ нь дунд уулсыг

эмжээрлэн хүрээлсэн байдалтайгаар Сэрвэн уулын баруун хойно орших Хантайн овоо уул

багтана. Үнэмлэхүй өндөр нь 996.2 м.

-Дов гүвээрхэг гадаргуу нь уулс хоорондын хотгорт болон голын хөндийн хэсэгт

тархсан 920-1000 м-ийн үнэмлэхүй өндөртэй 20- м-ийн харьцангуй өндөршилттэй байдаг.

-Тэгш гадаргуу болох 900-920 м үнэмлэхүй өндөртэй уулс хоорондын хотгор,

Заамарын хөндийд цэрдийн настай нүүрс агуулсан хурдас. плиоцены настай сэвсгэр

хурдас болон дөрөвдөгчийн настай хурдас тархдаг.

II.2. Уур амьсгал, ус зүй

Хамгийн том гол нь Туул гол бөгөөд Хэнтийн нуруунаас эх авч 600 гаруй км урсаад

Орхон голд цутгадаг 1-4 км өргөн хөндий бүхий томоохон голын нэг юм.

Туул голын гольдрол нь тохойрол, тахирлалт ихтэй олон тооны хар ус, жижиг

аралтай бөгөөд гольдролын өргөн нь 30-100 м, гүн нь 0.5-1.6 м зарим газраа 2.5 м хүрдэг.

Урсгалын хурд 0.3-11 м/сек, хөндийн хэвгий нь 0.001-0.002, гольдралын үнэмлэхүй өндөр

нь ордын хэмжээнд доод хэсэгтээ 900 м, дээд хэсэгтээ 960 м хөндийн татамын хэсэгтээ

талархаг юм. Туул голын баруун талаас Цагаан булагийн гол цутгадаг ба түүний

гульдралын өргөн нь 1-3 м. гүн нь 0.2-0.5 м байдаг.

Туул гол нь тусгай зөвшөөрөлт талбайн баруун захаас баруун тийш 300-400м-т

байрлах ба Баянголын горхи нь талбайн хойд хилээс хойш 2 км зайтай урсан өнгөрдөг.

Техникийн болон ахуйн хэрэгцээний усыг хөрсний усаар болон Туул голоос татаж

хэрэглэдэг ба харин ундны усыг уурхайн тосгоны ойролцоо орших өрөмдмөл худгийн

газрын доорх усаар хангана.

Газрын доорх ус агуулсан үе нь 6-30 м-ийн гүнд орших ба ойролцоогоор 3 л/сек

ундаргатай байдаг.

Цаг агаарын хувьд эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай, жилийн дундаж хэм нь +2.8°С

байдаг. Хамгийн хүйтэн сар нь 1-р сар ба агаарын хэм нь -37°С, хамгийн дулаан сар нь 7-р

сар ба агаарын хэм нь +40 С хүрдэг. Жилийн дундаж хур тундасны хэмжээ 367.3 мм-ээс

хэтэрдэггүй ба үүний 80% нь зуны улиралд бороо байдлаар ордог.

Өвөл нь 5-25 см цасан бүрхүүл тогтож улирлын хөлдөлтийн гүн 2.5 м хүрдэг ба

голчлон баруун өмнөөс 5-10 м/сек салхи салхилдаг. Заримдаа 20 м/сек хүрэх удаа бий.



II.3. Хүн ам, эдийн засаг, дэд бүтэц

Хүн амын суурьшил нягт ба голчлон газар тариалан ба мал аж ахуй эрхэлдэг, халх

ястан голлон амьдардаг ба Заамар сумын хэмжээнд 6000 орчим хүн амтай.

Тус район нь зам харилцаа сайтай өвөл, зуны аль ч улиралд бартаа саадгүй, аж

үйлдвэр, ХАА-н үйлдвэрлэлийн баазуудад ойр байрлана. Тухайлбал Хөтөлийн цемент,

шохойн үйлдвэрээс 160км, Дархан хотоос 200 км-т, Улаанбаатар хотоос 240 км-т оршдог.

Мөн газар тариалан, мал аж ахуй эрхэлдэг Бүрэгхангай сум 60 км, Заамар сум 42 кмт

байдаг.

Хамгийн ойр суурин газар нь ордоос баруун урагш 15км зайд орших “Шижир алт”,

“Алтандорнод монгол” ХХКомпаниудын уурхайн Өгөөмөр тосгон юм. Энд ХАА-н банкны

салбар, шуудан холбоо, Юнитель, Мобиком, Жи-мобайль, Мобикомын станц, худалдаа

үйлчилгээний газрууд байрладаг.

Үүний зэрэгцээгээр одоо Туул голын хөндийд Заамарын бүлэг ордыг (Туулын.

Баянголын, Тосонгийн драгийн полигон гэх мэт) ашигладаг олон үйлдвэр уурхай бий.

Ордоос урагш 27 км-т Улаанбаатар-Булганыг холбосон автомашины сайжруулсан

зам, Туул голын бетонон гүүр, “Петровис” “МТ” компаниудын ШТС-ууд байдаг.

Цахилгаан хангамж сайн, Улаанбаатар Эрдэнэтийн 220 квт өндөр хүчдэлийн шугам,

түүнээс салаалан татсан Цагаанбулагийн 110 квт-н шугамын туслах станц ордоос 6 км

хүрэхгүй зайд байрлана.

Талбайд 6кв-ын өндөр хүчдэлийн шугам байхаас гадна талбайн баруун жигүүрээр

“Алтандорнод Монгол” ХХК-ий 35к.вольт-н шугам дайран өнгөрдөг.

Талбайн зүүн хойд захад манай компаний уурхайн тосгон байрлах ба үүнд 40 хүний

тохилог сууц, иж бүрэн тохижуулсан нийтийн гал тогоо, механик цех, засварын бааз,

ШТМ хадгалах 50м 3 багтаамжтай нөөцийн сав 2ш зэрэг уул уурхайн хэрэгцээт бүх тоног

төхөөрөмж бий.

Мөн талбайн аль ч хэсэгт хөдөлгөөнт холбооны Мобиком, Жимобайль сүлжээний

байнгын ажиллагаатай байдаг учир дэд бүтэц сайн хөгжсөн районд тооцогдоно.

II.4. Геологийн судалгааны түүх

Хайгуулын ажил явуулсан талбай нь Монгол-Өвөр Байгалийн атираат системийн

Хойд-Хэнтийн захын өргөгдөлийн баруун урд хэсэгт, Баянголын гүний хагарлын бүсийн

өмнөд жигүүрт оршино. Металлогенийн ангилалын хувьд энэ талбай нь Хойд Хэнтийн

алтны хүдрийн металлогений бүсийн баруун өмнөд жигүүрт буюу Заамарын алтны

хүдрийн зангилаанд байрлана.

Туул голын сав газар дахь алтны шороон ордууд нь эртнээс мэдэгдэж байсан бөгөөд

олборлолтын ул мөр Баянгол, Цагаанбулаг, Тосон, Урт-Сайр, Ар тамсагийн амны доод

хэсэг болон Туул голын дэнж дээр хадгалагдан үлдсэн боловч энэ тухай мэдээ, судалгааны

материалууд байхгүй байна. Судалгаа явуулсан орд оршиж буй талбай нь Хойд Хэнтийн

структур формацийн бүсийн баруун хойд захад, Баянголын гүний хагарлын бүсэд оршино.

Энэхүү нутаг дэвсгэрт 1958 онд В.Батезату, Ю.М.Арсеньев нар 1:1 000 000-ын

масштабын геологийн зураг зохиох ажил, 1971 онд М. Якимов, Н.Б. Ломатханов, А. Баатар

нарын удирдлагаар 1:200000-ын масштабын эрэл зураглалын ажил тус тус хийгджээ. Энэ

ажлаар Заамарын нуруу түүний баруун хойд салбар уулс орчинд нь алтны үндсэн болон

шороон орд байж болох хэтийн төлөвтэй гэсэн үнэлгээ өгчөө. Мөн алтны мэдэгдэхүйц



агуулга бүхий сарнилын хүрээ илрүүлж нарийвчилсан эрлийн ажил явуулах талбай,

хэсгүүдийг ялгасан.

1973-1975 онд ГУУҮЯамны үйлдвэрлэл эрдэс шинжилгээний институтээс

металлогены сэдэвчилсэн судалгаа явуулж, Хойт Хэнтийн алтны бүс дэх ордын тархалтын

зүй тогтолын 1:500000 масштабтай зураг зохиож, Заамарын талбайн алтны шороон ордын

үнэлгээ өгч урьдчилан үнэлсэн баялгийг 5-7 тн гэж тогтоосон байна.

1979-1981 онд Дарханы ГХЭ-ийн Заамарын анги Туул голын хөндийн доод хэсэгт

1:50000-ын эрэл-зураглалын ажил явуулж /Д.Жамцаа. В.Довжид 1981 он/ шлихийн

сорьцлолт болон эрлийн шурфын шугамаар Туул голын дэнж түүний баруун цутгал Урт-

Сайр, Цагаанбулаг, Улаан эрэг, Хайлаастын амуудад алтны өндөр агуулга бүхий голын

хурдас илрүүлэн, талбайд шинээр үнэлгээ өгч, алтны таамаг нөөцийг 15.4 тн гэж үнэлжээ.

Мөн Туул голын хөндийн баруун цутгал Тосонгийн голын адагт тогтоогдсон хөрзөн

чулууг Т3 настай гэж үзсэн бөгөөд сүүлийн үеийн судлаачид /Н.Я.Бологова – Шабловская,

1985 он/ уг зузаалагийг J 3 -д хамруулж шинэ төрмөлийн эрин хүртэлх хөрзөн

чулуулагуудаас алтны хамгийн өндөр агуулгатай болохыг тогтоосон.

1981 онд Дарханы ГХЭ-ийн Туулын анги байгуулагдаж Туул голын хөндий түүний

баруун цутгал амуудад Бага Хайлаастын амнаас эхлэн цохилтот өрмийн тусламжтайгаар

эрлийн ажил явуулж, үйлдвэрлэлийн ач холбогдол бүхий алтны 14 ордыг илрүүлсэн. Мөн

1983-1985 онд Төвийн Геологийн Экспедицийн Жанчивлангийн анги Бага Хайлаастаас

Дунд Галтын ам хүртэл Туул голын хөндийд эрлийн ажил явуулж “Татамын хэсгийн” 10

км орчим урт, 350-650 м өргөн хүрээ бүхий голын хурдсанд байрлах ордыг илрүүлсэн.

Эдгээр ажлуудын үр дүнд томоохон хэмжээний Заамарын алтны зангилааг ялгаж, шороон

ордын нийт байж болзошгүй нөөцийг 74.9 тн-оор тогтоов. /В.Довжид. А.И.Кирсанов/

1985 онд Дарханы ГХЭ-ийн Туулын анги Хайлаастын орд газрын нарийвчилсан

хайгуулын ажлыг дуусгаж, /С.Сүхбаатар. В.П.Корулин/ нөөцийг АМНК баталсан. 1984-

1987 онд Дарханы ГХЭ-ийн Туулын анги Туул голын хөндийн Баянголын хэсгийн алтны

шороон ордын нарийвчилсан хайгуулын ажлыг дуусгаж, 1987 оны 10-р сард “Туул голын

хөндийн Баянголын хэсгийн алтны шороон ордын нарийвчилсан хайгуулын ажлын үр

дүнгийн нөөцийн тооцооны тайлан” зохиосон байна.

1986 оноос Зөвлөлтийн геологийн экспедицийн Заамарын анги Туул голын хөндийн

/Хайлаастын амнаас дээш/ баруун, зүүн дэнжүүд, цутгал амнууд болон Цайдамын талбайн

өмнөд хэсэгт эрлийн ажил явуулж 1990 онд хээрийн ажлыг геологи шинжилгээний

“Дархан” нэгдэл дуусгасан. Энэ ажлын үр дүнд олон тооны алтны шороон илрэлийг

тогтоосон ба үйлдвэрийн агуулга бүхий ордууд Ар-Наймганы хөндийн доод эрэг /56-р

шугамаас доош/ Туулын хэсгийн дэнж, түүний цутгал жижиг амуудад тогтоогдсон.

1986 онд ГУУҮЯамны үйлдвэрлэл эрдэм шинжилгээний институтээс Заамарын

талбайн алтны шороон ордын үнэлгээний жишгийг боловсруулж баталсан.

Мөн Хайлаастын ордын тогтмол жишгийг 1985 онд 38 тоот протоколоор, Баянголын

хэсгийн тогтмол жишгийг 1987 онд 01 тоот протоколоор тус тус баталсан.

1986 оноос Заамарын талбайн хойд хэсэгт Дарханы ГХЭ-ийн Угтаалын анги, төв

болон өмнөд хэсэгт Зөвлөлтийн геологийн Заамарын анги 1:50000 масштабтай геологийн

зураг, үндсэн ордын эрлийн ажлыг эхлэн 1988 оноос Монгол-Зөвлөлтийн хамтарсан

“Дархан” экспедицийн Туулын анги үргэлжлүүлэн уг талбайд уул, уурхайн их хэмжээний

ажил шлихийн сорьцлол, геохимийн, геофизикийн судалгаануудыг явуулж, ЦНИИГРИ-



ийн эрдэмтэдийн хэсэг талбайн геологийн тогтоц, хүдрийн ба шороон хэтийн төлөвийг

тодорхойлох ажил нилээд өргөн хүрээтэй хийгджээ.

Мөн Заамарын хүдрийн зангилгааны заагийг тодруулж кварцын судал, метасоматит

хувирлын бүс түүний хүдэр агуулагч гол структуруудыг ялган тогтоосноос Бумбат, Ар-

Урт, Нарийн голын зэрэг талбайнуудад эрэл хайгуулын ажил хийгджээ. Эдгээр үндсэн орд

илрэлүүдэд гадаргуугаас суваг нэвтэрч ховилон сорьцлолт хийгдсэн ба гүнд нь

өрөмдлөгөөр үнэлгээ өгсөн байна.

1986-1988 онд Бага Хайлаастын амнаас дээш, Туул голын хөндий түүний цутгал

амуудад эрэл, эрэл-үнэлгээ, хайгуулын ажлыг Зөвлөлтийн геологийн “Совгео” нэгдлийн

Заамарын анги явуулж, 1988 онд ажлын дүнгээр “Туул голын хөндийн Туулын хэсгийн

алтны шороон ордын найрийвчилсан хайгуулын ажлын үр дүн нөөцийн тооцооны

тайлан”-г зохиож нөөцийг тогтоосон байна./4788 фонд/

1988 оны 10-р сарын 22-ны өдөр Баянгол, Туулын хэсгийн шороон ордын нөөцийг

БНМАУ болон ЗХУ-ын АМНК хэлэлцэн 152 тоот протоколоор баталсан.

1989 онд Баянгол, Туулын хэсгийн хоорондох Тохойрлын хэсэгт эрэл-үнэлгээний

ажлыг цохилтот болон том голчийн өрөмдлөгөөр явуулж урьдчилсан байдлаар байж

болзошгүй нөөцийг С2 зэргээр 3 тн гэж тогтоосон.

1986-1990 онд Н.Н.Кузнецов. Б.Пүрэвсүрэн нар Заамарын алтны районы зүүн хойт

хэсэгт 1:50000 масштабтай геологийн зураглал ерөнхий эрлийн ажлыг явуулсанаас гадна

1991 онд Б.Пүрэвсүрэн, О.Наранцэцэг нар Заамарын алтны хүдэржилтийн зангилааны

өмнөд хэсэгт 1:50000 масштабтай геологийн зураглал ерөнхий эрлийн ажлыг явуулж,

Заамарын нуруунаа Туул голын эрэг хүртэл геологийн бүрэн зүсэлт хийснээр Заамар

формацыг 2 зузаалагт ялгасан байдаг.

1993-1994 онуудад С.Цэрэн-Очир нар Цагаанбулаг орчмын эрэл үнэлгээ ба

хайгуулын ажлыг хийж гүйцэтгэсэн байна.

2003 оноос “Алтандорнод Монгол”ХХК Баянголын дэнж, Хайлаастын алтны шороон

ордууд дээр нарийвчилсан хайгуул хийж өмнөх эрэл хайгуулын ажлаар хийгдсэн нөөцийг

зэрэглэлийг нь ахиулж, нөөцийг нэмэгдүүлсэн байна.



III. ДҮҮРГИЙН ГЕОЛОГИЙН ТОГТОЦ

III.1. Давхарга зүй

Дүүргийн талбайн ихэнх хэсгийг давхарга зүйн хуримтлал эзлэх бөгөөд

протерозойгоос мезо-кайнозойн үеийг хүртлэх насны заагийг хамарсан, гол төлөв

терриген гаралтай хурдас үүссэн байдаг.

Дунд кембри-доод ордовик.

Хараа групп, Заамар формац /E2-О1zm/ -ын хурдас нь дүүргийн талбайн ихэнх

хэсэгт /70% орчим/ тархах ба уг хурдас нь Заамарын нурууны антиклиналийн төв, Цайдам,

Түшээ гурван толгойн синклиналийн жигүүрээр илэрдэг.

Энэ нь суурийн хэсэгтээ хайрганцарын жижиг үе бүхий элсэн чулуу, алевролитын

жигд хэмнэлт үелэл юм.

Заамарын нурууны метаморф өргөгдлийн хэмжээнд элсэн чулуулгууд нь хээрийн

жонш-кварц-серицитийн занарт, алевролит нь хлорит-эпидот-цоизит-серицит, эпидотхлорит-биотит,

эпидот-актинолит-серицитийн занарт хувирсан байдаг.

Заамар формац нь хоорондоо метавулканитийн үеэр зааглагдах доод, дээд мэмбэрт

хуваагдана.

Заамар формацын хурдас нь Заамарын нурууны бүнхэр /куполь/ структурын

төвийн хэсгээр илэрсэн зүүн урагш хөнтөрсөн антиклиналийн гол болох бөгөөд формацын

ул суурийн хэсэг нь ил гараагүй бөгөөд зүсэлт нь анхны том хэмнэлийн дээд хэсгээс

эхэлж байна гэж үзэж болох юм.

Заамарын нурууны антиклиналийн төвийн хэсгийг эзэлж буй доод, хоёр жигүүрийг

нь бүрдүүлэгч дээд мэмбэрийн хурдасууд нь янз бүрийн хэмжээний изоклиналь, хөнтрүү

атриажилд орж, тасрал эвдрэлээр хэрчигдсэн маш нийлмэл тогтоцтой юм.

Уг формацын хурдасыг бүрэн тодорхойлохын тулд Заамарын нуруунд Ар

наймганы хөндийн эхээс Туул голын эрэг хүртэл хийсэн бүрэн зүсэлтийг авч үзвэл:

Заамар формац. Доод мэмбэр /E2-О1zm1/:-ийн зүсэлт /доороос дээш/:

1. Мета-элсэн чулуу /кварц-актинолит, кварц-серицит-актинолит, эпидотактинолиттой

занар/ ба серицит-эпидот-цоизит-хлорит, мусковит-хлорит-эпидот-цоизит,

серицит-актинолит-эпидоттой занарын /мета алевролит/ флиш маягийн нарийн үелэл. Үе

нь завсартаа олон тооны кварцын нийцлэг судал, линзүүдтэй. Элсэн чулууны үеүүдийн

зузаан нь 1-10мм, занарын /алевролит/ 1-5 мм. Элсэн чулуу занарын харьцаа ойролцоогоор

2:1. Үе нь зэрэгцээ, линз маягийн зэрэгцээ байдалтай тод заагтай. Элсэн чулуу нь цайвар

саарал өнгөтэй жижиг ширхэглэг байдалтай. Занар нь бараан саарал өнгөтэй учир

чулуулаг нь ерөнхийдөө алаг саарал өнгөтэй харагдана.

2. Мөн дээрхийн адил занаруудын үелэл. Гэхдээ мета-алевролитийн нарийн үе /мм/

бүхий нарийн үеллэг, мета-элсэн чулуу, /кварц-актинолитын занар/ мета алевролитийн

/серицит-хлорит-эпидотын занар/ 0.5-1 м-ээс 5-40 м хүртэл зузаан хэмнэлүүд ээлжлэн

солигдоно. Нарийн үелэл нь эхэндээ 0.5-1 см-ээс дээд хэсэгрүүгээ 1-2 мм болж нарийсдаг -

250.0 м.

3. Кварц-актинолит, эпидот-актинолитын ба кварц-серицит, серицит-хлорит,

серицит-эпидот, эпидот-хлоритын занаруудын /1-р үетэй ижил/ үелэл - 100.0 м.



4. Мета-элсэн чулуу /кварц-актинолиттой занар/-ны зузаалаг ба мета-элсэн чулуу,

серицит-хлорит, кварц-серицит, серицит-эпидот-цоизитын занарын нарийн үелэлээс

тогтсон 3-5 м-ийн зузаалгуудын салаавчлал - 30.0 м.

5. Дээрх занаруудын 4.0-8.0 м зузаантай ганц нэг багц үе бүхий мета-элсэн чулуу

/эпидот-актинолиттой занар/ - 150.0 м.

6. Үеллэг мета-элсэн чулуу /кварц-эпидот-цоизит-актинолиттой занар/ ба кварцактинолиттой

занар, серицит-хлорит, серицит-эпидот-цоизитийн занарын нарийн үелэл /1-

3 м/ бүхий багц үеийн салаавчлал, мета-элсэн чулууны үеийн зузаан 5-10 м, занарын

үелэлийн зузаан 0.5-1.0 м гэх мэт - 100.0 м.

7. Сулхан занаржсан цэнхэр саарал өнгөтэй мета-элсэн чулуу - 200.0 м.

8. Хар ногоон өнгөтэй занарлаг, цоохор маягийн текстуртэй амфиболит /дундлагсуурьлаг

эффузивээс үүссэн актинолит-плагиоклаз-эпидот-цоизитийн занар/ - 200.0 м.

Заамар формацын доод мэмбэрийн зүсэлтийн зузаан нь - 1600.0 м.

Заамар формац. Дээд мэмбэр /E 2 -О 1 zm 2 /:-ийн чулуулаг нь антиклиналийн жигүүр

хэсгээр амфиболитийн үетэй нийцлэгээр байрлах ба зүсэлтийг доороос дээш авч үзвэл:

1. Эпитод-цоизит-хлорит, серицит, мусковит-хлорит-эпидот-цоизит, амфиболсерицит-хлорит-эпидот-цоизитын,

амфибол-серицит-хлорит-эпидот-цоизитын занарууд,

үеллэг мета-элсэн чулууны /амфибол-эпидотын занар/ флиш маягийн үелэл. Үелэлийн

зузаан нь 1-2 мм, хааяа 5 мм хүрнэ.

Гаднаас харахад нарийн үеллэг, бараан саарал, ногоовтор саарлаас цайвар саарал

өнгөтэй алаг эрээн харагддаг. Энэ үе нь диорит-порфирит, боржиндиорит-боржингийн дэл

судлаар ихэд хэрчигдсэн, эрчимтэй кварцжсан, олон тооны кварцын инекц маягийн линз,

үүр маягийн үүсэлтэй. Эдгээр линз үүрүүд нь зарим үед чулуулгийн 30-40%-ийг эзэлсэн

байдаг. Дэл судлын зааг орчмоор биотит-кварцтай занар, калишпатын торгон судлууд

үүссэн байна. Үеийн нийт зузаан нь - 600.0 м.

2. Мөн дээрхийн адил занаруудын 1-5 см-ээс 10-20 см хааяа 0.5 м хүртэл зузаан

үелэл. Үеийн нийт зузаан - 200.0 м.

3. Мета-элсэн чулуу, ногоовтор саарал алевролитийн 10-20 см-ээс 0.5 м хүртэл

зузаан салаавчилсан үелэл. Энэ хэсэгт чулуулгийн гарш маш муу, зарим үед үелэл нь 10

орчим метр хүрсэн байдаг. Үеийн зузаан нь ойролцоогоор - 200.0 м.

Энэ зүсэлтийн дагуу дээд мэмбэрийн нийт зузаан нь - 1000 м хүрч байна.

Антиклиналийн зүүн урд жигүүрт /илэрц тааруухан/ дээд мэмбэрийн дээрх зүсэлт

мөн адилхан давтагдана.

1. Нарийн үеллэг /флиш/, дунд-жижиг ширхэгтэй занарлаг мета-элсэн чулуу /кварцплагиоклаз,

эпидот-актинолит, хлорит-серицитийн занарууд, бага зэрэг карбонатжилт,

кварцжилтад орсон/ - 600.0 м.

2. Нилээд бүдүүн /1 см-ээс 10 см/ үелэл бүхий мета-элсэн чулуу, мета

алевролитийн үелэл. Элсэн чулуу нь кварц-плагиоклаз, эпидот-актинолитын найрлагатай,

алевролит нь 75% хүртэл хэмхдэс материалтай, хлорит-серицит-эпидотын цементтэй -

200.0 м.

3. Жижиг-дунд ширхэгтэй мета-элсэн чулуу, мета-алевролитийн үелэл. Элсэн

чулуу нь олон төрлийн найрлагатай кварц, хээрийн жонш, занарууд. Алевролит нь 60%

хүртэл кварц, хээрийн жоншны мөхлөгтэй, хлорит-серицитийн цементтэй 50.0-150.0 м.



Зүсэлтийн дагуу нийт зузаан нь 950 м хүрдэг. Энд антиклиналийн төвөөс зүүн

урагш холдох тутам метаморфизмын зэрэг нь эрс буурч байгаа нь ажиглагдана. Үүнд сул

хувирсан элсэн чулуу алевролитийн цемент нь актинолит-эпидотын хольц бүхий серицитхлоритын

найрлагатай байх ба ихэнх хэмхдэс чулуулгууд нь ямар нэгэн хэмжээгээр

/кварц, хээрийн жонш, боржин, занар/ хадгалагдаж үлдсэн байдаг. Илүү эрчимтэй

хувиралд орсон төвийн хэсгээр /доод тал/ боржин ба занарын хэмхдэсүүд мөн

плагиоклазын хэмхдэсүүдийн зарим хэсэг нь задарч элсэн чулуу нь кварц-хээрийн жонш,

эпидот-актинолитын найрлагатай болсон байдаг.

Ийм маягаар Заамар формацын зүсэлтийн шинж чанар нь талбайн янз бүрийн

хэсгүүдэд адилхан байх бөгөөд Заамарын нурууны төвийн хэсгээр метаморфизмд илүү

орсоноороо ялгаатай юм. Туул голын баруун эргийн дагуу 1.0-2.0 км өргөн зүүн хойш

чиглэсэн бүсийн дагуу Заамар формацын чулуулгууд маш хүчтэй катаклазад орж милонит

болон хувирсан байдаг.

Заамар формац нь элсэн чулуу, алевролит, хайрганцар ба тэдгээрээс үүссэн

занаруудаас тогтдог. Элсэн чулуу нь голдуу жигд бус ширхэгтэй, цайвар саарал, улаан

бор, ногоон саарал өнгөтэй олон төрлийн /полимикт/ найрлагатай, хэмхдэсний найрлагад

хээрийн жонш /15-50%/, кварц /10-35%/, калишпат /5% хүртэл/ боржинлог ба занар /0-

50%/, цемент нь нүх сүвэрхэг ба хальслаг төрлийн хлорит-эподит-цоизит. Структур нь

бластопсамитаас лепидогранобласт, текстур нь цул, зэрэгцээ ба линз маягийн үеллэг,

занарлаг.

Хайрганцар нь маш ховор тохиолддог, зөвхөн Заамар формацын ул суурийн хэсэгт

тэмдэглэгдэнэ. Хэмхдэс нь боржин ба кварц голлосон, муугаас дунд зэргийн мөлгөржилттэй

дунд, том ширхэгтэй аркоз элсэн чулуугаар цементлэгдсэн байна. Алевролитууд

нь ихэнхдээ элсэрхэг, янз бүрийн ширхэгтэй үеүдээс үүссэн нарийн үеллэг тогтоцтой,

саарал, ногоовтор саарал өнгөтэй бластоалевролит структуртай.

Кварц, хээрийн жоншны мөхлөгүүд хлорит-эпидот-цоизит, серицит-хлоритын

материалаар цементлэгдсэн байна.

Амфиболит нь гаднаас харахад хар ногоон, бараг хар өнгөтэй хуудсархаг юмуу

занарлаг маягийн текстуртэй нягт чулуулаг юм. Ихэнх тохиолдолд бараг ганц амфиболоос

тогтсон ба олон төрлийн эрдэс-циозит, плагиоклаз амфиболоос тогтсон 0.3-0.8 см үеүдээс

үүссэн зурваслаг текстур ажиглагдана. Амфиболит нь дундлаг-суурьлаг найрлагатай

эффузив /плагиопорфирит/-ийн хувирлаас үүссэн бөгөөд плагиоклаз /40-45%/, актинолит

/40-45%/ эподит-цоизит /10-15%/-оос тогтоно.

Карбоны тогтолцоо

Доод карбон, Өрмөгтэй формац /Cur/: Өрмөгтэй формацын тунамал чулуулаг нь

судалгааны талбайн зүүн өмнөд хэсэгт ул суурийн хөрзөн үүсгэн Бороо гол бүрдлийн

лейкоборжинг хучиж байрладаг.

Уг тунамал хурдас нь агаарын соронзон зураглалаар харьцангуй нам, тайван утгаар

илэрдэг ба агаарын фото зурагт сайн тайлагдалтай, үелэл байршил нь сайн ялгагддаг.

Фото тооноороо бүдэгдүү саарал өнгөтэй байдаг.

Өрмөгтэй формацыг дээд, доод хоёр мэмбэрт хуваасан байдаг. Уг формацын

тунамал чулуулгийн тогтоц нь үеүүдийн байршил, тэдгээрийн зузаан нь маш бага

өөрчлөлттэй, жигд байршилтай байдгаараа их онцлогтой.



Доод карбон Өрмөгтэй формац, Доод мэмбэр /C1ur1/:-ийн чулуулгийн тархац нь

дээд мэмбэрийнхээс бага хэмжээтэй бөгөөд Өрмөгтэй формацын чулуулгийн дээд хэсэг нь

ихээхэн хэрчигдэлд орж хоорондоо тасархай хэд хэдэн хэсгүүд үүсгэдэг.

Доод мэмбэрийн чулуулаг нь жижиг ширхэгтэй бор ногоон бэдэртэй саарал өнгийн

элсэн чулуугаар эхэлж, дундаа ганц нэг элсэн чулуу, алевролитын нарийн үелэлүүд

агуулсан харьцангуй зузаан /22-120 м/ алевролит, элсэн чулууны биеэ даасан үеүүдээс

тогтоно. Тэдгээрийн дотор хааяа 5 м хүртэл зузаантай, 5-6 см хүртэл голчтой сайн

мөлгөржсөн хайрга бүхий хөрзөн чулууны нарийн үе, линзүүд тохиолдоно. Доод

мэмбэрийн чулуулгийн өнгө нь ерөнхийдөө улаавтар саарал, бор саарал өнгөтэй.

Доод мэмбэрийн чулуулгийн дотор хуудсархаг текстур ажиглагддаг ба аль ч үе

дотроо ялангуяа алевролит дотор доод карбоны үеийн брахиопод, мшанк зэрэг амьтны

үлдэгдлүүд нилээд хэмжээгээр тааралдаж, насны баталгааг гаргах үндэслэл болдог.

Өрмөгтэй формацын доод мэмбэрийн нийт зузаан нь 300 м орчим байдаг.

Доод карбон. Өрмөгтэй формац, Дээд мэмбэр /C 1 ur 2 /:-ийн чулуулаг нь гол төлөв

гүний чулуулгийн угаагдлын гадаргуу дээр доод хэсэгтээ ул суурийн хөрзөн, түүнээс дээш

формац дундын хөрзөн, том ширхэгт элсэн чулуу, гравелитын ямар ч системгүй

салаавчилсан үелэлүүдээр уг мэмбэр тодорхойлогддог.

Дээд мэмбэрийн чулуулгийн үелэлийн байршил тэдгээрийн бүтцээс хамаарч дотор

нь хоёр багцад хуваана. Үүнд:

1. Хөрзөн-элсэн чулууны багц

2. Алевролитын багц

Өрмөгтэй формацын хурдас нь харьцангуй нарийн зурвас маягаар тархдаг

псаммитын формацын үеийн хуримтлал бөгөөд хурдасын ерөнхий зузаан нь 1100-1200

метр, магадгүй түүнээс ч зузаан байж болох юм.

Хөрзөн элсэн чулууны багц. Энэ багцын чулуулаг нь хамгийн доод хэсэгт байрлаж

30-40 м хүртэл зузаантай ул суурийн хөрзөн, бүдүүн ширхэгт хурдас, формац хоорондын

хөрзөнгийн үелэлээс тогтоно.

Хөрзөн чулуу нь жижиг хайргатайгаас бул чулуутай хүртэл тохиолдох ба хайрга нь

гол төлөв улаавтар шаргал өнгийн боржингоос тогтож, мөлгөржилт сайтай, хэмжээ нь

голчоороо 1-2 см-ээс 1.0 м хүртэл тохиолдоно. Эдгээр хайргууд нь муу сортлогдсон,

бүдүүн ширхэгт элсэнцэр материалаар цементлэгдсэн байдаг.

Доод багц нь доод хэсэгтээ хөрзөн, том ширхэгт элсэн чулуу, гравелит, алевроэлсэн

чулуу, алевролитын эмх замбараагүй салаавчлалаас тогтоно.

Алевролитын багц. Энэ багц нь харьцангуй нарийн хэмхдэст хурдсаас тогтоно.

Ингэхдээ доод багц болох хөрзөн-элсэн чулууны багц дээр нийцлэг байрлалаар хучиж

синклиналь структуруудын дунд хэсгийг үүсгэж байдаг. Найрлагын хувьд элсэн чулуу,

алевро-элсэн чулууны нимгэн үеүүд бүхий алевролитоос голлон тогтох бөгөөд цахиржсан

алевролитын цөөн тооны үеүүд хааяа тохиолдоно. Алевролитын багцын нийт зузаан нь

300м орчим. Энэ багц үеийн доод хэсэгт жижиг дунд ширхэгтэй элсэн чулууны

харьцангуй нимгэн үеүүд, саарал, ногоовтор саарал, нягт хатуу алевролитын харьцангуй

зузаан үеүүдтэй эмх замбараагүй салаавчлан байрласан байдаг.

Эдгээр алевролитын үеүүд дотор цөөн тоогоор брахиопод, мшанкийн үлдэгдлүүд

байдаг бөгөөд дээрх салаавчлал 120-130 м зузаан үргэлжилдэг.



Багцын дунд хэсгийг 25 м хүртэл зузаантай том ширхэгт элсэн чулуу, гравелитын

үе болон бор шаргал өнгөтэй, жижиг ширхэгт элсэн чулууны нимгэн үе агуулсан

ногоовтор саарал өнгийн алевролитын зузаалаг бүрдүүлнэ. Хурдасын энэ хэсэгт мшанк,

брахиопод хааяагүй тохиолддог ба ийм онцлогтой чулуулаг 130-180 м зузаантай байна.

Алевролитын дээд хэсэг нь харьцангуй эрчимтэй үелэлүүдтэйгээрээ бусдаасаа

ялгагдаж болох юм. Энэ хэсэгт гол төлөв ногоовтор саарал, боровтор саарал өнгийн

жижиг дунд ширхэгт аркоз элсэн чулууны үеүд хавсарга маягаар оролцдог. Алевролитын

багцын нийт зузан нь 350-400 м хүрдэг.

Өрмөгтэй формацын хурдас нь өөрөөсөө харьцангуй залуу насны Сэлэнгийн гүний

чулуулгийн цогцолборын жижиг биетүүдээр зүсэгдсэн хэсэгтээ хүчтэй роговикжилтонд

орж, төмрийн усан исэл, сулавтар березитжилтэнд өртсөн байдаг бөгөөд эдгээр хэсгээс

штуфын дээжинд зэс, цайр, мөнгө заримдаа алтны нилээд өндөржсөн агуулга тогтоогдож

байгаа нь уг давхаргадсын тунамал чулуулаг нь хүдэр агуулах тааламжтай нөхцөлийг

бүрдүүлэгч болохыг баталж байгаа юм.

Доод Цэрд

Зүүнбаян формац /К1zb/ нь нүүрслэг занар, хүрэн нүүрсний нарийн үеүүд бүхий

алевролит, аргиллит, элсэн чулуунуудаас тогтоно.

Зүүнбаян формацийн нүүрс агуулсан саарал өнгийн хурдас нь Заамарын хөндийг

бараг бүхэлд нь дүүргэдгээс гадна Туулын хотгорын хэсэгт ажиглагдана.

Зүүнбаян формацын хөрзөн чулууд нь ногоовтор саарал өнгө, мөлгөржсөн хайрга,

элс шавар дүүргэгчтэй, ургамлын нүүрсжсэн үлдэгдэлтэй байдаг. Мөн хайрганы найрлага

нь голдуу алевролит, элсэн чулуу байдаг.

Зүүнбаян формацийн элсэн чулууд нь саарал, цайвар өнгөтэй, каолинжсан, голдуу

нарийнаас дунд ширхэгтэй, хэмхдэсүүд нь сайн төрөлжсөн, тод заагтай, муухан

чулуужсан байна. Хааяа нэг шохойлог цементтэй маш нягт элсэн чулууны үе бий. Текстур

нь нарийн үеллэг, заримдаа долгиолог, линз маягийн үелэлтэй байна. Үелэл нь голчлон

үеийн дагуу бөөгнөрсөн гялтгануурууд, ургамлын үлдэгдлүүдээр тодорсон байдаг.

Зүүнбаян формацид тархсан аргиллитууд нь голдуу хар саарал, хар өнгөтэй,

ургамлын үлдэгдлээр баяжсан байдаг.

Нүүрс зөвхөн Зүүнбаян формацид тохиолдох бөгөөд мм-ээс 0.2 м зарим үед 2 м

хүртэл зузаан үе үүсгэдэг. Зүүнбаян формацын хурдас нь нүүрсний үе, ургамлын

үлдэгдлээс гадна олон тооны амьтны үлдэгдэл агуулдаг.

Неогений тогтолцоо

Доод плиоцен /N 1 2/. Газрын гадарга дээр гарш нь илрээгүй энэ насны хурдасыг анх

Туул гол түүний цутгалуудын эртний дарагдмал хөндийд /Девяткин/ тогтоосон байна. Энэ

нь Туул голын баруун, зүүн бие дэхь Y дэнжийн үлдэгдэлийг бүрдүүлэгч шар, шаравтар

өнгөтэй, эрчимтэй өгөршсөн, сайн мөлийсөн хайрга, хайрганцар, элснээс голлон тогтох

аллювийн гаралтай 2-10 м зузаан хурдас юм.

Энэхүү аллювиаль хурдасанд том хэмжээний хайрга зонхилох бөгөөд элс

хайрганцараар дүүргэгдсэн байдаг ба алтны үйлдвэрлэлийн агуулгатай /Хайлааст/ юм.

Хайрганы гадаргуу нь голдуу лимонитын нимгэн түрхэцээр бүрхэгдэн онцлог шар өнгөтэй

болсон байхаас гадна элсний дотор лимонитын үрлэнцэрүүд тохиолдоно. Шаваржилт

багатай, шаварлаг фракцад нь усан гялтгануур каолинит үүссэн байх боловч шлихийн



эрдсүүд дотор нь өгөршилд амархан ордог эвэр хуурмаг, эпидот, циозит зэрэг эрдэс 10-

60% хүртэл тохиолддог.

Шар өнгийн аллювиаль хурдастай кайнозойн үеийн алтны шороон ордын үүслийн

анхны үе холбоотой юм.

Насны тодорхойлолтын хувьд анх Девяткин нар хожуу миоцен-түрүү плиоцен гэж

тодорхойлжээ.

Дээд Плиоцен /N 2 2/. “Улаан өнгийн” гэж нэрлэгдсэн энэ насны хурдас нь Туул,

Заамарын хөндийн болон түүний бараг бүх цутгалуудаар тааралдана. Газрын гадаргууд ил

гарсан гарш цөөн бөгөөд Заамарын хөндийн хойд захаар болон Туулын зарим дэнжүүдэд

цухуйсан байдаг. Гарал үүслийн хувьд ихэвчлэн пролювиаль, аллювиаль-пролювиаль,

нуурын аллювиаль гаралтай улаан өнгөтэй хэмхдэст шавар, шавранцар, бага хэмжээний

элс, хайрга, хайрганцараас тогтоно. Сул чулуунууд нь ихэнхдээ өгөршиж хэврэгшсэн байх

ба хувирмал элсэн чулуу, занарын үйрмэгүүд ногоовтор шаварлаг болтлоо хувирсан нь

элбэг. Дээд плиоцены хурдас нь дунд-дээд плиоцены хурдасыг эсвэл доод цэрдийн

хурдасыг хучиж тогтсон байна.

Туул голын хөндийд Улаан-эрэг толгойд өрөмдсөн цооногоор 4 м орчим зузаан

орчин үеийн шавранцараар хучигдсан дээд плиоцены 5 м зузаан улаан өнгийн шавар

илэрсэн байна.

Уг шавар нь доод цэрдийн Цагаан цав формацын мөн улаан өнгийн хөрзөн чулуу,

сул чулуужсан шаврын үелэлийг хучиж тогтсон байна. Түрүү үеийн зарим судлаачид Туул

голын дагуу илэрсэн доод цэрдийн “улаан өнгийн” хурдасыг плиоценд хамруулсан байх

нь бий. Цэрдийн сулавтар чулуужсан “улаан өнгийн” хурдасыг бодвол плиоцены хурдас

нь чулуужаагүй, хэмхдэсүүд нь мөлгөржөөгүй, олон төрлийн, шаварлаг хэсэгт нь

монтмориллонит ба шохойлог /кальцит/ илүү их байдаг.

Дөрөвдөгчийн тогтолцоо

Дунд-дээд плейстоцен /Q1/. Туулын татам дээрх 2-5 м өндөр нэгдүгээр дэнж, 10-20

м хоёрдугаар дэнж буюу цутгалуудын намхан дэнжид өргөн тархсан гол төлөв аллювиальпролювиаль

гаралтай хурдасыг плейстоцен гэж ялгана.

Хойт Хэнтийд Толгойтын голын нэг цутгал болох Намагт хоолойн нэгдүгээр

дэнжийн хурдаснаас Mammutus primugenus /Blum/ олсон нь дээд плейстоценых юм. Энэ

хурдастай ялгаж буй хурдас нь литологи, геоморфологийн хувьд нилээд дүйцэж буй юм.

Дээд плейстоцены аллювиаль хурдас нь нэгдүгээр дэнжийн ба хоёрдугаар дэнжийн

гольдролын болон татмын фациас бүрдэх бөгөөд баялаг алт агуулдаг бөгөөд гольдролын

хурдас нь сайн, дунд, мөлийсөн хайрга, хайрганцараас голлон бүрдэх бөгөөд дотроо элс,

элсэнцэр, шаврын мэшилүүдийг агуулна. Хурдасны нэг онцлог нь саарал өнгө болон ерөөс

мөлгөржилд өртөөгүй чулуу элбэг байдаг. Туулын цутгалуудын хөндийн дээд

плейстоцены хурдсанд том хэмжээтэй хайрга, бул чулууны тоо нэмэгдэх нь бий. Холчийн

хөндий, Ар хөндий зэрэг өргөн цутгалуудад дээд плейстоцены хурдас нь шаварлаг ихтэй

аллювиаль-пролювиаль гаралтай байна. Зүсэлтийн дээд хэсгийг элс, хайрганцар, хайрганы

үеүүдтэй, саарал өнгийн шавранцар бүрдүүлнэ. Шавранцар дотор мөлгөржөөгүй элсэн

чулуу, занарын үйртэс ч тохиолдоно. Дээд плейстоцены хурдасны нийт зузаан нь 8-12

метрээс 20-30 м хүрдэг байна.

Дээд плейстоцен-Голоцен /Q2 /. Энэ насны делюви-пролювийн гаралтай хурдас нь

маш өргөн тархалттай бөгөөд уулсын бэл хормойн шлейф, жалга судгийн хошуурсан



туугдас, өргөн хөндийнүүдийн хучаас хурдасыг бүрдүүлэгч огт мөлгөржөөгүй олон тооны

хэмхдэс бүхий ямарч ялгарал байхгүй шавранцар голлосон хурдас юм. Шавранцарт шарсаарал,

цайвар саарал, бор саарал өнгө зонхилдог. Ихэнх тохиолдолд хучиж буй дэнжийн

хурдаснуудтайгаа аажим шилжсэн хилтэй байдаг.

Заамарын хөндийд өрөмдсөн 5-р цооногт дээд плейстоцен-голоцен хурдас нь 4 м

зузаан, боровтор саарал өнгөтэй, хэмхдэс, ганц нэг хайрга бүхий шавранцар байна.

Хэмхдэс үйртэс, хайрганы хэмжээ нь 20-30% хүрнэ. Хурдасын нийт зузаан нь 10 орчим

метр байх ба зарим газар түүнээс ч илүү байна.

Шлихийн сорьцлолтын үр дүнгээс үзэхэд энэ насны хурдас нь хаа сайгүй байх

боловч гарал үүслийн онцлогоос шалтгаалан алтны үйлдвэрлэлийн агуулга өгөхүйц

хуримтлал үүсдэггүй.

Голоцен /Q2/. Орчин үеийн хурдас нь гарал үүслээрээ аллювиаль, аллювиальпролювиаль

болон аллювиаль, пролювиаль, нуурын холилдмол гаралтай, сайн ялгагдаагүй

нийлмэл найрлагатай байдаг.

Аллювиаль /aQ1/ гаралтай хуримтлал нь Туул голын болон түүний цутгал голуудын

татам, гольдролыг дүүргэх гольдролын татмын фациас тогтох саарал өнгийн хурдас юм.

Гольдролын фаци нь элс, шавар, шавранцар, хайрганцарын үе, линз бүхий сайн

мөлийснөөс ирмэглэсэн хүртэлх хайргатай хурдас юм. Хайргыг дүүргэгч элсэрхэг

хурдасны нэг онцлог нь плейстоцены хурдастай харьцуулвал мөхлөгийн хэмжээ томрох

хандлага ажиглагдана. Хэмхдэс материалын петрографийн найрлагад орон нутгийн

чулуулаг /занар, мета элсэн чулуу, боржин/ голлох бөгөөд, хайрганы 60-70%, элсний 15-

20% нь занар, мета-элсэн чулуу эзэлдэг. Аллювиаль хурдасны зузаан нь Туулын хөндийд

2.5-7.0м байхад илүү доош суусан Заамарын хөндийн хэсэгт 16.0-18.0м хүрнэ. Гольдролын

фацид орчин үеийн шороон орд агуулагдана.

Гольдролын фацийн хурдас нь саарал өнгийн шавранцар, лаг шавар, элсэнцэр, элс

зэргээс бүрдэх татмын фациар хучигдана. Татмын фацийн зузаан нь 0.0-3.0 м орчим байх

ба Заамарын хөндийн доод хэсгээр 12.0 м хүрнэ. Нийт аллювиаль хурдасны зузаан нь 30.0

м хүрдэг.

Аллювиаль-пролювиаль /Q2 ap/ гаралтай хуримтлал нь томоохон голуудын жижиг

цутгал, амнуудын гольдролын ба татмын фацийн шар хүрэн, хүрэн саарал, саарал өнгийн

хурдасууд юм. Татмын фацид үйрмэг, үйртэс хайрга бүхий хүрэвтэр саарал өнгөтэй

шавранцарыг хамруулж болно. Шавранцарын зузаан нь 1.0-12.0м-ийн хооронд хэлбэлзэнэ.

Түүний доорхи элс-хайрганцар болон хайрга-хайрганцарын хурдасыг гольдролын фац гэж

үзнэ. Элс. хайрганцар нь хүрэвтэр саарал өнгөтэй, голдуу сайн, дунд, заримдаа маш сайн

мөлийсөн чулуутай, шавар багатайгаараа онцлог юм.

III.2. Гүний чулуулаг

Дүүргийн талбайн интрүзив магматизмын нэг онцлог нь дэл судлын чулуулгууд

маш элбэг боловч янз бүрийн насны нэгэн найрлагын дэл судлын чулуулгууд нь

хоорондоо маш адилхан, хээрийн нөхцөлд тодорхой насны бүрдлүүдэд ялгахад маш

хэцүү, ихэнх тохиолдолд боломжгүй байдаг байна.

Дунд-хожуу ордовикийн Бороо гол гүний чулуулгийн бүрдэл /O2-3br/.

Бороо гол бүрдэлд судалгаа хийсэн талбайн хамгийн эртний буюу каледоны

геосинклиналийн хөгжлийн инверсийн үеийн үүсэлтэй боржин-диорит, диорит,



боржингийн бүрдэлийн гүний чулуулгуудыг ялгав.

Энэ бүрдлийн гүний чулуулаг нь судалгааны талбайн зүүн, зүүн өмнөд хэсгээр

өргөн тархалттай бөгөөд ихэвчлэн боржин, боржиндиоритын найрлагатай байна.

Дундлаг болон суурьлаг найрлагын чулуулгууд формацуудын захын хэсгүүдээр

жижигхэн биетүүдийг үүсгэх буюу үндсэн фазын боржин дотор үлдэгдэл, ксенолит

маягаар тохиолдоно.

Энэ бүрдлийн чулуулгууд нь дээр дурьдсан Заамар формацаас гадна Туул голын

хоёр эргээр “Баруун” болон “Зүүн бие”-ний гэж нэрлэгдэх хоёр формацын бүрэлдэхүүнд

ордог. Энэ формацууд нь структурын хувьд Хойт-Хэнтийн бүсийн захын өргөгдөлд

хамаарахаас гадна агуулагч атираат структуртайгаа зохицсон зүүн хойш сунасан

хэлбэртэй байдаг онцлогтой.

Бороо гол гүний бүрдлийн үүсэл нь дараах:

1. Габбро-диорит

2. Боржин, боржин-диоритын ба сүүлчийн дэл судлын фазуудад ялгагддаг.

Бороо гол бүрдлийн формацууд нь Хойт Хэнтийн өргөгдөлд орших тул бүгд Хараа

группийн хувирмал элсэн чулуу, занарт агуулагдах бөгөөд хил зааг, дээврийн хэсгээр дэл

судал, инекц, үлдэгдэл текстур, мигматитжилт бүхий эвэржилтийн бүс, талбай үүсгэдэг.

Хил заагийн энэ хувиралтай хараагийн серийн кварц-биотиттой, актинолиттой занарууд,

амфиболитууд нягт холбоотой бөгөөд массивуудын дотоод хил заагийн хувирал нь

боржингуудын найрлага илүү суурьлаг болох, ширхэг нь нарийсах зэргээр илэрдэг.

Энэ бүсийн өргөн нь ганц нэгээс хэдэн арван метр хүрдэг. Хил заагийн хэсэгт

биотитийн агуулга ихэсч, кварцын хэмжээ бууран боржингийн найрлага нь боржиндиорит

маягтай болдог. Биотитийн ялтсууд нь хил заагийн чиглэлийг даган зурваслаг юмуу

гнейслэг текстур үүсгэдэг нь формацуудын үүслийн үед тектоникийн хүч их байсан буюу

атираажилт явагдаж байсныг харуулна.

Гүний чулуулгийн комплекс нь Бороо гол бүрдлийн нэг ба хоёрдугаар фазаас

тогтоно. Нэгдүгээр фазын чулуулгууд нь массивын баруун зах, Цогт уулын өргөгдсөн

хэсгээр жижигхэн /0.5-2 км/ биетүүд үүсгэдэг. Эдгээр нь ихэнхдээ дунд заримдаа жижиг

ширхэгтэй лейкократ маягийн кварцит-диоритоос голлон тогтоно.

Диоритууд нь ногоовтор саарал, саарал өнгөтэй призмлэг мөхлөгт структуртэй, цул

текстуртэй, плагиоклаз. амфибол /эвэр хуурмаг/, плагиоклаз-биотит-эвэр хуурмагийн

найрлагатай байна. Кварцит-диоритод кварцын агуулга 10-15% хүрэхээс гадна биотитийн

агуулга ихэсдэг. Диоритийн найрлага нь зарим захын хэсэгрүүгээ суурьлаг болсоор

аажмаар габбро болон хувирсан байдаг. Габбро нь ихэнхдээ том ширхэгтэй, габбро

структуртай, цул, заримдаа таксит текстуртай, хар ногоон өнгөтэй. Формацын ихэнх

хэсгийг II фазын дунд, том ширхэгтэй боржингууд эзэлдэг. Дотоод заагийн хэсгээр хэдэн

арван метр хүртэл өргөн жижиг ширхэгт боржин үүссэн байдаг. Түүнээс гадна Цогт уулын

оройн хэсгийг жижиг ширхэгт боржин бүрдүүлнэ. /Хавсралт зураг №1/

III.3. Тектоник

Судалгааны талбай нь /хуучин ангилалаар/ Хойт Монголын атираат системийн

Тариат-Сэлэнгэ, Монгол-Өвөр Байгалийн атираат системийн Хойт Хэнтийн структурформацын

бүсүүдийн /Геология МНР. Том 2. 1973/ зааг хэсгийг дамнан байрлах бөгөөд

энэхүү структур-формацын бүсүүд нь Баянголын гүний хагарлаар хаяа нийлсэн байдаг.



Судалгааны талбай нь сүүлийн үеийн глобал тектоникийн ангилалаар Умард

Монголын ороген мужийн зүүн өмнөд захад орших Хангай-Хэнтийн тогтолцоонд

хамрагдана.

Хангай-Хэнтийн ороген тогтолцоо нь Монгол-Алтайн ороген тогтолцооны нэгэн

адил нийлмэл террейнүүдээс бүрдэх ба түүний хэмжээнд Заг-Хараагийн түрбидит террейн

багтдаг бөгөөд судалгааны талбай нь энэхүү Заг-Хараагийн түрбидит террейний хэмжээнд

оршино.

Заг-Хараагийн түрбидитэт террейн нь Төв Монголын супертеррейний зүүн талд

байрлах ба түүнээс Заг, Тариат-Баянголын хагарлуудаар тусгаарлагдана. Заг ба Хараагийн

сүбтеррейнүүдээс эхнийх нь Хангайн нуруун дахь Заг голын ай савыг эзэлдэг. Сүбтеррейнүүд

нь блоклог-атираат структуртай, нэн зузаан бөгөөд хүчтэй атираажсан дунд

кембрий-доод ордовикийн элсэнцэр-занарын найрлагат флишлэг терриген бүрдлүүд

/Загийн ба Хараагийн/-ээс тогтсон байдлаараа хоорондоо ихээхэн төсөөтэй. Загийн

сүбтеррейний хэмжээнд флишлэг бүрдэл нь региональ метаморф хувиралд арай бага

хөндөгдсөн, өмнө талын гаршнууддаа хар занарын фацитай, гэтэл Хараагийн

сүбтеррейний төв хэсэгт флишлэг бүрдлийн дотор кварцитын үенүүд цөөнгүй

тохиолдохын зэрэгцээ тус бүрдлийн зүсэлтийн доод хэсэгт боржин-гнейсийн бүнхэр

бүтцүүд ажиглагддаг зэрэг ялгаа бий.

Ороген тогтолцооны баруун захад орших Заг-Хараагийн террейн Монгол Алтайн

ороген тогтолцооны Ховдын террейнтэй олон талаар дүйцэх нь түүнийг бүрдүүлэгч Заг,

Хараа группууд бас кембрий-доод ордовикийн проксимал түрбидитээр илэрхийлэгдсэн

дунд ордовикийн Бороо гол бүрдлийн гранитоидын интрүзивээр түрэгдсэн зэргээс

тодорхой харагддаг /Төмөртогоо. 2002/.

III.3.1. Тектоник структур

Структурын үндсэн бүрдэл нь каледоны, дунд герцин-мезозойн, дээд-платформын

үеүүд /этаж/ болно.

Каледоны структур: нь Монгол-Өвөр Байгалийн атираат системийн захын

өргөгдөл болох Хойт Хэнтийн структур формацын бүсийн хэмжээнд илэрдэг. Энэ ярусыг

Хараа группийн флиш маягийн формац, Бороо гол гүний бүрдлийн боржин, боржиндиорит,

доод девоны шүлтлэг боржингийн формацын чулуулгууд бүрдүүлнэ.

Дүүргийн талбайд Хараа группийн флиш маягийн хурдас чулуулаг нь хоорондоо

нийцлэг Заамар, Доргонт гэсэн хоёр формацид хуваагдана. Заамар формац нь доод, дээд

гэсэн хоёр мэмбэрт ялгагддаг. Хараа группын хурдас нь ерөнхийдээ зүүн хойш чиглэлтэй

шугаман атираажилтанд хүчтэй орсон байдаг. Атираануудын жигүүрийн хэсэг нь

ихэнхдээ 40-80 0 -ын эгц уналтай байх ба том хэмжээний антиклиналь, синклиналийн

жигүүрүүд нь олон тооны жижиг изоклиналь атираажилд орсон байна. Хүчтэй шахагдсан

дунд жижиг атираануудын жигүүрүүд нь бараг паралель байрлалтай болсон байдаг.

Дүүргийн талбайд Хараа группын хурдас нь маш урт сунасан нэгдүгээр

зэрэглэлийн антиклиналь ба синклиналь хоёр структур үүсгэдэг. Синклианль структур нь

Туул голын баруун эргээр Баянголын гүний хагарлыг даган байрлах бөгөөд хоёрдахь нь

Заамарын нурууны төвийн хэсгээр өнгөрөх Заамарын нурууны антиклиналь юм. Энэхүү

структурын хэмжээнд Баянголын дэнжийн алтны шороон орд хамрагддаг.

Каледоны ярусын структурт инверсийн үе шатны боржин, боржиндиоритын

формацын Бороо гол бүрдлийн интрузив массивууд орно. Энэ бүрдлийн интрузив



массивууд нь голдуу томоохон хэмжээний антиклиналь структуруудын төвийн хэсгээр

үндсэн атираажлийн чиглэлтэй нийцлэг биет үүсгэн байрлах бөгөөд каледоны

атираажлийн өмнөх үеийн дагуу хагарлуудтай нягт холбоотой үүссэн байдаг. Массивууд

нь тогтоцын хувьд энгийн, сул ялгарсан биетүүд юм.

Бороо гол гүний бүрдлийн үүслээр каледоны атираат систем бүрэлдэн тогтож,

ороген шатны хөгжлийн үед доод девоны шүлтлэг боржингийн формацын магмын

идэвхжил явагдсан байна. Девоны вулкан-плутон магмын идэвхжилт нь Баянголын гүний

хагарал, түүний томоохон салбаруудтай нягт холбоотой юм.

Герцины ярусын структурын бүрдэлд доод карбон ба дээд пермийн терриген

формацууд, хожуу перм-түрүү триасын Сэлэнгийн бүрдлийн интрузивүүд орно.

Герцины давхацмал структурууд нь тасалдал, үл нийцлэгээр Хойт Хэнтийн

каледоны атираат структурыг хучдаг. Гэхдээ геологийн хөгжлийн түүхээрээ Монгол-Өвөр

Байгалийн каледоны атираат системтэй нягт холбоотой юм.

Хэнтийн синклинорийн төвийн хэсгээр үүссэн герциний геосинклиналийн захын

хотгор маягаар Монгол-Өвөр Байгалийн атираат системийн хойд захаар Орхоны гэж

нэгтгэн нэрлэдэг дээд палеозойн сэргээгдмэл хотгорууд үүссэн байна.

Дүүргийн талбайд дээрх хотгорын үргэлжлэл булан, салаа болох харьцангуй

жижигхэн грабен-синклинал маягийн уулс дундын хотгорууд үүссэн байна. Энэ

синклинорууд нь хоёр формацын хурдасаар дүүргэгдсэн байдаг. Үүний доод хэсэг нь

доод, дунд карбоны /дунд карбон-Артээлийн формац/ алевролит-элсэн чулууны формац,

дээд хэсэг нь дээд пермийн элсэн чулуулаг, хөрзөн чулууны формац юм.

Герциний үеийн сүүлээр ялангуяа Тариат-Сэлэнгийн бүсэд магмын үйл ажиллагаа

идэвхжиж дундлаг, суурьлаг эффузивууд дунд бага гүний интрузивууд /Хануй групп.

Сэлэнгэ гүний бүрдэл/ гарч иржээ.

Платформын структур-формацын бүрдлийг хожуу мезозойн уулс дундын

хотгорууд ба түүнийг уламжлан үүссэн кайнозойн хотгорууд, шинэхэн депрессүүд

төлөөлж байна.

Энэ бүрдэлд доод цэрдийн улаан өнгийн доод моласс, нүүрс агуулсан дээд моласс

маягийн хурдас, дээд миоцен-доод плиоцены шар өнгийн хурдас, дээд плиоцены улаан

шавар, дөрөвдөгчийн саарал өнгийн хурдасны формацууд орно.

Хожуу мезозойн үеийн хотгорууд нь зүүн хойт чиглэлийн региональ хагарлуудын

идэвхжилтэй холбоотой үүссэн бөгөөд кайнозойн үед энэ хотгорууд нь уламжлагдан

үлдсэнээс гадна баруун хойт чиглэлийн хагарлуудын идэвхжилийн нөлөөгөөр Хайлааст,

Ар Наймган мэтийн шинэхэн депрессүүд үүссэн байна.

Плиоцены хурдас нь улаан өнгийн шавар голлосон элс, элсэнцэр хааяа хайрга

зэргээс тогтох ба дөрөвдөгчийн үед саарал өнгийн хайрга, элс шавар, элсэнцэр,

шавранцар, хэмхдэст хурдсууд хуримтлагджээ. Энэ хучаас хурдасны зузаан нь 115.0 м

хүрдэг.

Шинэхэн тектоникийн үр дүнд үүссэн баруун хойд чиглэлийн депрессүүд нь 110.0

м хүртэл зузаантай миоцен-плиоцены нуур-аллювийн хурдас, дөрөвдөгчийн пролюви,

аллювийн хурдсаар дүүрсэн байдаг.

III.3.2.Тектоник хагарлууд

Тасрал эвдрэлүүд нь дүүргийн талбайн тектоникийн бүтцэд голлох үүрэгтэй юм.

Түүний структурын дүрийн үндэс нь дагуу болон зүүн хойш чиглэлийн гүний ба



региональ хагарлуудын систем юм. Гэхдээ тэдгээрт хөндлөн чиглэлээр байрлах баруун

хойд чиглэлийн хагарлууд нь структурын чухал ач холбогдолтой. Энэхүү харилцан

хөндлөн хагарлууд нь талбайн хэсэгчлэгдсэн бүтцийг үүсгэдэг. Бусад чиглэлийн

хагарлууд нь хэмжээний хувьд жижигхэн, дээрх хагарлуудын салбар ан цавууд болно.

Зүүн хойш чиглэлийн хагарлын системд Баянгол, Заамарын хагарлууд орно.

Баянголын гүний хагарал нь талбайн баруун хойд өнцгөөр өнгөрөх бөгөөд талбайн

структурын суналтай давхацсан ЗХ35-45 0 -ын чиглэлтэй, хоёр үндсэн салбар хагарал тод

илэрсэн бөгөөд 5.0-15.0 км өргөн, олон тооны бие биендээ нийлсэн /кулисообразный/

зэрэгцээ хагарлуудын систем юм. Хоёр системийн залгаас болох гол хагарлын шугам нь

баруун хойш чиглэлийн Хөшөөтийн голын региональ хагарлын дагуу өвдөг маягийн

нугалаа үүсгэн 5-6 км шилжсэн байна. Нөгөө салаа нь Туул-Хар бухын голын хөндийн

дагуу үргэлжилдэг.

Баянголын гүний хагарал нь хоёр өөр структур-формацын бүсийн залгаас болохын

хувьд өөрийн онцлог геологийн тогтоцтой байхаас гадна геофизикийн талбайн хувьд сайн

ялгардаг. Гүний хагарлын бүсэд Дархан формацын зурвас биетүүд, янз бүрийн насны

интрузив габброидууд, девоны шүлтлэг магматизм, карбон, перм, цэрдийн давхацмал

хотгорууд оршино. Хагарлын энэ бүсэд чулуулгууд нь бутрал эвдрэл, катаклаз,

милонитжилтод хүчтэй автагдсан байдаг.

Баянголын гүний хагарлын залгаас бүс нь агаарын геофизикийн судалгаагаар

соронзон талбайн градиентын бүс, голдуу нарийн төрлийн цацраг идэвхийн цувраа

гажгууд, соронзон орны дельта гажигаар тодорхой илэрсэн байдаг.

Металлогений хувьд энэ хагарлын бүс нь сулавтар алтны, төмрийн хүдэржилтийг

хянахаас гадна Ховдхаан, Ганбаатар /1985/ нарын мэдээллээр холимог металлын

колчеданы төрлийн хүдэржилттэй /Өлзийт Овоо/ гэж үзсэн байдаг.

Зарим судлаачид /А.А.Шпильков 1986-1988/ Баянголын гүний хагарлаар баруун

хойш уналтай тохрол байна гэж үздэг.

Заамарын хагарал нь талбайн төвийн хэсгээр Заамарын нурууны зүүн урд

хормойгоор өнгөрөх бөгөөд доод цэрдийн Заамарын хотгор, зүүн хойшоо үргэлжлээд Шар

бүрд, Зөөхийн хотгоруудаар илэрдэг региональ хэмжээний хагарал юм. Заамарын

нурууны зүүн урд бэлээр энэ хагарал нь сброс маягийн хэд хэдэн зэрэгцээ хагарлын

систем болох бөгөөд Заамарын хотгорын суурь болох зүүн урд жигүүр нь 500-700 м

хүртэл доош суусан байна.

Заамарын хагарал нь герциний өмнөх үеийн гаралтай /девоны интрузив массивын

байрлал, герциний структурыг хянадаг/ хагарал бөгөөд мезозойн үед дахин сэргэлтэнд

орсон байна. Заамарын хагарлын баруун хойд захыг даган зүүн урагш унасан тохорлын

бүс үүссэн байдаг. Тохорлын бүсийн суналын дагуу Хараа группын элсэн чулуу, доод

палеозойн суурь чулуулгууд нь хүчтэй үнгэгдэж үрчийсэн, хөнтөрсөн, интрузив

чулуулгууд нь катаклазжсан байхаас гадна герциний синклиналийн зүүн урд жигүүр нь

баруун хойшоо эргэж хөнтрүү байрлалтай болсон байна. Тохорлын бүс нь Заамарын

нурууны зүүн урд талаар ороож хойшоо эргэсэн байна. Түүнээс гадна баруун хойд

чиглэлийн хагарлын сэргэлтийн нөлөөгөөр хэд хэдэн удаа хөндлөн хэрчигдэж бага зэрэг

шилжсэн байна.

Металлогений хувьд Заамарын хагарал нь алтны хүдэржилтийг /Шар боржингийн

болон бусад илрэлүүд/ хянадаг.



Хайлаастын хөндлөн хагарлын систем нь Заамарын хүдрийн зангилааны

хүдэржилтийг хянагч үндсэн структур болдог. Энэ нь олон тооны бие биендээ нийлсэн

зэрэгцээ хагарлуудын /кулисообразный/ систем бөгөөд Заамарын нурууны хэмжээнд

Нарийн голын адгаас Хайлаастын горхи хүртэл 1.0-4.0км өргөнтэйгээр 30.0км үргэлжилсэн

катаклазжилт, милонитжилтын зурвас юм.

Хайлаастын хагарлын бүсийн дагуу алтны өндөр агуулга бүхий кварцын судал,

метасоматит биетүүдийн зурвас хамгийн ихээр үүссэн байхаас гадна дэл судлын нягтрал

хамгийн их байна. Эдгээр нь гол төлөв Бороо гол бүрдлийн төрлийн диорит порфирит,

диабазын дэл судлууд бөгөөд ихэвчлэн босоо байрлалтай байдаг.

Хайлаастын бүлэг хагарал нь мөн баруун хойш чиглэлийн системд орох бөгөөд дээр

дурьдсанаар дүүргийн металлогенид онцгой нөлөөтэй юм. Заамарын хүдрийн зангилгааны

үйлдвэрлэлийн ач холбогдол бүхий алтны үндсэн ба шороон ордууд нь Галт, Хайлаастын

хагарлуудын уулзвар хэсэгт оршино. Энэ хагарлын систем нь мөн герциний өмнөх үеийн

үүсэлтэй бөгөөд дээд палеозой, мезокайнозойн үед дахин дахин сэргэлтэнд орж энэ үеийн

структуруудыг хянасан байдаг.

Энэ хагарлын дагуу баруун хойш чиглэлийн дэл судал, кварцын судлын бөөгнөрлүүд

үүссэн байх бөгөөд агуулагч чулуулгууд нь эвдрэл бутрал, катаклаз милонитжилт,

гидротермаль хувиралд /Бадрах уул/ эрчимтэй орсон байдаг.

Хайлаастын хагарлын хамгийн сүүлийн үеийн /палеоген неоген/ сэргэлттэй

холбоотойгоор Хайлааст, Ар Наймган, Бага Наймганы эртний булагдмал хөндийнүүд

үүссэн байна. Мөн энэ үед Хайлаастын хагарлаар Туулын хотгорын хойд хэсэг өргөгдөж,

доод цэрдийн хурдас нь угаагдаж арилсан байна.

III.3.3.Геологийн хөгжлийн түүх

Геологийн судалгааны үр дүнг нэгтгэн дүүргийн талбайн геологийн хөгжлийн

түүхийн дараах дүр зургийг сэргээж болох юм.

Венд-доод кембрийн үед /рифей-доод кембри/ Тариат-Сэлэнгийн бүс нь Хойт

Монголын өргөн хэмжээний геоантиклиналийн захын хэсгийн /гүн биш суусан

докембрийн суурин дээрх геоантиклиналь өргөгдөл/ эвгеосинклиналь хотгор байсан

бөгөөд үе үе усан доорх галт уулын бялхалт бүхий карбонат-терриген хурдас

хуримтлагдаж байсан байна.

Доод кембрийн сүүл үеээс геосинклиналь хотойлт нь салайрын атираажилтийн

инверсийн үеээр солигдоно.

Тариат-Сэлэнгийн бүсээс урагш энэ үед геологийн хөгжил нь байж болох хоёр

замтай. Үүнд нэг бол миогеосинклиналийн нөхцөлд Мандал группын вулканоген-терриген

хурдас хуримтлагдаж байсан. Эсвэл дундын массив маягийн эх газар оршиж байсан

бөгөөд энэ үеээс Баянголын гүний хагарал оршин байсан бөгөөд геологийн хөгжлөөрөө

өөр өөр хоёр структур-формацын бүсийг зааглагч структур болсон байна.

Түрүү палеозойн үед Хойт Хэнтийн структур-формацын бүсэд /кембрийн дунд

үеээс/ миогеосинклиналийн горим тогтсон бөгөөд үүнд түрүү каледоны Тариат-Сэлэнгийн

өргөгдлийн захын хэсэг ч хамаарагдсан байна.

Дунд кембрийгээс доод ордовик хүртэл Хойт Хэнтийн бүс бүхэлдээ Хараа группын

терриген-флиш хурдас хуримтлагдаж байсан эх газрын шлейф байжээ. Хурдас

хуримтлалын эхэн үед сплилит диабазын вулканизмын сулхан илрэл /Заамар формац/

байсан байна.



Энэ үед Тариат-Сэлэнгийн бүс нь өргөгдсөн эх газар байсан бөгөөд терриген

материалын гол нь эндээс зөөгдөн байсаныг Хараа группын элсэн чулуудад шохойлог

материал их байдаг нь харуулна.

Дунд-дээд ордовикийн үед геосинклиналийн хөгжил нь инверсээр солигдон

боржин-боржиндиоритын Бороо гол гүний бүрдэл бүрэлдэн, каледоны атираажилт

явагдсан байна.

Силур-девоны үед энэ талбайд элэгдэл зөөгдөл голлосон ороген хөгжлийн үе

байсан бөгөөд структур-формацын бүсүүдийн геологийн хөгжлийн ялгаа арилан тогтуун

хөгжжээ. Девоны үед зүүн хойш чиглэлийн региональ хагарлуудын эх тавигдаж

Баянголын гүний хагарал идэвхжиж хагарлын бүсүүдээр субвулкан эффузивүүд, шүлтлэг

боржингийн массивууд үүссэн.

Мөн энэ үеийн сүүлээр баруун хойш чиглэлийн хөндлөн хагарлуудын эх тавигдаж

сүүл сүүлдээ олон дахин сэргэж байжээ.

Дунд палеозойн үед тус районд мөн өргөгдөл голлож байсан бөгөөд тогтвортой эх

газрын угаагдал зөөгдлийн бүс байсан. Ерөнхийдөө өргөгдөж байгаа ороген мужийн

хэмжээнд Хэнтийн геосинклиналийн захын хотгоруудын үргэлжлэл болох доод карбоны

уулс дундын хотгорууд үүсч саарал өнгийн моласс хуримтлагдаж байжээ. Хурдас

хуримтлалын хурд хотойлтын хурдаас давамгайлах хандлага зонхилж байсан ба

хуримтлал нь дулаан тэнгисийн нөхцөлд явагдаж байлаа.

Дунд карбоны сүүл үеээс далайн татралт болж хурдас хуримтлал тасалдсан боловч

пермийн галавын үед дахин далайн түрэлт /трангресс/-ийн хурдас хуримтлагдаж эхэлжээ.

Энэ үеийн хурдас хуримтлал нь гүехэн тэнгист, рагун маягийн нөхцөлд явагдсан бөгөөд

ялангуяа Тариат-Сэлэнгийн бүсэд эффузивийн үйл ажиллагаа идэвхтэй байжээ.

Дээд пермийн сүүл үеээр зүүн хойш чиглэлийн хагарлууд идэвхжиж хөндлөн

чиглэлийн хүчтэй шахалтаар карбон-пермийн хурдас атираажилд оржээ. Мөн энэ үед

Тариат-Сэлэнгийн бүсэд дундлаг-хүчиллэг эффузив, түүнтэй комагмын холбоотой габбро,

боржиндиорит, боржингийн интрузивууд үүсжээ.

Түрүү мезозойн үед баруун хойш чиглэлийн хагарлууд идэвхжиж Хөшөөтийн

хагарлын дагуу давхцмал хотгорууд үүсч Авзага формацын моласс хурдасаар дүүргэгдсэн

байна. Хурдас хуримтлалын эхэн үед хотгорын суултын хурд нь хуримтлалын хурдаас

давамгай байсан боловч сүүл үе рүүгээ хурд нь тэнцэн ирсэнээс гадна галт уулын үйл

ажиллагаа идэвхжиж эхэлжээ.

Юрийн галавын сүүл үед дахин атираажил явагдан энэ үеээс хойш тус дүүрэгт

тогтвортой өргөгдлийн горим ноёрхсон платформын хөгжлийн үе эхэлжээ.

Ерөнхий өргөгдлийн эх газрын хэмжээнд Туул, Заамарын региональ хагарлын

дагуу доод цэрдийн үед уулс дундын хоёр томоохон хотгор үүсчээ. Доод цэрдийн эхэн үед

хотгорын суултын хурд нь хурдас хуримтлалын хурдаас нилээд давамгайлж байсны дээр

хуурай халуун уур амьсгал зонхилж байснаас гол төлөв улаан өнгийн хөрзөн чулууны

моласс хурдас хуримтлагдсан байна. Доод цэрдийн сүүлчийн хагаст цаг уур чийглэг

дулаан болж, хотойлтын хурд багасан хотгор нь нуур, лагун маягийн болж хувирсан

байна. Энэ үед Зүүнбаян формацын нүүрс агуулсан саарал өнгийн хурдас хуримтлагджээ.

Дээд цэрд-миоцены үед тус район нь эрчимтэй өргөгдөлд орж үүсэж бүрэлдэн

байсан пенепленууд эвдрэлд орсон. Хайлаастын хагарлын бүсээр Туулын хотгор өргөгдөж



Заамарын хотгор доош суусан байна. Энэ босоо шилжилтийн амплитуд нь 300 м-с багагүй

байсан бололтой.

Плиоцены тектоник идэвхжил сулран тогтвортой болсон үед хуурай, халуун уур

амьсгал зонхилж улаан өнгийн өгөршлийн гадаргуу үүссэн. Энэ үед тус талбайн

морфоструктурын ерөнхий дүр төрх бий болсон байна.

Плиоцены сүүл үеэс тектоник хөдөлгөөн дахин идэвхжиж багахан хэмжээний

өргөгдөлд ороод дахин тогтвортой болжээ. Энэ үед улаан өнгийн өгөршлийн гадаргуу

угаагдан, улаан өнгийн шаврын зузаалаг тогтсон бөгөөд районы хэмжээнд пенеплинжих

үйл явц эрчимтэй явагдаж байлаа.

Дээд плиоцен-дөрөвдөгчийн эхэн үеэс тектоник хөдөлгөөн дахин идэвхжиж орчин

үеийн морфоструктур бүрэн бүрэлдэн тогтжээ.

III.4. Геоморфологийн судалгаа

III.4.1. Рельефийн гарал үүслийн төрөл.

Өмнөх судлаачдын болон Набровская О.С.Риндзюнская Н.М. /ЦНИГРИ/ нарын

1986-1988 онд тус районд явуулсан судалгааны үр дүнд рельефийн гарал үүслийн дараах

төрлүүдийг ялгасан.

1. Структур-элэгдэл зөөгдлийн

2. Элэгдэл зөөгдлийн

3. Уулс хоорондын хотгоруудын хуримтлалын болон элэгдэл

зөөгдөл-хуримтлалын рельеф

4. Орчин үеийн голын хөндийн хуримтлалын ба элэгдэл хуримтлалын.

1. Структур-элэгдэл зөөгдлийн рельеф нь кайнозойн /доод дөрөвдөгчийн/ хүрмэн

чулууны бүрхүүлийн товгор үлдэгдэлүүдээс үүссэн. Энэ төрлийн рельеф нь бага

тархалттай бөгөөд Өвөр Тээлийн гол, Хайлаастын амны хооронд, мөн Туул гол, Хар

бухын голын хооронд тохиолдоно. Энэ рельефийн байдлаар нь хүрмэн чулууний

бүрхүүлийн хавтгай гадаргуунууд, тектоник хэсэглэлээр өргөгдөж хэрчигдэлд орсон

хүрмэн чулууний бүрхүүлүүд гэж хоёр ялгасан байдаг бөгөөд Туул гол, Хар бухын голын

хооронд хүрмэн чулууний бүрхүүлийн зузаан нь 20.0 м орчим ба 6.0 кв.км талбайтай

бөгөөд доод цэрдийн ногоовтор-саарал өнгийн аргиллит маягийн шавар, аргиллит, элсэн

чулуу, улаан бор хөрзөн чулуунуудийг хучиж тогтоно. Бүрхүүлийн гадаргуу нь тэгш,

үнэмлэхүй өндөр нь 950-1000 м.

2. Элэгдэл зөөгдлийн рельеф нь нилээд өргөн тархалттай, нийт талбайн 50 орчим

хувийг эзлэх ба Загцагийн. Заамарын, Мануултын, Аргалын, Төмстийн нуруу гэх мэт бүх

л уулархаг районуудад тархсан. Үнэмлэхүй өндөр нь 1050-1650 м.

Энэ төрлийн рельеф нь уулс дундын хотгоруудыг зааглаж буй нурууд ба

хэсэгчлэгдэн төвийсөн өргөгдөлүүд /сводово-блоковый/-ийг үүсгэх бөгөөд вендкембрийгээс

мезозой хүртлэх насны янз бүрийн чулуулгуудаас тогтсон цувраа

толгодорхог хяртай, эгц хажуутай гадаргуу юм.

Энд эртний тэгшрэлтийн гадаргуунууд /үлдэгдэл/ болох усан хагалбарын

харьцангуй хавтгай оройнууд, жижиг үлдэцүүд, хярууд ялгагддаг ба эдгээрийг насны

хувьд цэрд-палеогений үед хамааруулдаг. Дүүргийн талбайд тэгширлийн гадаргууны

гурван түвшин ялгагддаг.



а. Тэгширлийн гадаргууны дээд түвшин нь 1450-1650 м-ийн үнэмлэхүй өндөртэй

Заамарын нуруу, Аргалын нуруу, Загцагийн нурууны төвийн хэсгээр хамгийн өндөрүүд нь

байдаг. Насыг өмнөх судлаачид цэрд-палеоген гэж үздэг.

б. Дунд түвшингийн гадаргуунуудын үнэмлэхүй өндөр нь 1150-1500 м хүрэх

бөгөөд нуруудын салбар уулсын хавтгай хярууд юм. Гадаргуугийн өндөр нь урдаасаа

хойшоо багасдаг. Дээд дунд түвшингүүдийн өндрийн ялгаа нь 200-400 м-т хэлбэлздэг.

в. Доод түвшингийн тэгширлийн гадаргуунууд нь насны хувьд хамгийн залуу,

1050-1200 м-ийн түвшинд үүссэн неогены үеийн тэгширлийн үлдэгдэл юм.

Судалгааны талбай нь ерөнхийдөө үнэмлэхүй өндөрөөрөө дунд уулархаг ба нам

уулархаг гэсэн хоёр төрлийн рельефээр ялгагддаг.

Дунд уулархаг рельефийн үнэмлэхүй өндөр нь 1200-1800 м бөгөөд хавтгай

оройтой, хүчтэй хэрчигдсэн эгц хажуутай, Y-маягийн хөндлөн огтлол бүхий гүн

хэрчигдсэн хөндийнүүдтэй.

Уулархаг мужид идэгдэл, элэгдлийн үйл ажиллагаа нь чулуулгуудийн бүтэц

найрлагаас хамаарч харилцан адилгүй явагдсан байдаг. Карбон, перм болон мезозойн

тунамал чулуулгууд нь тэгш орой ба налуу хажуунуудыг үүсгэдэг бол венд-кембри ба

доод палеозойн хурдасууд, боржинлог чулуулгууд нь ирмэгт хярууд, хадан оройнуудыг

үүсгэдэг. Хажуунууд нь голдуу 0.5-1.0 м-ээс хэдэн метр хүртэл зузаантай элювиделювийн

хурдасаар хучигдсан байна.

Нам уулархаг рельеф хөгжсөн районд Туул голын хөндий, түүний цутгал амууд

/хажуугийн хөндийн доод дунд хэсэг/ орно. Энэ төрлийн рельефийн онцлог шинжүүдийн

нэг нь хожуу плиоцен-дөрөвдөгчийн үед үүссэн хөндий орчмын мөргөцгүүд юм.

Мөргөцгүүд нь 80-100 м харьцангуй өндөртэй ба үнэмлэхүй өндөр нь 950-1050 м.

3. Уулс хоорондын хотгорын хуримтлалын ба элэгдэл зөөгдөл-хуримтлалын рельеф

нь 10.0 м хүртэл ба түүнээс дээш зузаантай неоген-дөрөвдөгчийн хурдасаар хучигдсан

мезозойн хотгоруудын /Заамарын, Туул-Хар бухын хөндий г.м/ зах, налуу, хажуунууд

төвийн хэсгүүдийг хамаарна.

Мезозойн хотгорын налуу хажуунуудыг хучиж буй неоген-дөрөвдөгчийн хурдасыг

зузаанаар нь 10.0 м хүртэлх ба 10.0 м-ээс дээш зузаан хурдасаар хучигдсан гэж хоёр

ангилж болно. Мөн хотгоруудын захын хэсэг дэхь налуу толгодорхог рельефүүд нь:

а. Мезозойн хурдаснаас

б. Неогены хурдаснаас

в. Ангилагдаагүй мезо-кайнозойн хурдаснаас

г. Палеозойн хурдаснаас тогтсон гэж 4 ангилагдана.

Хотгоруудын төвийн хэсэг нь хуримтлалын тэгш гадаргуудыг үүсгэх бөгөөд дунддээд

плиоцены үеийн усан сүлжээг хучиж тогтсон бололтой. Энэ хуримтлалын тэгш

гадаргуу дотор ангилагдаагүй I ба II дэнж /нуурын, нуур-голын хөндийн гаралтай/ өндөр

ба нам татамууд ялгагддаг.

Хуримтлалын гаралтай рельефт нилээд өргөн тархалттай уулын хормойн хучдас

хурдасны гадаргуу /шлейф/ багтдаг. Эдгээр нь хожуу плейстоцен ба голоцены цаг үед

хажуугийн болон хажуу бэлийн хурдас хуримтлалын үйл ажиллагаагаар үүссэн уулын

хормойн дахь делювиаль-пролювиаль, делювиаль, асгадас нурагийн гарал үүсэлтэй

хурдасууд юм.



4. Орчин үеийн голын хөндийн хуримтлал ба элэгдэл хуримтлалын рельефинд голын

татам, дэнж, энгэр дэнжүүдийн цогцолбор хамаарагдана. Эдгээр рельефийн хэлбэрүүд нь

районы шинэхэн тектоникийн хөгжил, урсгал усны үйл ажиллагааны хүч чадалтай шууд

холбоотой.

Энэ төрлийн рельефийн хэлбэр дүрсүүд нь Туул голын хөндийд нилээд бүрэн

хэмжээгээр үүссэн бөгөөд энд нам ба өндөр татамууд, хуримтлалын I дэнж, элэгдэл

хуримтлалын, идэгдлийн II, III, IV, V дэнжүүд ялгагддаг. IV ба I дэнжүүд нь нилээд

эртний, зөвхөн алаг цоог, үлдэгдэл маягаар үлдсэн байдаг.

Голын хөндийн хуримтлал нь элэгдэл-хуримтлалын рельефтэй алтны шороон ордууд

холбоотой байдаг. Ингээд энэ төрлийн рельефийн төрөл, шинж чанаруудыг бүрэн

хадгалсан, тус дүүргийн голлох алтны шороон ордуудыг агуулсан Туул голын хөндийн

геоморфологийн тогтоцыг авч үзье.

4.1. Туул голын хөндийн геоморфологийн тогтоц: Туул голын хөндий нь судалгааны

талбайн баруун хэсэгт байрлана. Хөндийн гол онцлог шинжүүд нь их өргөн хуримтлал,

элэгдэл-хуримтлалын рельефийн хэлбэрүүд хөгжсөн дэнжийн гадаргуу нь аажмаар энгэр

дэнжид шилждэг, хуурайвтар уур амьсгалтай нутгийн гол онцлог болсон пролювиаль,

делювиаль-пролювиаль шлейфүүд өргөн хөгжсөн байдаг. Хөндийн өргөн нь 1 км-ээс 2-3

км хүртэл өөрчлөгддөг, хайрцаг хэлбэрийн хөндлөн огтлолтой. Гольдрол нь маш их

муруйж тахиралдсан нь шинэхэн тектоник хөдөлгөөн тогтворжиж хуримтлалын үйл

ажиллагаа зонхилж буй гол шинж тэмдэг юм. Туул голын орчин үеийн хөндийн

рельефийн үндсэн элементүүд нь татам, дэнж, энгэр дэнж, пролювиаль, делювиаль

шлейфүүд юм.

4.1.1. Татам: Нам ба өндөр татмууд ялгагддаг. Нам татамын гадаргуугийн өндөр нь

1.0-1.5 м, голын гольдролыг дагаж байрласан. өргөн нь 5.0-100.0 м. Нам татам нь

намагжсан. Өндөр татам нь 2.0-4.0 м өндөр, 0.5-2.0 км өргөнтэй. Татам нь зүсэлтэнд хоёр

үелэлт тогтоцтой. Дээд хэсэг нь элс, элсэнцэр, лаг шаварлаг шавранцар, доод хэсэг нь бул

чулууны хольцтой жижиг хайргалаг хурдаснаас тогтсон байдаг.

4.1.2. I дэнж: Энэ нь хуримтлалын дэнж бөгөөд 4.0-12.0 м өндөртэй, татамаасаа тод

харагдах мөргөцгөөр ялгагддаг. Дэнж нь зүүн, баруун талдаа жигд хөгжсөн, өргөн нь

хэдэн арван метрээс хэдэн зуун метр, урт нь хэдэн зуун метрээс хэдэн км хүрдэг. Дэнжийн

сэвсгэр хурдасын зузаан нь 15.0-20.0 м. хөндийн дахин гүнзгийрсэн хэсэгт 40.0 м хүрдэг.

Дэнж ба татамын зүсэлтэнд суурийн, гадаргын өндөр нь ижил түвшинд байдаг. Татам

болон хуримтлалын дэнжид Туулын хөндийн шороон ордууд байдаг.

4.1.3. II дэнж: Энэ нь элэгдэл-хуримтлалын гаралтай суурь бөгөөд /цокол/, өндөр нь

12.0-18.0 м, үндсэн чулуулгийн гадаргуугийн өндөр нь гольдрол дахь усны түвшингөөс

дээш 0.0-8.0 м, II дэнж нь гол төлөв голын зүүн эргээр ажиглагддаг бөгөөд /Бубенков.В.Г.

1986-1988/ энд өргөн нь хэдэн арваас 500.0 м хүртэл өөрчлөгддөг. Урт нь 2.5-6.5 км. Зүүн

эрэгт нь бол алаг цоог, үлдэц маягаар ажиглагддаг. Энд урт нь 0.5-2.0 км. өргөн нь 50.0-

700.0 м.

II дэнжийн гадарга нь I дэнжээсээ бүдэг мөргөцгөөр тусгаарлагддаг. Гэвч энэ

мөргөцөг нь байнга ажиглагддаггүй бөгөөд дээрх гадаргууд шилжихдээ налуугийн өнцөг

нь ихэсдэг. Ер нь II дэнж нь голдуу аажмаар энгэр дэнжид шилждэг. Энэ дэнж нь алт

агуулсан ба зарим хэсэгтээ үйлдвэрлэлийн агуулгатай. Дэнжийн сэвсгэр хурдсын зузаан

нь 5.0-15.0 м. Зүсэлтэнд доороосоо аллювиаль хайрганцарууд, түүнийг хучсан элс,



элсэнцэр, лаг шаварлаг шавранцарууд ялгагдана. Аллювиаль фаци нь нилэнхүйдээ

делювиаль, делювиаль-пролювиаль шавранцараар хучигддаг ба зузаан нь дэнжийн арын

хэсэгрүү байнга нэмэгддэг.

4.1.4. III дэнж нь нэг буюу хэд хэдэн үеийн идэгдэл-хуримтлалын аллювиаль

хурдасыг хучсан пролювиаль, пролювиаль-делювиаль шлейфүүдээс үүссэн, гольдролын

зүг налсан налуу гадаргуунууд юм. Энгэр дэнжийн гольдролоос дээших өндөр 20.0-50.0 м.

үндсэн чулуулгийн гадаргын өндөр 10.0-20.0 м. Энгэр дэнжүүд нь ихэнхдээ идэгдэлхуримтлалын

байдалтай. Ийм энгэр дэнжүүд зэргэлдээ талбайд Баянгол, Тосонгийн голын

баруун эргээр өргөн тархсан байдаг. Дэнжийн өргөн нь 18.0-700.0 м. урт нь 6.0 км хүртэл

үргэлжилдэг Энгэр дэнж дэх сэвсгэр хурдасын зузаан нь 15.0-35.0 м. Энгэр дэнжид дээрх

Баянгол, Тосонгийн голын орчим жижиг хэмжээний шороон ордууд агуулагддаг. Энгэр

дэнжүүд заримдаа тод илрэн хуримтлалын шинж байдалтай байдаг. Энэ нь Туул голын

хөндий, Хайлаастын ам хоёрын уулзвар хэсэгт илэрдэг бөгөөд эртний алт агуулсан

хөндийг хучиж буй сэвсгэр хурдасын зузаан 30.0-35.0 м байдаг.

4.1.5. IY дэнж: Дарагдмал суурь дэнж болох идэгдэл-хуримтлалын энэ дэнж нь

нилээд өргөн тархалттай. Зөвхөн ганц газар Баянголын цутгалын эсрэг Туул голын зүүн

эрэгт үндсэн чулуулгийн дэнж ажиглагддаг. Үндсэн чулуулаг нь татмаас дэнжид шилжих

мөргөцөгт илрэх ба энд Хараа группын занаржсан алевро-элсэн чулуу, алевролитийн

хадан гарш байдаг.

IY дэнжийн гольдролоос дээших өндөр 30.0-60.0 м, Туул голын гольдролын усны

түвшин дээрх үндсэн чулуулгийн дэнжийн өндөр 23.0-37.0 м /Бубенков.В.Г. 1986-1988

он/, дэнж нь үлдэгдэл маягаар хадгалагдсан. Энгэр дэнжээс III ба IY дэнж рүү аажим

шилждэг ба энэ үедээ рельеф нь төвийж ирснээ цааш налуу болдог. Дэнжийн хадгалагдсан

хэсгүүдэд урт нь 0.2-1.5 км, өргөн нь 40.0-500.0 м хүрдэг. Дэнжтэй алтны үйлдвэрлэлийн

шороон ордууд холбоотой байдаг. Дэнж дэх сэвсгэр хурдасын зузаан нь 10.0 м-ээс ихгүй.

Зүсэлтийн сууринд улаан бор, шаравтар өнгий жижиг хайргууд байх ба дээшээ хүрэн,

улаан хүрэн, хүрэн бор өнгийн делювиаль, делювиаль-пролювиаль шавранцарууд байдаг.

4.1.6. Y дэнж: Дарагдмал үндсэн чулуулгийн дэнжтэй, идэгдэл-хуримтлалын энэ

дэнж нь ховор ажиглагддаг. Алт агуулалт сул. Үйлдвэрлэлийн шороон орд үүсгэдэггүй.

Хөндийн дэнжүүдийн цогцолбор нь бараг бүгд делювиаль, делювиаль-пролювиаль

гаралтай шлейфүүдээр хүрээлэгддэг ба хааяа шууд үндсэн хажууд шилждэг.

III.4.2. Рельефийн хөгжлийн түүх.

Орчин үеийн рельеф нь мезозойн цаг үед үүссэн томоохон хэлбэрүүдийг

/мегаформ/ үндсэнд нь уламжилсан юм. Доод цэрдийн хурдас хуримтлагдсан эртний

хотгоруудад хурдас хуримтлал нь кайнозойн цаг үед үргэлжлэн явагдсан байна.

Дүүргийн хэмжээнд шинэхэн тектоник хөдөлгөөн региональ болон локаль

хэсэгчилсэн /блокового характера/ шинж байдлаар илэрдэг.

Рельеф үүсгэх гол экзоген /гадаад/ хүчин зүйлүүд нь элэгдэл зөөгдлийн ба урсгал

усны идэгдэл-хуримтлалын үйл ажиллагаа юм. Дээд түвшингийн тэгшрэлийн гадаргуунууд

нь олонх судлаачдын үзэж байгаагаар хожуу цэрд-түрүү палеогений үед үүссэн.

Энэ цаг үед Хойт Монголын нутаг дэвсгэрт тектоникийн харьцангуй тайван горим

зонхилж байжээ. Нилээд үргэлжилсэн тектоникийн идэвхгүй байдал доод цэрдийн үеээс

эхэлсэн ба хотгоруудыг хүрээлж буй уулсуудад элэгдэл зөөгдлийн үйл ажиллагаа

идэвхжиж, хотгоруудад нүүрс агуулсан зузаалгууд үүссэн байна. Энэ үйл ажиллагаа



олигоцений үед дууссан гэж үздэг. Олигоцен ба миоцений зааг дээр Заамарын нуруу гэх

мэт горст хэлбэрийн өргөгдлүүд явагдаж эхэлсэн ба үүнээс уламжилж тэгширсэн

/пенепленжсэн/ гадаргуу дээрх усан сүлжээнүүдийн хэрчигдэл хүчтэй болж ирсэн.

Кайнозойн элэгдэл-зөөгдлийн цогцолбор үйл ажиллагаа нь /комплексный денудац/

өгөршилд орсон палеозойн болон мезозойн элсэн чулуу, аргиллит, хөрзөн чулуунууд,

хувирмал болон метасамотоз хурдас чулуулгуудын хэсэгчилсэн угаагдал, дахин

хуримтлал хэлбэрээр явагдсан. Энэ үед хүдрийн алт үндсэн чулуулгаасаа салж шороон

байдалд орсон ба мөн зарим нь завсрын тогтоогч гэж нэрлэгдэх мезозойн жижиг хайргууд

хөрзөн чулуулгуудаасаа салж шороон ордод шилжсэн.

Хожуу кайнозойн рельефийн хөгжлийн түүхэнд хөндийнүүдийн үүсч бий болсон

гурван үе шатыг ялгах ба ингэхдээ эрс ялгагдах тектоник-цаг уурын нөхцөл байдал,

хурдасын найрлага шороон орд үүсэх онцлогийг харгалзан үзсэн.

1.1. I үе шат /идэгдэл-хуримтлалын/-дунд-дээд плиоцен: Энэ цаг үед идэгдэлхуримтлалын

бүлэг /3-аас доошгүй/ дэнжүүдтэй өргөн, гүн хөндийнүүд үүссэн ба

дэнжийн хурдаст ердийн зузаантай аллювиаль жижиг хайргууд байдаг. Хурдас

хуримтлалын үйл ажиллагааны ялгагдах шинж тэмдэг нь сайн мөлгөржиж, төрөлжсөн

аллювиаль хайрганцарууд үүссэн ба хайрганууд нь лимонитын бүрхүүлтэй. Энэ аллюви нь

онцлог шар өнгөтэй. Бүх л дэнжүүдэд ба эртний хөндийнүүдийн ёроолд шар өнгийн

хайрганууд сайн ялгагдсан. Аллювид дунд-том хайргалаг материал зонхилж байгаа нь шар

өнгийн хайргануудыг нам уулархаг районд усны хэвийн горимтой голын хөндийнүүдэд

үүссэн гэж үзэж болохоор байна. Дээрх шинж байдлууд нь хожуу кайнозойн хөндийнүүд

үүсэх I үе шатны турш чийглэг дулаан уур амьсгалтай байсныг гэрчилж байна. Хөндийн

үүслийн I үе шаттай шороон орд үүсэх I үе холбоотой. Хайлаастын амны шар өнгийн

аллювитай холбоотой үүссэн шороон ордууд нь үйлдвэрлэлийн их ач холбогдолтой.

2. II үе шат /хуримтлалын/-хожуу плиоцен: Энэ үед I үе шатны хөндийнүүд

дарагдаж эхэлсэн ба пролювиаль гарал үүсэлтэй улаан өнгийн хурдасны /шавар,

шавранцар хайрга-дайргалаг гэх мэт/ зузаалаг хуримтлагдаж эхэлсэн. Тектоник хөдөлгөөн

удааширч, цаг уур хуурайшиж эхэлсэн.

II үе шат нь дан хуримтлалын үе шат юм. “Улаан өнгийн” зузаалаг үе хөндийг

дүүргэж, тэдгээр нь бүрэн дарагдсан. Хурдас хуримтлалын доторх тасалдлыг заах

аллювиаль фаци нь улаан өнгийн зузаалаг дотор маш бага байдаг.

3. III үе шат /идэгдэл-хуримтлалын/ плейстоцен-голоцен: Плиоцен-түрүү

плейстоцений зааг дээр тектоник өргөгдөл идэвхжиж цаг уурын чийглэг байдал ихссэнээс

хөндийн хөгжлийн идэгдэл-хуримтлалын шинэ үе шат эхэлсэн. Энэ үед хуримтлал,

идэгдэл-хуримтлалын ба дарагдмал зэрэг бүлэг дэнжүүдтэй, саарал өнгийн аллюви бүхий

гуривтай /тальвег/, нийлмэл тогтоцтой дөрөвдөгчийн хөндийнүүд үүссэн. Тектоник

хөдөлгөөн нь үе үе /пульсоценный характер/ давтагдах өргөгдөл хэлбэрээр явагдаж байсан

ба уур амьсгал ч янз бүрээр хэлбэлзэж байжээ. III үе шат дахь хөндийн хөгжлийн ерөнхий

дүр төрхийг дараах байдлаар үзэж болно.

а. Түрүү-дунд плейстоцен идэгдэл-хуримтлалын фаз: Улаан өнгийн зузаалаг ба

хөгжлийн I үе шатны неогений хөндийнүүдийг дахин гүнзгийлсэн гүн хөндийнүүд үүссэн.

б. Дунд плейстоцен-хуримтлалын фаз: Голын идэх үйл ажиллагаа суларч хэвтээүеллэг,

алевролит-хайргалаг хурдасын дараалсан үелэлээс тогтсон сэвсгэр зузаалаг

хуримтлагдаж эхэлсэн. Энэ зузаалаг нь түрүү-дөрөвдөгчийн гуривнуудыг /тальвег/



дүүргэдэг. Эдгээр гуривнууд нь хөндийнхөө структур-геоморфологийн онцлогоос хамаарч

орчин үеийн гольдрол дахь усны түвшингөөс дээш, доош байрладаг. Дунд плейстоцений

зузаалаг нь хэсэгчлэн идэгдсэн ба зарим газар үлдэгдэл хэлбэрээр хадгалагдаж байдаг.

в. Хожуу плейстоцен-голоцен-идэгдэл хуримтлалын фаз: Доод дэнж ба татмууд

үүссэн. Хөндийн шороон ордууд үүсч эхэлсэн бөгөөд ер нь III үе шаттай шороон орд

үүсэх II үе холбоотой ба төрөл бүрийн хэлбэр дүрс, үүсэл бүхий шороон ордууд үүссэн

/Туул. Хайлааст г.м/.

III.5. Дүүргийн гидрогеологийн товч тодорхойлолт

Судалгааны талбай нь гидрогеологийн ангилалаар Хангай-Хэнтийн гидрогеологийн

мужид хамаарах бөгөөд тэжээгдлийн талбайн хэмжээ нь газрын доорхи усны

хуримтлалын хэмжээнээс олон дахин илүү байдаг онцлогтой.

Усны илүүдэл нь гадаргын усны урсгалыг голлон тэтгэх тул талбайн гадаргын ус

нь харьцангуйгаар тогтмол горимтой байдаг.

Судалгааны талбайд ус агуулагч хурдасны геологи-литологийн болон структурын

онцлог, газрын доорхи усны гарал үүсэл, тэдгээрийн химийн найрлагыг харгалзан дараах

уст давхарга бүрдлийг ялгаж болно.

а. Дөрөвдөгчийн настай хучаас хурдасны уст бүрдэл нь голын хурдасны, делювипролювийн

хурдасны, нуур намгийн хурдасны уст давхаргууд гэж хуваагдана.

б. Мезо-кайнозойн сэвсгэр ба хатуурсан хурдасны уст бүрдэл

в. Ан цавын ус агуулагч бүрдэл

г. Гадаргуугийн ус

III.5.1.Дөрөвдөгчийн настай хучаас хурдасны уст бүрдэл.

Голын хурдасны уст бүрдэл нь Туул голын хөндий, түүний цутгалангуудаар хаа

сайгүй тархсан байдаг дунд-дээд дөрөвдөгчийн ба орчин үеийн элс хайрганцар-хайрганы

болон элс, элсэнцэрээр зууралдсан бул чулуу жижиг хэмхдэс хурдаснаас тогтоно. Ус

агуулагч хурдас нь ихэнх тохиолдолд шавранцараар хучаатай байх ба зузаан нь 10 гаруй м

хүрдэг. Хурдасны ус нэвчүүлэх чадвар нь харьцангуй өндөр, хувийн гарц 0.3-6.4 л/сек м,

ундарга нь 18 л/сек хүрдэг. Уст давхарга нь үндсэндээ хур тунадасаар тэжээгдэнэ.

Давхаргын ус нь тунгалаг, амт үнэргүй, эрдэсжилт нь 0.2-оос 1.7 г/л хүрдэг. Найрлагаараа

гидрокарбонат-сульфат-хлорид-натри-магнийн төрөлд хамаарагдана.

Делюви-пролювийн хурдасны уст давхарга нь уулс дундын хөндийгөөр ихээхэн

тархсан байх ба шаврын үе бүхий элс шавраар зууралдсан хайрганцар-хэмхдэст

хурдаснаас тогтоно.

Ус нэвчимтгий үеийн зузаан нь маш тогтворгүй, ойролцоогоор 10 орчим м хүрдэг.

Газрын доорхи усны түвшингийн гүн нь 2.0-32.0 м-т хэлбэлзэнэ. Ихэнхдээ хур тунадасаар

тэжээгдэнэ. Голын хурдасны уст давхаргыг тэжээх юм уу, жалга судгийн булгаар усаа

алддаг.

Ус нэвчүүлэлт нь харьцангуй муу, хувийн гарц нь 1.75 л/сек м. ундарга нь 1-3 л/сек

хүрдэг. Ус нь тунгалаг, өнгө, үнэр, амтгүй, цэнгэгээс шорвогдуу хүртэл эрдэсжилт нь 0.2-

3.2 г/л. Найрлага нь гидрокарбонат-сульфат-кальц-магнийн, заримдаа сульфат-гидрокарбонат-натри-кальц-магнийн

төрөлд хамаарагдана.

Нуур намгийн хурдасны уст давхарга нь бага тархалттай, Заамарын хотгор, Цагаан

нуурын хонхорын хамгийн нам хэсгүүдээр оршдог. Шавар, шавранцар, янз бүрийн



ширхэглэг элс, хайрганцарын үет үеүүдээс тогтоно. Үе үе хатаж байдаг жижиг нууруудтай

холбоотой, нуурууд нь шорвог, ус нь бохир давслаг. Нууруудаас хамгийн том нь Цагаан

нуур бөгөөд ус нь 3.5 г/л эрдэсжилттэй, гидрокарбонат-магни-натрийн найрлагатай юм.

III.5.2.Мезо-кайнозойн сэвсгэр ба хатуурсан хурдасны уст бүрдэл.

Энэ цогцолбор нь Заамарын хотгорын хэмжээнд сайн судлагдсан Хотгорын захаар

ус агуулагч нь дөрөвдөгчийн уулын хормойн хурдас, доод цэрдийн хурдасууд байдаг.

Газрын доорхи усны түвшин 4-35 м хэлбэлзэх бөгөөд хотгорын төв рүү ойртох тусам

түвшингийн гүн нь ихэсдэг.

Усны тэжээгдэл нь холимог хур тунадас голлоно. Ус нь тунгалаг, амт үнэргүй,

цэнгэгээс шорвогдуу-эрдэсжилт нь 0.3-2.2 г/л, найрлагаараа гидрокарбонат-кальц-магнийн

төрөлд орно.

III.5.3.Ан цавын ус агуулагч бүрдэл.

Энэ цогцолборууд нь венд-палеозой-мезозойн галт уулын тунамал, хувирмал болон

гүний чулуулгуудийн ан цавжилтийн бүс, газрын гадаргуугийн өндөр нам, уулын бэлийн

налуу, чулуулгийн найрлага, тектоник эвдрэл зэргээс шалтгаалан уулын хярд 7-10 м-ээс

бэл хөндийд 80-100 м хүртэл өөрчлөгддөг. Тектоник эвдрэлийн бүсүүдэд ус агуулагч ан

цавууд 200-300 м гүнд мөрдөгддөг. Гол төлөв хурын усаар тэжээгдэх боловч түвшингийн

холбоотой бусад уст цогцолборуудаас ч тэжээгдэнэ.

Ус нь цэвэр тунгалаг, амт үнэргүй, эрдэсжилт нь 0.4 г/л-ээс хэтэрдэггүй,

гидрокарбонат-кальц-магнийн найрлагатай. Ус нь голдуу шүүрлийн маягийн булагаар

гардаг, ундарга нь 0.4-25 л/сек заримдаа 150 л/сек хүрдэг.

III.5.4.Гадаргуугийн ус.

Судалгааны талбайн баруун талаар урсах Туул гол түүний томоохон цутгалан Хар

бухын гол, Нарийн гол, жижиг салаанууд болох Ар наймган, Хайлааст, Бичигт хошууны

гол болон Цайдам, Хүйтэн, Их цагаан зэрэг нуурууд, жижиг булгууд гадаргуугийн усан

сүлжээг бүрэлдүүлдэг.

Туул голын хөндийн өргөн нь 100 метрээс километр илүү, хөндийн хөндлөн

огтлолын хэлбэр нь тэвш маягтай, хоёр тал нь ижил бус бөгөөд хажуунаасаа уулсаар

шахагдсан байдаг. Гольдролын өргөн нь 40-60 м. гүн нь харгиан дээрээ 0.4-0.5 м, бусад

газраа 2 м түүнээс илүү гүнтэй, ихээхэн тахиралдсан салаа, булан тохой, хар ус ихтэй.

Эрэг нь намхан 0.6-1.5 м, тасархай, зарим газраа тэгширсэн, голдуу элсэнцэр-шавраас

тогтоно.

Голын усны түвшин нь хур тунадасны хэмжээнээс шууд хамаарч 1.2-1.3 м-т

хэлбэлзэнэ. Өвөлдөө зарим газраа тэс хөлддөг, зундаа үертэй үед 205 м 3 /сек хүртэл ус

өнгөрөөдөг, урсгалын хурд нь 1.2 м/сек хүрнэ. Гольдорлын налуужилт нь 0.001. Голын ус

нь цэнгэг /0.2-0.4 г/л/, гидрокарбонат-сульфат-натрийн найрлагатай. /Хавсралт зураг №2/

III.6. Ашигт малтмал

Баянголын дэнжийн алтны шороон орд нь Монгол орны металлогений мужлалын

хувьд Хойт Хэнтийн алтны хүдрийн бүсийн Заамарын хүдрийн дүүргийн Бумбатын

хүдрийн талбайд хамрагдана /Зураг №2/.



Зураг №2.Судалгааны талбайн металлогений бүдүүвч.

Хүдрийн талбайд үүсч тархсан голлох ашигт малтмал нь алт бөгөөд түүнээс гадна

зэс, хар тугалганы цөөн тооны эрдэсжсэн цэг, шлихийн сарнилын хүрээнүүд тэмдэглэгдэх

бөгөөд эдгээр нь Заамарын дүүргийн алтны хүдэржилтийг дагалдан үүссэн байдаг тул бие

даасан хүдэржилт, үйлдвэрийн ач холбогдол бүхий бүс, биет тогтоогдоогүй байна.

III.6.1. Алтны үндсэн ордууд

Хүдрийн талбайгаас авсан сорьцуудад пробир, атом-абсорбци, минералогийн

шинжилгээгээр алтны агуулга 0.1 гр/тн-оос 307.0 гр/тн хүртэл тогтоогдсон байдаг бөгөөд

эдгээр нь янз бүрийн чиглэл, зузаантай кварцын судлын биетүүдтэй хобоотой бөгөөд

өмнөх судлаачид нийтдээ 150 гаруй кварцын судал илрүүлж тогтоосоноос 100 орчимд нь

дээжлэлт явуулсан байдаг. Эдгээр кварцын судлууд нь ихэвчлэн цагаан өнгөтэй, цул

текстуртэй, кварц-гематитын метасоматитын хэмхдэс агуулсан байдаг.

Өмнөх судлаачид алт агуулсан кварцын судлын 20 гаруй биетэд эрэл, эрэлүнэлгээний

ажлыг явуулж, алтны таамаг нөөцийг 57.6 тн-оор тодорхойлсон байдаг.

Алтны хүдэржилт нь талбайн аль ч хэсэгт хагарлын структурыг дагаж илрэх бөгөөд

орд орших Бумбатын хүдрийн талбай нь ойролцоогоор 40.0 кв.км юм.

Бумбатын хүдрийн талбай нь алтны өндөр агуулгатай кварцын судлын 118, 115, 56,

56а, 197-р биетүүдэд хайгуулын ажлыг Монгол-Канадын хамтарсан компани явуулсан

байдаг. Энэхүү эрэл, хайгуулын ажлын үр дүнгээр алтны урьдчилан үнэлсэн баялгийг Р1

зэргээр 2.5 м-ийн дундаж зузаантай, 11.3 гр/тн-ы алтны дундаж агуулгатайгаар 23.0 тн-оор

тодорхойлсон байна.

Бумбатын хүдрийн талбайн алтны тархалтыг босоо өндөрлөгөөр нь авч үзвэл 1000-

1400 м-т 5.0 гр/тн-оос дээш ба ялангуяа 1200-1350 м-ийн өндөрлөгт хамгийн их буюу 100

гр/тн-ын алтны агуулга тэмдэглэгдэх ба ихэнх судлууд нь чөлөөт алт агуулах бөгөөд

мөхлөгийн хэмжээ нь 0.1-5.0 мм юм. Судлуудын элэгдлийн гадаргуугаас авсан шлихийн

дээжнүүдэд алт нь тэмдэгтээс 178 г/м 3 хүртэл агуулга заасан байдаг. Эндээс харахад

шороон болон үндсэн алт нь кварцын судал, кварцын судланцар бүхий бүстэй холбоотой



бөгөөд алтнаас гадна дагалдах байдлаар хар тугалга-0.5%, мөнгө-80.0 гр/тн, висмут-0.1%,

цайр-0.1%, мышьяк-0.05%, зэс-0.02% хүртэл хэмжээтэй тогтоогдсон байна.

Бумбатын хүдрийн талбайд алт агуулсан кварцын судлууд өргөн тархсан бөгөөд

эдгээрийн угаагдлаар Хайлааст, Ар Наймган, Салтгарын ам г.м олон тооны алтны баялаг

шороон ордууд үүссэн байна.

III.6.2. Алтны шороон ордууд

Заамарын хүдрийн зангилааны хэмжээнд 20 гаруй алтны шороон орд тогтоогдон,

улмаар олборлолтын ажил явагдаж буй юм. Эдгээрээс зарим нь алтны нөөцийн хэмжээгээрээ

томоохон ордын ангилалд хамрагдана. Үүнд: Хайлааст, Ар Наймган, Салтгарын

ам, Баянгол г.м.

Шороон ордууд нь неогены болон дөрөвдөгчийн хурдастай холбоотойгоор үүссэн

бөгөөд алт агуулсан давхаргын байрлалаараа бага болон их, хэт гүний хэмээн ангилагддаг.

Бага гүний шороон ордууд нь Туул голын орчин үеийн болон түүний салаа цутгал хөндий,

салбар жалгуудын гольдролд, дэнжийнх нь хажуугийн урсгалын дэнж, эртний хөндийд

оршино.

Алт агуулсан давхарга нь үндсэн чулуулаг, доод плиоцен, доод цэрдийн улаан

өнгийн хурдас дээр байрладаг. Их хэт гүний шороон ордууд нь Туул голын баруун эргээр

тогтоогдсон бөгөөд үүнд Хайлааст. Ар Наймган, Салтгарын амны зэрэг ордууд хамрагдах

ба эдгээр нь дээд миоцен-доод плиоцены үед явагдсан усан сүлжээний өөрчлөлттэй

холбоотой үүссэн бөгөөд эдгээрт алтны агуулга 160.0 г/м 3 хүрэх ба алттай давхарга нь

25.0-70.0 м-ийн гүнд байрлана.

Салтгарын амны алтны шороон орд.

Салтгарын ам нь Туул голын баруун салаа болох Баянголын хөндийн зүүн томоохон

цутгал хөндийн дээд хэсэгт орших бөгөөд хөндийн урт нь 2.6 км, өргөн нь 200-300 м-т

хэлбэлзэнэ.

Ордын төвийн солбилцол нь: хө - 48° 19' 35.8"

зу - 104° 38' 33.9"

Хөндий нь V хэлбэрийн хөндлөн огтлолтой, зүүн хажуу нь налуувтар 15-25 0 , баруун

хажуу нь эгцдүү 30-35 0 ба үндсэн чулуу нь дунд кембри-доод ордовикийн Заамар

формацын метаморф чулуулгаас бүрдэнэ. Хөндий нь байнгын тогтмол урсгал усгүй

бөгөөд татам, татмын дээрх дэнжүүдийн цогцолбор бүхий хөндий юм.

Салтгарын амны алтны шороон орд нь алттай хоёр давхаргаас бүрдэх ба харьцангуй

бага уналтай V маягийн тогтоцтой хөндийг дагаж тогтсон, аллювиаль-пролювиаль

гаралтай голын сэвсгэр хурдсанд хуримтлагдсан, тууз хэлбэрийн нийлмэл тогтоцтой юм.

Ордын дээд давхарга нь хөндийн төв хэсгээр орчин үеийн гольдролын дагуу сунаж

тогтсон байхад доод давхарга нь түрүү үеийн дарагдмал хөндийн гуривийг дагаж

хуримтлагдсан байдаг.

1994-1995 онд Салтгарын аманд “Авдар баян” ХХК нь шурф нэвтрэлтийн ажлаар

хайгуулыг гүйцэтгэн, ордын дээд давхаргад алтны нөөцийг С1+С2 зэргээр химийн цэврээр

61.6 кг-аар тогтоосон бөгөөд улмаар 2000-2001 онд ордын дээд, доод хэсгүүдэд шурф

нэвтрэлтийн ажлаар нэмэлт хайгуулын ажил гүйцэтгэн ордын дээд давхаргын алтны

нөөцийг В+С зэргээр химийн цэврээр 14.98 кг-аар нэмэгдүүлсэн байна.



Нийт “Салтгарын ам”-ны шороон ордын дээд давхаргын алтны нөөц В+С зэргээр

химийн цэврээр 76.58 кг-аар тогтоогджээ.

2012 онд “Мондулаан трейд” ХХК нь “Салтгарын ам”-ны ордын доод давхаргад

хайгуулыг /Н.Баярсайхан, Л.Долгорсүрэн нар/ 200 х 20 м-ийн торын нягтралтайгаар 52.3

м-ийн дундаж гүнтэйгээр, 57 цооног буюу 2983.8 т/м өрөмдлөгийн ажлаар гүйцэтгэн,

ордын алттай доод давхаргын нөөцийг В+С зэргээр химийн цэврээр 1074.19 кг-аар

тогтоожээ.

Хайлаастын алтны шороон орд.

Хайлаастын хөндий нь Туул голын баруун талын томоохон цутгалангийн нэг бөгөөд

баруун хойш чиглэлтэй, 15 км орчим урт, 300-800 м өргөнтэй. Орчин үеийн сайр нь

хуурай, зөвхөн зуны цагт хур тундас ихтэй үед түр зуурын гадаргын ус урсдаг. Хайгуул,

олборлолт гүйцэтгэсэн шороон ордын хүрээнд хөндийн хэлбэр зарим хэсэгтээ эрс

өөрчлөгддөг бөгөөд эхэн хэсэгтээ /хш-80-аас хш-84/ 300-320 м өргөнтэй, U хэлбэрийн

хавцал маягийн хөндлөн зүсэлттэй, хш-80-аас доош огцом өргөсч 560 м хүрээд түүнээс

доош адаг хүртлээ 450-850 м өргөнтэйгээр заримдаа тэвш хэлбэрийн, заримдаа U

хэлбэрийн тэгш бус хэмт хөндлөн зүсэлттэй.

Хөндийн эхэнд доод палеозойн боржин, карбоны элсжин, хөрзөн чулуу бусад хэсэгт

нь Заамар формац /E2-О1zm/-ын хувирмал чулуулгууд тархжээ.

1981-1985 онд Дарханы геологийн экспедиц Хайлаастын шороон ордод хайгуулыг

гүйцэтгэн, ордын алтны нөөцийг В+С1+С2 зэргээр нийт химийн цэврээр 6031.2 кг-аар

тогтоон, олборлолтонд шилжүүлсэн байна. Уг хайгуулын ажлын үр дүнгээр тус ордын

алттай доод давхарга нь хөндийн доод хэсэгт /хш-14-16/ урсац /струй/ хэлбэртэй болон

салаалж буйг тогтоосон байдаг.

Энэхүү хэсэгт 2006 онд ”Алтандорнод Монгол” ХХК алттай давхаргын байршлын

зүй тогтолыг тодотгох, судлах, нөөцийн хэмжээг тогтоох, ордын дэнжийн хэсэгт

тогтоогдсон нөөцийн хүрээний хил хязгаарыг нарийвчлах зорилгоор нэмэлт хайгуулыг

100-200 х 20 м-ийн торын нягтралаар гүйцэтгэн дээрх хэсгүүдэд ордын алтны нөөцийг

В+С зэргээр химийн цэврээр 90.66 кг-аар нэмж тогтоосон байна.

Бурхантын амны алтны шороон орд.

Бурхантын амны хөндий нь Туул голын баруун салаа цутгал болох Баянголын

хөндийн дээд зүүн салаа хэсэгт, Салтгарын амны хөндийтэй зэрэгцээ байдлаар орших

бөгөөд хөндийн урт нь 3.0 км. өргөн нь 200-300 м-т хэлбэлзэнэ.

Ордын төвийн солбилцол нь: хө-48° 19' 44"

зу-104° 40' 06"

Хөндий нь V хэлбэрийн хөндлөн огтлолтой, хоёр хажуу нь налуувтар 15-25 0 ба

үндсэн чулуу нь дунд кембри-доод ордовикийн Заамар формацын /E2-О1 zm/ метаморф

чулуулгаас бүрдэнэ.

Ордын алттай дээд давхарга нь саарал, бор саарал өнгийн муу мөлгөржсөн хайрга,

хайрганцар бүхий элсэрхэг, элсэнцэр хурдсанд агуулагдах бөгөөд ул суурь нь ихэвчлэн

шаравтар туяа бүхий саарал өнгийн шаварлаг элс, хайрга, хайрганцар заримдаа улаан

хүрэн өнгийн шаварлаг хурдас болно.

Ордын алттай дээд давхарга нь хөндийн төв хэсгийн дагуух орчин үеийн гольдролын

пролювиаль хурдсанд агуулагдсан, тууз хэлбэрийн энгийн тогтоцтой юм.



2013 онд “Мондулаан трейд” ХХК нь “Бурхантын ам”-ны алтны шороон ордын доод

давхаргад хайгуулыг 100-200 х 20 м-ийн торын нягтралаар 52.0 м-ийн дундаж гүнтэйгээр,

85 цооног буюу 4425.0 т/м цохилтот өрөмдлөгийн ажлаар гүйцэтгэн, ашигт давхаргыг

илрүүлэн, ордын доод давхаргын алтны нөөцийг В+С зэргээр химийн цэврээр 561.72 кгаар

тогтоосон байна.

Ар Наймганы доод хэсгийн алтны шороон илрэл.

170, 106-р эрлийн шугам орчмын ба Жалга 4 гэсэн илрэлүүд хамаарагдана. Энэ

алтны шороон илрэлүүдийг дотор нь алт агуулсан давхрагын байрлах гүнээр нь бага гүний

дээд ба их гүний доод давхрага гэж 2 хуваана.

Доод давхрага нь 5000 м урт, 40 м өргөн, 42.6 м хөрсний зузаантай 1.2 м зузаан алт

агуулсан давхрагатай, 5570 мг/м 3 алтны дундаж агуулгатай 1500 кг нөөцтэй гэсэн

үнэлгээтэй байдаг. Доод давхрага нь бие биеэсээ салангад орших дараах 3 илрэлүүдээс

бүрдэнэ. Үүнд:

1. 70-р шугамын шороон илрэл нь 1200 м урттай, 100 м өргөнтэй 1.6-5.6 м хөрс

хуулалттай, 0.8-3.0 м зузаан алт агуулсан давхрагатай 320-16838 мг/м 3 алтны

дундаж агуулгатай байна.

2. Жалга №4 цутгалын алтны шороон илрэл нь 450 м урт, 40 м өргөн бөгөөд хөрсний

зузаан нь 2.8-4.0 м-т давхрагын зузаан нь 0.8-2.2 м-т алтны дундаж агуулга нь 805-

1901 мг/м 3 -т тус тус хэлбэлзэнэ.

3. 106-р шугамын илрэлийн урт 600 м, өргөн 40 м, хөрсний зузаан 7.8-9.8 м,

давхрагын зузаан 0.8-1.2 м, алтны дундаж агуулга 854-1697 мг/м 3 болно.

Ар Наймганы хөндийн эхийн алтны шороон орд.

Ар Наймганы хөндийн эхэн хэсэгт 2012-2013 онд “Рэдвулкан” ХХК MV-015479 тоот

ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн талбайн хэмжээнд хайгуулын ажлыг гүйцэтгэн, ордын

алтны нөөцийг нийт В+С зэргээр химийн цэврээр 593.93 кг-аар тогтоосон байна. Үүнээс

алттай дээд давхаргын нөөцийн хүрээний урт 1840 м, дундаж өргөн 58.0 м, хучаасны

дундаж зузаан 3.5 м, ашигт давхаргын дундаж зузаан 1.4 м, алтны дундаж агуулга 375

мг/м 3 , алтны нөөц В+С зэргээр химийн цэврээр 50.55 кг, алттай доод давхаргын нөөцийн

хүрээний урт 2000 м, дундаж өргөн 68.0 м, хучаасны зузаан 48.5 м, ашигт давхаргын

дундаж зузаан 2.4 м алтны дундаж агуулга 1864 мг/м 3 , алтны нөөц В+С зэргээр химийн

цэврээр 543.38 кг-аар тогтоожээ.

Ар Наймганы хөндийн дээд хэсгийн алтны шороон орд.

Ар Наймганы хөндийн дээд хэсэгт 2013-2014 онд “Рэдвулкан” ХХК MV-015478.

MV-015480 тоот ашиглалтын тусгай зөвшөөрлийн талбайн хэмжээнд хайгуулын ажлыг

гүйцэтгэн, ордын алтны нөөцийг нийт В+С зэргээр химийн цэврээр 237.63 кг-аар

тогтоосон байна. Үүнээс алттай дээд давхаргын нөөцийн хүрээний урт 2320 м, дундаж

өргөн 45.0 м, хучаасны дундаж зузаан 4.17 м, ашигт давхаргын дундаж зузаан 1.67 м,

алтны дундаж агуулга 285 мг/м 3 , алтны нөөц В+С зэргээр химийн цэврээр 52.62 кг, алттай

доод давхаргын нөөцийн хүрээний урт 810 м, дундаж өргөн 70.0 м, хучаасны зузаан 60.58

м, ашигт давхаргын дундаж зузаан 3.31 м алтны дундаж агуулга 1128 мг/м 3 , алтны нөөц

В+С зэргээр химийн цэврээр 185.0 кг-аар тогтоожээ. /Хавсралт зураг №1/



III.7. Ордын геологи, геоморфологийн тогтоц

Бидний судалгаа хийсэн орд бол Туул голын хөндийг дагасан алтны бүлэг шороон

ордын нэг болох Баянголын дэнжийн алтны шороон ордын ашиглагдаагүй үлдсэн хэсэг

юм.

Ордын геологийн тогтоц. Харин бидний тогтоосон нөөц нь урьд ашиглагдсан

Баянголын ордын 1-р эрэмбийн дэнжийн баруун бортын үргэлжлэл болох урьд тухайн

үедээ агуулга нь үйлдвэрлэлийн нөөцийн шаардлага хангаагүй хайгуулын 722а-723-р

шугамаар хязгаарлагдсан хэсэгт шинээр тодотгол хийгдсэн нөөц юм.

Монгол улсын Уул уурхайн сайдын 2015 оны 09 дүгээр сарын 11-ний өдөр 203 тоот

тушаалаар баталсан “Ашигт малтмалын баялаг, ордын нөөцийн ангилал. заавар”-ын дагуу

Баянголын дэнжийн орд нь хатуу ашигт малтмалын ордын бүлэглэлийн III-р бүлгийн

шороон орд болохыг урьдын судлаачид нэгэнт тогтоосон байдаг.

Уг алтны шороон орд нь Туул голын дэнжид хуримтлагдсан, алтны шороон ордыг

агуулагч цоохор өнгийн хурдас нь плиоцены настай ба энэ хурдас нь дөрөвдөгчийн

саарал өнгийн сэвсгэр хурдсаар хучигдсан байрлалтай оршино. Алтны шороон ордыг

агуулагч хурдасны суурь чулуулаг нь Заамар формацын ногоон занар, доод цэрдийн

Шарынгол формацын хэмхдэслэг тунамал чулуулгаас бүрдэнэ. Талбайн зүүн урд

жижигхэн талбайд Заамар бүрдлийн гүний чулуулагийн гарш тааралдана.

Голоцены (Q2) хурдас Туул голын гольдрол ба дэнжид үүсч хуримтлагдсан ба

голын гарал үүсэлтэй, өндөр ба нам татмын аллювийн (а) гаралтай хайрга, хайрганцар,

элс, шавар, проллювийн (p) гаралтай хөндийн элсэнцэр, шавранцар, хайрганцар, нуураллювийн

(la) шавар, шавранцар, элсэнцэр. Энэ хурдас нь Заамарын алтны хүдрийн

зангилаанд үйлдвэрлэлийн сонирхол татах хэмжээний алт агуулсан байдаг боловч

хайгуулын талбайд алтны нэн ядуу, сарнимал агуулга илэрсэн болно.

Плейстоцен (Q1)-ны хурдас Хуурай хөндийн аллюви-пролювийн гаралтай элс,

саарал өнгийн хайрганы үетэй, шавранцар, хайрганцар агуулсан элсэрхэг хурдаснаас

бүрдэнэ. Татмын дээрхи хоёрдугаар (a1) ба түүнээс өндөр дэнжүүдэд (a2) аллювийн

гаралтай ба элсэрхэг-шаварлаг дүүргэгчтэй хайрга, хайрганцар хурдаснаас бүрэлдэнэ.

Дөрөвдөгчийн сэвсгэр хурдасны литологийн найрлагыг доорх хайгуулын цооногийн

зүсэлтээр төлөөлүүлэн үзүүлэв.

Баянголын дэнжийн хэсэг нь литологийн зүсэлтээс тодорхой харагдана. Гэхдээ энэ

хэсэгт дэнжийн хуримтлал нь орон зайн хувьд нэг боловч уул уурхайн олборлолтын үр

дүнд зааглагдсан тасархай зурвас хэсгүүд болох нь харагдаж байна.

1. Аллювийн гаралтай хурдас

Алт агуулагч хурдасны хувьд дэнжийн аллювийн хурдас байна.

Тухайн ордыг бүрдүүлэгч хурдасны ерөнхий зүсэлтийг урьд хийгдсэн хайгуулын

ажлын явцад цооногийн бичиглэлээр хийсэн бөгөөд дээрээс доош үзүүлвэл: Үүнд: ХШ-

722а, Ц-50.

1. Бор хүрэн өнгийн шавранцар найрлагатай шимт хөрсний үе. Үеийн зузаан 0.2-0.8м

2. Жижиг хэмхдэс хайрга ховроор агуулсан /10% хүртэл/ бор саарал, цайвардуу

саарал өнгийн шавранцарын үе. Үеийн зузаан 8.0-10.4м

3. Сайрга, дайрга, хэмхдэс материал 40-60%, улбардуу, боровтор, улбар саарал

өнгийн шавар, шавранцар, Үеийн зузаан 7.2-10.0м



4. Алтны үйлдвэрлэлийн агуулга бүхий жижиг, дунд хайрга (маш сайн мөлгөржсөн)

зонхилсон нарийн хайрга, элсэнцэрийн үе 0.4-2.8м зузаан

5. Ул чулуулаг, голдуу ногоон өнгийн занар, занаржсан алевролит, элсэн чулуу

тохиолдоно.

Нийт сэвсгэр хурдсын зузаан 16.0-18.4 м байна.

Насны хувьд алт агуулагч хурдас нь плиоцен-түрүү плейстоцен /N1-Q1 / настай Туул

голын хөндийн элс, хайрга бүхий голын гаралтай хурдас, хучаас хурдас нь Туул голын

татамын саарал өнгийн элсэнцэр, шавранцараас тогтох голоцений /Q2 1-2 / настай хурдас

болох нь харагдаж байна.

Баянголын дэнжийн шороон орд нь Заамарын хүдрийн зангилааны баруун хойд

хэсэгт Бумбатын хүдрийн талбайн баруун хойд захад, Туул голын баруун талын дэнжийн

дагуу сунасан хэлбэртэйгээр байрладаг. Дэнжүүд нь ерөнхийдөө бага зэрэг тэгшивтэр

гадаргуу үүсгэж тогтсон.

Хурдас хуримтлалын хувьд дээд кембри доод ордовикийн настай Заамар формацын

алевролитын нарийн үе агуулсан серицит-хлориттой занарын зузаалаг нь тус ордын ул

суурь болдог.

Ордын геоморфологийн тогтоц. Хайгуул хийсэн Баян Овоот уул талбайн дэнжийн

хэсгийн алтны шороон орд нь Хайлааст, Бага Хайлааст хөндийн уулзвар хэсэгт, эртний

Туул голын хөндийн үлдэгдэл, Туул голын баруун дэнж хэсэгт үүсч хуримтлагдсан. Туул

голын хөндийн энэ хэсэг цэрдийн насны хөрзөн нь Заамарын формацын бүх хурдасыг

чагтлан хэрчиж оршино. Баянголын хөндийн өргөн 1.5-2.0 км хооронд хэлбэлзэнэ.

Хөндлөн зүсэлтийн хувьд хөндийн нь тэгш хэмтэй тэвш хэлбэртэй, доод хэсгийн ёроол нь

тэгш өргөн байна. Хөндийн ёроол нь баруун гар талын налуу хажуугаасаа зүүн гар талын

харьцангуй босоо хажуу руу хазайсан байдаг. Хөндийн эхний дэнж үүсгэсэн хэсэг 500м

орчим өргөнтэй татам ба 1 түвшиний дэнж үүсгэж оршино. 1-р түвшиний дэнж делюви

гарлын хурдсаар хучигдан баруун захаар зүүн хойд чиглэлийн бүсээр (хайгуулын 722а-р

шугамын 62, 64-р цооног) хязгаарлагдсан байна. Татмын гадарга тэгш, намагжсан

байдалтай. Алтны туугдас нь Бага Хайлаастын амын баруун цутгалаас гарсан гэж үзэх

шалтгаан нь энэ цутгалын эхээд алт агуулсан давхарга илрээгүй байгаа юм.

Хөндийн элэгдэл дунд хэсэгтээ 100м гүнтэй байх ба харин хөндийн эхээд 300м

хүрнэ.

Алт агуулагч давхарга нь N2 1 насны алаг цоохор өнгийн хурдасны доод хэсэгт буюу

ул чулууны дээрх өгөршсөн хэсэгт байрлана.

Шороон ордын ул суурийн чулуулаг нилээд тэгш ба Заамарын формацын занараас

тогтоно. Хайгуул хийгдсэн ордын ул чулуулгийн гадаргуугийн хөндлөн огтлолоос үзэхэд

нилээд тэгш байна.

Гадаргын унал аажим, ямар нэгэн огцом уналт, өргөгдөл байхгүй.

Ул чулууны гадаргын унал нь:

ХШ 722а-723 – 0.004; Ордын хэмжээнд: 0.004 болно

Нөөц бодсон шороон ордын өргөн нь 100-150 м, хуулах хөрсний зузаан нь 10.4 м-ээс

16.0 м буюу дундажаар 14.1 м хүрнэ. Алттай давхаргын зузаан нь 0.4 м-ээс 2.8 м-ийн

хооронд хэлбэлзэн дундажаар 1.1м болно.

Хөндлөн огтлолын хувьд хөндийнүүд нь тэгш бус хэлбэртэй ба зүүн хажуу нь эгц,

баруун хажуу нь аажим налуу бөгөөд уулын бэл хормойн хэсэг нь делювийн хурдсаар



хучигдсан байдаг. Хөндийн ул суурийн чулуулаг нь метаморфжиж хувирсан занарын

төрлийн чулуунаас тогтоно. Хөндийн ёроол нь зүүн чигт налуу уналтай.

Алтны шороон ордын тэжээгч эх үүсвэр. Хайгуулын талбайд тогтоогдсон алтны

хүдрийн эрдэсжилт нь дунд-дээд ордовикийн настай, Заамар бүрдлийн гүний чулуулгийн

гадаад хил заагийн бүсэд байрладаг онцлогтой. Алтны үндсэн хүдэр агуулагч чулуулаг нь

Заамар формацын тунамал хувирмал хурдас болно.

Хүдрийн алтны эрдэсжилт нь бага сульфидтэй, алт-кварцын хүдрийн формацын

төрөлд хамаарах ба алт нь кварцын судал, судланцарын бүсэд агуулагдана. Мөн энэ

хүдрийн зангилаанд метасоматит хувирлын бүсийн чулуулаг буюу хоёрдогч кварцит,

пропиллит, березитийн төрлийн хоёрдогч хувирлын бүсийн чулуулаг үүссэн бөгөөд

тэдгээрт алтны агуулга тогтоогдсон.

Алт агуулсан кварцын судлуудын сунал ихэнхдээ зүүн хойш чиглэлтэй бөгөөд эгц

налуу уналтай (70-85°), хэдэн арван сантиметрээс 2 м хүртэл, зарим тохиолдолд 8 м

хүртэл зузаантай байдаг. Алтны хүдрийн илрэлүүд нь Бумбатын хүдрийн талбайд

байрлана. Бумбатын хүдрийн талбайд 10-800 м урттай. 0.2-2.0 м хүртэл зузаантай кварцын

судлууд тогтоогдсон бөгөөд кварцын судал дахь алтны агуулга 0.1 г/т-оос 27 г/т хүрнэ.

Иймд Баян Овоот уул талбайн дэнжийн хэсгийн алтны шороон ордын тэжээгч эх үүсвэр

нь алт агуулсан кварцын судал ба хоёрдогч хувирлын бүсийн чулуулаг болно.

Алтны шороон орд үүсч бүрэлдсэн хөгжлийн түүхийн асуудалд. Өмнөх судлаачдын

ажлын үр дүнгээр Заамарын хүдрийн зангилаанд шороон орд үүсэх үйл явц хэд

хэдэн үе шаттай явагдсан нь тогтоогдсон юм.

Е.В.Девяткин, Т.Семейхан нар (1989 он)-ын Заамарын дүүрэгт явуулсан шороон

ордуудын судалгаагаар тус хүдрийн зангилаанд алтны шороон хуримтлал үүссэн эхний үе

шат нь хожуу миоцен-эрт плиоцений цаг үе бөгөөд энэ үед алтны ядуу агуулгатай, бага

зэргийн хуримтлал үүссэн ба орд үүсээгүй гэж тодорхойлсон байна.

Дунд плиоцений эхэн үед. тектоник хөдөлгөөний идэвхжилтийн үр дүнд Туул

голын эртний хөндийн усан сүлжээ өөрчлөгдөж эхэлжээ. Энэ цаг үед Туул голын хуучин

гольдрол нь зарим хэсэгтээ өргөгдөн, зарим хэсэгтээ доош сууж орчин үеийн

геоморфологийн гадаргуугийн тогтоцын хэлбэр бий болсон байна. Эртний хөндийн дээш

өргөгдсөн хэсэгт орчин үеийн усан сүлжээ бий болж, 2-р шатны хөндийнүүдэд дунд-дээд

плиоцены эхэн үед шинээр алтны шороон хуримтлал үүсэх таатай нөхцөлийг бүрдүүлсэн

байна. Чухамхүү энэ цаг үед Баян Овоот уул талбайн дэнжийн хэсэгт дунд гүний, гүний

алтны шороон орд үүсч бий болсон гэж үздэг.

Хожуу плиоцены үед тектоник хөдөлгөөн сулрахын зэрэгцээ шороон орд үүсч

хуримтлах үйл явц зогсож хөндийнүүд улаан өнгийн шаварлаг хурдсаар дүүргэгдсэн

байна.

Голоцен ба плейстоцений цаг үед тектоник хөдөлгөөн дахин идэвхжиж, үүний үр

дүнд тус нутагт дээд дөрөвдөгч-орчин үед алтны шороон орд их хэмжээгээр үүсч бий

болсон байна. Гэвч дөрөвдөгчийн цаг үеүд Баян Овоот уул талбайн дэнжийн хэсэгт

үйлдвэрлэлийн сонирхол татах хэмжээний алтны агуулгатай шороон хуримтлал үүсээгүй

байна.

Шороон ордын бүтэц, гарал үүсэл төрөл ба хэлбэр хэмжээ. Заамарын алтны

зангилгаа нь Хойд-Хэнтийн структур-формацийн бүсийн захын хэсэгт байрлан Баянголын



гүний хагарлын идэвхжилтийн бүсэд, түүнийг хэрчсэн хөндлөн хагарлын системээр

хянагдаж хязгаарлагдсан байна.

Алтны эрдэсжилт дунд-дээд ордовикийн насны Заамарын бүрдэлийн интрузийн (1-

р фаз – габбро, габбродиорит, кварц-диорит, 2-р фаз - биотитод болон хоёр гялтгануурт

боржин, лейкоборжин) гадаад хил заагийн бүсэд байрладгаараа онцлогтой. Хүдэржилт

агуулагч чулуулаг нь Хараа группын Заамарын формацын элсэн чулуу, алевролит, занар

болно.

Алтны эрдэсжилт нь алт-кварцын сульфидын агуулга багатай хүдрийн формацийн

төрөлд хамаарах ба алт нь кварцын судал, судал-судланцарын бүс штокверк биетүүдэд

агуулагдана. Мөн энэ районд алт агуулагч метасоматит, хоёрдогч кварцит, пропиллит,

березит зэргийн хувирал бүхий чулуулагт алтны агуулга тогтоогдсон тохиолдол бий.

Баян овоот уул талбайн алтны шороон ордын дүүрэгт илэрсэн алтны хүдрийн

илрэлүүд бүгд Бумбатын хүдрийн талбайд байрлана.

1985-1992 онуудад явуулсан эрэл, эрэл-үнэлгээний ажлаар гидротермальметасоматит

хувирлын 6 бүсийг ялгасан байна. Хэдийгээр эдгээр бүсүүдэд алтны агуулга

20 г/т хүртэл заадаг боловч эдгээрт дангаараа үйлдвэрлэлийн ач холбогдол татахуйц нөөц,

агуулга тогтоогдоогүй юм.

Бумбатын хүдрийн талбайд 10-1300м урттай, 0.1-4.3м өргөнтэй, 0.1-168 г/т агуулга

бүхий 100 гаруй кварцын судал тогтоогдсон.

Туул голын хөндий ба түүний зүүн салаа амуудад алтны хүдрийн илрэл өргөн

тархсан учир, тэдгээр нь алтны шороон орд үүсгэх эх үүсвэр нь болсон гэж дүгнэх

үндэслэлтэй юм.

Шороон орд үүсэх процесс нь хэд хэдэн үе шаттай явагдсан байдал ажиглагдана.

Девяткин Е.В, Семейхан.Т, (1989 он) нарын үзэж байгаагаар шороон орд үүссэн эхний үе

шат нь хожуу миоцен-эрт плиоцений цаг үед эртний усан сүлжээ үүсэж тэдгээрийн

сэвсгэр хурдсанд алтны бага зэргийн хуримтлал тогтсон үеийг хамааруулсан байна.

Дунд плиоцений эхэн үед тектоник хөдөлгөөн идэвхжих явцад эртний усан сүлжээ

өөрчлөгдөж эхэлжээ. Энэ цаг үед Туул голын эртний хөндийн гольдрол нь зарим хэсэгтээ

өргөгдөн, мөн зарим хэсэгтээ доош суусан байдал харагдана. Эдгээрээс дээшээ өргөгдсөн

блокууд гуу, жалга, хөндийнүүд нь идэгдэж шинээр алтны шороон хуримтлал үүсэх

таатай нөхцөлийг бүрдүүлсэн гэж үзвэл энэ нь цаг хугацааны хувьд дунд плиоцен

бүхэлдээ дээд плиоцены эхэн үед хамаарагдана. Чухам энэ цаг үед эртний хөндийн гүний

шороон орд үүсэж бий болсон гэж үздэг байна.

Хожуу плиоцены үед тектоник хөдөлгөөн намжихын зэрэгцээ шороон орд үүсэж

хуримтлах үйл явц зогсож хөндий, жалгууд шаварлаг хурдсаар дүүргэгдсэн байна. Дээд

дөрөвдөгчийн ба голоцений цаг үед тектоник хөдөлгөөн дахин идэвхжиж, үүний үр дүнд

дээд дөрөвдөгч-орчин үеийн гол хөндийн болон хормой-бэлийн хурдасаар дүүргэгдсэн ба

алтны хуримтлал нь харилцан адилгүй тархалттай болсон байна.

Баян Овоот уул талбайн дэнжийн хэсгийн алтны шороон орд нь голын гарал

үүсэлтэй бөгөөд дэнжийн төрлийн байршилтай, бага гүний ордод хамаарна.

Шинээр нөөц тогтоогдсон хэсэг нь 250м урт, 100-150м өргөнтэй, дундажаар 14.1м

хөрсний зузаантэй, 1.1м элстэй бөгөөд үүнд боломжит зэрэглэлийн 1, бодитой зэрэглэлийн

1 хэсэгшилд химийн цэврээр нийт 11.2кг алтны геологийн нөөц тогтоолоо.



Алтны шороон ордын ашигт давхрага нь тууз маягаар сунаж тогтсон ба алт

агуулагч давхаргын зузаан 0.4 м-ээс 3.2 м хүртэл хэлбэлзэнэ. Ашигт давхрага нь

зүсэлтийн доод хэсэгт, суурь чулууны дээр байрлана. Ашигт давхарга нь олон салаалаагүй

нийлмэл тогтоцтой. Орд нь нэг ашигт давхаргаас бүрддэг. Ашигт давхарга нь хурдасны

литологийн найрлагаар ялгарахгүй бөгөөд зөвхөн сорьцлолтын үр дүнд, дээжин дэх алтны

агуулгаар давхрагын хил тогтоогдоно.

Ордын үйлдвэрлэлийн агуулгатай үр ашигтай нөөийн хүрээн дотор алтны баян ба

ядуу агуулгатай хэсгүүд тохиолдох ба алтны хамгийн бага агуулга 33мг/м 3 -ээс хамгийн их

агуулга 6293мг/м 3 хүртэл хэлбэлзэнэ.



IV. ХАЙГУУЛЫН АЖЛЫН АРГА, АРГАЧЛАЛ, АЖЛЫН ХЭМЖЭЭ

IV.1. Ордын судалгааны үе шат, хайгуулын торын сонголт

“Алтандорнод Монгол” ХХК-ний 2003 онд өрөмдсөн цооногуудын мэдээллийг

манай компани нь ашигласан ба тус компани нь хайгуулын ажлыг талбайн хэмжээнд

бүрэн мэдээлэл авах зорилгоор нэлээд эрчимтэй явуулж, ажлын торын нягтралыг 100х20м

доошгүй байхаар сонгож хайгуулын ажлыг хийсэн байна. Харин манай компаний хувьд

“Алтандорнод Монгол” ХХК-иас талбайн мэдээллийг зохих зөвшөөрөл (Худалдах,

худалдан авах гэрээ, №19/А159 тоот албан бичиг) авсны дагуу боловсруулалт хийн

талбайн хэмжээнд дахин тодотгол тооцоолол хийснээр алтны нөөцийг В+С зэрэглэлээр

тооцоолов.

Дээрхи судалгааны ажлаар цооногийг дунджаар 17.8м гүнтэйгээр ул чулуулагт

хүртэл нэвтэрч байсан. Алттай давхаргын доод хэсэгт усны ундарга байхгүй боловч

бэхэлгээний янданг түрүүлүүлэх замаар цооногийг өрөмдөж байсан.

Хайгуулын ажлын торын нягтрал болон дээжлэлтийн алхамыг сонгохдоо хөндийн

хэлбэр хэмжээ, геологи геоморфологийн онцлог, маршрутын ажиглалт зэргийг харгалзан

үзэж сонголтоо хийсэн. Уг орд нь ашигт малтмалын ордын ангиллын III-р бүлэгт

хамруулж болохоор байна.

Ордын нөөцийг бодитой /В/ зэргээр тогтоохын тулд 100х20м-ийн торыг сонгон

авлаа. Шугам хоорондын зай дунджаар 100м, малталт хоорондын зай 20м байгаа нь

хайгуулын ажлын шаардлагад бүрэн нийцэж байна.

Хайгуулын шугамуудыг дугаарлахдаа өмнөх судлаачдын дугаарлалтын системийг

үргэлжлүүлэн урсгалын дагуу голын хөндийн хамгийн доод цэгээс эхлэн 100м тутамд

ойролцоогоор нэг дугаар байхаар тооцсон ба харин малталтуудыг дугаарлахдаа урсгалын

доош харж зогсоод зүүн гар талаас эхлэн 10м тутамд нэг дугаар оногдож байхаар тус тус

дугаарлав.

Харин цооногийн дээжлэлтийн алхамыг 0.4м-ээр авсан бөгөөд дугаарлахдаа

малталтын амсраас эхлэн 0.4м тутамд нэг дугаар байхаар тооцооллоо.

IV.2. Хайгуулын ажлын арга, аргачлал

Хайгуулын ажилд дараахь аргуудыг хэрэглэсэн юм. Үүнд:

- Цохилтот өрөмдлөг /үндсэн төрөл/

- Цооногийн сорьцлолт

- Геологийн баримтжуулалт

- Дээж угаалга, боловсруулалт

- Лабораторийн ажлууд

- Суурин боловсруулалт г.м

Хайгуулын ажлын эхний үе шатанд талбайн геологийн ба геоморфологийн

онцлогийг тодруулах, хөндийн сэвсгэр хурдасны бүтэц найрлага болон тэдгээрт шороон

хуримтлал үлдсэн эсэхийг тодруулах, өмнө нь ашиглагдсан талбайн хил заагийг

нарийвчлан тогтоох, олборлолтын ажлын үр дүнг харьцуулах, хайгуулын шугам

байрлуулах талбайг сонгох, өмнөх судлаачдын малталтыг тодруулах, үр дүнг харьцуулах

зэрэг зорилгоор ажилласан.



IV.3. Цохилтот өрөмдлөгийн ажил

МҮ-005092 талбайн геологи хайгуулын өрөмдлөгийн ажлыг манай орны шороон

ордууд дээр хамгийн түгээмэл хэрэглэгддэг ОХУ-д үйлдвэрлэсэн УКС-22М маркийн

цохилтот өрмийн тусламжтайгаар 640.0 т.м өрөмдлөгийн ажил явуулсан байна.

Цооногийг өрөмдөхдөө доорхи дарааллыг баримтлав. Үүнд:

1. 219 мм диаметртэй бэхэлгээний янданг 0.8-1.2 м гүнд суулгаж, цаашдын

өрөмдлөгийн явцад яндан, мөргөцгөөс 10-20 см-ээр түрүүлэн явуулж байлаа.

Яндан дотор орж ирсэн хурдсыг цүүцдэж бутлаад, хэрэв усгүй хуурай хурдсанд

өрөмдөж байгаа бол тухайн өрөмдлөгийн ахилтын хэмжээнээс (0.4м) хамаарч 10-20 л ус

хийж өрөмдөж байсан.

3. Бутлагдсан, устай холимогийг цооногоос мөргөцгөөс хос бүлүүрт бөмбөлгөн

хавхлагатай сорогчоор ( РПШ-8 марк желонкоор) авч, зориулалтын төмөр саванд хийж

зайлсны дараа угааж байв. Алт агуулаагүй ба агуулсан үе болон хөрсний хэсэгт

өрөмдлөгийг 0.4-м-ийн ахицаар өрөмдсөн.

Цооног өрөмдөх горимыг нарийн мөрдөж өрөмдлөгийн гүнийг үнэн зөв

тодорхойлохын тулд ажлын тросс, бэхэлгээний яндан дээр 0.4 м –ээр тэмдэгийг тогтмол

тавьж ажилласан ба өрөмдлөгийн явцад ээлж солилцох, алттай давхарга гарсан ба дуусах

үед цооног хаахад хяналтын хэмжилтийг тогтмол хийж, тэмдэглэж байв.

Мөн алт агуулсан давхаргад өрөмдөх үед хурдасны бүтэц найрлагаас үл хамааран

бэхэлгээний янданг мөргөцгөөс түрүүлж 10-20 см зарим тохиолдолд 0.4м гүнд суулгаж

байсныг тэмдэглэх нь зүйтэй.

Усархаг тогтвортой бус, бул чулуугүй сэвсгэр хурдсанд дээрхи маягаар өрөмдөхөд

тохиромжтой бөгөөд нуралт үүсч, дээж дэх алтны агуулга өндөрсөх боломжгүй, үнэн зөв

мэдээлэл авахад сайн талтай байдаг. Харьцангуйгаар тогтвортой хөлдүү хөрс болон бул

чулуу том хэмжээний хайргатай хурдас илрээгүй учир бэхэлгээний янданг хоцроох

тохиолдол гараагүй юм. Бэхэлгээний янданг өрөмдлөгөөс хоцроохгүй байх зорилгоор

цүүцний өргөний хэмжээнд үргэлжийн хяналт тавьж, элэгдсэн тохиолдолд гагнуураар

шавж зохих хэмжээнд нь хүргэж байсан ( 195мм ).

Сорьц авах үед өрмийн сум, хос бүлүүрт бөмбөлгөн хавхлагатай сорогч дээж авах

тосгуурыг сайтар угааж цэвэрлэж ажиллав. Хүйтний улиралд байнга халуун ус хэрэглэж

байлаа.

Алттай давхаргыг бүрэн огтлож суурь чулуунд 0.8-1.2 м өрөмдөн сүүлийн 2-3 дээж

алтгүй болсон тохиолдолд цооногийг гүйцэт өрөмдсөн гэж тооцоод хааж байв. Хэрэв

цооног ямар нэг байдлаар зорилгоо хангаагүй буюу эргэлзээтэй байвал түүний

шалтгааныг тогтоож акт гарсны дараа 2 дахь цооногийг анхны цооногоос 1-2 м-т голын

урсгалын дагуу доод талд байрлуулж өрөмдөхөөр төлөвлөсөн боловч тийм тохиолдол

гарсангүй.

Орд газарт өрөмдлөг хийхэд усжилтгүй, хөөрөлтгүй байсан ба нуралтын шинж

тэмдэг маш ховор ажиглагддаг байлаа. Геологи хайгуулын ажил явуулсан талбайд

өрөмдсөн цооногийн гүн харилцан адилгүй 13.6-21.8 м-т хэлбэлздэг ба нийт 36ш

цооногоор 640.0 т.м өрөмдлөгийн ажил гүйцэтгэв.



Өрөмдлөгийн ажлын хэмжээг цооног тус бүрээр дараахи хүснэгтээр харуулав.

Хүснэгт №3

Д/д

Шугамын

дугаар

Цооногийн

дугаар

Гүн, м

Дээжийн

тоо, ш

Алттай

дээжийн

тоо, ш

1

30 17.6 19 2

2 32 16.4 17 1

3 34 17.6 22 2

4 36 17.2 19 2

5 38 17.2 16 7

6 40 16.0 16 4

7 42 17.2 20 1

8 44 17.2 17 2

9 46 18.0 17 2

722а

10 48 18.8 16 6

11 50 18.0 26 3

12 52 18.0 18 3

13 54 18.0 18 5

14 56 18.0 14 2

15 58 18.4 14 8

16 60 18.4 23 3

17 62 18.4 20 1

18 64 19.2 18 3

19

30 13.6 19 4

20 32 15.2 17 4

21 34 14.8 22 7

22 36 16.0 19 6

23 38 16.0 16 1

24 40 16.0 16 4

25 42 17.6 20 3

26 44 16.8 17 1

27 46 18.0 17 2

723

28 48 17.6 16 1

29 50 20.4 26 3

30 52 18.0 19 2

31 54 19.2 18 5

32 56 18.8 14 2

33 58 18.8 14 1

34 60 21.2 23 2

35 62 21.6 20 3

36 64 20.8 18 4

Бүгд 2 36 640.0 661 124



IV.4. Цохилтот өрөмдлөгийн шлихийн сорьцлолт

Хайгуулын ажлын явцад судалгаа хийж буй хөндийн сэвсгэр хурдаст агуулагдаж

байгаа алт агуулагч давхаргын эрдэслэг бүрэлдэхүүн, ерөнхий хэлбэр, геологийн тогтоц,

давхарга зүйн дэс дараалал. алтны агуулга болон нөөцийг тодорхойлох зорилгоор

гадаргын түвшнээс эхлэн босоо зүсэлтийн дагуу цооногийн шлихийн сорьцлолтын ажил

хийв. Үүнд:

1.Сорьцлолтыг хийхдээ өмнөх судлаачдын илрүүлсэн алттай түвшинг баримжаалан

цооног болгонд өөр түвшнээс эхлэн 0.4м-ийн алхамтайгаар дээжилсэн.

2. Бутлагдсан хэмхдэсийг усаар шингэлж хос бүлүүрт бөмбөлгөн хавхлагатай

сорогчоор (РПШ-8 маркийн желонка) соруулан тусгай тосгуураар (клод) дамжуулан

дээжийг зориулалтын төмөр саванд (зумф) авдаг. Цооногийн ёроолд бутлагдсан

хэмхдэсийг бүрэн авахын тулд дээж авалтыг тус бүрд 4-5 удаа давтан хийдэг. Дээж

авагчийн бүлүүрийн резинэн жийргэнд байнга хяналт тавьж, элэгдэж сэтэрсэн тохиолдолд

солих зэргээр ажлын чанарт байнга хяналт тавьж ажиллаж байлаа.

Дээжийн эзэлхүүнийг онолын эзэлхүүнд харьцуулж үзэхэд ±8%-оос хэтрэхгүй

байсан учир агуулгыг онолын эзэлхүүнээр тооцож тооцооллоо. Сорьцын онолын

эзэлхүүнийг бэхэлгээний яндангийн гадаад голчоор (245 мм) тооцож хэмжихэд 0.4 м-ийн

ахицаар дээжлэлтийг явуулахад 0.01886м 3 байсан. Дээжийг гар аргаар зайлж шаварлаг

фракц болон том чулуулгаас салгасны дараа модон тэвшинд саарал шлих болтол нь

угаадаг.

Үүний дараа угаасан дээжийн энгийн нүдээр харагдах алтны тэмдэгтүүдийн тоог

угаалгын журналд тэмдэглээд сайтар хатаасны дараа цаасан пакетанд савлан талбайн нэр,

шугам цооногын дугаар, сорьцлолтын гүн алтны тоог бичиж дараагийн шатны

боловсруулалтанд илгээж байлаа.

Угаагдсан дээжийг алттай, алтгүйгээр нь ялган тус бүрд нь овоолго хийж түүн

дээрээ гадас хатган шугам цооногийн дугаар, гүний хэмжээ, угаагчийн нэр угаасан он, сар

өдрийг бичсэн. Угаагдсан овоолгыг шалгалтын угаагч дахин угааж, шлихийг үндсэн

сорьцын нэгэн адил цаасан уутанд хийж хаяглан дараагийн шатны боловсруулалтанд

өгсөн. Мөн өрөмдлөгийн явцад цооногийн хажуугаар асгасан хэмхдэс бүхий хурдсыг

хаман угааж шалгаж байв. Шалгалтаар гарсан алтыг тухайн цооногийн алттай дээж тус

бүрд шууд хамаарлаар хаягдлыг тооцдог байв.

Шалгалтын угаалгыг бүх угаагдсан дээжийн 10 хүртэл хувьд хийсэн болно.

Шалгалтын угаалгын үр дүнд зөвшөөрөгдөх хязгаараас хэтэрсэн алдагдал тогтоогдоогүй.

Нийт өрөмдлөгийн цооногоос 661ш шлихийн дээж авсаны 124 ш шлихийн дээжинд

агуулга өгөх хэмжээний алтны тэмдэг илэрсэнийг ялган лабораторид илгээсэн.

IV.5. Геологийн баримтжуулалт

Хээрийн судалгааны явцад гурван замаар геологийн баримтжуулалтыг хийлээ. Үүнд:

1. Геологи геоморфлогийн ажиглалт судалгааны явцад ашиглагдасан ба нөхөн

дүүргэлт хийгдсэн блокуудын хил хязгаар, хурдас чулуулгийн хил зааг тэдгээрийн

байрлал ба найрлага, литологи болон геоморфлогийн элементүүдийг хээрийн журнал

болон 1:2000 харьцалтай зураг дээр маш нарийн бичиж зурж тэмдэглэж байв.

2. Өрөмдлөгийн үеийн баримтжуулалтыг хийхдээ цооногийн баримт бичлэгийн

хээрийн журналд бичигдсэн асуултын дагуу доорх баримтуудыг тусгаж байлаа. Үүнд:

Цооногийн байрлал, хөндлөн огтлол, өрөмдлөгийн явц хамгаалалтын яндангийн суулт



хурдсын зүсэлт литологийн онцлог, дээжлэлтийн алхам, дээжний хэмжээ, усжилт,

хөлдөлт, бул чулууны тухай тэмдэглэл зэрэг орно.

3. Дээжлэлтийн бичиглэл хийхдээ малталт дээжлэлтийн дугаар, сорьцлолтын алхам,

эзэлхүүн зэргийг бичихээс гадна угаалгаар илэрсэн алтны тэмдэгтийн тоог хэмжээгээр нь

ялган байнга угаалгын журналд болон дээжийн цаасан уутан дээр бичиж тэмдэглэж

байсан болно.

Геологийн баримтжуулалтыг тус компанийн геологич инженерүүд хийж гүйцэтгэсэн

бөгөөд цооног хаасны дараа булж, хаягжуулан зохих мэдээллийг бичиж үлдээсэн болно.

IV.6. Лабораторийн ажил

Цооногоос авсан бүх сорьцыг хээрийн нөхцөлд гар аргаар угааж боловсруулсан

бөгөөд хатаасан хар шлихийг савлан авч “Алтандорнод Монгол”ХХК- нь өөрийн Заамар

баазын лабораторид алтны үлээлгэ, жигнэлт хийсэн байна.

Шлихийг боловсруулахдаа :

- соронзон ялгалт хийх

- хөнгөн фракцийг үлээж ялгах

- алтыг жигнэх

- жигнэсэн алтыг тусгай зориулалтын саванд хийж сейфэнд хадгалах

Угаалгын журнал дээр жигнэлтийн үр дүнг буулгаж нөөцийн тооцоонд орох

үзүүлэлтийг тооцох гэсэн дарааллаар явуулсан. Алтны үлээлгэ цэвэрлэгээний ажлыг

тусгай мэргэжлийн инженерүүд гүйцэтгэсэн бөгөөд өөрийн компаний лабораторид Япон

улсад үйлдвэрлэгдсэн 0.00001гр-ийн нарийвчлалтай AEX-120B маркийн электрон жин

дээр хийсэн. Жигнэлтийг илүү нарийвчлалттай байлгахын тулд 2-4 удаа жигнэлт хийн

жинг дундаж утгаар авсан байсан.

Жигнэсэн алтыг тус бүрд нь цаасан дугтуйнд хийж түүн дээр авсан газар, сорьцын

интервал, алтны тэмдэгтийн тоо, жинг тэмдэглэж байсан ба нийт 124 ш дээжинд алтны

үлээлгэ жигнэлтийг хийн 70ш дээжний үр дүнг нөөцийн тооцоонд ашигласан.

Жигнэлтийн журналын дэвтэрийг “Алтандорнод Монгол” ХХК-ний архиваас

хуулбарлан авч нөөцийн тооцоолол хийсэн.

Хажуу талд байрлах 005А тусгай зөвшөөрөлтэй талбайг ашиглах үед сорьц

тогтоолгож байсан бөгөөд хэсэгшилүүдээс авсан алтны сорьц дунджаар 892,3 гарсан. Энэ

үр дүнг ашиглан нөөцийг бодож гаргасан. (Сорьцын албаны акт хавсаргав)

IV.7. Топогеодезийн ажил

Талбайд топогеодезийн ажлыг “Бодь хас” ХХК нь 2019 он 11 сард геодези-маркщейдерийг

хариуцан мэргэжлийн инженер ажилтанууд хийж гүйцэтгэсэн ба хайгуулын

цооногуудын амсарын цэгүүдийн холболтыг хийсэн.

Тухайн ажлыг гүйцэтгэхэд юун түрүүнд хэмжилтийн талбайд ойр шаардлага

хангахуйц геодезийн цэг тэмдэгтийн хайгуул судалгааны ажил хийгдэнэ. Үүн дээрээ

үндэслэж шаардлагатай тохиолдолд зураглалын ажилд зориулсан өтгөрүүлэлтийн

сүлжээ байгуулна.

Ингэснээр байрзүйн зураглал болон цооногийн холболтын хэмжилтийн ажлаа

гүйцэтгэхэд илүү хялбар болж байгаа юм.



Ажил үүргээ түргэн шуурхай нарийвчлал сайтай гүйцэтгэхийн тулд мөн

захиалагч талын тавьсан шаардлагын дагуу дараах багаж тоног төхөөрөмжүүдийг

ашигласан. Үүнд:

№ Багаж, программын төрөл Тоо хэмжээ (ш)

1 GPS TRIMBLE R7 (Base station) 1

2 GPS TRIMBLE R8 (Base station) 2

3 Radio modem HBM 450 1

4 Гар GPS (Etrex) 2

5 Trimble Geomatics Office v1.62

6 Trimble Business Center v3.50

7 AutoCAD v2010

IV.7.1. Зураглалын сүлжээ

Proccessing software

Хүснэгт №4

Хуучин цэг тэмдэгтийн хайгуул судалгаа

Хуучин цэгийн судалгааны ажилд зориулж захиалагч байгууллагаас тухайн

талбай дээр хайгуулын болон олборлолтын ажилд ашиглаж байсан цэгүүдийн солбицол

өндрийг авсан болно. Хэмжилтийн ажил гүйцэтгэх талбайд хамгийн ойр ба ажил

гүйцэтгэхэд хялбар байх зорилгоор дээрх цэгүүдэд судалгаа хийж дараах цэгийг

ашиглав.

Хүснэгт №5

д/д

Аймгийн

нэр

Сумын

нэр

Цэгийн

дугаар

Х(м)

Y(м)

Өндөр

(Балти)

1 Төв Заамар ГТЦ-4161 46 0 53’ 21,96080” 101 0 42’ 42 399980” 2001,300

Тус талбайд шинээр цэг суулгах шаардлага байсангүй. Иймд дээрх цэгээс бүх

хэмжилтийг гүйцэтгэсэн болно.

IV.7.2. Зураглалын ажил

Байрзүйн зураглал болон цооногийн холболт

Зураглалын хэмжилтийг Засгийн газрын 2009 оны 25-р тогтоолд заасны дагуу

байрлалыг UTM-ийн тусгагт, өндрийн хувьд Балтийн тэнгисийн огтолцоонд гүйцэтгэв.

Байрзүйн зураглал болон цооногийн хэмжилтийн ажлыг АНУ-д үйлдвэрлэгдсэн 2

долгионы GPS болох Trimble фермийн R7 болон R8 багажуудыг ашиглсан бөгөөд

зураглалын хэмжилтийг GPS-ийн хэмжилтийн RTK (бодит агшны зураглал) горимд

хийв.

Тухайн талбайн газрын гадаргын хотгор гүдгэр болон хайгуул болон олборлолт

хийхэд үүссэн шуудуу болон овоолгуудын байрлал болон өндрийг үнэн бодитоор өндөр

нарийчлалтайгаар хэмжсэн болно.

Хайгуулын цооногуудын өрөмдлөгийн ажил нь олон жилийн өмнө хийгдсэн учраас

хайж олоход хүндрэлтэй байв.

Хэмжилтийн өгөгдлийг Trimble Data Transfer ашиглан компьютерт хадгалах бөгөөд

боловсруулалтын ажлыг TGO – v1.62, Trimble DTMLink болон AutoCAD v2010 програм

хангамжуудыг ашиглан хийж гүйцэтгэлээ.



Цооногуудын амсарын хэмжилтүүд

Хүснэгт №6

Шугам Цооног Х У Өндөр Уртраг Өргөрөг

30 462461.152 5354891.771 929.360 104° 29' 36.1284" 48° 20' 45.9204"

32 462481.154 5354891.478 929.421 104° 29' 37.1004" 48° 20' 45.9168"

34 462501.153 5354891.174 930.033 104° 29' 38.0724" 48° 20' 45.9096"

36 462521.152 5354890.872 931.028 104° 29' 39.0444" 48° 20' 45.906"

38 462541.154 5354890.572 931.084 104° 29' 40.0164" 48° 20' 45.8988"

40 462561.659 5354890.276 931.673 104° 29' 41.0136" 48° 20' 45.8952"

42 462581.151 5354890.071 932.632 104° 29' 41.9604" 48° 20' 45.8916"

44 462601.153 5354889.678 932.437 104° 29' 42.9324" 48° 20' 45.8844"

723

46 462621.154 5354889.474 932.909 104° 29' 43.9044" 48° 20' 45.8808"

48 462641.881 5354888.810 933.214 104° 29' 44.9124" 48° 20' 45.8628"

50 462661.154 5354888.774 933.630 104° 29' 45.8484" 48° 20' 45.8664"

52 462681.056 5354888.573 934.024 104° 29' 46.8132" 48° 20' 45.8628"

54 462701.059 535488.374 934.547 104° 29' 47.7888" 48° 20' 45.8772"

56 462721.150 535488.072 934.856 104° 29' 48.7536" 48° 20' 45.8376"

58 462740.954 5354887.871 935.242 104° 29' 49.7256" 48° 20' 45.8556"

60 462761.153 5354887.574 935.731 104° 29' 50.7048" 48° 20' 45.8484"

62 462781.058 5354887.272 936.001 104° 29' 51.6732" 48° 20' 45.8448"

64 462801.454 5354887.073 936.382 104° 29' 52.6632" 48° 20' 45.8412"

30 462457.890 5355005.524 929.720 104° 29' 35.934" 48° 20' 49.6032"

32 462477.729 5355004.029 930.318 104°29'36.89909" 48°20'49.56028"

34 462517.059 5355001.769 931.873 104°29'38.81069" 48°20'49.49548"

36 462517.201 5355002.270 931.872 104° 29' 38.8176" 48° 20' 49.5132"

38 462536.976 5354999.525 932.366 104°29'39.77909" 48°20'49.42708"

40 462556.895 5354997.505 932.090 104°29'40.74749" 48°20'49.36588"

42 462577.861 5354997.033 932.350 104°29'41.76629" 48°20'49.35508"

44 462598.005 5354995.455 933.897 104°29'42.74549" 48°20'49.30828"

722a

46 462617.410 5354994.105 934.080 104°29'43.68869" 48°20'49.26868"

48 462637.334 5354992.973 934.920 104°29'44.65709" 48°20'49.23628"

50 462656.811 5354991.400 935.510 104°29'45.60389" 48°20'49.18948"

52 462676.506 5354989.048 936.503 104°29'46.56149" 48°20'49.11748"

54 462696.505 5354988.027 937.240 104°29'47.53349" 48°20'49.08868"

56 462716.572 5354986.006 936.980 104°29'48.50909" 48°20'49.02748"

58 462737.162 5354984.648 937.230 104°29'49.50989" 48°20'48.98789"

60 462755.535 5354984.194 937.530 104°29'50.40269" 48°20'48.97709"

62 462774.938 5354982.622 936.820 104°29'51.34589" 48°20'48.93029"

64 462801.451 5354887.072 936.387 104° 29' 52.6632" 48° 20' 45.8412"

IV.8. Баталгаажуулалтын болон хяналт шалгалтын ажил

А. Баталгаажуулалтын ажлууд

Тухайн ордод хийгдсэн олон шатны эрэл хайгуулын ажлын үед цохилтот

өрөмдлөгийн ажил үр дүнг баталгаажуулах ажил нэлээд их хэмжээгээр хийж дан

цохилтот өрөмдлөгийн аргачлалаар хайгуулын ажил явуулахад нэн тохиромжтой гэж

дүгнэсэн байдаг.

Тухайлбал Туулын полигоний талбайд бичигдсэн В.Г.Бубенников нарын “Отчет о

результатах детальной разведки россыпи золота долины р.Туул за 1986-1988” тайланд

дурьдсанаар УКС-22М-ийн үр дүнг УБСР-25 өрмийн болон шурфын үр дүнтэй дундаж

агуулгыг харьцуулж үзсэнээр тодорхой үр дүнд хүрсэн байдаг. Үүнд:



1. Тухайн районд цохилтот өрөмдлөгийн ажил үр дүн нь 90%-с дээш магадлалтай

болохыг баталсан.

2. Нөөцийн тооцоог цохилтот өрөмдлөгийн ажлын үр дүнгээр тооцоолох

боломжтойг тогтоосон.

3. Ордын хэмжээнд УКС-22М маркын өрмийн машинаар хайгуулын ажил

явуулахад бүрэн боломжтой гэж дүгнэсэн байдаг.

Иймд бид цохилтот өрөмдлөгийн аргачлалаар хайгуулын ажил явуулахад нэн

тохиромжтой гэж үзсэний үндсэн дээр уг аргачлалыг сонгон авсан юм. Ордын ашигт

давхарга нь гадаргууд хамгийн ойр хэсэгтээ л 13.6м учир шурфээр баталгаажуулах

боломжгүй байлаа.

Тухайн талбайд зөвхөн үлдэгдэл нөөцийг дахин тооцоолох ажил учир нэмэлт

баталгаажуулалтын ажил хийх шаардлагагүй гэж үзсэн бөгөөд олборлолтын ажлаар шууд

газар дээрээ бүрэн батлагддаг.

Б. Хяналт, шалгалтын ажлууд

Бид геологи хайгуулын ажлын хяналт шалгалтын ажлуудыг дараах дэс дарааллаар

хийж гүйцэтгэсэн болно.

Цохилтот өрөмдлөгийн үеийн хяналт шалгалтууд

Цохилтот өрөмдлөг нь манай орны шороон ордуудын геологи хайгуулын ажилд

хамгийн түгээмэл хэрэглэгдэж буй шалгарсан арга бөгөөд Туул голын хөндийн

харьцангуй гүнд байрлах усжилт, нуралт ихтэй шороон ордод хамгийн тохиромжтой гэж

үзээд уг аргыг сонгон авсан юм. Гэвч алттай давхаргыг сунгах, нуралт хөөрөлтөөс

шалтгаалан агуулга өсөх зэрэг дутагдалтай зүйлс ажиглагддаг учир бид өрөмдлөгийн

явцад дараахи ажлуудыг хийж гүйцэтгэлээ. Орд газарт өрөмдлөг хийхэд хөөрөлтийн

шинж тэмдэг тохиолдоогүй ба нуралтын шинж тэмдэг ч маш ховор ажиглагддаг үүнээс

сэргийлэн бэхэлгээний янданг мөргөцгөөс байнга түрүүлж суулгах горимоор өрөмдсөн.

Мөн уг ордын сэвсгэр хурдас нь өөрөө бул чулуу багатай, хөрсний хөлдөлтгүй байсан

учир бэхэлгээний янданг хоцроох тохиолдол гараагүй юм.

Хайгуулын өрөмдлөгийн ажлын үед цооногийг өрөмдөх ажлын горимыг нарийн

мөрдөж, өрөмдлөгийн гүнийг үнэн зөв тодорхойлохын тулд ажлын тросс, бэхэлгээний

яндан дээр 0.4 м-ээр тэмдэгийг тогтмол тавьж ажилласан ба өрөмдлөгийн явцад ээлж

солилцох, алттай давхарга гарсан ба дууссан үед, цооног хаахад шалгалтын хэмжилтийг

тогтмол хийж, тэмдэглэж байв.

Бэхэлгээний янданг өрөмдлөгөөс хоцроохгүй байх зорилгоор цүүцний өргөний

хэмжээнд үргэлжийн хяналт тавьж, элэгдсэн тохиолдолд гагнуураар шавж зохих

хэмжээнд нь хүргэж байсан. Хэрэв цооногт нуралт, хөөрөлтийн шинж тэмдэг илэрсэн

тохиолдолд дээжийн эзэлхүүнийг башмакын гадаад диаметрээр авсан онолын эзэлхүүнд

харьцуулах замаар байнга эзэлхүүний хяналт тавьж ажиллажээ.

Алттай давхаргыг бүрэн огтлож ул сууринд 0.4-1.6 м өрөмдөн, сүүлийн 2-3 дээж

алтгүй болсон тохиолдолд цооногийг гүйцэд өрөмдсөн гэж тооцон хаасан.

Өрөмдлөгийн үеийн хяналт шалгалтын ажлуудыг ахлах геологич гардан гүйцэтгэж

хурдасны усжилт, хөлдөлт, булжилт, нуралт зэрэг хүндрэлүүд болон хяналтын

хэмжилтүүдийг тухай бүр өрөмдлөгийн хээрийн журналд тэмдэглэж байлаа.



Сорьцлолтын үеийн хяналт, шалгалт

Дээж авалтанд байнга хяналт тавьж металл барилтыг шалгахдаа хувинтай усанд

тугалган үрэл хийж желонкоор соруулах замаар хянаж байлаа. Ингэж үзэхэд металл

барилт 90% -оос дээш байсан. (3-4 удаагийн хяналт шалгалтын ажлаар тогтоосон)

Желонкны үзүүрийн башмак, хавхлаганы бөмбөлөг, бүлүүрийн резинэнд өдөр тутам

хяналт тавьж, элэгдсэн тохиолдолд тогтмол сольж байснаар ажлын чанарт сайнаар

нөлөөлж байлаа. Мөн түүнчлэн дээж холилдохоос сэргийлэн өрмийн цүүц, желонка,

дээжний тосгуур зэргийг байнга халуун усаар зайлж цэвэрлэж байв.

Хээрийн нөхцөлд төмөр зумфэнд авсан устай дээжийг тэгш газарт 15-20 минут

хөдөлгөөнгүй байлгаж тунасны дараа мм-ийн хуваарьтай шугамаар дээжийн зузааныг

хэмжиж тооцоолдог аргыг хэрэглэн дээжийн бодит эзэлхүүнийг тооцоолж байлаа.

Сорьцын эзэлхүүнийг байнга хэмжиж, башмакын гадаад голчоор (245 мм) тооцсон

онолын эзэлхүүнд харьцуулах замаар хяналт тавьж байлаа. Дээжийн эзэлхүүн бага байгаа

тохиолдолд онолын эзэлхүүнд агуулгыг тооцсон байна.

Угаалга, боловсруулалтын үеийн хяналт

Угаалгын үед хяналт шалгалтын ажлыг явуулсанаар металл барилтыг дээшлүүлэх,

хайгуулын ажлын магадлал ба үр дүнг нэмэгдүүлэхэд маш их ач холбогдолтой юм.

Дээж угаалгын ажлыг угаалгын байранд гүйцэтгэж байсан бөгөөд угаагч зайлагчдын

ажлын чанарт онцгой анхаарч, хяналт шалгалтын ажлыг тогтмол хийж байсны дүнд

ажлын чанар шаардлагын түвшинд явагдсан байна.

Дээж зайлалтын үед хяналт шалгалтын ажлыг 2 замаар явуулав.

1. Хаягдал шламыг дахин угаах

2. Дээж зайлалтанд зэс утас ба тугалган үрлээр шалгаж байв. Ингэснээр зайлалтын

үеийн чанар 92%-д хүрч байсан болно.

Харин угаалгын ажлын үед угаагч нарыг зэс ялтсаар шалгахад дунджаар 96% байлаа.

Харин малталт тус бүрийн угаагдсан элс хайргыг тус бүрт нь шалгалтын угаалга хийж

үзэхэд 1-2 ширхэг жижиг хэмжээний тоосонцор тэмдэгт илэрсэн бөгөөд үүнийг тухайн

цооногийн алттай дээж тус бүрд шууд хамаарлаар тарааж тооцож үзэхэд 1-2% болж

байсан нь угаалгын ажил өндөр чанартай хийгдэж байсныг харуулж байна.

Шалгалтын угаалгын үр дүнд зөвшөөрөгдөх хязгаараас хэтэрсэн алдагдал

тогтоогдоогүй. Дээжлэлтийн ажлын явцад шалгалтын угаагчаас гадна ахлах геологич,

хяналтын инженер нар давхар хяналтыг тавьж ажиллаж байлаа.

Лабораторийн ажлын хяналт

Алттай дээжний үлээлгэ ба жигнэлт зэрэг лабораторийн ажлын хяналт шалгалтыг

бид дараах байдлаар хийлээ.

1. Үлээлгийн хяналтыг хийхдээ алтыг үлээж ялгаж авсан 124 ш дээжийн хар шлихийг

дахин үлээж шалгахад үүнээс 4 ш дээжинд 1-2 ш алтны тоосонцор мөхлөг илэрсэн боловч

эдгээр нь жин даахгүй маш бага хэмжээтэй байсан учраас үлээлгийн ажлыг чанар сайтай

хийгдсэн гэж үзлээ.

2. Харин жигнэлтийн хяналтыг илүү найдвартай болгохын тулд нэг дээжийг 2-3 удаа

жигнэж, дээжинд хяналтын жигнэлт хийж үр дүнг баталгаажуулж байсан. “Алтандорнод

Монгол” ХХК-ний лабораторийн жингийн нарийвчлал 0.00001гр буюу мг-ийн мянганы

хувиар илэрхийлэгддэг.



V. СУДАЛГААНЫ ТАЛБАЙН ҮНЭЛГЭЭ

Тухайн районд геологийн болон ашигт малмалын чиглэлийн судалгаа харьцангуй

сайн хийгдсэн бөгөөд Монгол орны хувьд нилээд сайн судлагдсан бүс нутаг юм.

2003 онд “Алтандорнод Монгол”ХХК нь МV-005092 тоот ашигтлалтын тусгай

зөвшөөрлийн хүрээнд үлдэгдэл нөөцийн үнэлгээ өгөх зорилгоор ашиглалтын хайгуулын

ажлыг гүйцэтгэж 640.0 т.м цохилтот өрөмдлөгийн ажлаар 2 шугамын дагуу 36 цооногоор,

124ш дээжинд алтны үлээлгэ, жигнэлт хийсэн. Хажуу талын зэрэгцээ талбайд хийлгэсэн

сорьцын шинжилгээний ажлын үр дүнгээр тухайн ордын алтны дундаж сорьц 892,3 болох

нь тогтоогдсон.

Ордын гарал үүсэл, геологи, геоморфологийн онцлог нь шууд хил залгаа орших

Баянголын дэнжийн алтны шороон ордын шууд үргэлжлэл дээд хэсэг болно.

Хайгуулаар тогтоогдсон хэсэгшил тус бүрээр нь дундаж хэмжигдэхүүнийг авч үзье.

С-1 хэсэгшил: нь хайгуулын 722а-р шугам ба ашиглагдсан хэсэгшил лицензийн

хилээр 3 талаараа хязгаарлагдсан хэсэгшил юм. Хэсэгшилийн урт 77.3- 246.5м урт, 12.8-

50.0м өргөнтэй 7.8мян.м 2 талбайд оршино. Хэсэгшилийн хэмжээнд 14.4м дундаж

зузаантай хучдас хурдасны доор 1.1м дундаж зузаантай элсний давхарга үүсгэсэн,

298мг/м 3 дундаж агуулгатай, 2.5 кг буюу химийн цэврээр 2.3кг алтны боломжтой С

зэрэглэлийн геологийн нөөцийг тогтоолоо.

В-2 хэсэгшил: нь хойд талаараа хайгуулын 722а-р шугам, урд талаараа 723-р

шугамаар ба лизенцийн талбай, зүүн талаараа ашиглалтын үеийн үйл ажиллагаагаар бий

болсон карьер хаягдал хөрсөөр хучигдсан хэсэгшил юм. Дунджаар 252.2м урт, 100м

өргөнтэй 25.3мян.м 2 талбайд оршино. Хэсэгшилийн хэмжээнд 14.0м дундаж зузаантай

хучдас хурдасны доор 1.1м дундаж зузаантай давхарга үүсгэсэн. 408мг/м 3 дундаж агуулгатай,

8.9кг (химийн цэвэр) алтны бодит В зэрэглэлийн нөөцийг тооцож олборлолтод

бэлтгэв.

Талбайн ерөнхий үнэлгээ.

Хайгуулаар тогтоогдсон нөөц нь урьд ашиглагдсан Баянголын дэнжийн ордоос гадна

722а-723-р шугамаар хязгаарлагдсан 1-р түвшиний дэнжийн орд юм.

1986-1989 онд хийгдсэн хайгуулын ажлаар ашиглалтын талбайн хэмжээнд балансын

С1 зэрэглэлийн 447.2кг алтны нөөц тогтоогджээ.

Үүнээс талбайд С1-32-р блокоос 19,4кг, С1-31-р блокоос 75,9кг, С1-30-р блокоос 46,7

кг, С1-63-р блокоос 106,4кг, С1-64-р блокоос 198,8кг алтны нөөц хамрагдаж байна.

(Хавсралт зураг-№4)

Талбайн ашиглагдсан байдал, хайгуулын ажлаар цаашид нөөц өсөх үнэлгээний хувьд

урьд ашиглалтын талбайд уурхай ашиглалт явагдаж, зарим хэсэгт хөрсний овоолго болон

техникийн нөхөн хийгдсэн, нөхөн сэргээлт хийгдээгүй газрууд байгаа бөгөөд, одоо нөөц

орж байгаа талбайн хувьд л хөндөгдөөгүй байгаа нь нөөц өсөх боломжгүйг харуулж

байна. Харин техноген (үүсмэл) шороон орд бий болсон байх боломжтой гэж үзэж байна.

Иймд ордыг олборлох явцад хайгуулын ажил хийж гүйцэтгэнэ.

Тухайн хайгуул хийгдсэн хэсэгт захын малталтын хамгийн бага агуулга 70мг, элстэй

давхаргын ашигтай байх зузаан нь 0.4м ба талбай нь дэнжийн доод талдаа лицензийн

хилээр хашигдсан, дээд талдаа ашиглагдсан талбай болон алтны агуулгагүй талбайгаар

хаагдсан байгаа тул аашид алтны шороон ордын хувьд нөөц өсөх боломжгүй юм.



Баянголын дэнжийн алтны шороон ордын нэмэлт хайгуулын ажлын үр дүнгээр

бодит В зэрэглэлийн 1 хэсэгшилд 8.9кг, боломжит С зэрэглэлээр 2.3кг, нийт В+C

зэрэглэлээр 11.2кг (хим.цэв) алтны нөөцийг тогтоож олборлолтонд бэлтгэсэн юм. Нийт

нөөцийн хүрээний урт 246м, дундаж өргөн 125м бөгөөд 14.1м хучаастай, 1.1м зузаан

ашигт давхаргад 371мг/м 3 дундаж агуулгатай ба хучаас 467.1мян.м 3 , элс 36.3мян.м 3 болно.



VI. ОРДЫН ЭЛСНИЙ НАЙРЛАГА ТЕХНОЛОГИЙН ШИНЖ ЧАНАР

Ордын технологийн судалгааг голлон уг ордод урьд өмнө гүйцэтгэсэн судалгааны

материал, уулын ажлын үр дүн, мөн зэргэлдээх ордуудад хийгдсэн хайгуулын болон бусад

эх үүсвэрүүдэд түшиглэн харьцуулах аргаар хийж гүйцэтгэлээ.

Тухайн дүүрэгт урьд нь хайгуулын ажил хийгдэж одоо ашиглагдаж байгаа Туул,

Баянгол, Тосонгийн полигонуудын бүлэг ордуудтай гарал үүсэл, тогтоцын хувьд нэгэн цаг

үед үүссэн байдаг нь тус ордуудад хийгдсэн технологийн судалгаантай ижил төстэй зүйл

ажиглагддаг.

1989 онд Дархан геологийн экспедицийн Туулын анги геологич Х.Баярсайхан,

Д.Намсрайжав нарын Заамарын өмнөд хэсэг Туул голын тохойролд хийсэн алтны шороон

ордын эрэл, эрэл үнэлгээний ажлаар Загцахын голын амны адаг Туул голын дэнжийн

хэсэгт цохилтот өрмөөр эрэл хайгуулын ажил явуулахдаа ордын элсний найрлага бүрэлдэхүүн,

алтны сорьц, мөхлөгийн хэлбэр хэмжээ ширхэглэгийг нарийн тодруулж

технологийн шинж чанарыг дараахь байдлаар тодорхойлжээ.

Геологи хайгуулын ажлын явцад лабораторийн сорьцыг ордын хэмжээнд өөр өөр

цэгээс хийсэн бөгөөд тэр нь Туул голын хөндийн татамын болон дэнжийн хэсгийг

бүрдүүлэгч сэвсгэр хурдасыг хамарсан байдаг.

Ширхэгийн

хэмжээ

Хайрга,

хайрганцар

Занарын

элюви

Сэвсгэр хурдасны найрлага, бүрэлдэхүүн

Хүснэгт №7

Ширхэглэлийн гарц, / хувь /

+200

-200 -100 -60 -30 -15 -8 -2 -1

булж

-0.5 Бүгд

+100 +60 +30 +15 +8 +2 +1 +0.5

илт

- 4.3 3.2 6.1 11.1 8.2 11.3 22.7 18.7 14.4 100 5

0.4 4.1 6.8 10.1 12.4 8.4 10.0 18.6 18.4 10.8 100 5

- - - 6.7 17.6 7.1 21.3 21.4 16.7 15.3 100 -

Алт агуулагч үеийн хучдас хурдас нь ургамлын үндэс бүхий өнгөн хөрс, элсэн

чулууны маш жижиг ширхэгтэй үйрмэг, барьцалдсан супесь, суглинк, элсэн чулууны

жижиг нарийн үелэлтэй цөөн тохиолдох бул чулуунаас бүрдэнэ.

Алт агуулсан үе нь голчлон шаварлаг занар, элсэн чулуу, ховор тохиолдох кварцын

жижиг үйрмэгээс бүрдэх хайрга хайрганцарын зузаалгаас тогтоно. Энэ хурдасын найрлага

нь технологийн сорьцлолтын судалгаагаар ордын дагуу онц өөрчлөлтгүй болох нь

тогтоогдсон.

Хурдасын найрлагын судалгаагаар 200 мм-с дээш буюу бул чулууны агуулга нь 5%

хүрэхгүй байна.

Хайрга, хайрганцарын элэгдэл янз бүр бөгөөд найрлагын хувьд шаварлаг занар (40-

45%), алевролит (20-25%), хувиралд орсон элсэн чулуу (10-15%), кварц (5%), боржин(5%)

зэргээс бүрэлдэнэ.

Алтны сорьц тогтоосон хүснэгт, 1989 он

Хүснэгт №8

Шугамын Малталтын Фракци

Сорьц

Д/д

дугаар дугаар мм Дээжээр Шугамаар

1 886 72-80 +1.0-2.0 910

909

2 +1.0-2.0 908.2



3 888 68.72.76 +1.0-2.0 887 887

4 894 58-78 +0.5-1.0 875 875

5 897 38-54 +1.0-2.0 892 892

6 901 24-40 +0.5-1.0 931.2

7 92-104 +2.0-4.0 893.2

912

8 905 40-56 +1.0-2.0 882 882

9 912 24-40 +0.5-1.0 908 908

10 916 058-070 +1.0-2.0 840

11 42-26 +1.0-2.0 869

854

12 920 32-48 +1.0-2.0 912 912

Ордын дунджаар сорьц 892.3

Эрдэсийн шинжилгээгээр хүнд ширхэглэлийн хувьд магнетит, ильменит, титаномагнетитаас

бүрдэх бөгөөд 0.01-3г/м 3 -ийн хэмжээтэй байна. Үүнээс үйлдвэрлэлийн ач

холбогдолтой ашигт эрдэс нь алт болно.

Технологийн судалгааны дүнгээр 100мм-ээс дээш хэмжээтэй ширхэглэг 5% -аас

бага, шаварлаг фракцын хэмжээ 15%-с ихгүй байгаа нь элсний угаагдах чанар сайн байгаа

үзүүлэлтийг хангана.

Алтны торон шинжилгээний үр дүнгийн хүснэгт

(Хайгуулын 878, 882-р шугам. 1989 он)

Хүснэгт №9

мөхлөгийн

хэмжээ. мм

Ангилал дахь алтны

жин.

мг

мөхлөгийн

тоо

агуулга.

%

Нэг

мөхлөгийн

дундаж жин.

мг

сайн

Мөлгөржилт. %

+2.0 141.6 2 28.91 70.8 100

-2.0+1.0 42.2 4 8.62 10.55 25 75

-1.0+0.5 140.5 6 28.68 2.34 30 70

хагас

мөлгөржсөн

мөлгөржөөгүй

-0.5+0.25 123.6 303 25.23 0.41 10 65 25

-0.25 41.9 589 8.55 0.071 20 80

Дүн 489.8 904 100% 0.54

Алтны мөхлөгийн хэлбэр

(ГТЛ1989 он) Хүснэгт №10

Нэр

Дээжийн дугаар

1 2 3 4а 4б

Хавтгай/пластинчатая/ 85.7 81.7 49.8 70.9 57.7

Хумхиа/ Комковидная/ 13.7 15.2 49.7 16.3 20.3

Зөв биш/неправильная/ 0.6 3.1 0.5 12.8 22

Бүгд % 100 100 100 100 100

Өмнөх хайгуулын ажлаар Геологийн Төв лабораторид хийлгэсэн технологийн

туршилтаар технологийн шинж чанарыг дараахи байдлаар тогтоожээ.

- Эзэлхүүн жин сийрэг байдлаар 1602кг/м 3 , цул байдлаар 1985кг/м 3

- Хувийн жин 2.81-2.87 гр/см 3



- Шүүрэлтийн коэффициент 9м/сек

- Олборлолтын мөргөцгийн налуугийн өнцөг хуурай нөхцөлд 38-44 о устай нөхцөлд

33.6-39 о

- Ордын хэмжээнд хурдасны сийрэгшилтийн итгэлцүүр дундажаар 1.24 болох нь

тогтоогдсон болно.

Баяжуулалтын туршилтын үр дүнгээс харахад элсэн дэх алтыг хоригтой цоргоор

баяжуулахад металл авалт 91.8%, тунаах машинаар баяжуулахад 93.2%-ийн металл

авалттайгаар тус тус баяжуулан авч болох нь харагдаж байна. Баянголын орд дээр “Эрэл”

ХХК-ын олборлолтын үед технологийн хаягдал нэлээд их байсан нь хаягдал эфелийн

дээжлэлтээр батлагддаг бөгөөд 2006 оноос “Алтандорнод Монгол” ХХК ашиглаж байх

үед хаягдал харьцангуй багассан байдаг. Харин 2014 оноос зэргэлдээ орших MV-000005

ашиглалтын талбайд “Платниум ланд” ХХК нь уурхайчид баяжуулалтын технологийг

шинэ түвшинд гаргаснаар орд газрыг хаягдалгүй иж бүрэн ашиглах тал дээр онцгой

анхаарч ажилласнаар металл барилтыг 92-95%-оос хүргэж чадсан байна.

Тунаах машинаар баяжуулсан баяжуулалтын металл авалт арай илүү байгаа боловч

үйлдвэрлэлийн нөхцөлд ашиглахад зардал өндөрөөс гадна тэжээлийг тогтмол өгөх

шаардлагатай байдаг.

- Үйлдвэрлэлийн үед угаах үйл ажиллагааг угаах төхөөрөмж /скруббер бутар/,

ПГШ-50 аар гүйцэтгэж хийх.

- Олон дамжлагат өргөсгөсөн хоригтой цоргыг хэрэглэх.

- Хоригтой цоргоноос гарсан баяжмалыг тунаах машин эсвэл сэгсрэх ширээ,

ИТОМАК –төвөөс зугатах хүчний сеператор дээр баяжуулалт явуулах боломжтой юм.

Эдгээрийг үндэслэн дараах олборлолтын технологийн схемийг санал болгожээ.

АНХДАГЧ ХҮДЭР

УГААЛТ БА ШИГШИЛТ

- 20 мм + 20

мм

ШЛЮЗ

ТУНААХ

Баяжмал

хаягдал

Баяжмал

ШИГШИЛТ

хаягдал

ЛОТКИ



Баяжмал хаягдал БАЯЖУУЛАХ ШИРЭЭ

Баяжмал завсарын хаягдал

Схем-1. Үйлдвэрлэлд санал болгож буй алт баяжуулах технологийн бүдүүвч.

Тус орд дээр явуулсан судалгаа болон өмнө нь хийгдсэн Туулын ангийн судалгаа

зэрэгтэй харьцуулсан дүнгээр алтны шороон ордын угаагдах чанар сайн, баяжуулахад

хялбар дөхөмтэй болох нь тодорхойлогдсон.

Баянголын дэнжийн ордын технологийн шинж чанар, элсний найрлага нь хориод

жилийн олборлолт ашиглалтын явцад маш сайн судлагдан нэгэнт тодорхой болсон орд

учраас бид дахин технологийн судалгааг нэмж хийх шаардлагагүй гэж үзсэн.

Ордын технологийн судалгааг голлон уг ордод урьд өмнө гүйцэтгэсэн судалгааны

материал, уулын ажлын үр дүн, мөн зэргэлдээх ордуудад хийгдсэн хайгуулын болон бусад

эх үүсвэрүүдэд түшиглэн харьцуулах аргаар хийж гүйцэтгэсэн.

Ордын нөөцийн тайланг голлон 2014-2015 онд уг ордод гүйцэтгэсэн судалгааны

материал, уулын ажил болон угаалга баяжуулалтын ажлын үр дүн, мөн зэргэлдээх сайн

судлагдсан ордуудад хийгдсэн хайгуулын болон бусад эх үүсвэрүүдэд түшиглэн

харьцуулах аргаар хийж гүйцэтгэлээ.

Тухайн дүүрэгт урьд нь хайгуулын ажил хийгдэж одоо ашиглагдаад дуусч байгаа

Туул, Баянгол, Тосонгийн дэнжийн полигонуудын бүлэг ордуудтай гарал үүсэл, тогтоцын

хувьд нэгэн цаг үед үүссэн байдаг нь тус ордуудад хийгдсэн технологийн судалгаатай

ижил төстэй зүйл маш их ажиглагддаг.

Нэн ялангуяа бидний шинээр нөөц тогтоосон хэсэг нь биеэ даасан тусдаа орд

хуримтлал бус Баянголын дэнжийн ордын шууд үргэлжлэл болох зүүн бортын хэсэг учир

технологийн болон баяжигдах шинж чанараар ижил байх нь тодорхой юм.

Иймд тухайн ордуудад хийгдсэн технологийн туршилтын ажлуудын үр дүнг өөрийн

судалгааны ажилтай нэгтгэн дүгнэж үр дүнг харьцуулсан.

Дарханы геологи хайгуулын экспедицийн Туулын ангийн С.Сүхбаатар,

О.В.Степанов нарын зохиогчтой 1984-1986 оны Туул голын Баянголын полигоны алтны

шороон ордын урьдчилсан хайгуулын тайланд ордын технологийн судалгааг нарийвчлал

сайтай тодорхойлсон байна. Энэ ажлаар 3.12 м 3 ба 6.06м 3 хэмжээтэй 2ш технологийн дээж

авч 1987 онд ГТЛ-д тодорхойлуулжээ.

Геологи хайгуулын ажлын явцад технологийн сорьцыг ордын хэмжээнд өөр өөр

цэгээс хийсэн бөгөөд тэр нь Туул голын хөндийн татамын болон дэнжийн хэсгийг

бүрдүүлэгч сэвсгэр хурдасыг хамарсан байдаг.

Мөн Цагаанбулагийн хөндийн татам ба дэнжийн ордын технологийн шинжилгээг

1997онд Дарханы “Монгол алт” ХК-ны харъяа Цагаанбулагийн алтны үйлдвэрт хийлгэсэн

байна.



№ Үзүүлэлт

1 Ордын тогтоц

2

3

4

Алттай давхарга

(элс)

Булжилтын

итгэлцүүр

Алтны

мөхлөгий

н хэмжээ.

Баянголын дэнжийн ордын элсний найрлага, технологийн шинж

чанарыг хил залгаа ордуудтай харьцуулсан хүснэгт

Хүснэгт №11

>0.5м

м

<

0.5мм

Баянголын дэнжийн орд

/ГТЛ-1987он/

Хоёр давхаргатай энгийн

урт 7.4 км

Саарал. шаргалдуу саарал

өнгийн элс, элсэнцэрэр

чигжигдсэн дунд, том

ширхэгтэй. сайн

мөлгөржсөн хайрга.

хайрганцар (40-50%)

Цагаанбулагийн орд

/Цагаанбулаг алтны

үйлдвэр 1997он/

Нэг давхаргатай энгийн

урт 1.9 км

Том дунд зэргийн

хэмжээтэй муу, дунд

мөлгөржсөн хайрга,

шаравтар өнгийн

элсэнцэр шавранцар

дүүргэгчтэй

Баянголын

2-р дэнжийн орд

/2017/

Нэг давхаргатай энгийн

урт-0.6м

Дунд хэмжээтэй, муу.

дунд мөлгөржсөн хайрга

40-50% орчим агуулсан

ногоовтор саарал өнгийн

нарийн хайрганцар.

элсэнцэр

3-5 % 2.6 % 2-3 %

69.80 % 56.40 % 89.68 %

30.20 % 43.60 % 10.32 %

5 Сэвсгэр үеийн нягт 1.601 т/м 3 1.62 т/м 3 1.6 т/м 3

6

Шлихийн эрдсийн

найрлага

Ижил Ижил Ижил

7

Давхаргын улны

бүтэц

Ижил Ижил Ижил

8 Алтны сорьц 920 865 913.9

9

Элсний угаагдах

чанар

0.12 хялбар 0.04 хялбар Хялбар

10

Элсэн дэх хэмхдэс

чулуулгийн

найрлага

Шаварлаг занар, элсэн чулуу,

алевролит, ховроор боржин

ба кварц

Шаварлаг занар,

боржиндиорит, элсэн

чулуу, алевролит. кварц

Ногоон занар, кварцамфиболт

занар,

занаршсан андезит. кварц

11

Алтны мөхлөгийн

хэлбэр

12 Алтны мөлгөржилт

нимгэн хавтгай 75-87.8%,

хумхиа 8.9-16.5%,

шөрмөслөг, хальс маягийн

3.5-8.3%

76.5% сайн

22.0% дунд

3.5 % сул

нимгэн хавтгай 86%,

хумхиа утаслаг 14%

Сайн ба дунд 84.0%

Сул 12.96%

Гонзгой 15%

нимгэн хавтгай 49.17%.

хумхиа 15.83%.

зузаан хавтгай 20%

Сайн 82.5%.

дунд 17.5%.

Эдгээр ордуудад технологийн туршилтын үр дүнгээр сонгон авсан баяжуулалтын

технологийн схем нь цаашдын ордын ашиглалт олборлолтын явцад тохиромжтой болох нь

нэгэнт батлагдсанаар тухайн ордуудыг ашиглаж дуусчээ.

Иймд орон зайн хувьд нэг дүүрэгт шууд хил залган оршдог, баяжуулалтын

технологийн шинж чанараар ижил төстэй дээрхи 2 ордын технологийн шинж чанарыг

дээрхи хүснэгтээр харьцуулав.



VII. ОРДЫН ГИДРОГЕОЛОГИЙН НӨХЦӨЛ

Туулын алтны шороон ордуудын усан хангамжийг гидрогеологийн нөхцөлөөр нь

гадаргын болон хөрсний гэж хоёр ангилж байна. Гадаргуугийн усны ангилалд хайгуулын

талбайн баруун хязгаараар урсах өмнөөс хойш чиглэлтэй тогтмол урсгалтай Туул гол

болно. Туул гол нь жилийн дөрвөн улиралд, гольдрол нь тахирлал, тохойрол ихтэй олон

тооны жижиг арал, хар устай, 30-50 м өргөн, 0.5-1.6 м, зарим хэсэгтээ 2.5 м хүртэл гүнтэй

байдаг. Урсгалын хурд нь 0.3-11 м/сек, хөндийн хэвгий нь 2-6 градус байх ба цэнгэг устай

тул аж ахуйн болон ундны усанд ашигладаг. Зуны улиралд тодорхой гүүр гарамаас бусад

хэсгээр авто техник болон ердийн хөсгөөр гарах боломж муутай, манай улсын томоохон

голуудын нэг юм.

Хайгуулын талбайд хөрсний усны түвшин харьцангуй доор байдаг нь хайгуулын

ажлын явцад тогтоогдсон бөгөөд цооног тус бүрд усны түвшинг хэмжиж холбогдох

журналуудад тэмдэглэсэн болно. Судалгаагаар ордын татамын хэсэгт хамгийн их

усжилттай бөгөөд бараг Туул голын түвшинээс эхлэн уст үе тогтоогддог.

Дэнжийн хувьд 10м-ээс эхлэн уст үе тогтоогдсон бөгөөд ундарга нь 0.11-0.33л/с

болж байна. Усны ундарга татам уруу ойртох тусам нэмэгддэг.

Хөрсний усны түвшин нь улиралын чанартайгаар өөрчлөгдөж байдаг бөгөөд хавар,

намрын цагт хамгийн дээд цэгтээ хүртэл дээшилдэг нь ажиглагддаг. Ус агуулагч үе нь

жижиг ширхэгт элс, жижиг хэмжээний хайрга агуулсан элс хайрганцараас тогтох бөгөөд

5-8м зузаантай шаварлаг хурдсаар хучигдана. Доод суурь нь палеозойн настай хувирмал

чулуулгийн шаварлаг өгөршилд орсон хэсэг болно. Ус агуулагч үе нь Туул голын болон

гадаргуугийн усны урсгалтай гидравлик холбоотой байдаг.

Хөрсний усны түвшин нь өмнөх судлаачдын хийсэн өрөмдлөгийн зүсэлтэн дээр

голын гольдрол хэсгээс дэнжийн хэсэг рүүгээ аажим намссан шугам үүсгэсэн нь

харагддаг.

Урьд хийгдсэн хайгуулын ажлын үр дүнд хэмжиж тогтоосноор 1 ба 2-р эрэмбийн

дэнжид уст үеийн түвшин дунджаар газрын гадаргуугаас доош 10-18 метрт байна гэсэн

үзүүлэлт харагдаж байгаа юм.

Усны химийн найрлага нь гидрокарбонат, кальц магнийн агуулгатай цэнгэг учир

ямарч хэрэглээнд тохирно.

Тухайн орд нь гидрогеологийн нөхцөлийн хувьд усан хангамж харьцангуй их,

хөрсний усны түвшин ихэнхи тохиолдолд ашигт давхрагаас дээгүүр тогтоогдож байна.

Харин шинээр нөөц тогтоосон 2 хэсэгшилийн хэмжээнд уст үе давхарга

тогтоогдоогүй нь хөрс хуулалт, элс олборлолтын ажилд хүндрэл учруулахгүй сайн талтай.

Ашиглалтын талбайн хэмжээнд одоогоор усан сан болгон шууд ашиглаж байгаа 2ш

устай карьер 1.0км хүрэхгүй зайд байгаа учир уурхайн усан хангамжийн асуудал бүрэн

шийдэгдсэн гэж ойлгож болно.

Иймд гидрогеологийн тааламжтай нөхцөлд орших уг орд газрыг ашиглах техник

эдийн засгийн үндэслэлд нарийвчлан тусгах, баяжуулах технологи, хөрс хуулалт, элс

олборлолтын зохистой горимыг зөв сонгох шаардлагатай болох нь тогтоогдож байна.

Талбай нь Хангай-Хэнтийн гидрогеологийн мужид хамаарах ба Туул голын сав

газарт байрлана. Ордыг эзэмших нөхцөлийг тодорхойлох гидрогеологийн үндсэн хүчин

зүйл нь алт агуулагч аллювийн хурдас мөн уст давхарга болж байгаа юм. Энэ уст хурдас

нь Туул голын татмын хэмжээнд өргөн хэмжээгээр тархсан доод Дөрөвдөгчийн болон



Орчин үеийн алювийн хурдсууд хамаарна. Уст үеийн зузаан өрмийн цооногуудын

судалгаагаар 2.5-15.0 м болно. Ус агуулагч чулуулаг нь элсэнцэр шавраар хучигдсан

хайрга, хайрганцарын янз бүрийн ширхэгтэй элсэрхэг хурдсаар баяжигдсан үе байдаг.

Уст давхарга нь голчлон хур тунадасны ус болон ан цавархаг чулуулгаас урсаж ирэх

газрын доорхи усаар тэжээгдэнэ.

1986-1988 оны хайгуулын ажлын үеэр хийсэн гидрогеологийн судалгааны явцад

Туулын полигоны ордыг 8 хэсэгт хуваан тус тусын гидрогеологийн үзүүлэлтүүдийг

тодорхойлжээ. Бидний нөөц бодсон талбай нь энэхүү хуваасан хэсгийн 3 болон 4-рт

хамаарагдаж байна.

3-р хэсэг нь хайгуулын судалгааны үр дүнд дараах үзүүлэлтүүдийг гаргажээ.

Хурдасны -ус нэвтрүүлэх чадвар: хоногт 365.4м 2

-Нэвчилтийн итгэлцүүр: хоногт 43.4м

-Усны зарцуулалт: хоногт 344.5м3 байсан байна.

Харин 4-р хэсэг болох талбайн хэмжээнд доорхи үзүүлэлтүүд гарчээ.

Нэвчилтийн итгэлцүүр: хоногт 22.7м

Усны зарцуулалт: хоногт 135м3

Ус нь гидрокарбонат-натри-кальцийн найрлагатай байна.

Дөрөвдөгчийн аллювийн хурдас дахь гүний ус нь цэнгэг, эрдэсжилт 0.4 г/л-ээс

илүүгүй, Рh-ийн хэмжээ 7.5-8.4. Ерөнхий хатуулаг 4.3 мг-экв-ээс илүүгүй. Газрын доорхи

ус нь найрлагаараа ундны усны шаардлагыг бүрэн хангана.



VIII. НӨӨЦИЙН ТООЦОО

VIII.1. Нөөцийн тооцооны жишиг үзүүлэлтүүдийн сонголт

Ордын жишиг нь эдийн засаг, геологийн үзүүлэлт бөгөөд техник эдийн засгийн

тооцоон дээр тулгуурлан бодогдох бөгөөд уг орд газрыг ашигт малтмалыг олборлох,

боловсруулах, түүнийг бүрэн дүүрэн ашиглагдахад чиглэгдэх юм.

Үндсэн жишиг үзүүлэлт нь ордын үйлдвэрлэлийн хамгийн бага агуулга болон захын

агуулгыг тухайн металлын өнөөгийн зах зээлийн ханштай уялдуулан үнэн зөв

тодорхойлоход оршино.

Үйлдвэрлэлийн бага агуулга нь орд газрыг ашиглахад ашигтай байхуйц шороон

ордын ашигт давхрага дахь металлийн хамгийн доод агуулгыг тодорхойлох эдийн засгийн

чухал үзүүлэлт юм. Геологийн үзүүлэлтийн хувьд уг ордын ашигт малтмалын тархалтын

зүй тогтол, газрын хэвлий дэх эрдсийг иж бүрэн, хамгийн бага хаягдалтайгаар үр ашигтай

ашиглах боломжит нөхцөлийг бүрдүүлэхэд чиглэгдэх юм.

Орд газар нь уул техникийн харьцангуй энгийн нөхцөлд оршдог бөгөөд газар зүйн

хувьд тохиромжтой байршилд, эдийн засаг, дэд бүтэц сайн хөгжсөн бүсэд хамаарагдаг нь

эдийн засгийн хувьд ашигтай ажиллах боломжийг нэмэгдүүлж байгаа юм.

1986 онд ГУУҮЯамны үйлдвэрлэл эрдэм шинжилгээний институтээс Заамарын

талбайн алтны шороон ордын үнэлгээний жишгийг боловсруулж баталсан.

Мөн Хайлаастын ордын тогтмол жишгийг 1985 онд 38 тоот протоколоор, Баянголын

хэсгийн тогтмол жишгийг 1987 онд МН-01 тоот протоколоор тус тус баталсан.

Тухайн үед баталсан нөөцийн тооцооны жишиг үзүүлэлтүүд нь хэсэгчилэн олборлох

Баянголын дэнжийн хэсэгт дараахи байдлаар авчээ. Үүнд:

- Давхарга хязгаарлах захын хамгийн бага агуулга химийн цэврээр 140мг/м 3

-

Захын малталтын хамгийн бага агуулга хөрс хуулалтгүй үед химийн цэврээр

140мг/м 3 , хөрс хуулалттай үед хөрс элсний харьцааны нэгж тутамд 50мг/м 3 –аар

нэмэгдүүлэх

- Үйлдвэрлэлийн хамгийн бага агуулга нь хөрс хуулалтгүй тохиолдолд 690мг/м 3

(блокын элсний хэмжээ 350мян.м 3 -ээс хэтрэхгүй) хөрс хуулалттай үед хөрс хуулалтын

итгэлцүүр тутамд 50мг/м 3 –аар нэмэгдүүлэх

- Элсний хамгийн бага зузаан -0.4м

- Нөөцийн хүрээний хамгийн бага өргөн -20м

- Жишгийн бус үзүүлэлттэй цонхны хамгийн бага өргөн -40м

Гэсэн хэдий ч эдгээр жишгүүд цаг үеийн, болон техник технологийн шаардлагаар

нэгэнт хоцрогдсон учир бид нөөцийн тооцооны жишгийг өнөөгийн олборлолтын

түвшинтэй дүйцүүлэн шинэчлэн тогтоолоо.

Техник технологийн горимтой уялдуулсан, олборлолтын үйл ажиллагааны үр дүн нь

ашигтай байх үйл ажиллагааны түвшинг хангахуйц нөхцөлийг бүрэлдүүлж тухайн районд

сүүлийн үед нөөц бодогдсон ордуудад голлон хэрэглэж байгаа дараахь байдлаар жишиг

үзүүлэлтүүдийг сонгон авч хэрэглэсэн болно.

Үүнд:

Смин=

Р

Цм х Кп х Кб



8500

С мин = =0,059 ≈ 60мг/м 3

165 000 х 0,918 х 0,940

Смин – үйлдвэрлэлийн хамгийн бага агуулга, мг/м 3

Р – 1 м 3 элс олборлон баяжуулах зардал, төг, (8500)

Кб – бохирдолтын итгэлцүүр, (0.940)

Цм – 1 гр алтны борлуулах үнэ, төг, (165 000)

Кп – металл авалтын итгэлцүүр, (0.918)

Захын малталтын алтны агуулгыг дараах томъёогоор тодорхойлов:

Үүнд:

С ср =

Ht

х 10 + Сmin = 13.1 х 10 + 60 = 191 мг/м3

mn

Cmin - алтны үйлдвэрлэлийн малталтын хамгийн бага агуулга, мг/м 3

Нт - хучаасын дундаж зузаан, м

mn - алттай давхаргын дундаж зузаан, м

10- 1.0 м 3 хөрс хуулалтын итгэлцүүр 1-ээр нэмэгдэхэд түүний зардалтай

дүйцэх алтны агуулгын хэмжээ

Сср – ордын хэсэгшилийн үйлдвэрлэлийн дундаж алтны агуулга, мг/м 3

Нөөцийн тооцооны жишгийн үзүүлэлтийг дурьдвал:

- Зүсэлтэнд давхарга хязгаарлах захын агуулга -60мг/м 3

- Ашигт давхаргын хамгийн бага зузаан -0.4м

- Ашигт давхрага доторх ядуу агуулгатай хэсэг буюу хоосон хэсгийн хамгийн их

зузаан -0.8м

-

Нөөцийн хүрээнд багтаах захын малталтын агуулгын доод хэмжээ – 10хКх +60мг/м 3

(Кх -Хөрс хуулалтын итгэлцүүр)

- Үйлдвэрлэлийн нөөцийн хүрээ тогтоох захын малталтын тооцоонд оруулах доод

агуулгын хэмжээ – 191мг/м 3

- Ашигт давхрагын хамгийн бага өргөн -20м



VIII.2. Нөөц тооцооны арга, аргачлал

Тус орд нь Туул голын дэнжийн захыг дагаж тууз маягаар нэг урсац үүсгэн сунаж

тогтсон тул нөөцийн хэмжигдэхүүнүүдийг геологийн босоо зүсэлтийн арифметик

дунджаар тооцоолов. Ийм учир ордын хэсэгшилүүд нь суналын дагуу дээд доод

хязгаарууд нь хайгуулын шугамаар хажуу талууд нь ашигласан талбайн хил болон захын

малталтууд, ашиглагдсан талбайгаар хязгаарлагдав.

Нөөцийн тооцоонд ашигласан 722а, 723-р хайгуулын шугмыг 2003 онд

“Алтандорнод монгол” ХХК нь ашиглалтын хайгуулын ажлаар өрөмдсөн. Эдгээр

хайгуулын шугмуудад байгаа цооногуудын үр дүнг ашиглаж нөөцийг тооцоолсон.

Нөөцийг өгөгдсөн шугамуудын үзүүлэлтүүдийн жигнэсэн дунджаар тухайн орд

үүсгэгч геоморфологийн хэмтэй дүйцүүлэн хязгаарлаж, нөөцийг хэсэгшил бүрээр нь тус

бүрд нь тооцоолж нэгтгэн дүгнэв. Шугамын аргаар нөөц тооцохдоо хайгуулын шугамын

дагуу босоо масштаб нь 1:100, хэвтээ харьцаа нь 1:1000 масштабтай зүсэлтийн зураг

хэрэглэн, 1:2000-ны харьцалттай дэвсгэр зурагт буулган, дээр дурьдсан жишигийн

үзүүлэлтүүдээр хил заагуудыг ялган, зүсэлтийн доод хэсэгт хүснэгтээр дундаж

үзүүлэлтүүдийг бичив.

Ордын нөөц тооцоолох дэвсгэр зурагт малталтуудыг байр зүйн солбицлуудаар

байрлуулан, тооцоолсон дундаж үзүүлэлтүүдийг бичиж, жишигийн захын агуулгаар ул

чулуулгийн гадаргын байрлалтай уялдуулан хил заагийг тогтоов.

Ордын өргөний хил заагийг жишигийн захын агуулга бүхий малталт болон түүнтэй

зэрэгцээ орших ядуу агуулгатай малталт хоорондын зайн хагасаар хязгаарласан болно.

Ихэнхи тохиолдолд хэсэгшлэлийн хилийг ашигласан талбайн хил болон захын

малталтаар хязгаарлав.

VIII.3. Нөөцийн тооцооны дундаж үзүүлэлтийг бодсон аргачлал

- Дээжийн агуулга тодорхойлох:

Цооногийн дээжийн үр дүнгээр агуулгыг дараахь томъёогоор тодорхойлов.

С=

V

A

С - Ахицийн агуулга, мг/м 3

А - Дээжинд байгаа алтны хэмжээ, мг

V - Дээжийн эзэлхүүн, м 3

Дээжийн эзэлхүүнийг тооцоолохдоо башмакын гадна диаметрээр (245мм) авсан

онолын эзэлхүүнээр тооцсон.

VIII.4. Малталтын дундаж агуулга тодорхойлох:

Малталтын дундаж агуулгыг сорьцлолтын алхам ижил тохиолдолд дундаж

агуулгуудын нийлбэрийг сорьцын тоонд хуваах буюу доорхи томъёогоор тодорхойлсон

болно.

См

С а

n

C

См a

n

- Малталтын дундаж агуулга

- Сорьцын агуулгын нийлбэр

- Сорьцын тоо



Хэрэв ахицийн урт харилцан адилгүй тохиолдолд доорхи томъёог хэрэглэн

малталтын дундаж агуулгыг бодсон болно.

c м с м си

ми

Cм

.....

1 1 2 2

м

м1+м2+........мn - Ахицийн урт

с 1 +с 2 +........с n - Тухайн ахицид харгалзах металлийн агуулга, мг/м 3

м - Давхрагын зузаан буюу ахицуудын нийлбэр

-Шугамын дундаж агуулгыг тодорхойлох:

W

С w

М

Сw - Шугамын дундаж агуулга, мг/м 3

w - Шугамын босоо нөөцийн нийлбэр, мг/м 2

м

- Давхрагуудын зузааны нийлбэр, м

VIII.5. Хэсэгшилийн дундаж агуулга, зузаан нөөцийг тодорхойлох арга

Хайгуулын шугамууд, тэдгээрийн цооногууд өөр хоорондоо ижил зайтай байдгаас

үндэслэн хэсэглэлийн алтны нөөцийг малталтуудын дундаж агуулгыг зузаанд нь жинлэх

буюу “босоо нөөцийн” үзүүлэлтээр дараахи томъёогоор тооцлоо.

Wм

C

х

томъёогоор тус тус бодлоо.

мn

Сx - Хэсэгшилийн дундаж агуулга, мг/м 3

Wм - Хэсэгшилд орсон хайгуулын шугамын босоо нөөцийн нийлбэр, мг/м 2

мn- Хэсэгшилд орсон хайгуулын шугам дахь давхаргуудын нийлбэр зузаан, м

Малталтын хэмжээнд бодогдсон босоо нөөцийг дээжийн дундаж агуулга, зузааны

үржвэрүүдийн нийлбэрээр тооцсон.

Хөрс ба элсний дундаж зузааныг

м1 м ми

M

2....

G

томъёогоор тодорхойлов.

n

м1+м2…..мn -Хэсэгшил доторхи нөөц бодолтод орсон малталтууд дахь хөрс ба

элсний зузаан. м

n -Тооцоонд орсон малталтын тоо

Хэсэгшилийн талбайг тодорхойлох хэмжилтийг 1:2000-ны масштабтай байр зүйн

зурган дээр хэсэгшил талбайг AutoCad программаар тооцоолсон болно.

Нөөцийн зэрэглэлийг тооцохдоо 100х20м-ийн торын нягтралтай хэсэгшилүүдийг тор

хангагдсан гэж үзэн B зэрэглэлд хамруулав.

Нөөцийн В зэрэглэлд хангах боломж бүрдүүлсэн бөгөөд тус ордын тогтоц, хэлбэр

ашигт болон хучаас давхрагуудын зузаан, алтны тархалтын ерөнхий зүй тогтол зэргийг

ашиглалтын ажил явуулахад бололцоотойгоор тогтоосонд ажлын үр дүн оршино.

Хайгуулын ажлыг Туул голын Баянголын дэнжийн хэсэгт хийж гүйцэтгэсэн.

Хайгуулын ажлын явцад нийт 2 хайгуулын шугамаар 26 цооногийн үр дүнгээр бодитой ба

боломжит (В+C) нөөцийн ангилалд хамрагдах 2 хэсэгшилд химийн цэврээр нийт 11.2 кг

алтны нөөц тогтоогдсон юм. (Хүснэгт №15-г үзэх)



Нөөцийн хэсэглэлүүдийн талбай бодсон хүснэгт


Д/д

Хэсэгшилийн дугаар Блокын талбайн хэмжээ м 2

нөөцийн зэрэг

/ArcCad программаар/

1 C-1 7 781.0

2 B-2 25 330.0

Бүгд 33 111.0

722а

Ордын нөөцийн тооцоонд орсон цооногуудын үзүүлэлт

Цооногийн

дугаар

Дээжлэлтийн

интервал

-ээс хүртэл

Дээжийн

агуулга, мг/м 3

Босоо нөөц

мг/м2

30

12.0 12.4 377 151

12.4 12.8 375 150

32 14.4 14.8 439 176

34 13.6 14.0 225 90

14.0 14.4 505 202

36

13.6 14.0 306 122

14.0 14.4 345 138

12.4 12.8 198 79

12.8 13.2 91 36

13.2 13.6 85 34

38

13.6 14.0 - -

14.0 14.4 203 81

14.4 14.8 41 16

14.8 15.2 247 99

15.2 15.6 541 216

40

14.4 14.8 289 116

14.8 15.2 523 209

42 15.6 16.0 462 185

44 14.4 14.8 236 94

14.8 15.2 208 83

46

14.8 15.2 369 148

15.2 15.6 595 238

16.0 16.4 407 163

16.4 16.8 351 140

48 16.8 17.2 251 100

17.2 17.6 - -

17.6 18.0 584 234

50 15.2 15.6 238 95

15.6 16.0 110 44




1B722а

723

16.0 16.4 248 99

15.2 15.6 345 138

52 15.6 16.0 389 156

16.0 16.4 421 168

15.6 16.0 192 77

54 16.0 16.4 156 62

16.4 16.8 356 142

10.4 10.8 102 41

30 10.8 11.2 358 143

11.2 11.6 123 49

32

10.8 11.2 77 31

11.2 11.6 499 200

11.2 11.6 222 89

11.6 12.0 429 172

34

12.0 12.4 680 272

12.4 12.8 181 72

12.8 13.2 945 378

13.2 13.6 134 54

12.4 12.8 302 121

12.8 13.2 242 97

36

13.2 13.6 179 72

13.6 14.0 80 32

14.0 14.4 1294 518

14.4 14.8 728 291

38 13.2 13.6 33 13

13.2 13.6 73 29

40 13.6 14.0 169 68

14.0 14.4 873 349

42 14.4 14.8 85 34

44 14.4 14.8 6293 2517

46

14.8 15.2 79 32

15.2 15.6 1049 420

48 15.2 15.6 82 33

15.2 15.6 279 112

50

15.6 16.0 504 202

16.0 16.4 233 93

16.4 16.8 336 134

52

16.0 16.4 217 87

16.4 16.8 75 30

16.0 16.4 632 253

54 16.4 16.8 153 61

16.8 17.2 483 193



Баянголын дэнжийн хэсгийн алтны шороон ордын тооцооны нэгдсэн хүснэгтийн задаргаа

Сорьц-892,3 Хүснэгт №15

Хэсгшилийн

дугаар

Шугмын

дугаар

Цооногийн

дугаар

Хөрс

Зузаан

Давхарга

Хязгаарлалт

хийгээгүй

Дундаж

агуулга

мг/м 3

Босоо

нөөц,

мг/м 2


хийсэн

Дундаж

агуулга

мг/м 3

Дундаж

агуулга

мг/м 3

Хэсэгшилийн

талбай, мян.м 2

Эзэлхүүн,

мян.м 3

Хөрс

Давхарга

Нөөц, кг

Нөөц, кг


хийгээгү

й /шлих/


хийгээгү

й /х.ц/


хийсэн

/шлих/


хийгээгү

й /х.ц/

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 14 15 16 17

C-1

B-2

722a

30 12.0 0.8 376 301

32 14.4 0.4 439 176

34 13.6 0.8 365 292

36 13.6 0.8 326 261

38 12.4 3.2 176 563

40 14.4 0.8 406 325

42 15.6 0.4 463 185

44 14.4 0.8 222 178

46 14.8 0.8 482 386

48 16.0 2.0 319 638

50 15.2 1.2 199 239

52 15.2 1.2 385 462

54 15.6 1.2 234 281

Нийт 13 187.2 14.4 4285

Дундаж 14.4 1.1 298 7.8 112.0 8.6 2.565 2.289 2.565 2.289

30 12.0 0.8 376 301

722a

32 14.4 0.4 439 176



34 13.6 0.8 365 292

36 13.6 0.8 326 261

38 12.4 3.2 176 563

40 14.4 0.8 406 325

42 15.6 0.4 463 185

44 14.4 0.8 222 178

46 14.8 0.8 482 386

48 16.0 2.0 319 638

50 15.2 1.2 199 239

52 15.2 1.2 385 462

54 15.6 1.2 234 281

Нийт 13 187.2 14.4 4285

Дундаж 14.4 1.1 298

30 10.4 1.2 194 233

32 10.8 0.8 288 230

34 11.2 2.4 432 1037

36 12.4 2.4 471 1130

38 13.2 0.4 33 13

40 13.2 1.2 372 446

723 42 14.4 0.4 85 34

44 14.4 0.4 6293 2517 1157 1157

46 14.8 0.8 564 451

48 15.2 0.4 82 33

50 15.2 1.6 337 539

52 16.0 0.8 146 117

54 16.0 1.2 423 508

Нийт 13 177.2 14.0 7289 5929

Дундаж 13.6 521 423



БҮГД 26 364.4 28.4 11574 10214 Коган 11574 10%

ДУНДАЖ 14.0 1.1 408 360 25.3 355.0 27.7 11.276 10.061 9.951 8.879

Нийт:

39 551.6 42.8 15859 33.1 467.1 36.3 13.841 12.350 12.516 11.168

B+C

ДУНДАЖ 14.2 1.1 371



VIII.5. Хэт өндөр агуулгыг илрүүлэх, хязгаарлах

Ордын дундаж агуулгаас хэд дахин өндөр агуулгыг нөөцийн тооцоонд хэт өндөр

агуулгад тооцож хязгаарлалт зайлшгүй хийдэг.

Энэ нь ашиглалтын явцад эрсдэл гарахаас сэргийлж байгаа юм. Хэт өндөр агуулгыг

илрүүлэн хязгаарлахдаа И.Д.Коганы боловсруулсан аргыг хэрэглэв. Уг аргаар ордын бүх

цооногуудыг бүлэглэн тэдгээрийн босоо нөөцийн нийлбэрийн 10% -иас илүү босоо

нөөцтэй цооногууд бий эсэхийг шалгах явцад 10%-иас дээш өндөр агуулгатай нэг малталт

илрэв.

Манай тооцоонд орсон 10%-ийн хязгаарлалтын босоо нөөц 1157мг/м 2 ба ХШ-723-ын

44-р цооногт илэрсэн учир И.Д.Коганы аргаар 10% хязгаарлалт хийж тооцсон болно.

Нөөцөнд орсон малталтын хэт өндөр агуулгыг хязгаарлахдаа ордын хэмжээн дэхь

нөөцийн тооцоонд хамрагдсан 26 цооногийг нэг бүлэг болгон босоо нөөцийн нийлбэрийн

(М.Д.Коганы арга) 10%-иар тус тус хязгаарлалт хийж үзэхэд 10%-ийн хязгаарлалтанд

хамаарах малталт 1 байсан ба 10%-иар хязгаарлахад хязгаарлалт хийгээгүй үеийн нөөц

14.5%-иар буурсан (Хүснэгт-№16)



Д/д

Дугаар

Шугам цооног

Хөрсний

зузаан

/м/

Хэт өндөр агуулгын хязгаарлалтын тооцоо

Элсний

зузаан

/м/

Дундаж

агуулга

мг/м3

Босоо

нөөц

мг/м2


10%

Дундаж Босоо

агуулга нөөц

г/м 3 г/м 2

1

30 12.0 0.8 376 301

2 32 14.4 0.4 439 176

3 34 13.6 0.8 365 292

4 36 13.6 0.8 326 261

5 38 12.4 3.2 176 563

6 40 14.4 0.8 406 325

722а

7 42 15.6 0.4 463 185

8 44 14.4 0.8 222 178

9 46 14.8 0.8 482 386

10 48 16.0 2.0 319 638

11 50 15.2 1.2 199 239

12 52 15.2 1.2 385 462

13 54 15.6 1.2 234 281

14

30 10.4 1.2 194 233

15 32 10.8 0.8 288 230

16 34 11.2 2.4 432 1037

17 36 12.4 2.4 471 1130

723

18 38 13.2 0.4 33 13

19 40 13.2 1.2 372 446

20 42 14.4 0.4 85 34

21 44 14.4 0.4 6293 2517 1157 1157


15%



г/м 3 г/м 2



20%



г/м 3 г/м 2



22 46 14.8 0.8 564 451

23 48 15.2 0.4 82 33

24 50 15.2 1.6 337 539

25 52 16.0 0.8 146 117

26 54 16.0 1.2 423 508

Нийт 11574 1157

Нөөцийн

зэрэг

хэсэгшлийн

дугаар

Баянголын дэнжийн хэсгийн алтны шороон ордын тооцооны нэгдсэн хүснэгт

MV-005092 захын агуулга 60 мг/м 3

Сорьц-892,3 Хүснэгт №17

Зузаан.м Хязгаарлалтгүй Хязгаарлалттай

хөрс

элс

Дундаж

агуулга

мг/м³

Босоо

нөөц

мг/м ²

Дундаж

агуулга

мг/м³

Босоо

нөөц

мг/м 2

Хэсэглэлийн

талбай

мян.м²

Эзэлхүүн.

мян.м³

хөрс

элс

Алтны нөөц

шлихээр, кг.

хязгүй

хязтай

Алтны нөөц

х/ц, кг.

Бодитой В зэрэглэлээр

В-2 14.0 1.1 521 573 360 396 25.3 355.0 27.7 11.2 10.0 9.9 8.9

Боломжтой С зэрэглэлээр

С-1 14.4 1.1 298 328 298 328 7.8 112.0 8.6 2.6 2.3 2.6 2.3

Ордын

дундаж

14.2 1.1 371 408 326 362

НИЙТ:

В+С

33.1 467.0 36.3 13.8 12.3 12.5 11.2

хязгүй

хязтай



IX. ОРДЫН УУЛ ТЕХНИКИЙН НӨХЦӨЛ,

ЭДИЙН ЗАСГИЙН ҮНЭЛГЭЭ

IX.1. Ордын уул техникийн нөхцөл

Баянголын дэнжийн алтны шороон ордын уул геологийн болон уул техникийн

нөхцөлүүд хийгдсэн хайгуулын үе шатны ажлаар дараахи байдлаар тодорхойлогдсон.

Үүнд:

1. Ордын нөөц бодит ба боломжит зэрэглэлээр (В+С) нийт 11.2 кг нөөц (химийн

цэврээр) байна.

2. Хөрс хуулалтын итгэлцүүр нь ордын дунджаар 11.06м 3 /м 3 ба хучаасны дундаж

зузаан 14.2м, элс 1.1м бөгөөд дундаж агуулга 355мг/м 3 гэж тогтоогдсон.

3. Уул техникийн нөхцөлийн хувьд бул чулуу, хөрсний ус, хөлдөлт зэрэг аливаа

хүндрэлгүй.

4. Ордын алтны нөөц бага, агуулга сайтай бөгөөд элс, хөрсний зузаан, дундаж

агуулга, хэсэгшилийн урт, өргөн зэрэг үндсэн үзүүлэлтүүд нь харьцангуй жигд тогтвортой

үргэлжилдэг учир уул уурхайн олборлох үйлдвэрлэлийн жигд ажиллагааг хангах сайн

талтай.

5. Устай карьерууд ойр байгаа тул олборлолтын явцад үйлдвэрлэлийн болон

техникийн усны асуудал бүрэн шийдэгдсэн байна.

6. Уурхай ашиглах техник тоног төхөөрөмж, цахилгаан хангамж, орон сууц, засварын

бааз зэрэг дэд бүтцийн асуудал бүрэн шийдэгдсэн.

Энэхүү уул геологийн болон уул-техникийн нөхцөлүүдийг үндэслэн тухайн ордыг

шууд хэсэгчилсэн аргаар олборлох боломжтой.

IX.2. Техник эдийн засгийн урьчилсан үнэлгээ

Тухайн ордод бидний тооцоолсноор 467.1 мян.м 3 хөрс хуулж, 29.6 мян.м 3 элс

олборлон баяжуулж, химийн цэврээр 9.4 кг алт олборлох тооцоо гарч байна.

Орд газрыг ашиглах геологи уул техникийн нөхцөл сайн. Хөрсний зузаан 10.4-16.0 м

хооронд хэлбэлзэж байгаа бөгөөд дундаж нь 14.2 м байгаа нь одоогийн дэлхийн зах зээл

дээр алтны үнэ харьцангуй өндөр байгаа тохиолдолд харьцангуй бага хөрс хуулалт учир

эдийн засгийн хувьд ашигтай тооцоо гарч байна. Алттай элсний зузаан 0.4-3.2м дундажаар

1.1м, алтны агуулга 33мг/м 3 -6293мг/м 3 дундажаар 371мг/м 3 байна. Элсний угаагдах чанар

сайн, Е-1 зэрэглэлтэй, бул чулууны хольц 5% -иас хэтрэхгүй, цэвдэггүй, усжилтгүй, алтны

ширхэг харьцангуй том зэрэг нь уул техникийн нөхцөлд сайнаар нөлөөлж байна.

IX.3. Ашиглалтын системийн сонголт

Ашигт малтмалыг аюулгүй, эдийн засгийн үр ашигтай ба иж бүрнээр ашиглах,

нөөцийг бүрэн гүйцэт авах, орчныг хамгаалах нөхцөлийг ашиглалтын систем хангах

шаардлагатай.

Уулын олборлох үйлдвэрлэлд ашигт малтмалын ордыг ашиглах үндсэн гурван арга

байдаг. Үүнд: Мөргөцөг нь газрын гадаргуу дээр байрладаг ил арга, газрын дор байрласан

мөргөцөгтэй далд арга, мөргөцөг нь усан давхарга дор байрласан бол усан доорх аргууд

байна.

Эдгээр гурван арга шороон ордын ашиглалтанд нэлээд өргөн дэлгэрсэн бөгөөд

хамгийн өргөн хэрэглэгддэг нь ил арга юм. Ашиглалтын арга бүрийг дотор нь ихэнх



тохиолдолд хэрэглэж байгаа комплекс механизм (ил ба усан доорх ажил) эсвэл нээгч

малталтаар (далд) тодорхойлдог үйлдвэрлэлийн ажлын аргуудад дахин ангилдаг. Дараахи

зурагт шороон ордын ашиглалтын системийн ангиллыг үзүүлэв.

Зураг-3. Шороон ордын ашиглалтын системийн ангилал

Ордын ашигт давхарга дахь алтны тархалт жигд, давхаргын зузаан ордын хэмжээнд

жигд үзүүлэлттэй, хучаас хөрсний зузаан ордын хэмжээнд жигд бус боловч мөнхийн

цэвдэгшилтгүй, давхарга нь хэвтээ, хэвгий уналтай байгаа нь уул техникийн таатай

нөхцөлийг бүрдүүлж байна.

Баянголын дэнжийн алтны шороон ордын уул геологийн нөхцөл, элсний давхаргын

тогтоц зэргээс хамаарч тээвэртэй, дотоод овоолготой болон гадаад түр овоолготой

ашиглалтын системээр ашиглахаар тооцлоо.

IX.4. Ил уурхайн хажуугийн тогтворжилт, ашиглалтын системийн параметрүүд

IX.4.1. Уурхайн хажуугийн тогтворжилт

Ил уурхайн хажуу, доголын тогтворжилтын нөхцөл нь геологийн тогтоц,

чулуулгийн бат бөх чанар, тектоник эвдрэл, усжилт зэргээс хамаарна. Баянголын дэнжийн

алтны шороон ордын хөрсний чулуулаг нь элс, элсэнцэр, алевролит, элсэн чулуу, хайрга,

хайрганцар, шавранцар зэрэг байна. Ордын агуулагч чулуулгийн шинж чанараас



хамааруулж уурхайн хажуугийн өнцөг, доголын хажуугийн өнцөг зэргийг ОХУ-ын

Гипроруда хүрээлэнгийн баримтлалаар сонголоо.

Чулуулгийн

бүлэг

I

II

III

Хүснэгт -18. Доголын хажуугийн өнцөг (“Гипроруда”-гийн баримтлал)

Бүлгийн

тодорхойлолт

Бат бөх

чулуулаг

σш>80 мПа

Дунд зэрэг бөх

чулуулаг

σш=8-80 мПа

Сул, холбоос

муутай

чулуулаг

σш<8 мПа

Чулуулаг

Доголын өндөр,

м

Доголын хажуугийн өнцөг

Ажлын бус

Ажлын

догол

Дан

Нэгтгэж

нийлүүлсэн

Маш бөх тунамал, хувирмал ба бялхмал

чулуулаг

15-20 <90 70-75 65-70

Бөх, бага зэрэг цавшилтай ба бага зэрэг

өгөршсөн тунамал, хувирмал ба бялхмал 15-20 <80 60-65 55-60

чулуулаг

Бөх, цавархаг ба бага зэрэг өгөршсөн

тунамал, хувирмал, ба бялхмал чулуулаг

10-15 <75 55-60 60-55

Өгөршлийн бүсийн тунамал, хувирмал,

бялхмал чулуулаг, хажууд харьцангуй

тогтвортой (шохойн чулуу, элсэн чулуу

алевролит ба бусад цахиурлаг

10-15 70-75 50-55 45-50

холбоостой чулуулаг, конгломерат,

гнейс, порфирит боржин, туф) чулуулаг

Нэлээд өгөршсөн тунамал, хувирмал, ба

бялхмал чулуулаг ба хажууд эрчимтэй

өгөршдөг (аргилит, алевролит, занарлаг

10-15 60-70 35-45 35-40

ба бусад) чулуулаг

Шаварлаг чулуулаг, бүтэн задарсан бүх

чулуулгийн зүйл

10-15 50-60 45-50 35-40

Элс-шаварлаг чулуулаг 10-15 40-50 35-45 30-40

Элс-хайргархаг чулуулаг 10-15 <40 30-40 25-35

Хүснэгт -19. Ил уурхайн хажуу ба доголуудын налуугийн өнцгийн баримжаа хэмжээ

(“Гипроруда”-гийн баримтлал)

Чулуулгийн бат

бөхийн

тодорхойлолт

Чулуулгийн бат бөхийн

коэффициент (проф.

М.М.Протодьяконовын

шаталбар)

Ил уурхайн

доголын

хажуугийн

өнцөг, град

Ил уурхайн гүнээс хамаарах

хажуугийн налуугийн өнцөг,

град

90 180 240 300

Дээд зэргийн

бат бөх ба маш

бөх чулуулаг

Бөх ба бөхдүү

чулуулаг

Дунд зэрэг бөх

чулуулаг

Зөөлөндүү ба

зөөлөн чулуулаг

Зөөлөн ба

шороо

15-20 75-85 60-68 57-65 53-60 48-54

8-14 65-75 50-60 48-57 45-53 42-48

3-7 55-65 43-50 41-48 39-45 36-43

1-2 40-55 30-43 28-41 26-39 24-36

0.6-0.8 25-40 21-30 20-28 - -



Баянголын дэнжийн алтны шороон ордын агуулагч чулуулгийн бат бөхийн үр

дүнгээр уурхайн хажуугийн өнцөг, доголын хажуугийн өнцөг зэргийг ОХУ-ын Гипроруда

хүрээлэнгийн баримтлалаар тодорхойлоход, ил уурхайн хажуугийн тогтворжилтыг хангах

ил уурхайн хажуугийн өнцөг 30-43 0 , доголын налуугийн өнцөг 45 0 байна. Иймд уг

үзүүлэлтүүд нь уурхайн хажуугийн тогтворжилтыг хангана гэж үзэж, уурхайн дизайн

болон тооцоонд урьдчилсан байдлаар авч тооцлоо.

Уурхайн ашиглалтын явцад уурхайн ус таталт, шүүрүүлэлтийн ажлыг сайн хийж,

уурхайн ёроолын түвшинд байлгах хэрэгтэй. Дээрх нөхцөлүүдийг хангаж ажиллаагүй

тохиолдолд нурал үүсэж болзошгүй.

Уурхайн хөрс, ажлын мөргөцөг, хажуу хана гулсах, нурах зэргээс урьдчилан

сэргийлэх зорилгоор ажлын болон ажлын бус хажуугийн тогтворжилтыг хянан хэмжилт

хийж, ажиглалтын байнгын болон түр цэг байгуулах, геотехникийн судалгаа хийлгэх

шаардлагатайг зөвлөж байна.

IX.4.2. Ашиглалтын системийн параметрүүд

Ашиглалтын системийн сонголт, хөрс болон элсний зузаан зэргээс хамааруулж

ашиглалтын системийн параметрүүдийг дараах байдлаар сонголоо.

Хүснэгт -20. Ашиглалтын системийн параметр, уурхайн хэмжээснүүд

Д/д Үндсэн хэмжигдэхүүнүүд Хэмжих нэгж Тоон үзүүлэлт

1 Элс олборлолтын ажлын доголын өндөр м 1.2-2.0

2 Хөрс хуулалтын ажлын доголын өндөр м 5.0

3 Элс, хөрсний доголын налуугийн өнцөг град 45

4 Экскаваторын орлын өргөн м 22

5 Ажлын талбайн өргөн м 30

6 Авто замын өргөн м 12

7 Ажлын доголын аюулгүйн зай м 3

IX.5. Алттай элсний хаягдал, бохирдол болон үйлдвэрлэлийн нөөцийн тооцоо

Ордын тогтцын хувьд энгийн хэвтээ давхаргатай нь ордыг ашиглах таатай

нөхцөлийг бүрдүүлэх бөгөөд ерөнхийдөө хэвтээ уналын өнцөгтэй байгаа нь хаягдал,

бохирдлын хэмжээг бага байлгах давуу талтай.

Баян Овоотын уурхайн ашиглалтын үеийн хаягдал нь 0% байхаар тооцлоо. Ашиглалтын

үеийн бохирдол нь дараах хэсгээс бүрдэнэ. Үүнд:

Улны бохирдол

Таазны бохирдол

Хажуугийн бохирдол

Элсийг олборлох үед элсний таазанд 10 см, элсний уланд 20 см-ийн зузаан

бохирдуулж ашиглана. Бохирдлын бүсийн бүтцийг дараах зурагт үзүүлэв.

Элсний бохирдлыг тооцохдоо хэсэг болон нөөцийн блок тус бүр дээр ул, тааз болон

уурхайн хажуугийн бохирдлыг тооцлоо. Нийт бохирдлын хэмжээг тооцсоноор уурхайн

хэмжээнд бохирдлын хэмжээ дунджаар 0.25% байна. Бохирдлын тооцоог дараах хүснэгтэд

үзүүллээ.



Хүснэгт -21. Алт олборлолтын үйлдвэрлэлийн нөөцийн тооцооны нэгдсэн хүснэгт

Геологийн нөөц

Уурхайн хүрээний гадна үлдэж байгаа

нөөц

Уурхайн хүрээнд орж байгаа ашиглалтын

нөөц

Ашиглалтын

хаягдал


бохирдол

Үйлдвэрлэлийн нөөц

№

Блокын

дугаар

Элсний

эзэлхүүн

мян.м³

Дундаж

агуулга

мг/м³

Алтны

нөөц,

(шлих,

кг)

Алтны

нөөц,

(хим,кг)

Элсний

эзэлхүүн

мян.м³

Дундаж

агуулга

мг/м³

Алтны

нөөц,

(шлих,

кг)

Алтны

нөөц,

(хим,кг)

Элсний

эзэлхүү

н

мян.м³

1 C-1 8.6 298 2.6 2.3 0.6 298 0.2 0.2 8.0 298 2.4 2.12 0.0 0.0 7.5 0.6 8.6 276 2.4 2.1

2 В-2 27.7 408 11.3 8.9 7.7 408 3.1 2.5 20.0 408 8.1 6.41 0.0 0.0 4.2 0.8 20.8 345 7.2 6.4

Нийт 36.3 371 13.8 11.2 8.4 399 3.3 2.6 28.0 376 10.5 8.52 0.0 0.0 5.9 1.6 29.6 323 9.6 8.5

Дундаж

агуулга

мг/м³

Алтны

нөөц,

кг

Алтны

нөөц,

(хим,кг)

Хувь

%

Элсний

эзлэхүүн,

мян.м³

Хувь

%

Элсний

эзлэхүүн,

мян.м³

Элсний

эзэлхүүн

мян.м³

Дундаж

агуулга

мг/м³

Алтны

нөөц

(Шлих)

кг

Алтны

нөөц

(Хими)

кг

Баянголын дэнжийн ордын хайгуулын ажлын үр дүнгийн тайлан 2020 он - 74 -


IX.6. Уулын ажлын горим

Уурхай нь улирлын чанартай ажиллах бөгөөд жил бүрийн 5-р сарын эхнээс 10-р

сарыг дуустал ажиллана.

Хүснэгт –22. Уулын ажлын горим

Д/д

Үзүүлэлт

Хэмжих

нэгж

Тоо

хэмжээ

1 Жилийн календарийн хугацаа хоног 365

2 Жилд ноогдох ажлын хоног хоног 104

Тайлбар

хоног 7 Баяр ёслол

3 Жилд ноогдох ажлын бус хоног

Цаг агаарын саатал болон

хоног 5 төлөвлөгөөт бус сул

зогсолт

4 Жилд ажиллах нийт хугацаа хоног 92

5 Хоногт ажиллах ээлжийн тоо ээлж 2

6 Ээлжийн үргэлжлэх хугацаа цаг 12

7 Хоногт ноогдох ажлын нийт цаг цаг 20

8 Жилд ноогдох ажлын нийт цаг цаг 2,080

IX.7. Уурхайн бүтээгдэхүүн гаргалтын календарьчилсан төлөвлөлт

Уурхайн хүчин чадал нь жилд 30 мян.м 3 элс байна. Ордын хэмжээнд олборлох элсний

хэмжээ нийт 29.6 мян.м 3 бөгөөд уг хүчин чадлаар уурхайг ашиглахад, ашиглалтын хугацаа

нийт 1 жил байна.

Олборлолтын явцад хуулсан хөрсийг түр гадаад овоолго болон дотоод овоолгод шууд

байршуулах ба олборлосон элсийг элс угаах талбайд тээвэрлэн хүргэнэ.

Хүснэгт -23. Уурхайн бүтээгдэхүүн гаргалтын календарьчилсан төлөвлөлт

Үзүүлэлт

Нэгж

Баян овоот /Сорьц-892.3/

Ашиглалтын жил

1-р жил

Нийт

Дундаж

Элс олборлолт мян.м 3 29.6 29.6

Дундаж агуулга мг/м3 323 323

Алтны хэмжээ /шлих/ кг 9.552 9.6

Алтны хэмжээ /х.ц/ кг 8.523 8.5

Хөрс хуулалт мян.м 3 479.2 479.2

Хөрс хуулалтын дундаж коэффициент м 3 /м 3 0.1 0.1

Нийт уулын цул мян.м 3 508.8 508.8



IX.8. Овоолгын төлөвлөлт

Ашиглалтын 1 жилийн хугацаанд сийрэгжсэн эзэлхүүнээр нийт 575.16 мян.м 3

хөрсний овоолго үүснэ.

Хүснэгт -24. Овоолгын төлөвлөлт

Үзүүлэлт Нэгж Ашиглалтын жил Нийт

1-р жил

Хуулах хөрс мян.м 3 479.30 479.30

Сийрэгжилт - 1.2 1.20

Овоолгын эзэлхүүн мян.м 3 575.2 575.2

Дотоод овоолгын эзэлхүүн мян.м 3 237.4 237.4

Гадаад овоолгын эзэлхүүн мян.м 3 337.7 337.7

IX.9. Ил уурхайн процесс

Хөрс хуулалт. элс олборлолтын ажилд АНУ-д үйлдвэрлэсэн САТ-D9R маркын

бульдозер 1ш, Солонгос улсад үйлдвэрлэсэн Хьюндай 520LC7 маркийн эксковатор 2ш,

мөн 25тн–ын даацтай Хово-2529 маркийн өөрөө буулгагч автомашин 11ш-ийг

ажиллуулахаар төлөвлөөд байна.

Хөрс хуулалтын ажлыг эксковаторын ачилт, автомашины тээвэрлэлттэйгээр

төлөвлөв.

Алттай элсийг Монгол улсад үйлдвэрлэсэн цагт 100м 3 элс баяжуулах хүчин чадалтай

торхтой эргэлттэй угаах төхөөрөмжөөр гүйцэтгэх болно.

Угаах төхөөрөмжийг тэжээж, эфель гаалийг дугуйт ачигчаар зайлуулах ба энэ ажилд

Хятад улсын GX-956 маркын 4.5 м 3 -ийн багтаамжтай дугуйт ачигчийг ашиглана.

Хүснэгт -25. Үндсэн тоног төхөөрөмжийн жагсаалт

Тоног төхөөрөмж

Марк

Ашиглалтын жилүүд

1

Хамгийн их

Экскаватор Huanday 520LC7 2 2

Автосамосвал Howo 25тн 7 7

Бульдозер CAT D9R 1 1

Утгуурт ачигч GX-956 1 1

Түлшний цестерн - 1 1

Усалгааны автомашин - 1 1

Тосолгооны машин - 1 1

IX.9.1

Ухаж ачих процесс

Уурхайд ажиллуулах тоног төхөөрөмжүүд нь HUINDAY, HOWO, XCMG

фирмүүдийн тоног төхөөрөмжүүд байгаа бөгөөд төсөл боловсруулах ажлын даалгаврын

дагуу тус тоног төхөөрөмжүүдийг ашиглахаар тооцсон.

Дараах хүснэгтүүдэд хөрс хуулалт болон элс олборлолтонд ажиллах экскаваторуудын

бүтээл болон хэрэгцээний тооцоог үзүүллээ.



Хүснэгт -26. Хөрс хуулалтад болон элс олборлолтонд ажиллах экскаваторын бүтээл,

хэрэгцээний тооцоо

д/д Үзүүлэлт Тэмдэглэгээ Тоо хэмжээ

520LC7

1 Экскаваторын орлын өргөн Аор м 22

2 Орлын тоо nор - 1

3 Экскаваторын утгуурын багтаамж E м 3 3.2

4 Экскаваторын мөчлөг /цикл/- ийн хугацаа tэм с 30

5 Экскаваторын утгуур дүүргэлтийн

коэффициент

6 Экскаваторын утгуур дахь чулуулгийн

сийрэгжилтийн коэффициент

Куд - 0.95

Кус - 1.2

14 Экскаваторын цагийн бүтээл Qэц м 3 /цаг 174.5

15 Нэг ээлжийн үргэлжлэх `хугацаа t цаг 10

16 Экскаваторын ээлжийн цаг ашиглалтын Кэц - 0.85

коэффициент

17 Экскаваторын ээлжийн бүтээл Qээ м 3 /ээлж 1483

18 Хоногт ажиллах ээлжийн тоо n ш 2

19 Хоногийн бүтээл Qэх м 3 /хон 2966.4

Тооцоогоор уурхайн хөрс хуулалт болон элс олборлолтод БНСУ-д үйлдвэрлэсэн

Doosan фирмийн DX800 болон DX300LC маркийн экскаваторууд тус бүр 1 ш байхад

уурхайн хүчин чадлыг бүрэн хангаж ажиллахаар байна.

XI.9.2. Тээвэрлэх процесс

Ордын хувьд хэвтээ, хэвгий уналтай тул тээвэртэй дотоод овоолготой ашиглалтын

системээр уулын ажлыг явуулахаар төлөвлөсөн. Ашиглалтын эхнээс ашиглагдсан хоосон

орон зайг хөрс болон элс угаан баяжуулах цехээс гарах эфель, гаалиар нөхөн дүүргэлт

хийж, уулын ажилтай зэрэгцэн техникийн нөхөн сэргээлтийн ажлыг гүйцэтгэнэ.

Элс олборлолтод болон хөрс хуулалтанд Huanday 520LC7 экскаватортой хосолж

HOWO 290 маркийн автосамосвал ажиллана.

Хүснэгт -27. Хөрс хуулалтад болон элс олборлолтонд ажиллах автосамосвалын бүтээл,

хэрэгцээний тооцоо

№ Үзүүлэлтүүд

Тоо

Хэмжих

Тэмдэглэгээ хэмжээ

нэгж

Howo 25тн

1 Экскаваторын утгуурын багтаамж м 3 3.2

2 Автосамосвал даац тн qa 25

3 Тэвшний багтаамж м 3 Va 17

4 Жолоочийн ур чадварын коэффициент 0.85

5 Цаг ашиглалтын коэффициент Кца 0.86

6 Автосамосвалын нэг рейсэнд хийх бүтээл м 3 16,7

7 Автосамосвалын цагийн бүтээл м 3 90,8



8 Ээлжийн бодит бүтээл м 3 908,1

9 Автомашины хоногийн бүтээл м 3 1816,1

10 Жилд ажиллах хоног хоног 92

11 Техник ашиглалтын коэффициент 0.95

12 Жилд ажиллах бодит хоног хоног 87.4

13 Автомашины жилийн бүтээл м 3 158731,4

14 Жилд гүйцэтгэх уулын ажлын хэмжээ м 3 506461

15 Автосамосвалын тооцооны тоо ш 3

16 Тоног төхөөрөмжийн нөөцийн коэффициент - 1.2

17 Ил уурхайд шаардлагатай автосамосвалын

тоо

ш 4

Тооцоогоор уурхайн хөрс хуулалт болон элс олборлолтонд БНХАУ-д үйлдвэрлэсэн

HOWO фирмийн HOWO 371 автосамосвал 4 ширхэг байхад уурхайн хүчин чадлыг бүрэн

хангаж ажиллахаар байна.

IX.9.3. Овоолох процесс

Авто-тээвэр бүхий ил уурхайд овоолго байгуулах үйл ажиллагаанд бульдозер

зонхилох байдлаар хэрэглэгдэнэ. Бульдозерын овоолго дээр хүнд даацын

автосамосвалуудаар хөрс буулгах учраас уурхайн хажуугийн тогтворжилт, хамгаалалтын

зурвасын параметрүүдийг зохих түвшинд барьж ажиллах шаардлагатай. Мөн буулгасан

хөрсийг бульдозероор түрж шилжүүлж овоолох, овоолго дээрх авто замын ашиглалтын

хэвийн нөхцөлийг бүрдүүлэх зэрэг ажилбарууд явагдана.

Бульдозерын овоолго нь энгийн, хялбар технологитой бөгөөд харьцангуй хямд өртөг

зардалтай байдгаараа давуу талтай. Хөрсний овоолгод CAT D9R маркийн бульдозер

ажиллана. Тоног төхөөрөмжийн бүтээл, хэрэгцээний тооцоог доорх хүснэгтүүдэд үзүүлэв.

Хүснэгт - 28. CAT D9R маркийн бульдозерын бүтээл, хэрэгцээний тооцоо

д/д Үзүүлэлт Хэмжих

нэгж

Тоо

хэмжээ

1 Овоолго дээр ажиллах бульдозерийн марк - D9T

2 Нэг цагийн турш овоолго дээр ачаа буулгах ш 23.1

автосамосвалын тоо

3 Хөрс хуулалтын хэмжээ м 3 /цаг 585

4 Хөрс хуулалтын хэмжээ м 3 /ээлж 11,690.02

5 Хөрс хуулалтын хэмжээ м 3 /жил 479,291

6 Овоолго дээр ажиллах бульдозерийн цагийн бүтээл м 3 /цаг 216.2

7 Овоолго дээр ажиллах бульдозерийн ээлжийн бүтээл м 3 /ээлж 1,621.3

8 Овоолго дээр ажиллах бульдозерийн хоногийн бүтээл м 3 /хоног 3,242.6

9 Овоолго дээр ажиллах бульдозерийн жилийн бүтээл м 3 /жил 963,050

10 Шаардлагатай бульдозерийн тоо /тооцооны/ ш 0.8

11 Шаардлагатай бульдозерийн тоо /бодит/ ш 1.0

12 Нэг бульдозерийн ажиллах цаг мото.цаг 3,745

13 Жилд ажиллах цаг мото.цаг 3,745

14 Түрэлт хийх тоо ш 1.00



Тооцоогоор CAT D9R маркийн бульдозер 1 ширхэг байхад уурхайн хүчин чадлыг бүрэн

хангаж байна.

IX.9.4. Элс баяжуулах цехийн элс ачилт

Тээвэрлэгдэн ирсэн элсийг бөөгнүүлэх, угаагдсан эфель, гаалийг хамах болон

хаягдан гарсан эфель, гаалийг уурхайруу эргүүлэн ачих, уурхайн зарим туслах ажлуудад

GX-956 маркийн утгуурт ачигч ажиллана. Тухайн сонгосон тоног төхөөрөмжийн эдийн

засгийн нэгдсэн үр ашгийг эдийн засгийн бүлэгт тусгав.

Хүснэгт -29. GX-956 утгуурт ачигчийн бүтээл, хэрэгцээний тооцоо

д/д

Үзүүлэлт

Хэмжих

нэгж

Тоон утга

1 Бутлуурын хэсэгт ажиллах утгуурт ачигчийн марк - GX956N

2 Ажлын мөчлөгийн үргэлжлэх хугацаа сек 49.6

3 Чулуулгийн экскавацлалтын хүндэрлийн үзүүлэлт 0.30

4 Чулуулгийг утгах хугацаа сек 17

5 Сэлгээ хийж шилжих нэг талын зай м 20

6 Утгуурт ачигчийн хөдөлгөөний дундаж хурд м/c 1.4

7 Утгуурын багтаамж м3 2.2

8 Утгуурт ачигчийн цагийн бүтээл м3 135

9 Утгуурт ачигчийн ээлжийн бүтээл м3 1352

10 Утгуурт ачигчийн бэлэн байдлыг тооцох итгэлцүүр - 0.9

11 Операторын ур чадварыг тооцох итгэлцүүр - 0.95

12 Хаягдлыг тооцох итгэлцүүр - 0.99

13 Утгуурт ачигчийн цаг ашиглалтын итгэлцүүр - 0.83

14 Ээлжийн үргэлжлэх хугaцаа цаг 12

15 Утгуурт ачигчийн хоногийн бүтээл м3/хоног 2,703

16 Жилийн бүтээл м3/жил 802,844

18 Жилд хийх ажил м3/жил 27,170

20 Шаардагдах утгуурт ачигчын тоо ш 0.03

21 Нөөцийн итгэлцүүр ш 1.1

22 Худалдаж авах тоо ш 1

23 Жилийн ажиллах цаг Мото.цаг 201

24 Нэг утгуурт ачигчийн жилд ажиллах цаг Мото.цаг 201

IX.10. Элс баяжуулалтын технологи

Ил уурхайн төлөвлөлтөөр орд ашиглалтын хугацаанд 341 мг/м 3 дундаж агуулгатай

29.6 мян.м 3 элс олборлохоор байна. Ил уурхайн элс олборлолтын төлөвлөгөө болон

технологийн туршилтын ажлын үр дүнг үндэслэн алтны шороон ордын элс баяжуулалтын

технологийн тооцоо болон бүтээгдэхүүн гаргалтын үр дүнг тусгалаа. Элс угаан баяжуулах

цех нь сийрэгжсэн эзэлхүүнээр 273 мг/м3 дундаж агуулгатай 334.8 м 3 элс баяжуулах

бөгөөд элс угаан баяжуулалтын ажиллагааг дулааны улирлын 20 хоногт явуулахаар

төлөвлөв. Тус ордын элсийг угаан баяжуулахад скруббер бутар болон шлюз, сэгсрэх

ширээг ашиглана.



Технологийн туршилтын үр дүнгээс харахад тухайн алт агуулсан элсний дээжийг

шлюз болон сэгсрэх ширээ ашиглан баяжуулж 91.8% металл авалттай баяжмал гарган

авсан байна.

IX.10.1 Технологийн горим

Ил уурхайгаас ирэх -100 мм-ийн ширхэглэлтэй анхдагч элсийг скрубберт оруулж

сайтар задалсны дараа 20 мм-ийн тороор шигшинэ. +20 мм-ийн ангиллын бүтээгдэхүүн нь

гаалийн овоолгод хаягдана. -20+0 мм-ийн ангиллын бүтээгдэхүүн нь шлюзэд баяжигдана.

Шлюзны баяжмалыг сэгсрэх ширээгээр гүйцээн баяжуулж шлихийн алтыг ялган авна.

Баяжуулалтын технологийн схемийг дараах зурагт үзүүлэв.

Зураг - 4. Элс баяжуулах технологийн схем

IX.10.2 Баяжуулах цехийн ажиллах горим

Элс угаан баяжуулах цех нь жилд ажиллах бодит хоног 20 байхаар төлөвлөсөн.

Уурхайн төлөвлөлтийн дагуу сийрэгжилт тооцсоноор төслийн хугацаанд нийт 38.5 мян.м 3

сийрэгжсэн элс баяжуулна.

Элс угаан баяжуулах цехийн жилийн хүчин чадлыг төлөвлөхдөө элс олборлолтын

төлөвлөлтөөс хамаарч хамгийн их олборлолттой байх жилийг сонгож дараах томьёогоор

тооцов.

Q Цаг = Q жил

T

= 94.3 м3 /цаг

Энд:

Q жил - Жилийн хүчин чадал, м 3

T - Жилд ажиллах бодит цаг

Баяжуулах цехийн ажиллах горимыг дараах хүснэгтэд харуулав.

Хүснэгт -30. Баяжуулах цехийн ажлын горим

№ Үзүүлэлт Хэмжих нэгж 1-р жил

1 Төслийн нийт хуанлийн өдөр өдөр 20

2 Өдрийн хуанлийн цаг цаг 24



3 Нэг ээлжийн үргэлжлэх хугацаа цаг 12

4 Өдрийн ээлж ээлж 2

5 Цаг ашиглалт, % % 85

6 Өдөрт ажиллах бодит цаг цаг 20

7 Жилд ажиллах бодит цаг цаг 408

9 Цагийн хүчин чадал, м3/цаг м3/цаг 92

10 Жилийн хүчин чадал, м3/жил м3/жил 37,640

IX.10.3. Бүтээгдэхүүн гаргалтын тооцоо

Элс угаан баяжуулах цех нь элсийг гравитацийн аргаар баяжуулж шлихийн алтыг

ялгана. Тус ордын алтны сорьц дундаж сорьц нь 892.3 бөгөөд төслийн хугацаанд химийн

цэврээр 7.8 кг алт авна.

Хүснэгт -31. Бүтээгдэхүүн гаргалтын тооцоо

№ Үзүүлэлтүүд Хэмжих нэгж 1-р жил

Ил уурхайгаас

1 Олборлох элс, м³ м³ 29,600

2 Сийрэгжилт тооцсон угаах элс, м³ м³ 38,480

3 Сийрэгжилт тооцсон элсэн дэх алтны агуулга мг/м³ 248

4 Элсэн дэх алт /шлихээр/, кг кг 9.56

5 Элсэн дэх алт /химийн цэврээр/, кг кг 8.523

Угаан баяжуулах үйлдвэр

6 Төслийн нийт ажиллах бодит цаг цаг/жил 408

7 Угаан баяжуулах элс, м³ м³ 38,480

8 Элсэн дэх алтны агуулга г/м³ 248

9 Элсэн дэх алт, кг (шлихээр) кг 9.56

10 Элсэн дэх алт, кг (хими цэврээр) кг 8.523

11 Алт авалт % 91.8

12 Баяжуулсан алтны хэмжээ /шлихээр/ кг 8.77

13 Баяжуулсан алтны хэмжээ /хими цэврээр/ кг 7.8

14 Хаягдал дахь алт авалт % 8.2

16 Хаягдал дахь алтны хэмжээ /хими цэврээр/ кг 0.699

IX.10.4. Баяжуулах технологийн тоног төхөөрөмж

Элс угаан баяжуулах технологид угааж ангилах скруббер, шлюз, сэгсрэх ширээ, насос

зэрэг тоног төхөөрөмжүүдийг ашиглана.

Технологийн туршилтын үр дүнгийн боловсруулалт, санал болгосон технологийн

схемд тулгуурлан тоног төхөөрөмжийн холболтын зургийг боловсруулсан.



Хүснэгт -32. Элс угаан баяжуулах цехийн үндсэн тоног төхөөрөмжүүдийн

жагсаалт

№

Тоног төхөөрөмжийн

Хүчин Цахилгаан Тоо

Марк

нэр

чадал чадал ширхэг

1 Скруббер-бутар ЧЗШ-100 100 м 3 /цаг 35 кВт 1

2 Сэгсрэх ширээ СКО-4 2-7 м 3 /цаг 2.2 2

3 Технологийн насос Д 320-50 320 м 3 /цаг 55 2

4 Цэвэр усны насос Д200-36 200 м 3 /цаг 37 2

IX.10.5. Эргэлтийн усан сан

Эргэлтийн усан сан нь тунаах болон цэвэр усны сангаас бүрдэнэ. Тунаах сан нь цэвэр

усны сантай 625 мм-ийн диаметртэй хоолойгоор холбогдох ба угаан баяжуулах цехээс

гарсан эфель болон элсний нарийн хэсэг нь тунаах санд тунаж ус нь цэвэр усны сан руу

орно. Мөн цэвэр усны санд ил уурхайн шүүрлийн усыг цуглуулж хийнэ.

Цэвэр усны сан байнгын устай байх тул усан сангийн ус шүүрэхээс сэргийлж, усан

сангийн уланд 80 см зузаантай шар шавар дэвсэн нягтаршуулж, доторлогоо хийж өгнө.

IX.11. Эдийн засгийн тооцоо

Хөрөнгө оруулалтын зардал, үр ашгийн тооцоо, эдийн засгийн үзүүлэлтүүдийг зохих

аргачлалын дагуу хийж гүйцэтгэв. Үйлдвэрлэлийн зардал болон орлого, үр дүнгийн

тооцоонуудыг Монгол улсын онцлог, хууль эрх зүйн орчин, нөхцөл байдлыг харгалзан

үзэж, харьцуулалтын болон нэгж өртөг зардлын эзлэх хувь хэмжээнээс тодорхойлох зэрэг

аргуудыг ашиглан ижил төстэй үйлдвэрүүдэд мөрддөг норм стандартуудыг ашигласан

болно.

Хүснэгт-33. Эдийн засгийн үндсэн үзүүлэлт

№ Үзүүлэлт Хэмжих нэгж Утга

1 Угаан баяжуулах элс мян.м3 29.60

2 Алт гаргалт /химийн цэврээр/ кг 7.8

3 1кг алтны суурь үнэ сая.төг 134

4 Борлуулалтын орлого сая.төг 1048

5 Үйл ажиллагааны зардал сая.төг 580,024

6 1 м 3 уулын цул олборлох өртөг төг/м3 1140

7 1 м 3 элс угаах өртөг төг/м3 725

8 1 гр алтны бүрэн өртөг төг/гр 74131

9 Татварын өмнөх ашиг сая.төг 414

10 Цэвэр ашиг сая.төг 372

11 Хөрөнгө оруулалт сая.төг 203

12 Өнөөгийн цэвэн үнэ цэнэ (NPV@10%) сая.төг 154

13 Өгөөжийн дотоод норм, IRR % 95.17%

14 Хөрөнгө оруулалт нөхөх хугацаа сар 1,2

IX.11.1 Хөрөнгө оруулалтын зардлын тооцоо.

Тоног төхөөрөмж, машин техникийн үнийг тооцоолохдоо компанид өмнө нь ашиглаж

байсан техникүүдийг балансын үлдэгдэл өртөг болон захиалагч байгууллагын өгсөн

мэдээлэлд тулгуурлан тооцлоо. Хөрөнгө оруулалтын зардлын дүн 203,0 сая төгрөг болж

байна.



Хүснэгт -34. Хөрөнгө оруулалтын зардлын тооцоо

№ Үзүүлэлт МАРК

тоо нэгж

шир үнэ

нийт үнэ

1

Баяжуулах үйлдвэрийн тоног

төхөөрөмж

49,100.0

Скруббер SGA-100 1 16,970 16,970

Сэгсрэх ширээ СКО-1 1 17,630 17,630

Технологийн ус тэжээх насос Д-400 2 3,000 6,000

Эргэлтийн усны насос ЭЦВ12-250-105 2 2,500 5,000

Гагнуурын аппарат ZXE1-315 1 3,000 3,000

Гэрэлтүүлэг 1 500 500

2 Ил уурхайн хөрөнгө оруулалт * 125,150

Бульдозер Shantui 1 14,900 14,900

Автосамосвол Howo 5 11,500 57,500

Эксковатор Hyundai 2900 1 28,000 28,000

Эксковатор Cat 325 1 9,750 9,750

Утгуурт ачигч LG 850 1 15,000 15,000

3 Уурхайн тосгон, дэд бүтэц 15,000

Уурхайн тосгоны гэр - 8 500 4,000

Оффис, Гал тогоо, Халуун усны

- 4

контейнэр

1,500 6,000

Ил уурхайн замын тэмдэг,

- 10

тэмдэглэгээ

150 1,500

Сэлбэг, ШТМ-ын контэйнер - 2 1,000 2,000

Харуулын байр - 1 1,500 1,500

4 Бусад 14,000

Байгаль орчны ерөнхий үнэлгээ -- 1 6,000 6,000

ТЭЗҮ - 1 8,000 8,000

IX.11.2.Ил уурхайн зардал.

Жилийн уурхайн зардал 363.5 сая төгрөг болохоор тооцоологдов. Нэг грамм алтны

олборлох ил уурхайн өртөг нь 46,455.0 төгрөг байна.

Хүснэгт -35. Ил уурхайн зардлын тооцоо

Үзүүлэлт х.нэгж I жил Бүгд

Ил уурхайн календарь төлөвлөлт



Бүтээгдэхүүн гаргалт, хими.цэврээр кг 7.8 7.8

Ил уурхайн зардлууд

Операторуудын цалин мян.төг 78,000 78,000

Илүү цагийн хөлс мян.төг 23,564 23,564

Нийгмийн даатгалын шимтгэл мян.төг 13,203 13,203

Түлшний зардал мян.төг 200,408 200,408

Сэлбэгийн зардал мян.төг 13,838 13,838

Цахилгааны зардал мян.төг 22,022 22,022

Дугуйны зардал мян.төг 2,426 2,426

Тос, тосолгооны материалын зардал мян.төг 10,020 10,020

Хөдөлмөр хамгааллын хэрэгслэл мян.төг 6,957 6,957



Аж ахуйн материал мян.төг 22,745 22,745

Ил уурхайн зардал мян.төг 363,481 363,481

1гр алт олборлох ил уурхайн өртөг төг/грамм 46,455 46,455

IX.11.3. Элс угаах зардал

Жилийн элс угаах зардал 21.45 сая төгрөг болохоор тооцоологдов.

Хүснэгт -36. Элс угаах зардлын тооцоо

Үзүүлэлт х.нэгж I жил Бүгд





Элс угаах зардал

Операторуудын цалин мян.төг 4,032 4,032

Илүү цагийн хөлс мян.төг - -

Нийгмийн даатгалын шимтгэл мян.төг 524 524

Цахилгааны зардал мян.төг 15,197 15,197

Сэлбэгийн зардал мян.төг 2,697 2,697

Хөдөлмөр хамгааллын хэрэгслэл мян.төг 3,478 3,478

Аж ахуйн материал мян.төг 11,373 11,373

Элс угаах нийт зардал мян.төг 22,450 22,450

IX.11.4. Үйлдвэрлэлийн бус зардал

Жилийн нийт үйлдвэрлэлийн бус зардал 207.92 сая төгрөг болохоор тооцоологдов

Хүснэгт -37. Үйлдвэрлэлийн бус зардлын тооцоо

Үзүүлэлт х.нэгж I жил


Хөрс хуулалт мян.м3 479.2

Элс олборлолт мян.м3 29.6

Бүтээгдэхүүн гаргалт, хими.цэврээр кг 7.8

Тогтмол зардал

Уурхайн удирдлагын зардал мян.төг 35,040

Цалин мян.төг 29,700

Илүү цаг мян.төг 1,309

Нийгмийн даатгалын шимтгэл мян.төг 4,031

Бичиг хэргийн зардал мян.төг 1,545

Ил уурхайн тоног төхөөрөмжийн зөөвөр нүүдлийн зардал мян.төг -

Уурхайн хаалтын зардал мян.төг 43,000

Нөхөн сэргээлтийн зардал мян.төг 37,552

Татвар төлбөр хураамжууд мян.төг 16,338

Тусгай зөвшөөрлийн төлбөр мян.төг 803

Газрын төлбөр /уурхайн эдэлбэр/ мян.төг 591

Газрын төлбөр /ахуйн хэрэгцээ/ мян.төг 10

Усны төлбөр мян.төг 11,538

Тээврийн хэрэгслэлийн татвар мян.төг 3,396

Хөдөлмөр хамгааллын хэрэгслэлийн зардал мян.төг 1,159

Орон нутгийг хөгжүүлэх санд мян.төг 5,000

Ашиглалтын хайгуулын зардал

мян.төг



Аж ахуйн материал мян.төг 3,791

Цахилгааны зардал мян.төг 5,746

Улаанбаатар дахь оффисын зардал мян.төг 10,000

Томилолт мян.төг 5,000

ҮХЭ мян.төг 24,465

Бусад (5%) мян.төг 6,457

Нийт тогтмол зардал мян.төг 195,093

IX.11.5 Нийт зардал.

Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа явуулахын тулд ил уурхайн нийт зардалд 580.02 сая төгрөг

зарцуулахаар төлөвлөгдөж байна.

Хүснэгт -38. Нийт зардлын тооцоо


Үзүүлэлт

х.нэгж жил Бүгд

I жил


Хөрс хуулалт мян.м3 479.2 479.2

Элс олборлолт мян.м3 29.6 29.6

Элс угаалт мян.м3 26.8 26.8


Хувьсах зардал мян.төг 384,931 384,931

Хөрс хуулах зардал мян.төг 363,481 363,481

Элс угаах зардал мян.төг 21,450 21,450

Тогтмол зардал мян.төг 195,093 195,093

Нийт зардал мян.төг 580,024 580,024

1м3 уулын цулын өртөг төг/м3 1,140 1,140

1гр алт олборлох бүрэн өөрийн өртөг төг/грамм 74,131 74,131

IX.11.6. Улсын төсөвт төлөх татвар төлбөр болон нийгэм эдийн засгийн нөлөөлөл.

Уг төсөл хэрэгжсэнээр 41 хүний ажлын байр бий болно. Төслөөр нэг ажилтны дундаж

цалин 1004 төгрөг байхаар төлөвлөгдөв. Мөн татвар, төлбөр, хандив тусламж хэлбэрээр

улс, орон нутгийн төсөвт 146.5 сая төгрөгийг төлөхөөр тооцоологдов.

Хүснэгт -39. Улс, орон нутгийн төсөвт төлөх төлбөрүүд

д/д

Үзүүлэлтүүд


жил Нийт

I жил

1 АМНАТ 52.4 52.4

2 НДШ 17.8 17.8

3 Тусгай зөвшөөрлийн төлбөр 0.8 0.8

4 Газрын төлбөр /уурхайн эдэлбэр/ 0.6 0.6

5 Газрын төлбөр /ахуйн хэрэгцээ/ 0.0 0.0

6 Усны төлбөр 11.5 11.5

7 Тээврийн хэрэгслэлийн татвар 3.4 3.4

8 Аж ахуйн нэгжийн албан татвар 41.4 41.4

9 Орон нутгийг хөгжүүлэх санд 5.0 5.0

10 Хүн амын орлогын албан татвар 13.7 13.7

Нийт 146.5 146.5



IX.11.7. Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн тооцоо.

Өмнөх бүлгүүдэд тооцсон зардлын үнэлгээ, үнийн үндэслэлд тулгуурлан төслийн

хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн тооцоог боловсруулав. Нэг грамм алтны үнийг Монгол

банкны сүүлийн 6 сарын дундаж үнээр тооцоолон авав. Эдийн засгийн тооцооны үндсэн

хувилбарыг тооцоолж, хүснэгтээр үзүүлэв.

Хүснэгт -40. Хөрөнгө оруулалтын үр ашгийн тооцоо

Алт борлуулах үнэ 133,95 сая.төг сая.төг

д/д Үзүүлэлтүүд Хөрөнгө Ашиглалтын Нийт

оруулалт

жил

I жил

Хөрс хуулалт мян.м3 479.20 479.20

Элс олборлолт мян.м3 29.60 29.60

Элс угаалт мян.м3 26.76 26.76

Бүтээгдэхүүн олборлолт, шлихээр кг 9.55 9.55

Алт олборлолт кг 8.52 8.52


Борлуулалтын орлого 1,048 1,048

Нөөц ашигласны төлбөр 52 52

Хайлуулалтын үеийн хорогдол 2 2

Цэвэр борлуулалт 994 994

Нийт зардал 580 580

Хувьсах зардал 385 385

Тогтмол зардал 195 195

Татварын өмнөх ашиг 414 414

Орлогын албан татвар (10%) 41 41

Татварын дараах цэвэр ашиг 372 372

Буцаан олголт - 203.3 24.5 24.5

Үндсэн хөрөнгийн элэгдэл 24.5 24.5

Үл хөдлөх хөрөнгө борлуулсны орлого - - -

Хөрөнгө оруулалтын зардал - 203 - -

Үйл ажиллагааны цэвэр мөнгөн урсгал - 203 397 193

Дискаунтлагдсан мөнгөн урсгалт, i=10% - 203 357 154

Өнөөгийн үнэ цэнэ (мян.төг) - 203 357.0

Өсөн нэмэгдсэн (сая.төг) - 203.3 153.8

NPV сая.төгрөг 154

IRR, 10% 95% Нийт зардалд 2%

Хөрөнгө оруулалтаа нөхөн хугацаа, жил 1 эзлэх ХХАА

зардал

Төслийн үр ашгийн тооцооноос харахад нийт цэвэр ашиг 372.2 сая.төгрөг бөгөөд үйл

ажиллагааны цэвэр мөнгөн урсгал 193 сая төгрөгөөр байна. Төслийн өнөөгийн үнэ цэнэ 154

сая төгрөг болж байгаа ба хөрөнгө оруулалтын дотоод өгөөжийн норм 95% болж байгаа нь

энэ төсөл ашигтай байх боломжтой гэж үзэж байна.



X. ОРДЫН АШИГЛАЛТАНД БЭЛТГЭГДСЭН БАЙДАЛ

X.1. Геологи хайгуулын ажлын зардал

Бидний хайгуулын ажил гүйцэтгэсэн талбай нь өмнөх геологийн судалгааны

ажлуудаар харьцангуй сайн судлагдсан районд хамаарагддаг. Мөн бидний судалгаагаар

уул техникийн энгийн нөхцөлтэй 2 хэсэгшилд нийтдээ 11.2кг алтны нөөц химийн цэврээр

тогтоогдлоо.

Баянголын дэнжийн алтны шороон ордын хэмжээнд нийт 3.31 га талбайн хэмжээнд

УКС-22 маркийн цохилтот өрөмдлөгийн тусламжтайгаар нийт 640,0 т/м хайгуулын ажлыг

100 х 20 м-ийн торын нарийвчлалаар нарийвчилсан хайгуулын ажлыг гүйцэтгэсэн билээ.

Аливаа ордод геологи хайгуулын ажлыг хэр оновчтой, үр дүнтэй хийсэнээс болон

1гр алтанд ноогдох геологи хайгуулын ажлын зардлаас тухайн ордыг ашиглалтанд

бэлтгэсэн байдал ихээхэн хамаардаг. 1гр алтны хайгуулын зардал нь 2108,8 төг зарцуулсан.

Нарийвчилсан хайгуулын ажлын чанарыг дараахи нөхцөл байдлаас үнэлэн дүгнэж

болно. Үүнд:

Ажлын явцад чанараас шалтгаалан гологдол гараагүй;

Угаалгын эфель-хаягдлыг геологич тодорхой цаг хугацаанд угааж хяналт явуулсан;

Сорьц хүлээн авах, боловсруулах, угаахад тогтмол хяналт тавьсан;

Дээж авагч, угаагчийн хяналтыг тодорхой цаг хугацаанд хийсэн;

Ажилчин, зайлагч, угаагчид мэргэшлийн өндөр ур чадвартай байсан гэх мэт.

Xайгуулын ажлын үр дүнгээр шууд ажиллаж болохуйц эдийн засгийн үр ашигтай

нөөцийг тогтоосон.

Баян-Овоот төсөл нь богино хугацааны буюу 1 жилийн төсөл бөгөөд төслийн хүрээнд

сард 29,6 мян.м 3 элс олборлон, баяжуулах хүчин чадал бүхий угаан баяжуулах цех

ажиллаж уурхайг бүрэн ашиглалтад оруулахад нийт 203,0 сая төгрөгийн хөрөнгө оруулалт

шаардлагатай ба анхны хөрөнгө оруулалтаа 1.2 сард төлнө.

X.2. Баянголын дэнжийн алтны шороон ордыг олборлолтонд бэлтгэсэн байдал

Баянголын дэнжийн хэсэгт хамаарах МҮ-005092 тусгай зөвшөөрлийн талбайд

хийгдсэн цохилтот өрөмдлөгийн ажлын үр дүнгээр нөөц нь тогтоогдсон алтны шороон орд

нь одоогийн мөрдөж буй аргачилалын дагуу хайгуулын ажил хийгдэн олборлолтын нөхцөл

хангасан бодит В+С зэрэглэлээр нөөцийг тооцов.

Талбай дээр 2003 онд явуулсан хээрийн ажлаар өөрийн талбайн хэмжээнд хангалттай

судалгаа явуулж. тухайн ордын нөөцийн тооцоо, уул-техникийн нөхцөл, эдийн засгийн

урьдчилсан тооцоог өнөө үед алтны шороон ордууд дээр хэрэглэгдэж байгаа арга, аргачлал

болон технологийн шаардлагад нийцүүлэн тогтоож тооцсоноор ордыг зохих хэмжээгээр

судалсан гэж зохиогчийн зүгээс үзэж байна.

Хайгуулын ажлаар ордын тархалтын зүй тогтол, хэлбэр хэмжээ, хөрс, элсний

бүрэлдүүн, алтны сорьц, мөхлөгийн эзлэх хувь, хэлбэр мөлгөржилтийн зэрэг, тунац үүсгэгч

хэсгийн эрдэслэг бүрэлдүүн зэргийг тодорхойлж олборлох үеийн технологийн горимыг

сонгов.



Хайгуулын ажлын торын нягтралыг 100х20м-т байлган зарим тодорхой хэсгүүдэд

хяналтын ажил хийгдсэн.

Нөөц нь тогтоогдсон энэ ордын хувьд дараахь үзүүлэлтүүдээр олборлолтонд

бэлтгэгдсэн гэж дүгнэж байна.

1. Өмнөх ашиглалтын үед ашиглагдаагүй орхигдсон нөөцийн хил болон талбайн

байршлыг нарийн тодруулж урьд нөөцийн үнэлгээ өгөөгүй хэсэгт бодит ба боломжит

зэрэглэлээр нөөцийг тогтоон олборлох нөхцөлийг бүрдүүлсэн.

2. Ордын нөөцийг тогтоохдоо геологийн тогтоц. тархалтын зүй тогтлыг өмнөх

судлаачдын ажил болон тухайн ордын ашиглалтын үр дүнтэй жишиж үзсэн.

3. Өмнөх судлаачид ордын сэвсгэр хурдасны найрлагын бүрэлдүүн, алтны ширхэг,

мөхлөгийн тоон болон торон шинжилгээ, сорьц тогтоох зэрэг ажлуудыг бүрэн гүйцэтгэж

элсний баяжигдах чанар, түүнд тохирох баяжуулалтын технологийн горимийг тодорхойлон

ордын ихэнхи хэсэгт олборлолтыг явуулсан байна.

4. Хайгуулын болон олборлолтын үед хэрэглэгдэх ордын дэвсгэр зургийг өөрийн

компанийн маркшейдерийн алба 1:2000-ны масштабаар хийж гүйцэтгэн нөөцийн тооцоонд

хэрэглэв.

5. Ордын гидрогеологи, уул техникийн нөхцөлийг тодруулж олборлох үеийн уулын

ажлын горимын байдлыг тогтоосон.

6. Ордын ашиглах үеийн урьдчилсан техник эдийн засгийн тооцоо хийж эдийн

засгийн үр ашигтай болохыг тогтоолоо.

7. Байгаль орчныг нөхөн сэргээх, урьдчилсан сэргийлэх арга хэмжээний талаар

дүгнэж урьдчилсан үнэлгээ өгсөн зэрэг нь энэ ордын хувьд олборлох нөхцөл бүрдүүлсэн

гэж үзэх үндэслэл болно.

Тухайн орд нь анх нээгдсэнээсээ хойш 1997 оноос өнөөг хүртэл ашиглагдаж байгаа

манай орны ууган шороон ордуудын нэг бөгөөд ордыг ашиглах дэд бүтэц, техник

технологийн асуудал нэгэнт бүрэн шийдэгдээд удаж байгаа орд юм.



XI. БАЙГАЛЬ ОРЧИН ГЕО-ЭКОЛОГИЙН УРЬДЧИЛСАН ҮНЭЛГЭЭ

Баянголын дэнжийн орд бүхий талбай нь Монгол орны геоморфологийн мужлалаар

Хангай Хэнтийн уулархаг их мужийн Хойд Хэнтийн мужийн захын тойрогт багтаж,

гидрографийн сүлжээнд Туул голын сав газрын хөндийн толгодорхог хэсэгт багтана.

Ерөнхий уур амьсгалын мужлалаар хуурайдуу зунтай, хүйтэн хахир өвөлтэй, салхины

зонхилох чиглэл хойд, баруун хойноос илүү давталттай.

Хөрсний газар зүйн мужлалаар Хангайн их мужийн өргөргийн бүсжилт бүхий Орхон-

Туулын мужийн доод Орхоны зааг орчимд хамаарагдах нунтаг карбонаттай хар хүрэн

хөрстэй. Гадаргын хэлбэршлийн хувьд Хангай-Хэнтийн завсрын хэрчигдсэн ухаа гүвээ

бүхий дундаж өндөр уулсын салбар, түүний завсраархи багахан тэгш газар болно. Ховор

хэт дүрсийн ургамал байхгүй.

Агаарын фон бохирдлыг хэмжиж тогтоогоогүй. Уг районд алтны олон үйлдвэрүүдийн

үйл ажиллагаанаас үүссэн агаарын бохирдол зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс илүү байх

магадлалтай. Ховордсон ан амьтад байхгүй. Уул хээрийн нөхцөлд амьдардаг үнэг, хярс,

чоно туулай элбэг. Хайгуул хийгдсэн талбайд айлын өвөлжөө бууц байхгүй. Монголын

ШУА-ийн Түүхийн хүрээлэнгийн хийсэн судалгаанаас үзвэл түүх дурсгалын болон соёлын

өв болох зүйл байхгүй. Ордын талбайн хэмжээ бага, олборлох технологийн хэлбэр хялбар,

богино хугацаанд ашиглах учир байгаль орчны нөлөөлөл, түүнийг арилгах арга замын

талаар Заамарын районы хэмжээнд боловсруулагдан мөрдөгдөж буй зөвлөмжийг хэрэглэх

боломжтой гэж үзсэн юм. Энэхүү зөвлөмжийг Заамарын алтны үйлдвэрийн инженерэколог

Д.Наранцэцэг боловсруулсан байна. Үүнд агаар орчинд тоосжилт ихсэн бохирдолт

үүсч болзошгүй бохирдлын эх үүсвэр нь ордын хөрс хуулалтын овоолго, олборлолтын

хэсэг, уурхайн зам, мөн дотоод шаталтат хөдөлгүүрээс гарах утаа, тосны хаягдал зэрэг

болно.

-Нөлөөллийг бууруулах арга замууд:

- Хөрсний овоолгыг салхины чиглэл. газар зүйн байршлыг тооцон байрлуулах

- Овоолгыг хийхдээ хар шороон хөрсийг тусад нь овоолго хийх

- Усыг ашиглахдаа бүтэн эргэлтийн системийг хэрэглэх

- Эргэлтийн нуурыг байгуулахдаа Туул голын гольдролоос 50м-ээс илүү өргөнтэй

хамгаалах зурвас үлдээх

- Шаардлагатай бол ус зайлуулах суваг татах

- Зам харгуйг тэмдэгжүүлэх. тоосжилтыг багасгах зорилгоор услах.

- Хөрс хуулах, овоолго хийх зэрэг үндсэн үйл ажиллагааны явцад хөрсний үржил

шим алдагдан эвдрэл үүсэхээс гадна шатах тослох шингэн алдагдаж, зам харгуй олноор

гарснаар хөрсний үржил шимт хэсэг бохирдон, нягтаршиж, ургамал ургах нөхцөл хомсдож

тоосжилт ихсэж болзошгүй. Бохирдолт үүссэн тохиолдолд хөрс зөвхөн тэр орчиндоо

бохирдох боловч агаараар дамжин бохирдолтын хүрээг тэлэх магадлалтай.

- Хөрсийг химийн бодисоор бохирдуулах, шатах тослох материалыг ил задгай асгахыг

шууд хориглоно. Мөн эвдэрсэн газар хөрсийг УСТ-5-119-92 дагуу нөхөн сэргээлтийн

төлөвлөгөө гаргаж санхүүгийн төлөвлөгөөнд зайлшгүй тусгаж. нөхөн сэргээлт явуулах арга

хэлбэр сонгох г.м ажлыг тусгайлан авч үзнэ.



- Байгалийн нөөц баялгийг зохистой ашиглах. Алт олборлолтыг явуулахдаа "Ашигт

малтмалын хуулийн" болон бусад хууль тогтоомжийн дагуу явуулж, алт барилтын хэмжээг

дээшлүүлэх зэрэг арга хэмжээг авч ажиллана.

Энэхүү зөвлөмжийн эцэст дурьдахдаа жижиг дунд хэмжээний алтны шороон ордуудыг

ашиглах явцад байгаль орчны сөрөг нөлөөллийг бууруулах арга хэмжээг цаг тухайд нь

биелүүлэх боломжтой учир хайгуул хийгдсэн ордыг ашиглах компани, аж ахуйн нэгжүүд

цаашид байгаль орчныг сэргээх үйл ажиллагааг олборлолт явуулах процесстой нягт

холбож өгөх шаардлагатайг заасан байна.

Байгаль орчин нөхөн сэргээлтийн чиг баримтлал

“Заамар өгөөмөр хайрхан”ХХК нь байгаль орчны менежментийн хөтөлбөрийг

боловсруулан ажиллах шаардлагатай бөгөөд менежментийн хөтөлбөрт доор дурьдсан

бодлогуудыг тусган ажиллах нь зүйтэй.

Байгаль орчин, нөхөн сэргээлтийн хууль, дүрэм журам, норм стандартыг чанд сахин

ажиллах.

Байгаль орчны бодлого, үйл ажиллагаа хариуцсан хэлтэс салбар, боловсон хүчинтэй

байх.

Төслийн үйл ажиллагаатай хамт байгаль орчны асуудлыг орхигдуулалгүй байнга

хамтатган авч үзэх.

Байгаль орчны нарийвчилсан үнэлгээний дагуу байгаль орчны менежментийн

төлөвлөгөө боловсруулан ажиллах, түүнийг мөрдлөг болгох.

Төслөөс байгаль орчинд учруулж болзошгүй сөрөг нөлөөллийг хамгийн бага

хэмжээнд байлгах талаар сургалт семинарыг компанийн ажилчдад зохион байгуулж,

практикт нэвтрүүлэн ажиллах. Төсөлтэй холбоотойгоор бусад компаниудтай гэрээлж үйл

ажиллагаа явуулах тохиолдолд ажил гүйцэтгэгч компанид байгаль орчныг хамгаалах

бодлого, авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний тухай гэрээнд тусган оруулах.

“Заамар өгөөмөр хайрхан” ХХК нь байгаль орчин, нөхөн сэргээлтийн ажилд Монгол

улсын холбогдох хууль тогтоомжуудыг мөрдлөг болгон ажиллана.

№ Хуулийн нэр

Төсөлтэй холбоотой хуулийн жагсаалт Хүснэгт -41.

Батлагдсан

огноо

Хамгийн сүүлд

өөрчлөлт орсон

огноо

1 Монгол Улсын үндсэн хууль 1992-01-13 2000.12.14

2 Ашигт малтмалын тухай хууль 2006-07-08 2011.12.23

3 Агаарын бохирдлын төлбөрийн тухай 2010-06-24 -

4 Агаарын тухай 2010-06-24 -

5 Ахуйн болон үйлдвэрийн хог хаягдлын тухай 2003-11-28 -

6 Аюултай хог хаягдлын импорт, хил дамжуулан 2000-11-03 -

тээвэрэлтийг хориглох, экспортлох тухай

7 Амьтны аймгийн тухай 2000-05-05 -

8 Ан агнуурын тухай 2000-05-05 2012.10.29

9 Байгаль орчинд нөлөөлөх байдлын үнэлтгээний 1998-01-22 2006.05.25

тухай

10 Байгалийн ургамлын тухай 1995-04-11 2010.12.09



11 Байгалийн нөөц ашигласны төлбөрийн

2000.01.285 2004.04.22

орлогоос байгаль орчныг хамгаалах, байгалийн

нөөцийг нөхөн сэргээх арга хэмжээнд

зарцуулах хөрөнгийн хувь, хэмжээний тухай

12 Байгаль орчны хамгаалах тухай 1995-03-30 2010.07.08

13 Газрын тухай 2002-06-07 2005.07.01

14 Газрын хэвлийн тухай 1988-11-29 1995.04.17

15 Газрын төлбөрийн тухай 1997-04-24 2005.07.01

16 Соёлын тухай 1988-11-19 1995.04.17

17 Соёлын өвийг хамгаалах тухай 2001-06-08 2005.06.02

18 Тусгай хамгаалалттай газар нутгийн тухай 1994-11-15 2008.12.19

19 Тусгай хамгаалалтттай газар нутгийн орчны 1997-10-23 -

бүсийн тухай

20 Ургамал хамгааллын тухай 2007-11-15 2011.01.20

21 Усны тухай 2004-04-22 2009.08.25

22 Ус, рашаан ашигласны төлбөрийн тухай 1995-05-22 2008.12.19

23 Химийн хорт болон аюултай хорт бодисын 2006-05-22 2011.10.06

тухай

24 Хөдөлмөрийн аюулгүй байдал, эрүүл ахуй 2008-05-22 2011.01.20

25 Хөдөлмөрийн тухай 1999.05.14 2011.12.12

26 Тэсэрч дэлбэрэх бодис, тэсэлгээний хэрэгслийн

эргэлтэд хяналт тавих тухай

2004-05-06 2010.02.10

Нөхөн сэргээлтийн стандартууд

Хүснэгт-42.

№ Стандартын

Стандартын нэр

тэмдэглэгээ

1 MNS 5914:2008 Байгаль орчин, газрын нөхөн сэргээлт.

2 MNS 5915:2008 Байгаль орчин. Уул уурхайн үйл ажиллагаагаар эвдэрсэн газрын

ангилал.

3 MNS 5916:2008 Байгаль орчин. Ухсан газар, түр зуурын овоолго, үржил шимт

хөрсийг хуулах шаардлага.

4 MNS 5917:2008 Байгаль орчин. Уул уурхайн үйл ажиллаагаанаас үүдэн эвдэрсэн

газрыг нөхөн сэргээх. Техникийн ерөнхий шаардлага.

5 MNS 5918:2008 Байгаль орчин. Эвдэрсэн газрыг дахин ургамалжуулах.

Техникийн ерөнхий шаардлага.

Төслийн талбайн газрын гадаргын эвдрэл, өмнөх ба өнөөгийн төлөв

Ашигт малтмал олборлох, геологи- хайгуулын ажил гүйцэтгэх, судалгаа хийх, хөрсөн

бүрхэвчийн эвдрэл үүсгэхүйц бусад төрлийн ажил гүйцэтгэх, тэрчлэн тухайн орчны

гидрологийн горим алдагдах, үүсмэл гадаргуу үүсгэх зэргээр газрын төлөв байдлын бусад

шинж чанар өөрчлөгдөх үйл явцыг газрын эвдрэл гэнэ. Хөрс байгалийн болон хүний үйл

ажиллагааны нөлөөгөөр элэгдэж, эвдрэх үйл явцыг хөрсний эвдрэл гэнэ. Хөрс, газрын

эвдрэл, элэгдэлд зөвхөн хайгуул, олборлолт явуулсны үр дүнд үүссэн ухаш, хотос,

хотгороор хязгаарлагдахгүй, уурхай орчмын газрын талхагдал мөн нэгэн адил хамрагдана.

Төсөл хэрэгжих газар нь дунд зэргийн хөндий бөгөөд тэгш гадаргатай зүүн баруун

хойт хэсэгтээ Туул гол, талбайн хойд, зүүн урд, урд хэсгээр эвдрэлд орсон талбайгаар

хүрээлэгдэнэ. Голын энэ тохойд ялзмагт үеийн зузаанаараа өөр өөр хээршиж буй нугын



хөрс, нугын мараалаг хөрс зонхилон тархах бөгөөд урд талаар нь залган орших уул

толгодын оройн хэсгээр уулын хар хүрэн хөрс, бэл хормой хэсгээр ердийн хар хүрэн

хөрстэй юм.

Уг судалгааны бүс нутаг нь Монгол орны ургамал-газарзүйн мужлалаар Хангайн

уулын ойт хээрийн тойрог ба Монгол дагуурын уулын ойт хээрийн тойргийн заагт орших

ба Монгол дагуурын уулын ойт хээрийн тойргийн шинжийг илүү илэрхийлдэг.

Төслийн талбайн хувьд 1997 оноос хойш уул уурхайн олборлолтын үйл ажиллагаа

явагдаж эхэлсэн бөгөөд ЭБМЗ-өөр батлагдсан нөөцөөр ордын хэмжээнд бүрэн олборлож

дууссан байна. Олборлолт эхэлснээр доорх байдлаар газрын төлөв байдалд өөрчлөлт

орсон. Үүнд:

- Ил уурхайн болон гидравлик үүсэлтэй ухаш

- Хөрсний гадаад овоолго

- Элс угаалгаас үүссэн хайрга чулуу ба эфилийн гадаад овоолго

- Гадна далан, шороон далан ба хаалт

- Суваг шуудуу, траншей, ухаш

- Гадна байрласан лаг шаврын тунгаагуур

- Машин, механизмын засвар үйлчилгээ хийх талбай, шатах тослох материалын

агуулах

- Замын сүлжээ

- Ахуйн болон уурхайн хог хаягдал гэх мэт

Энэ хайгуулын ажлын үр дүнгээр тухайн орд газрыг бүрэн олборлож дуусах бөгөөд

дахиж энэ газарт хэн нэгэн газрыг хөндөн уурхайн олборлолтын үйл ажиллагаа явуулахгүй

болно. Ингэснээр талбайн эвдэрсэн газрыг доор дурдсанаар нөхөн сэргээлт хийж улсад

буцаан өгнө.

Техникийн нөхөн сэргээлт

Баян-Овоот уул талбайн хэсгийн шороон ордыг олборлож дууссаны дараа унаган

төрхийг сэргээх зорилгоор нөхөн сэргээлтийн ажил зайлшгүй хийгдэх ба олборлолт

явуулсан жилдээ буюу 2020 оноос эхлэн уг ажил хийгдэх болно.

Нөхөн сэргээлтийг хийхдээ дараах дараалалыг баримтлан гүйцэтгэх ба эдгээр нь

ордыг олборлож эхлэх үеэс хийхээр төлөвлөж байна. Үүнд:

Эхний шатанд олборлолтоос үүссэн мөргөцөгт байрласан галь болон эфелийн

овоолгуудын дээш гарсан шовгор хэсгийг тэгшлэн тараана.

Угаах төхөөрөмжүүдийн анхны байрлал дээр үүссэн эфель болон гаалийн

овоолгуудыг ашигласан мөргөцөгт нь буцааж түрж оруулна.

Тэгшилсэн гадаргууд шимт хөрсний тусгай овоолгыг буцаан жигд тараах

Усан санг дарах арга хэмжээ авна.

Ус зайлуулах шуудууг буцаан тэгшилж дарна.

Ус татах туслах шуудуунуудыг дарах юм.

Байгалийн хуучин унаган төрхийг сэргээхийн тулд нөхөн сэргээлтийг олборлолтын

явцад үүссэн хонхор, суваг шудуу, тунаах далангууд, угаалгын үед үүссэн эфель-галийн

овоолгуудыг тэгшлэн, хөрсний овоолгыг буцаан түрж оруулсаны дараа шимт хөрсөөр жигд

хучиж, олон наст ургамал, нарсны үр цацаж ойжуулалт, ургамалжуулалтын ажлыг давхар

зохион байгуулна. Доор тооцоолсон хэмжээний нөхөн сэргээлтийн ажлыг хийхдээ дараах



дараалалыг баримтлан гүйцэтгэх ба эдгээр ордыг олборлож эхлэх үеэс тооцогдон

төлөвлөгөөтэй хийгдэж байх болно. Үүнд:

Техникийн нөхөн сэргээлтийн ажлын хүрээнд уулын ажил явагдаж дууссаны дараа

үүссэн хоосон орон зайг нөхөн дүүргэх үйл ажиллагаа явагдах ба нөхөн дүүргэлтэнд уулын

ажлаас гарсан хөрсийг ашиглана. Ашиглагдсан орон зайг дүүргэн техникийн нөхөн

сэргээлт хийгдсэний дараа бүхий тэгшилсэн талбайг шимт хөрсөөр хучна.

Хөрс хуулалт, элс олборлолтын ажлын явцад дотоод овоолгын ажил мөн нөхөн

дүүргэлт, хэвгийжүүлэлтийн ажил давхар хийгдэнэ.

Биологийн нөхөн сэргээлт

Биологийн нөхөн сэргээлтийг хийхэд “Эвдэрсэн газрыг ургамалжуулах техникийн

ерөнхий шаардлага”MNS5918:2008 стандартыг баримтална. Биологийн нөхөн сэргээлтийн

ажлыг нөхөн сэргээлтийн эрх бүхий байгууллага болон, мэргэжлийн ажилтануудыг

оролцуулан гүйцэтгэх нь зүйтэй.

Ган хүйтэн болон хаврын гэнэт хүйтрэлтийг сайн тэсвэрлэдэг, удаан хугацаанд

амьдрах чадвартай, өндөр ургацтай, таримал, бэлчээр, хадлан бий болгоход ашигтай

ургамал болох олон наст согоовор ургамлын үрээр биологийн нөхөн сэргээлтийг хийх ба

мөн нөхөн сэргээлтийн ажлыг илүү үр дүнтэй, чанартай болгох зорилгоор хөрсний үржил

шимийг дээшлүүлж, хөрсийг давсжихаас хамгаалдаг, хөрс голдоггүй, нөхөн сэргээлтэнд

ашиглахад тохиромжтой буурцагт ургамал царгасыг нэмж тарихаар төлөвлөв. Ашиглалтын

явцад нийт 37,5 сая.төг-н техникийн болон биологийн нөхөн сэргээлт хийнэ. Тус зардал нь

нийт зардлын 6,5 хувийг эзэлж байна. Нөхөн сэргээлтийн ажил дууссаны дараа орон

нутгийн засаг, захиргаа холбогдох мэргэжлийн байгуулага, яаманд танилцуулж шалгуулан

хүлээлгэн өгнө.



XII. ДҮГНЭЛТ

Хойд Хэнтийн алтны бүсийн баруун өмнөт хэсэгт Туул голын сав газар засаг

захиргааны харьяаллаар Төв аймгийн Заамар сумын нутаг “Баян-овоот уул” талбайд 2003

онд “Алтандорнод Монгол”ХХК нь нэмэлт хайгуулын ажил хийсэн байна.

Эрлийн маршрутын судалгаагаар өмнөх судлаачдын малталтууд болон 1995-2008

онуудад ашиглалт явуулсан уулын ажлын малталтын хил заагийг нарийвчлан тодруулж

алтны үйлдвэрлэлийн хуримтлал байж болохуйц талбайг ялган нэмэлт хайгуулын ажлын

шугам цооногийн байрлалыг тодорхойлсон.

Тухайн талбайд өмнөх олборлолтын үед орхигдсон нөөц бүхий талбайн байршил,

үйлдвэрлэлийн агуулга бүхий нөөцийг шинэчлэн тогтоож, нэмэлт хайгуулын ажлын үр

дүнгээр бодит В зэрэглэлийн нөөцийн 1 хэсэгшил, боломжит С зэрэглэлийн 1 хэсэгшил

нийт 2 хэсэгшилийн хэмжээнд геологийн нөөц тогтоолоо.

Талбайн хэмжээнд урьд үнэлээгүй нөөцийг балансын бодит В зэрэглэл, боломжит С

зэрэглэлээр баталгаажуулан, химийн цэврээр нийт 11.2кг алтны нөөц тогтоон ашиглалтанд

бэлтгэлээ.

Тухайн орд газарт ашиглалтын ажил явуулахад уул техникийн болон уул-геологийн

хувьд хүндрэл багатай, элсний угаагдах чанар сайн. эдийн засаг, дэд бүтэц сайн хөгжсөн

нутагт байрлаж байгаа зэрэг хүчин зүйлүүд нь ашиглалтын зардлыг харьцангуй бууруулах

сайн талтай юм.

Ордын геологи, геоморфологийн тогтоц, алтны тархац бусад шинж чанар зүй тогтол,

алттай давхаргын гранулометрийн найрлага, угаагдах чанар, баяжигдах шинж чанар, алтны

мөхлөгийн хэмжээ, сорьц нь өмнөх хайгуулын ажлаар тогтоогдож, ашиглалтын үед

баталгаажсан байна.

Урьдчилсан байдлаар техник эдийн засгийн тооцоог 5 сараар хийж үзэхэд, нийт

1048.0 сая төгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж, 580.0 сая төгрөгийн зардал гарган 372.0

сая төгрөгийн цэвэр ашигтай ажиллан орон нутгийн болон улсын төвлөрсөн төсөвт 146.5

сая төгрөгийн орлого оруулж байгаа нь улс орны эдийн засагт чухал хувь нэмэр хандив

болно.

“Заамар өгөөмөр хайрхан” ХХКомпани уул уурхайн ажлаар эвдэгдсэн талбайн нөхөн

сэргээлтийн ажилд ихээхэн анхаарал тавьснаар уг ажлын зардалд нэлээд их хэмжээний

хөрөнгө зарцуулан, байгаль дэлхийгээ хайрлан хамгаалж, унаган төрхөнд нь оруулахаар

зорьж ажиллах болсон. Бид БОХ нөхөн сэргээх ажлын зардалд нийт 37.5 сая төгрөг тооцон

төлөвлөж байгаа нь нийт зардалын 6,5%-ыг эзлэнэ.

Энэхүү орд нь олборлож дуусч байгаа орд учир үлдэгдэл нөөцийг бүрэн ашиглаж,

олсон орлогоороо нөхөн сэргээлтийн болон уурхайн хаалтын ажлуудыг санхүүжүүлэн

байгалийн унаган төрхөнд оруулан орон нутагт хүлээлгэн өгөхөд энэхүү нөөцийн

тооцооны ажлын практик ач холбогдол оршино.



Хайгуулаар тогтоосон ордын дундаж үзүүлэлтүүд

Үзүүлэлтүүд

Хэмжих Баянголын дэнж алтны шороон орд

нэгж

(МV-014506)

Урт м 250

Өргөн /дундаж/ м 120

Талбай мян.м 2 33.1

Элсний зузаан /дундаж/ м 1.1

Элсний эзэлхүүн мян.м 3 36.3

Алтны нөөц, кг (х/ц) кг 11.2

Алтны дундаж агуулга мг/м 3 371

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛТ

1. В.Г.Бубенников.

Отчет о результатах детальной разветки россыпи золота долины р.Туул /Туульский

дражный полигон/ За 1986-1988 гг

2. Х.Баярсайхан. Д.Намсрайжав.

Заамарын өмнөт хэсэг. Туул голын тохойрол хэсгийн алтны шороон ордын эрэл. эрэлүнэлгээний

ажлын үр дүнгийн тайлан.1993 он

3. В.Г.Бубенников

Туул голын хөндийн дээд хэсгийн эрлийн ажлын тайлан.

Монгол-Оросын хамтарсан “Дархан” экспедиц.

4. Ж.Отгон. Д.Намсрайжав.

Туул голын баруун дэнж. жалгын ордуудад 2002 онд хийсэн ашиглалтын хайгуулын

тайлан.

5. С.Цэдэндорж. Л.Пүрэв. Б.Лахайсүрэн. Б.Пүрэвтогтох

Ил уурхайн технологи. инженерийн лавлах.

Улаанбаатар 2005 он.

6. С.Цэдэндорж. Д.Пүрэвсүрэн

Ил уурхайн процесс.

Улаанбаатар 2006 он.

7. А.П.Божинский и др.

Методы разветки и подсчета запасов россыпных месторождений полезных ископаемых

8. С.Сухэ-Батор. О.В.Степанов и др.

Отчет о результатах предварительной разведки месторождения россыпного золота р.

Туул /Баянголский полигон/ за 1984-86 год с. подсчетом запасов на 01.07.86 г.

9. С.Сүхбаатар. О.В. Степанов и др.

Отчет о детальной разведки месторождения россыпного золота р.Туул

на участке “Баянгольский полигон” с подсчетом запасов на 01.10.87 г.

10. Н.Н.Кузнецов. Б.Пүрэвсүрэн

Заамарын алтны районы зүүн хойд хэсэгт хийсэн 1:50000 геологийн зураглал ба эрлийн

ажлын тайлан 1986-1990 он

11. Б.Пүрэвсүрэн. О.Наранцэцэг

Заамарын алтны хүдэржилтийн зангилааны өмнөд хэсэгт хийсэн 1:50000 геологийн

зураглал. ерөнхий эрлийн тайлан 1991 он.

12. Бусад шороон ордын тайлангууд 1990-2015


Text_5092

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?