Әдіскер әлемі 1 2022

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ

ОҚУ-ƏДІСТЕМЕЛІК ЖУРНАЛ

РЕСПУБЛИКАНСКИЙ

УЧЕБНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

ƏДІСКЕР ƏЛЕМІ

МИР МЕТОДИКИ

№1 2022

ƏДІСКЕР ƏЛЕМІ

Республикалық оқу-əдістемелік журнал

Бір жылда 4 рет шығады

2012 жылдан бастап шығады

Республиканский учебно методический журнал

Выходит 4 раза в год

Издается с 2012 г

№1 2022г.

1

РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ОҚУ-

ƏДІСТЕМЕЛІК ЖУРНАЛ

РЕСПУБЛИКАНСКИЙ УЧЕБНО-МЕТОДИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

АЛМАТЫ № 1 2022

2012 жылдан бастап шығады

Шығару жиілігі – жылына 4 рет

Бас редактор

А.Ғали-Арыстан

Бас редактордың орынбасары

Бибеков Қ.Т.-ф.ғ.к., доцент

Қазақстан Республикасының мəдениет

жəне ақпарат министрлігі

Ақпарат жəне мұрағат комитетінде

17.10. 2012 жылы тіркелген

№13096 - Ж

Редакциялық алқа

Түменбаева Н.С. – ҚР Білім

беру ісінің үздігі

Еспенбетов А.С.-ф.ғ.д., профессор;

Əбікенова Г.Т. – ф.ғ.д., профессор;

Бекбосынов М.Н. ф.ғ.д., доцент;

Қабышев Т.Б. - ф.ғ.д., доцент;

Гайнуллина Ф.А. - ф.ғ.к., доцент;

Ердембеков Б.А.-ф.ғ.д.,профессор;

Жұмажанова Т.Қ.ф.ғ.д.,профессор

Берикханова Г.Е.. -, п.ғ.д., доцент м.а.;

Левченко Т.А. - п.ғ.к., доцент.

Мұқажанова Р.М.-ф.ғ.к., доцент;

Аймағамбетова Қ.А.-п.ғ.д.,проф.;

Жауапты редактор

педагогика ғылымдарының кандидаты,

доцент. Б.Д.Жұмақаева

050000, Алматы қаласы,

Бөгенбай батыр көшесі, 64 үй, 107 б.

Тел. 291 – 71 – 97, (120)

Факс 291 -61-65

«Əдіскер əлемі » оқу-əдістемелік журналы бас редакциясына келіп түскен қолжазбалар əдеби

өңделеді. Редакция алқасы: Редакция жолданған материалда сапасына жауап бермейді, қолжазба авторларға

қайтарылмайды. Материалдар көшіріліп басылған не пайдаланылған жағдайда осы журналға сілтеме

жасалады. Басуға 11.01.2022 жылы қол қойылды.

Көлемі 84х108/16. IS MQMN / 43Офсеттік басылым

Таралымы 1000.-жайы Журнал «Palitra Press» ЖШС баспаханасында басылды.

2

МАЗМҰНЫ:

Садыков Ж.А. ПРИНЦИПЫ ИННОВАЦИИ И ИННОВАЦИОННАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ....................................... 4

Токымбаева С. Т. АНА ТІЛІ САБАҒЫНДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП МАҚАЛ-

МƏТЕЛДЕРДІ ОҚЫТУ......................................................................................................................................................... 9

Мадаутова З. К. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ

ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.................................................................................................................................................... 12

Сакеева Г. Ж. ҚАЗАҚ ƏДЕБИЕТІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ОҚЫТУДЫҢ ЖАҢА

МҮМКІНДІКТЕРІ.................................................................................................................................................................. 15

Темиргалиева А.К. БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ САБАҚТАН ТЫС ЖҮРГІЗІЛЕТІН ЖҰМЫСТАР...................... 19

Муратова К. А. МАТЕМАТИКА САБАҒЫН ОҚЫТУ ІСІН ЖЕКЕ ТҰЛҒАҒА БАҒЫТТАУ

МƏСЕЛЕЛЕРІ......................................................................................................................................................................... 23

Волченко Е.В. ВЛИЯНИЕ КЛАССИЧЕСКОЙ МУЗЫКИ НА ЧЕЛОВЕКА............................................................... 26

Пазылова А.С. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДИАЛОГ АРҚЫЛЫ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН

ҚАЛЫПТАСТЫРУ................................................................................................................................................................ 29

Алдешова А.К. ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ПСИХО-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ

НЕГІЗДЕРІ................................................................................................................................................................................ 32

Мукашева Л. Е. БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМ БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

ƏДІСНАМАСЫ..................................................................................................................................................................................................................... 35

Мұқатаева К. К. ФИЗИКАНЫ ОҚЫТУ ҮРДІСІНҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ...................... 39

Бузаубагарова Р.Ш.,Бексеитова А.К.,Укижанова А.Т. МУЗЫКА САБАҒЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯНЫ

ҚОЛДАНУДЫҢ ПСИХО-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ.......................................................................... 42

Нурбаева Ж.Е., Султашева А.М. МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ....................................................................................................... 46

Бекпанова Г. А. БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫН

ҰЙЫМДАСТЫРУДА ИНТЕРАКТИВТІК ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ

МҮМКІНДІКТЕРІ................................................................................................................................................................... 49

Сағындық А.Б. ТУҒАН ЖЕР- АЛТЫН БЕСІГІМ........................................................................................ 53

Құрманбектегі К.К. АҒЫЛШЫН ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫН ОҚЫТУ...................................................................... 60

Бегімбол Г.А. ƏУЕЗОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ФОЛЬКЛОР...................................................... 63

Накимжанова А.Х. ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРИ РАЗВИТИИ СЛОВАРНОГО

ЗАПАСА И ОРФОГРАФИЧЕСКОЙ ЗОРКОСТИ У УЧАЩИХСЯ МЛАДШИХ КЛАССОВ................................ 66

Қалдыбаев Е. Қ. ХИМИЯ ПƏНІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ОҚЫТУ .......................................................... 70

Балғабеков Қ. З. ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҰТЫМДЫ ҚОЛДАНУ............................................................................ 73

Кеншінбаева Т.У. ФИЗИКА ПƏНІН АҚПАРАТТЫҚ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР

НЕГІЗІНДЕ ОҚЫТУ............................................................................................................................................................... 76

Камзанова Б.Д.М.О.ƏУЕЗОВ ƏҢГІМЕЛЕРІН МЕДИЦИНАЛЫҚ КОЛЛЕДЖ СТУДЕНТТЕРІНЕ

ОҚЫТУДЫҢ ƏДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ......................................................................................................... 79

Абикенова Л.Т. АҒЫЛШЫН ЖƏНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ЭТНИКАЛЫҚ СТЕРЕОТИПТЕР......................... 85

Қожахметова Г.Б. АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ƏДІСТЕМЕЛІК МҰРАСЫ................................................. 89

Кенжеғара Г. М. ТЕҢСІЗДІКТЕР МЕН ТЕҢДЕУЛЕРДІ ШЕШУДІ ҮЙРЕТУ.......................................................... 91

Кенжебаева А.А., Жуматаев С.Т. МЕКТЕПТЕГІ МУЗЫКА ПƏНІНДЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯ ƏДІС-

ТƏСІЛДЕРІН, БАҒДАРЛАМАЛАР ТОБЫН ҚОЛДАНУ ҮРДІСІ................................................................................ 93

Баратова А.И. ИННОВАЦИОННАЯ СИСТЕМА В ОБУЧЕНИИ РУССКОМУ ЯЗЫКУ........................................ 97

Мавлитаева Г.А. БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МАТЕМАТИКА

ПƏНІН ОҚЫТУДА АКТ – НЫ.ТИІМДІ ҚОЛДАНУ....................................................................................................... 101

Сентаева А.Б. FLIPPITY - ИНТЕРАКТИВТІ ОНЛАЙН СЕРВИСІ............................................................................ 106

Шеттыкбаева С.С. МҮТƏН ШƏМШІНҰЛЫ АЙМАҚОВ – БЕЛГІЛІ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ,

«НЕВАДА-СЕМЕЙ» ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ МҮШЕСІ...................................................................................................... 108

Сулейменова М.Б. ЕЛ ТАРИХЫНДА ЕЛЕУЛІІ ІЗ ҚАЛДЫРҒАН................................................................................ 112

Хасенова Ж.Т.ЕСІМІ ҰМЫТЫЛМАС, АСЫЛ БЕЙНЕ................................................................................................. 117

3

Садыков Ж.А.

Евразийский национальный университет им.Л.Н.Гумилева

ПРИНЦИПЫ ИННОВАЦИИ И ИННОВАЦИОННАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ

Изучение тенденций и закономерностей комплексного освоения

инноваций, планирование положительных результатов и управление ими –

сложная методологическая проблема в сфере туризма, связанная прежде всего с

классификацией нововведений. В качестве значимых для определения сути

инноваций в туризме выделяют следующие классификационные признаки:

- источник идеи (потребности туристов, открытия, изобретения);

- вид инновации (аттракторы, инфраструктура туризма, турпродукт,

способы и средства распределения турпродукта/услуги, управление, факторы

производства);

- степень новизны (улучщающие, прорывные);

- широта воздействия, масштабность, связность (локальные, глобальные,

системные);

- инвестиционное наполнение (некапиталоемкие, малокапиталоемкие,

капиталоемкие) [1, стр. 121].

Инновации в туризме следует рассматривать как системные мероприятия,

имеющие качественную новизну и приводящие к позитивным сдвигам,

обеспечивающим устойчивое функционирование и развитие отрасли в регионе.

Так, идея создания и реализация туристских проектов, даже не приносящих

вначале существенной прибыли, может дать толчок развитию туризма и тем

самым активно способствовать созданию дополнительных рабочих мест и

росту доходов населения. Яркое доказательство тому – успех города Великого

Устюга Вологодской области, который сегодня позиционирует себя как родина

Российского Деда Мороза и переживает настоящий туристский бум России.

Инновационный процесс в туризме достаточно специфичен. Он получает,

как правило, свое признание, с одной стороны, через туристский рынок и

степень удовлетворенности клиента, а с другой стороны, в основном благодаря

принятию совместных решений туристскими организациями, органами

управления отраслью в регионе, органами местного самоуправления и

общественными организациями, деятельность которых связана с туризмом, а

также благодаря оценке отрасли местным населением. Только такое

взаимодействие всех элементов (субъектов и объектов) инновационного

процесса может привести к появлению существенного синергетического

эффекта, выраженного в качестве роста (развития) сферы туризма.

Комплексность и трансформируемость открытий, когда внедрение нового в

одной области дает эффект (и возможно, более сильный) в другой,

составляющий их сущность в отрасли, потому нуждаются в научно

обоснованной организации и управлении [1, стр. 122].

К основным принципам инноваций в туризме относят:

4

1. Принцип научности, заключающийся в использовании научных знаний

и методов для реализации инноваций, соответствующих потребностям

туристов.

2. Принцип системности. Разрабатываемая стратегия инновационного

развития сферы туризма в регионе должна учитывать факторы и условия,

необходимые для удовлетворения потребностей людей в отдыхе; ресурсные

возможности региона (экономические, финансовые, кадровые и другие);

социальное воздействие на общество; факторы внешней среды.

3. Принцип соответствия инновации потребностям туристов.

Предлагаются только те новшества, которые действительно нужны клиенту, а

не те, которые может произвести и внедрить туристская организация.

4. Принцип позитивности результатов, состоящий в предупреждении

неразумного, не продуманного создания и внедрения новшества, которое может

быть опасно, во-первых, для туриста; во-вторых, для конкретного предприятия;

в-третьих, для биосферы и общества в целом.

5. Принцип имманентности инвестиционным процессам. Для проведения

необходимых исследований, разработки и материализации инноваций

используются инвестиционные ресурсы, эффективность которых определяется

степенью значимости и масштабностью нововведений.

6. Соответствие инновационной деятельности и ее результатов

(новшеств) уровню развития общества.

7. Принцип связности. Процесс нововведения заканчивается появлением

на рынке продукта, который должен на определенном этапе своего жизненного

цикла вызывать потребность (стимулировать идею) создания следующего

новшества и обеспечивать финансовую поддержку этого процесса.

8. Принцип безопасности. Любое нововведение должно гарантировать

отсутствие вреда для человека и окружающей его среды [1, стр. 124].

Инновационная деятельность – комплекс научных, технологических,

организационных, финансовых, коммерческих мероприятий, которые приводят

к инновациям. Деятельность является инновационной, если в нее приносятся

новые знания, технологии, приемы, подходы для получения результата,

который широко востребован в обществе. Инновационную деятельность

предприятия можно определить как совместную работу всех работников,

направленную на создание и внедрение новшества. Инновационная

деятельность носит системный характер, систему образуют общество и

субъекты инновационной деятельности.

Основные направления инновационной деятельности в сфере туризма и

гостеприимства:

- выпуск новых видов туристского продукта, ресторанного продукта,

гостиничных услуг и т.д.;

- использование новой техники и технологии в производстве

традиционных продуктов;

- использование новых туристских ресурсов, ранее не использовавшихся.

Уникальный пример – путешествия туристов на космических кораблях;

5

- изменения в организации производства и потребления традиционного

туристского, ресторанного продукта, гостиничных услуг и т.д.; новый

маркетинг, новый менеджмент;

- выявление и использование новых рынков сбыта продукции

(гостиничные и ресторанные цепи).

Основу инновационной деятельности во всех секторах экономики

составляет реализация достижений научно-технического прогресса. Сказанное

в полной мере относится и к сфере социально-культурного сервиса и туризма.

Научно-техническая революция не только стала материальной основой

формирования массового туризма. Она оказала огромное влияние на

инновационную деятельность в социально-культурный сервис и туризм через

высокие технологии, к числу которых относятся новые материалы,

микропроцессорная техника, средства информации и связи, биотехнологии.

Появление полимерных, композитных и других новых материалов

привело к появлению новых видов одежды и обуви, нового спортивного и

иного снаряжения, новой тары и упаковки и т.д. Новые материалы стали

материальной основой экстремального туризма, способствовали развитию

водного, горного и ряда других видов туризма.

Появление современных средств информации и связи оказало глубокое

влияние на общественное производство и быт людей. Современную

туристскую деятельность и работу туристских фирм нельзя представить без

Internet. Современная аудио-видео-техника существенно изменила технологию

менеджмента. Управление переводится в режим реального времени и т.д.

Таким образом, инновационная деятельность в сфере туризма направлена

на создание нового или изменение существующего продукта, на

совершенствование транспортных, гостиничных и других услуг, освоение

новых рынков, внедрение передовых информационных и

телекоммуникационных технологий и современных форм организационноуправленческой

деятельности [2, стр. 154].

XXI в. – век путешествий и открытых границ. Многочисленные

турфирмы предлагают клиентам туры на любой вкус и доход, и при желании

турист может попасть в любую точку планеты. Остается только выбрать, с

помощью кого осуществить заветную мечту, а выбирать есть из чего: улицы

пестрят от ярких вывесок с названиями турфирм, приглашающих

потенциальных туристов провести отпуск в сказочных заморских странах. В

условиях жесткой конкуренции первостепенной задачей любой турфирмы

является, безусловно, завоевание лидирующего места на туристском рынке,

получение и увеличение прибыли. Одним из способов обратить внимание

потребителей на свой товар является предложение рынку нового товара,

отличного от товара конкурентов. Именно своевременный вывод нового товара

на рынок способен привлечь новых покупателей, увеличить доход предприятия.

Нововведение – закон человеческого общества, перманентная сила

развития общества, продуктов его деятельности и прогресса в целом.

Инновация базируется на новшестве, или нововведении, называемом новацией.

6

Термин «инновация» как новая экономическая категория ввел в научный

оборот австрийский ученый Й. Шумпетер в первом десятилетии XXв. В своей

работе «Теория экономического развития» (1911 г.). Й. Шумпетер впервые

рассмотрел вопросы новых комбинаций изменений в развитии (т. е. вопросы

инновации) и дал полное описание инновационного процесса.

Под инновацией он подразумевал изменение с целью внедрения и

использования новых видов потребительских товаров, новых

производственных, транспортных средств, рынков и форм организации в

промышленности.

В современной экономике роль инноваций значительно возросла. Это

вызвано тем, что в рыночной экономике инновации представляют собой метод

конкуренции, так как инновация ведет к снижению себестоимости, цен и росту

прибыли, к созданию новых потребностей, к притоку денег, к повышению

имиджа (рейтинга) производителя новых продуктов, к открытию и захвату

новых рынков, в том числе и внешних.

Инновация как процесс или как продукт может стать одной из главных

статей дохода предприятия, оказывая существенное влияние на увеличение

прибыли.

Туризм является одной из важнейших отраслей сервиса, и это требует

современных форм и механизмов обслуживания клиентов. Однако не все

компании охотно применяют инновации на практике. Ведь инновация – это

прежде всего риск и немалый. Любая инновация, особенно если она затрагивает

организацию в целом, вызывает сопротивление, так как принятие и

осуществление инновации связано с ломкой стереотипов восприятия,

поведения и установок. Страх менять что-то в постоянной и привычной работе

мешает фирмам обращаться к новым механизмам. Например, многие

туроператоры предлагают своим региональным агентствам новую систему

бронирования – бронирование туров в on-line, что позволяет получать

практически мгновенное подтверждение тура. Таким образом, туроператор

экономит время на обработке заявки, а турагент, в свою очередь, ускоряет

процесс оформления клиента. Выгода очевидна: экономя время на работе,

турагент получает возможность привлечь клиента своей оперативностью. Но до

сих пор, несмотря на достаточно широкое применение и удобство данной

системы, многие агентства отказываются так работать. Куда ближе

непосредственный контакт с туроператором. Боязнь быть не услышанным и не

понятым заставляет агентов обращаться к старой и проверенной системе

бронирования – с помощью факса. Это яркий пример неприятия инновации.

Чаще всего в основе отрицания инновации лежит социально-психологический

аспект: оценивая свои возможности, достаточное количество сотрудников

организации склонны считать, что они не имеют необходимых при внедрении

инноваций умений и навыков. Это вызывает опасение оказаться лишним и как

следствие – сопротивление изменениям.

Жесткая конкуренция на современном российском рынке обязывает

турфирмы разрабатывать и предлагать новые и обновленные товары. Например

7

, в летнем сезоне 2008 г. турецкий рынок предложил три новых отеля сети

World of Wonders: Kremlin Palace, Venezia Palace и 1C Tropicana. Kremlin Palace

представляет собой комплекс зданий, каждое из которых в точности повторяет

какой-либо фрагмент Московского Кремля. Такого на рынке туризма не

предлагал еще никто. Этот шикарный пятизвездочный отель обслуживает своих

туристов почти тотальным all-inclusive, в стоимость обслуживания включены

даже импортные элитные алкогольные напитки, услуги прачечной,

парикмахерской, сауна, тренажерный зал и многое другое, что обычно

предлагается в отелях за дополнительную плату. Отель нацелен на

предоставление своим гостям обслуживание самого высокого качества.

Согласно статистическим данным по летнему сезону 2008 г. около 87%

клиентов Турции отдохнули в турецких отелях высшей категории [3,стр.74].

Таким образом, инновация – необходимый пункт в программе развития и

реализации турпродукта на рынке. Главная цель турфирмы – выжить в

условиях конкуренции, заинтересовать и привлечь максимальное количество

потребителей. Именно с помощью инновационных аспектов в текущей

деятельности фирмы есть возможность обеспечить своему турпродукту вполне

стабильное существование на рынке.

Список использованной литературы:

1. Севастьянова С.А. Региональное планирование развития туризма и

гостиничного хозяйства: учебное пособие / С.А. Севастьянова. - М.:

КНОРУС, 2007.- 256 с.

2. Малахова Н.Н., Ушаков Д.С. Инновации в туризме и сервисе. - М.: ИКЦ

«МарТ», Ростов н/Д: Издательский центр «МарТ», 2008.-224с.

3. Новиков В.С. Инновации в туризме: учеб. Пособие для студ. высш. учеб.

заведений/ В.С. Новиков. - М.: Издательский центр «Академия», 2007. - 208

с.

8

9

Токымбаева С. Т.

«Жаңа Ғасыр» №175 гимназия

Алматы қаласы, Əуезов ауданы

АНА ТІЛІ САБАҒЫНДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫ

ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП МАҚАЛ-МƏТЕЛДЕРДІ ОҚЫТУ

Мақал-мəтелдердің балаларға тигізетін тəрбиелік əсері бір жақты емес, жанжақты.

Барлық мəселеден де хабары бар, дүние тетігінің барлық жайымен

таныстыруды көздейді. Халық ғасырлар бойы өзінің жинаған барлық көргенбілгенін,

тəжірибесін, арман мақсаттарын жəне келешегінің баянды болуын

соларға үлгі-өнеге етіп ұсынады.

Баланы тəрбиелеудегі негізгі мақсат оны алдымен еңбек процесімен

таныстырып, еңбектенуді сүйе білуге үйретуді көздейді. Қалған барлық мəселе

осыдан өрбитінін, осыдан тарайтынын түсінген. «Ағаш кессең ұзын кес,

қысқартуың оңай, темір кессең қысқа кес ұзартуың оңай» деген мəтел сөздерге

тəжірибесі мен көргені аз балалар алғаш бұл жұмбақталып айтылған сөз бе деп

түсінбей де қалуы мүмкін. Ойға салып талқылай келе, өмір тəжірибесінен жиылып

айтылған сөз бе деп түсінбей де қалуы мүмкін. Ойға салып талқылай келе, өмір

тəжірибесінен алынып айтылған өнегелі сөз екеніне сүйсініп, өзіне үлгі етеді.

«Жан қиналмай жұмыс бітпес, талап қылмай мұратқа жетпес» – деп қай нəрсені

болса да еңбексіз қолға түспейтінін баладан жасырмай, сендіре айтады. «Еңбек

етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» – дегенде осы негізге сүйеніп айтылған.

«Еңбек түбі зейнет» – деп, оның артуы бақыттылыққа, дəулеттілікке, абыройатаққа,

ойлаған мақсатқа жетуге бастайтынын көрсетеді. «Əлің барда еңбек ет,

еңкейгенде емерсің», деп оның қызығы мен рахаты алда екенін де ескертеді.

Еңбегі сіңген адамдар біздің заманымызда өзінен əл-қуат кетіп, қартайған

шағында немесе еңбек үстінде мертігіп мүгедек болса да пенсия алып, оның өмірі

қамтамасыз етіліп отыратыны осының айқын дəлелі «Еңбек – ердің көркі, ер –

елдің көркі» болатыны осындай ынтымақтан, еңбек бірлігінен келіп туады.

Мақалдар мен мəтелдер өмір тəжірибесінен алынған тапқыр ойдың тамаша жемісі.

Халықтың осындай асыл мұрасын зерттеу, одан үздіксіз үйрене беру

керектігі жайында жастарымызға арнап, А.М. Горький өзінің əдеби еңбектерінде

көп айтқан: «Халықтың тарихын жəне оның əлеуметтік-саяси ой-пікірін білу өте

қажетті нəрсе. Ғалымдар, мəдениет тарихшылары, этнографтар – бұл ой-пікір

ертегілерде, аңыз-əңгімелер, мақал-мəтелдерде айқын көрінеді дейді. Шынында да

мақал-мəтелдер халық бұқарасының ой-өрісін өте айқын көрсетеді. Тегінде

мақалдар мен мəтелдер халықтың өмірінде тəжірибесін, əлеуметтік – тарихи

тəжірибесін айқын дəл қорытып айтады» деген. Мақалдар мен мəтелдерде адам

өмірінің бастан кешірген тарихи - əлеуметтік іс-əрекетіне, тіршілік тірегіне

байланысты барлық мұрасы толық қамтылып, түгел айтылады. Халық туралы,

Отан туралы, ерлік, батырлық туралы, еңбек кəсіп туралы, қоғамдық таптық халжайлар

жəне адамгершілік достық, ынтымақ туралы, туысқандық, семья, адамның

өмірі туралы, төрт түлік мал туралы, əдет-ғұрып заң туралы, ғылым, өнер тəлімтəрбие

туралы, денсаулық, тазалық, аңшылық, саяхатшылық, табиғат

құбылыстары туралы жан-жақты жинақталып түгел айтылған. Мақалдар мен

мəтелдерде адамның өмірі тіршілігіне байланысты қамтылмаған, айтылмаған

ешнəрсе жоқ деуге болады. Адамдық мінездерге жат қасиеттер де мақалдар мен

мəтелдерде жиіркенішті түрде күшті түйреледі.

Бастауыш сыныптарда осы мақал-мəтелдерге байланысты арнайы сағаттар

бөлінбеген. Сондықтан мақал-мəтелдерді сыныптан тыс кезде мақал-мəтелдер

айтысын не болмаса тəрбие сағаты ретінде алып өткізуге болады. Мысалы:

«Əдепті бала – арлы бала, əдепсіз бала – сорлы бала» деп алғанның өзінде

мақалдарды көптеп қолдануға болады. Ал оқулықтағы мақал-мəтелдерді қайталап

отырған жөн.

Мақал-мəтелдерді қайталау

Сабақтың мақсаты:

1. Өтілген мақал-мəтелдерді еске түсіріп мағынасын ашу.

2. Мақал-мəтелдің айырмашылығын ұғындыру.

Сабақтың көрнекілігі: плакаттар, суреттер.

Сабақтың барысы:

- Біздер əрбір тақырыптарды оқыған сайын мақал-мəтелдерді көптеп кездестіріп

отырамыз. Осы мақал-мəтелдер дегеніміз қандай сөздер? (жауап алу).

- Иə, балалар, мақал өте ертеден келе жатқан, мағынасы өте кең бір немесе екі

тармақтан құралған қара сөз немесе өлең сияқты ұйқасы болып келген қысқа ғана

нақыл сөздер. Мақалда жалпы айтайын деген ой белгілі болып тұрады. Мəтел

мақалға өте ұйқаса, ықшам келген нақыл сөз. Бірақ, айтайын деген ой тұспалдап

жеткізімді сөздері өткір келеді. Мақал мен мəтелді шығарған – халық. Ерте

заманда елді билеп тұрған билер мен шешендердің, дана адамдардың аузынан

шыққан ақылды сөздерді қазақ азаматтары қасиет тұтып, ауыздан ауызға таратып

келді.

Мақал мен мəтелдер ескірмейді, қайта өмір ағымына байланысты көбейіп

отырады. Ақылымызға ақыл қосады, жаманнан жирендіріп, жақсылыққа үйретіп

отырады. Мақал-мəтелдер түрлі тақырыптарға байланысты айтылады. Мысалы, біз

отан туралы, туған жер, еңбек, оқу, өнер тақырыптарына байланысты мақалмəтелдерді

оқып, жаттадық. Енді осы мақал-мəтелдерді қайталаймыз.

Көрініс: «Егінші мен қасқыр» ертегісі.

- Балалар, осы егінші мен қасқыр туралы не айтуға болады? (Егінші еңбек етеді,

қасқыр – жалқау еріншек).

- Əрине, еңбек деген сөзді бəріміз де жақсы түсінеміз, еңбек – тіршілік үшін

ауадай қажет, онсыз бір күнде өмір сүруге болмайды. Жеп отырған тамағымыз,

киіп отырған киіміміз – бəрі де еңбекпен келеді. Ал еңбек еткісі келмейтін адамды

жалқау дейміз. Жалқаулық, еріншектік сияқты қасиеттерден Абай атамыз

айтқандай, қашуымыз керек. Олай болатын болса, еңбек туралы, еріншектік

туралы, жалқаулық туралы мақал-мəтелдерді еске түсірейік (мағынасын аша кету)

1. Еңбек етсең, ерінбей,

Тояды қарның тіленбей

2. Еңбектің наны тəтті,

Жалқаудың жаны тəтті (еріншектік)

3. Еңбек етсең – емерсің

4. Бейнет, бейнет түбі – зейнет

5. Қыс азығын жаз жина

10

6. Жаздың бір күні қыстың мың күнін асырайды.

7. Қыс арбаңды, жаз шанаңды сайла

8. Жері байдың – елі бай

9. Диханшы жерін мақтайды

Балықшы көлін мақтайды.

Кəсіпқор кенін мақтайды.

10. Арпа бидай – ас екен,

Алтын күміс – тас екен

- Жақсы, еңбек туралы көптеген мақал-мəтелдер білеміз екен. Енді мына бір

көрініске қарайық.

Көрініс (рахмет айту, кешірім сұрау, амандасу)

- Бұл оқушыны қандай оқушыға жатқызамыз? (əдепті)

- Əдептілік дегеніміз не? (жауап)

Толықтыру: Бұл – елгезектік, тіл алғыштық, сыпайылық, көргенділік,

инабаттылық т.б. сүйкімді қылықтар. Егер сен əдепті болып өссең, ата-анаң

қуанады, ал анаңның тілін алмасаң, үзілісте жағалассаң, өзіңнен үлкен адамға

сəлемдеспесең, бір нəрсені бүлдіріп алсаң да кешірім сұрамасаң, əрине, сені əдепті

бала деп айтпаған болар еді.

- Ал, əдепті бала, əдепсіз бала – сорлы бала

Жақсы бала – қуаныш,

Жаман бала - өкініш.

Əдептілік белгісі – иіліп сəлем бергені.

Балаң жаман болса, көрінгеннің мазағы

Ұқыптының тоны тозбас

Ұқыпсыздың ісі оңбас

Өтірік сөз өрге баспайды

Өтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам

- Балалар, мақал-мəтелдер өте көп. Оның кітап болып мынадай жинағы шықты.

Авторы – Жəрдем Салихұлы. Мұнда қазақтың 6000-нан астам мақал-мəтелдері

бар. Біздерге мақал-мəтелдер деген атпен бірге түсіндіріледі. Ал шындығында

мақал мен мəтелді ажырата білуіміз керек. (мысал келтіріп түсіндіру).

Болашақ ұрпақ тəрбиесіне ежелден ерекше көңіл бөлген қазақ елі жақсы

тəлім, өнегелі сөзді бар жанымен қадірлеп, бəрінен де қымбат қойған. «Ең асыл

тəрбие – сөзбен тəрбиелеу» деп ақын Мұхтар Шаханов айтқандай, сөз құдіреті осы

бір алаш елі үшін бағасыз қазына. Көркем ойды көрікті сөзге айналдырып, нақылөсиет

сөздерін даңғыл жол, баба салты іспетті ұстанып отырған.

Адам баласының биік мұратын, ар ождан, ел дəстүрі туралы айтқан балалар

ойы бұлжымас формулаға айланған. Ұлт педагогикасының асыл діңгегі аталып

жүрген мақал-мəтелдерді оқыту, насихат ету – егеменді елдің ертеңі үшін керекті

шарт.

11

12

Мадаутова З. К.

№104 жалпы білім беретін мектеп

Алматы қаласы, Əуезов ауданы

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ

ҚАБІЛЕТТЕРІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Жеке тұлғаның ең маңызды белгілері – оның саналылығы, жауапкершілігі,

бостандығы, қадір-қасиеті, даралығы. Жеке тұлғаның маңыздылығы оның

қасиеттері мен іс-əрекеттерінде қоғамдық прогрестің тенденцияларының,

əлеуметтік белгілер мен қасиеттердің айқын жəне спецификалық көрініс табуы

арқылы, оның іс-əрекеттеріндегі шығармашылық қасиетінің деңгейі арқылы

анықталады. Бұл орайда «адам», «жеке тұлға» деген ұғымдардың қатары «даралық»

деген ұғыммен толықтырылуы қажет.

Даралық бір адамның басқа бір адамнен, бір тұлғаның басқа бір тұлғадан

айырмашылығын, оның ешкімге ұқсамайтынын, өзіне тəн ерекшелігі бар екенін

сипаттайды.

Адамның қасиетін түсіндіретін тағы бір ұғым – «индивид». Бұл сөз латын

тілінен алынған жəне оның қазақша баламасы – «жекелік». Ұғым ретінде бұл сөз

адамзат тұқымының еш қасиеттері ескерілмеген бір өкілін білдіреді. Бұл орайда

əрбір адам индивид болып табылады. «Жеке тұлға» ұғымы мен онымен байланысты

бір тектес ғылыми категориялардың мəні осында.

«Адамның жеке қасиеттері өмір жолында дамып, қалыптасатын болғандықтан,

жеке тұлғаның «дамуы» мен «қалыптасуы» ұғымдарының мəнін ашу педагогика

үшін маңызды мəселе болып табылады.

Даму табиғатқа, қоғамға жəне əрбір жеке тұлғаға тəн жалпы қасиет болып

табылады. Даму дегеніміз – төменнен жоғарыға, қарапайымнан күрделіге қарай

қозғалыс; сатылай эволюциялық ауысу немесе революциялық секіріс түрінде жүзеге

асатын жоғары сапалы күйге қарай спиральды өрлеу процесі» [26.236]..

Жеке тұлғаның дамуы дегеніміз – ең алдымен, оның қасиеттері мен

сапасындағы сандық өзгерістер процессі. Адам дүниеге келгеннен соң дене

жағынан үлкейеді, яғни оның кейбір дене мүшелері мен нерв жүйесі өседі. Оның

тілі шығып, сөздік қоры молаяды. Бала көптеген əлеуметтік-тұрмыстық жəне

моральдық біліктерге, еңбек дағдылары мен əдеттерге ие болады. Алайда, адамның

жеке тұлға ретінде дамуындағы ең бастысы – оның бойында болып жатқан сапалық

өзгерістер. Мінез-құлықтың реактивті формалары белсенді түрде қалыптасып келе

жатқан іс-əрекеттілікке айналады, дербестік пен өз мінез-құлқын билей алу

қабілеттілігі артады. Осы жəне басқа да өзгерістер адамның жеке тұлға ретінде даму

процесін сипаттайды.

Əрбір оқушының танымдық іс-əрекетінің, əсерленушілігінің, ерік-жігерінің,

мінез-құлқының, жүріс-тұрысының тек өзіне ғана тəн сапалық ерекшеліктері

болады. Демек жеке ерекшелік – бұл, адамның өз басындағы қасиеттерінің бірбірімен

сəйкестікпен түйісуі, оның басқа адамдардан өзгешелігі осы қасиеттері

арқылы көрініс табады.

Дарындылық – адамның интеллектуалдық мүмкіндігімен байланысты болатын

қабілеттіліктердің бірлігі, оның іс-қимылының деңгейі мен өзіндік ерекшелігі.

Қабілеттілік – бұл бірдей күш пен бірдей уақыт аралығында, бір адамның басқа

адамдарға қарағанда жоғары көрсеткіштерге ие болуын қамтамасыз ететін

мүмкіншілік.

Д.Б.Богоявленский «интеллектуалды инициатива» деп аталатын

шығармашылық өлшем түрін ойлап тапты. Ғалым интеллектуалды инициативаны

тұлғаның ақыл–ой қабілеті мен мотивациялық құрылымының жинағы ретінде

қарастырады. Мұнда басты рөлді тұлғаның мотивация, құндылық сияқты қасиеттері

алады. Негізгі белгілеріне мыналарды жатқызады: когнитивті дарындылық,

проблеманы сезімталдықпен қабылдау, күрделі жағдайларда еркін болуы.

В.А.Крутецкий математикадағы шығармашылық ойлауды былайша көрсетеді:

-математикалық материалды формальды қабылдай білуі; есепті шығарудың

формальды жолдарын меңгеруі;

-сандық жəне сапалық қатынас ортасында логикалық ойлай білуі, математикалық

белгілермен ойлай білу қабілеті;

-шешімнің түсінікті, қарапайым, үнемді, тиімді жолдарын табуға ұмтылу;

-ойлау қабілетінің кері байланысқа жедел əрі еркін тұрақталуы;

-математикалық жады(математикалық байланыс, типті сипаттамалар, пайымдау мен

дəлелдемелер, есепті шешудің жолдарының жинақталған жадысы);

-ақыл–ойдың математикалық бағыттылығы.

В.А.Крутецкий сондай–ақ, шығармашылық ойлауға мына бөліктерді де

жатқызады: ойлау қабілетінің шапшаңдығы, есептеу қабілеті, санды, формуланы

есте сақтауы;

Шығармашылық ойлаудың құрылымы формулада былайша беріледі:

«математикалық дарындылық математикалық қатынастағы жинақталған, икемді

ойлау, сандық жəне белгілік символдар мен математикалық ақыл–ойды танытады»

[40.432].

Қорыта айтқанда, шығармашылық ойлау –жаңа субъективті білім ашулары мен

өзіндік ерекше идеялардың жиынтығымен байланысты ойлау.

Біз өз зерттеуімізде шығармашылық ойлаудың шапшаңдық, икемділік,

ерекшелік сияқты түрлерін негізге аламыз.

Шапшаңдық екі компонентті қамтиды: ойлаудың жеңілдігі, яғни мəтіндік

тапсырмадан тез ауысуы мен тапсырманы дəлме –дəл орындауы.

Ойлау процесінің икемділігі – бір идеядан екінші идеяға тез ауысу. Бір есептің

бірнеше шығарылу жолдарын білу.

Осы көрсеткіштерге сүйене отырып, шығармашылық ойлаудың вербалды жəне

вербалды емес түрлеріне негізделген Е.П.Торренсаның тестін алып, өз

тəжірибемізде қолданатын боламыз.

Шығармашылық еңбек дайындығында бастауыш мектеп айтарлықтай маңызға

ие. Нақтылап айтатын болсақ, бастауыш мектепте шығармашылық əрекеттің

психологиялық негізі қаланатын болады. Балдырған шақта балалардың қиялы мен

ойлауы, шығармашылық, логикалық ойлауы, тануға деген құштарлығы, құбылысты

бақылау мен талдау, салыстыру жасау, деректерді жинақтау, қорытынды жасау, өз

əрекетін бағалау, белсенділік,өз бетімен бір нəрсе ойлап табуға деген ұмтылыс

қабілеті қалыптасады. Қызығушылығы айқын көрініп, шығармашылық негізі бар

қажеттілік қалыптасады.

13

Бала бұл жаста жаңалық ойлап табуы мүмкін, бірақ ол жаңалыққа мұғалімнің

көмегімен, нұсқауымен жетуі мүмкін, сондықтан ол шығармашылық болып

есептелмейді. Бірақ тағы бір ескеретіні – оқушы бұрыннан белгілі тəжірибеде

қолданып жүрген шешімді өзі ойлап тауып, қолдануы мүмкін.

Мұндай жағдайда біз тұлғаның жеке ойлап табу нəтижесінде пайда болған

шығармашылық үрдіспен бетпе-бет келіп отырғанымызды айта кетуіміз керек.

Мұндағы ең бастысы оқушының стандартты емес математикалық тапсырмаларды

орындай білу қабілеті көрініп тұр.

Кіші жас оқушыларында шығармашылық ойлау қабілетінің табысты

қалыптасуы педагогтың оқушы шығармашылығының негізгі ерекшеліктері мен

шығармашылық ойлауды дамытудың басты міндеттерін шешкенде ғана мүмкін

болмақ. Дамыта оқыту тұлғаның барлық қасиетін тұтас бірлікте дамытуға

негізделген. Осылай оқытудың барысында оқушылардың ойлау, байқампаздық

қабілеті жетіледі, ашық пікір қорғауға талпынады, мəтіндегі басты ойды түсінуге,

талдауға ұмтылады, өзін-өзі бағалай білуде пікір түрінде алмастыра алады.

Тұлғаның өзіндік үні «менің ойымша», «егер мен болсам», т.б. түрде қалыптасады.

Мұның өзі оқушыны ойландырады,тақырыпты терең түсініп, мəн-мағынасын ашуға

қызығады, өз бетінше жұмыс істеуге ынталандырады, өзіне деген сенімі артады.

Шығармашылық қабілеті дамиды.

П.Б.Блонский балалар шығармашылығының негізгі белгілерін былайша

сипаттап көрсетеді: бала өзінің жұтаң қиялының құлы; ол өз əрекетіне сын көзбен

қарай алмайды. Баланың шығармашылық қабілетін басты анықтаушы оның

тəжірибесі: қиялдың шығармашылық əрекеті адамның басынан өткен тəжірибесінің

сан алуандығы мен байлығына тікелей байланысты. Осыдан келіп, кіші жас

оқушыларында шығармашылық ойлауды қалыптастырудың бірінші маңызды

міндет туындайды. Оқушыларда математикалық есептерді шығармашылықпен

шығаруын қалыптастыру үшін ең алдымен, математикалық ойлау дүниетанымын

қалыптастыруға баса назар аудару керек. Бұл өз кезегінде ойлау кеңістігінің

кеңеюіне алып келеді.

Оқушылардың шығармашылық ойлауының басты ерекшелігі олар өздерінің

шығармашылық жұмысына сын көзбен қарай алмайтын болады. Баланың ойлауы,

пайымы ешбір идеяға, өлшемдерге, талаптарға бағытталмайды, сондықтан ол

субъективті.

Психологияда адамның ойлау қабілетінің дамуы оның тілінің дамуымен

тікелей байланысты делінген. Сол себепті оқушылардың шығармашылық ойлауын

дамытудың маңызды міндеттерінің бірі –өз есептерінің шығарылу жолын ауызша

баяндап беру, жұмысты орындау тəсілдерін əңгімелеу, басты бөлшектерді атап

шығу, оның графикалық сызбасын салу мен оны түсіндіріп беру. Оқушылардың

өздеріне қажетті сөздік қорды меңгеруі олардың ішкі əрекет жоспарын

қалыптастыру мен дамытуда аса маңызды рөл ойнайды. Əр түрлі шығармашылық

үрдіс кезінде оқушы есептерді алдымен ойша, одан кейін ауызша айтып шығаратын

болады.

14

Сакеева Г. Ж.


Алматы қаласы, Жетісу ауданы

ҚАЗАҚ ƏДЕБИЕТІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ОҚЫТУДЫҢ

ЖАҢА МҮМКІНДІКТЕРІ

ХХІ ғасырдың жан-жақты зерделі, дарынды, талантты адамын

қалыптастыру бағытындағы білім беру мəселесі мемлекетіміздің басты

назарында. Білім мен ғылымның Қазақстан дамуына оңтайлы əсер ету үшін

дүниежүзілік кеңістігіне ену, білім беруді одан əрі демократияландыру оқыту

жүйесін заман талабына сай үйлестіре алу міндеті туындап, білімге, бүкіл оқуəдістемелік

жүйеге жаңа талаптар қойылуда.

Əрбір педагогикалық технология өзіндік жаңа əдіс-тəсілдерімен

ерекшеленеді. Əдіс-тəсілдер мұғалімнің ізденісі арқылы оқушы қабілетіне,

қабылдау деңгейіне қарай іріктелініп қалыптасқан жағдайға сəйкес ең тиімдісі

қолданылады. Оқушыларға жүйелі білім беру жəне алған білімі негізінде

іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру сияқты оқу процесінің негізгі мəселелері

сабақ беру арқылы жүзеге асады. Сондықтан сабақ беру əдістеріне əрқашан да

ерекше көңіл бөлініп, оны жетілдіру күн тəртібінен түспей келеді. Кезінде ХХ

ғасырдың басында Ж.Аймауытов: «Сабақ беру – үйреншікті жай ғана шеберлік

емес, ол жаңадан жаңаны табатын өнер» десе [1], К.Д.Ушинский «Оқу процесін

сапалы ұйымдастырудың басты шарты – методикалық шеберлікте, ал

методикалық шеберлік əр түрлі оқыту əдістеріне байланысты» деген [2]. Бұдан

шығатын қорытынды мұғалімге үлкен сенім арта отырып, оқытушыдан

шеберлік пен ізденімпаздықты дағдыға айналдырған, шығармашылық тұрғыдан

оқытуды ұйымдастыра білетін, жаңа технология үлгілерін талғампаздықпен

қолдана алатын, «нені?», «қалай оқытамын?», «ең тиімді оқыту əдісі қайсысы?»

деген сұрақтар төңірегінде мың ойланып, жүз толғанатын жаңашыл ұстаздың

еңбегі екені аян. Шəкəрім шығармаларын оқытуда жаңа технология

элементтерін тиімді қолданудың негізгі мақсаты - оқушыға берілетін білімнің

ғылыми жүйелілігі жəне білімді белсенділікпен саналы меңгере отырып,

білімнің тиянақтылығына ерекше мəн беру. Ян Амос Коменскийдің (1592-1670)

пікіріне сүйенсек: «Алған білімнің тиянақтылығы жөнінде мəселе –

педагогикалық теориясындағы ең негізгі проблемалардың бірі. Оқыту ісіндегі

тиянақтылық оқытушылар білімінің жүйелілігін, дəйектілігін, өзара

байланыстылығын, сонымен бірге беріктігін талап етеді» [3]. Осы пікірлерге

сүйенер болсақ, жаңа технологияның элементтерін сабақ үрдісінде қолдану

ғалым-əдіскерлердің еңбектерінде көрсеткендей, бұрынғы оқу талабы

«мұғалім-оқулық-оқушы» негізінде болса, ал бүгінгі білім беру жүйесі «оқушыоқулық-мұғалім»

бағытында жүргізіледі. Бұрынғы білім беру жүйесінде

мұғалім басты тұлға болып, барлық материалдың көбін өзі оқушыға жеткізсе,

ал бүгінгі талап басқаша, яғни берілетін білімді оқушы өзі іздене отырып,

15

бұрынғы алған білімін жинақтай келе, байқампаздықпен шығармашылық

тұрғыда өзінің игеруі басты мақсат.

Ғалым-педагогтардың тұжырымдамаларының өміршеңдігі бүгінгі күнде өз

орнын табуда. Осы тұрғыдан алғанда мұғалімге Шəкəрім шығармаларын

сыныпта оқытуда жəне сыныптан тыс білім берудің тиімді жолдарын

қарастыру, таңдай білу еркіндігі тиіп отыр. Қай кезеңде, қай заманда болмасын

мектептегі басты тұлға - мұғалім, «мұғалім – мектептің жүрегі» дегендей,

дүниежүзілік даму деңгейінен кем түспейтін иық тірестіре алатын, алған білім

мен тəрбиелік қазынасын туған еліне, адамзат игілігіне жұмсай алатын,

қазақтың ой-танымының иесі, саналы азаматты жетілдіруге үлес қосатын

Шəкəрім шығармаларын кең түрде қарастыра отырып, жаңа технология

үлгілерімен оқыту, оны ұйымдастырушы мұғалімге жауапты міндет жүктейді.

Осы жолда жалпы білім беретін мектеп бағдарламасында Шəкəрім

Құдайбердіұлының шығармаларын жаңа технология арқылы оқытудың əдістəсілдерін

жан- жақты қарастыра отырып, дамыта оқыту технологиясын сабақ

үрдісінде қолданудың тиімділігін аңғардық.

Дамыта оқыту оқушының ойлау дүниесіне (сөйлеу, интеллект, қиял, ес,

сезім т.б.) əсер етіп, мəтінді ұғыну, тіл-ойлау-сөйлеудің өзара əрекеттестігі

негізінен құрылатынын байқатады. Мұның өзі оқушының ойлау мен сөйлеуін

жақсартуға ықпал етеді.

Дамыта оқыту барысында танымдық-зерттеушілік əдіс жандана түседі.

Мəтінді оқып жете түсіну, ойлау шығармашылық ізденіске жетелейді. Түсіну–

ойлау əрекетінің өзіндік жемісі. Бұл білімді өз бетінше ізденуге жол ашады.

Мысалы,жалпы білім беретін орта мектептің, 10-сынып бағдарламасында

берілген. Ш.Құдайбердіұлының өмірі мен шығармашылығын таныстыруда

дамыта оқыту технологиясымен оқытудың үлгі-жоспары төмендегідей:

Сабақтың тақырыбы: Шəкəрім Құдайбердіұлы өмірі мен

шығармашылығы.

Сабақтың мақсаты: Шəкəрім Құдайбердіұлының өмірі мен

шығармашылығын көркем əдеби шығармаларды пайдалана отыра меңгерту.

Дамытушылық мақсаты: Шəкəрім Құдайбердіұлының

шығармашылығынөздігінен ізденіп оқуға, қосымша материалдар, ғылыми

еңбектерді пайдалана отыра ,баяндай білу дағдыларын дамыту.

Тəрбиелік мақсаты:Ұлы Абайдың шəкірті Шəкəрім Құдайбердіұлының

əдебиеттің əр жанрына жазған шығармаларын оқыта отырып,оқушы бойына

адамилық тəрбие нышандарын қалыптастыру.

Көрнекілігі:Буклет, жазушы, ғалымдардың пікірі, естеліктер,

шығармалары, кітап көрмесі, үнтаспа.

Сабақтың əдіс-тəсілі:Сұрақ-жауап тəсілі, жаңа материалды меңгерту.

Сабақтың түрі: Дамыта оқыту.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Жаңа білімді меңгерту.

Мұғалімнің кіріспе сөзі: Адам –үшін еңбегім,

16

Өмірден барлық тергенім.

Қалағаның қарап ал,

Мұрам сол, жастар, бергенім,- деп артына өсиет

қалдыра жырлаған Шəкəрім өскелең ұрпаққа мол мұра қалдырды. Шəкəрім

Құдайбердиев жарты ғасырлық шығармашылық жолында əдебиеттің барлық

жанрында тебірене жазып, терең ойлы, сыршыл лирикалық өлеңдері,

поэмалары, прозалық, философиялық тарихи шығармалары, аудармалары қазақ

ұлт мəдениетінің, əдебиетінің алтын қорына айналды. Шəкəрім шығармаларын

зерттеуші ғалым Ш.Сəтбаева: «Шəкəрім Құдайбердиевтің мол мұрасының бір

қыры- қазақ ұлт мəдениетінің, əдебиетінің басқа халықтар қазынасымен

дəстүрлі творчестволық байланысын дамытуы, байытуы. Бұл дамыту мен

байыту қазақ ұлт əдебиетінде көркем аударманың едəуір қалыптасу процесіне

Шəкəрімнің белсене жемісті араласуы жəне əлемдік маңыз алған туындылар

үлгілерін, жекелеген образдардың бейнелі тіркестерін шығармаларында шебер

қолдану, ойлау, жүйеге енгізу арқылы іске асты. Ол көптеген халықтардың

ғасырлар бойы жинаған рухани қазыналарына еркін бойлап, терең игере білуі

нəтижесінде бірсыпыра туындылары қазақшаға аударып, халық игілігіне

айналдырған. Шəкəрімнің көркем аударма принциптері мен жүйесінің өзі-үлкен

тəжірибе, тағылым, үлгі. Шығыс пен Батыс елдері əдебиеттерінің кейбір

үлгілерін қазақ тіліне шебер аударды»,- дейді

Абай, Сұлтанмахмұт, Сəкен, Ілиястар сияқты Шəкəрім де қазақ

поэзиясының өркендеуіне үлес қосты. ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың

басындағы прозанының дамуына Шəкəрімнің прозалық туындылары «Түрік,

қазақ, қырғыз һəм хандар шежіресі », «Мұсылмандық шарты трактаттары»,

«Бəйшешек бақшасы» əңгімелер топтамасы, «Мəнді сөздер» афористік топтама,

«Шын бақтың айнасы», «Мен жетпіс екі жасқа келгенше» мақалалары да

қосылды.

Сынып оқушыларының ізденіс шығармашылық жұмыстары тыңдалады.

Оқушы:

Шəкəрім Мекке Мəдинаға шариғат мұсылман қауымына міндет еткен бес

парызының бірі қажылық борышын өтеу үшін ғана бармағанын айтады. «Осы

оймен Меккеге барғанмын, əр-түрлі кітап алғанмын. Ақылға сыймас жалғаным,

алмады сынай келгенде»,- дейді. Стамбулда он үш күн болып, керек кітаптары

табылып, ерекше қуанады. Сол сапарда неше ұлттың ғалымдарымен сөйлесіп,

пікір алысып, өзіне қажетті кітаптарды сол жақтан Семейдегі Əниярдың атына

жіберіп отырады.

Оқушы: Поэмалары:

1) Қазақ əдебиеті тарихында, Шəкəрім шығармашылығында өзіндік лайықты

орын алған шығармаларының бірі «Еңлік-Кебек» поэмасы. Абайдың көзі

тірісінде жазылды. Поэма тұнғыш рет 1912 жылы Семейде «Жəрдем»

баспасында жарияланды. Шығарманың осы басылымында автор оны «Жолсыз

жаза яки кез болған іс » деп атаған.

17

2) «Қалқаман-Мамыр» поэмасы алғаш 1912 жылы Семей қаласында «Жəрдем»

баспасында басылып шыққан. Ақын бұл шығармасын «Қазақ тілінде тарихи

хикая» деп атап, «Мұтылған» деген лақап атпен жариялаған.

3) «Нартайлақ пен Айсұлу» поэмасы 1929 жылы жазылған.

4) «Лəйлі-Мəжнүн» поэмасы 1907 жылы жазылған. Поэманы 1935 жылы С.

Сейффулин жеке кітап етіп, бастырып шығарды.

5) «Мұтылғанның өмірі»- ақын өмірінің соңғы жылдарында жазылған.

Оқушы: Шəкəрім қажының баспа бетін көрген алғашқы еңбегі 1911жылы

«Түрік, қазақ, қырғыз, һəм хандар шежіресі» деген атпен Орынборда жеке кітап

болып басылып шықты.

Шəкəрім «Адам өмірінің мақсұты не? Адамға тіршіліктің керегі не үшін?

Ең жақсы адам не қылған кісі?» деген сияқты əрбір саналы адамды

толғандырмай қоймайтын сұрақтардың нақты жауабын берген, мəңгі

проблемалар хақында, əлемдік философиялық деңгейде өз сөзін айтқан ғұлама.

Оқушы: Ғұламаның ғибраттары.

Шəкəрімнің биік ұстаған басты ұраны- ақыл, сезім, қайрат, сабыр,

сақтық, ой, талап, еңбек тақырыбы.

Мұғалімнің қорытынды сөзі.

Шəкəрім Абай шəкірттерінің ішіндегі ең ұзақ өмір сүргені ғана емес, артына

ең мол мұра қалдырған .Ақынның дастандары мен шығармаларында қазақ

халқының өткен мен бүгінінің ізі жатыр.

Ақын қоғамның барлық көрністерін, адам өміріндегі сан алуан құбылыстырды

(Үнтаспадан «Бұл əн, бұрыңғы əннен өзгерек» əні тыңдалады.)

Сабақты бағалау.

Үйге тапсырма.

1.Қосымша оқуға «Əділ мен Мария» романы.

2. Ахат Шəкəрімұлының əкесі туралы естелігін оқу.

(«Жұлдыз» журналы, 1992жыл, №11»

3. «Абай дəстүрі жəне Шəкəрім» тақырыбында ой-толғау жазу.

Еліміздегі түбірлі өзгерістер, еліміздің егемендік алуы мен жаңарулар

ұрпақ тəжірибесінің жауаптылығын, сын көзбен қарау қажеттілігін

бұрынғыдан да қажет етіп отыр. Бүгінгі жаһандану заманында еліміздің

«жаңа адамын» қалыптастыру жолындағы оқу – тəрбие жұмысы өзіне

қажетті ақыл сөз бен асыл сөздің бəрін Шəкəрім мұрасынан табары хақ.

Өйткені, бүгінгі таңда жеке тұлғаны жан – жақты қалыптастыруда

негіз боларлық ғибрат сөздерді Шəкəрімнің мол қазынасын, асыл

мұраларынан табуға болады.

Пайдаланған əдебиеттер:

1. Ж. Аймауытов. Тəрбие жетекшісі. Алматы «Жазушы» 1989ж.

2. Педагогика тарихы. Алматы «Мектеп» 1984 ж. 123-б; 22-б.

3. Шəкəрім шығармалары. Алматы «Жібек жолы» 2006ж.

4. Шəкəрім. Астана «Фолиант» 2008ж.

18

Темиргалиева А.К.

Өскемен қаласы əкімдігінің «№ 45 орта мектебі» КММ

БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ САБАҚТАН ТЫС ЖҮРГІЗІЛЕТІН

ЖҰМЫСТАР

Мектептегі өскелең ұрпақтар- болашақ Қазақстан азаматы. Олар ескінің

көзіндей, жаңаның өзіндей болып XXI ғасыр есігінен еркін еніп жүре алатын

дүниежүзілік мəдениетті танитын, өзін сыйлата алатын, рухани дүниесі бай,

интеллект деңгейі жоғары, білімді де білікті болуы шарт. Мектепте тəрбие

жұмысын жан- жақты ұйымдастыра отырып, оқушыны тəрбиелеу болашақ

қоғам мүддесі үшін еңбектене білетін рухани ойлау дəрежесі биік, Отанын

сүйгіш, еңбекқор, іскер, ізденімпаз, қабілетті адам даярлау мақсатында

бағытталады.

Өскелең ұрпақты жан- жақты тəрбиелеу, болашағына жол сілтеу бүгінгі

күн тəрбиесіндегі бірден- бір қажетті, кезек күттірмес мəселе. Қазіргі кезде

біздің елімізді тəрбие тек мектепте ғана жүргізіледі деп түсініп, тəрбиеге кей

ата- ананың аса мəн бермеуі аян. Бұндай тəрбие баланың санасында əдепке,

тəртіпке деген немқұрайлылық көзқарас тудырып, көптеген балалардың

қайырымсыздығын, мейірімсіздігін байқатып отыр. Сондықтан жастарды

тəрбиелеудің алғы шарттары – отбасы, мектепке дейінгі кезеңнен, балабақша

тəрбиесінен басталып, мектеп қабырғасынан жалғасып жəне одан əрі дамыту

міндеті туындайды.

Мектептегі тəрбие жұмысының негізгі мақсаты: өз Отаны Қазақстан

Республикасының мүддесін қорғайтын, мемлекеттік рəміздерді,

Конституцияны құрметтейтін, халықтық салт – дəстүрлерді қастерлейтін жəне

қоғамға жат қылықтардың қандайына болсын төзбейтін, адамгершілік қасиетері

жоғары, эстетикалық жəне этикалық жағынан əзірленген, білімді, кез- келген

істе табысқа жетуде бағдар алған көп мəдениетті, шығармашыл жеке тұлғаны

қалыптастыру.

Осы мақсатты жүзеге асыру барысында оқушыға мектеп, ата- ана, ауыл

жұртшылығы, қоғамдық ұйымдар, кеңестер, сынып жетекшілері тəрбие

бағыттарының құндылықтарын баланың бойына сіңіре отырып, болашақта

білімді, еңбекқор, саналы, салауатты, мəдениетті, ізденімпаз, жаңашыл,

шығармашыл, патриот, өркениетті өмірге ұмтылған əлемдік стандартқа сай

жеке тұлға қалыптастыру көзделіп отыр.

Қазіргі заман талабына сай қаламызда арнайы мектептерге арналған

білім беру ұйымдарындағы 2006-2011 ж. арналған тəрбие бағдарламасы

жасалынған. Бұл бағдарламаның негізгі мақсаты тəрбие жұмысы сапасының

стратегиялық үлгісін негіздеп, жасау. Осы бағдарламада жақсы нəтижеге

жетудің бірі - балалар мен оқушы жастардың бойында қазақстандық

патриотизмді, азаматтық өзіндік сана – сезімді, ой- пікірге төзімділікті, жалпы

мəдениетті салауатты өмір салтын қалыптастыру, шығармашылық қабілеттерін

19

іске асыру, өзінің кəсіптік орнын айқындау, балалардың бос уақытын

қамтамасыз ету үшін тиімді тəрбие жүйесін құру.

Жалпы еліміздегі білім беру жүйесінде тəрбиені дамыту соңғы жылдары

шын мəнінде Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министірлігі

қызметінің басым бағыттарына айналды. Бұл ең алдымен соңғы

онжылдықтарда жүзеге асқан қоғам мен тұтас мемлекеттегі оңды өзгерістердің

арқасында мүмкін болды. Мемлекеттің адам тəрбиесіне, жеке тұлғаның жаңа

өмірлік қондырғыларын қалыптастыруға, көп мəдениетті адамның

қазақстандық патриотизімін дамытуға бағытталған əлеуметтік тапсырысы білім

беруді дамыту тұжырымдамасында көрініс тапты.

Қазақстан Республикасының білім беру ұйымдарындағы тəрбиенің 2006-

2011 жылдарға арналған кешенді бағдарламасы осы құжаттың мақсаттары мен

міндеттерін іске асыру тетіктерінің біріне айналды. Мектептерде гуманистік

идеялар, ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар идеялары ұстанымын

іске асыруға, қазақстандық патриотизмді тəрбиелеуге, оқушыларды əлемдік

құндылықтарға баулуға бағытталған жаңа жобалар іске асырылуда. Олар:

пікірсайыстар, адамгершілік көшбасшылық, жасыл жапырақ, уəкілетті білім,

көшбасшылар ауысымы, жəне басқалары. ҚР Білім жəне Ғылым министірлігі

сайлау жүйелері халықаралық қорымен бірлесіп, 1994 жылдан бастап елдің

жалпы білім беретін мектептерінде азаматтық білім беру бойынша пилоттық

жобаны іске асырып келеді. Ол оқушылардың азаматтық қоғамда мектеп

оқушыларына құқықтық білім берудің жаңа мазмұнын түйсінуіне көмектеседі,

заңдарды саналы түрде сақтайтын тұлғаның құқықтық мəдениетін

қалыптастырады. Білім беру мекемелерінің тəрбиелік қызметінде оқушыларды

мемлекеттік нышандар мен атрибуттар арқылы тəрбиелеуге елеулі орын

беріледі.Республика нышандарының саяси жəне адамгершілік мəнін ұғындыру

мақсатында қазіргі кезеңгі əдістемені қолдана отырып, «Азаматтық тану»,

«Қазақстан тарихы» сабақтары өткізіледі. Бұл жобаның негізгі бағыттарының

бірі мектеп көшбасшылары үшін тегін өткізілетін, балалардың демалысы

қызықты ұйымдастырылып, түрлі іс- шаралар өткізілетін жазғы демократия

лагерьлері болып табылады.

Қалада балалар мен оқушы жастардың құндылық бағдарын

қалыптастыруға, олардың өздерінің əлеуметтік мүмкіндіктерін танып білуіне

жəрдемдесуге тиісті эксперименттік бағдарламаны енгізу жұмыстары

жүргізілуде. Экспериментке қатысушылар мұғалімдер, психологтар мен атааналар

осы жылдары балалардың мінез- құлқында, қоршаған дүниені

түйсінуінде, бір- бірімен қарым- қатынасында оңды өзгерістер болғанын

байқастауда. Мектептің, отбасының, өзге де əлеуметтік институттардың

бірлескен жұмысы қосымша білім беру шектерінде жүргізіледі, ал оның

тұлғалық базалық мəдениетін қалыптастыруға жəне əр баланың рухани,

зерделік жəне дене дамуына, оның шығармашылық жəне білімділік

қажеттіліктерін қанағаттандыруға, адамды əлеуметтік жағынан қорғап,

құқықтарын іске асыруға, табысты түрде жан- жақты дамытуға жəне өз

мүмкіндіктерін жүзеге асыруына бағытталған.

20

Мектепттен тыс мекемелер сол мақсатта білім жəне тəрбие беру үрдісінің

түрлі бағыттары бойынша үлкен жұмыс жүргізіліп келеді. Іс- тəжірибе өңірлік

бағдарламаның тəрбиенің мəртебесін айқындап, мазмұнын жаңалауда маңызды

роль атқарғанын көрсетті. Бағдарламаны іске асыру қорытындылары қалада

білім беру жүйесінде тəрбие үрдісін ұйымдастыруға негізгі көзқарастар

айқындалғанын, балалардың бастамшылығын, білім беру мекемелерінде тəрбие

жүйесін құру жөніндегі жұмыстың жанданғанын көрсетеді.

«Жыл мектебі», «Жыл мұғалімі», «Директордың тəрбие жұмысы

жөніндегі таңдаулы орынбасары», «Сынып жетекшісі», «Жыл психологы»

байқау – кокурстарын өткізу бағдарламаны іске асырудың өзіндік

қорытындысын шығару болды деп санауға болады. Іс- тəжірибе көрсеткендей,

білім беру мекемелері ұсынған тəрбие жүйелері, ғылыми технологиялар

негізінде құрылған. Сонымен бірге, тəрбиенің қазіргі жүйесінің нəтижелері

мынадай проблемалық аймақтарды ерекшелеуге мүмкіндік береді:

- балалар мен жастарда бірыңғай рухани- адамгершілік жəне мəдени

құндылықтардың жоқтығы;

- балалар мен жастарда өзін Қазақстан қоғамының субьектісі ретінде түйсінудің

жоқтығы;

- балалар мен жастарда қоғамдық тұғыр мен жауапкершіліктің қалыптаспауы;

- балалар мен жастарда танымдық ынта мен оны іске асыру тəсілдерінің кемуі;

- баланың еңбектегі, кəсіби жəне отбасылық өмірде, жастардың өз орнын

табуда бағдарсыздығы жəне бейімсіздігі;

- салауатты өмір салты жəне адам мен табиғат экологиясы мəдениетінің

қалыптаспауы (денсаулық машықтарының, денелік жəне экологиялық

мəдениеттің жоқтығы, алькагольдену мен нашақорлану проблемалары ).

Жалпы қазіргі мектептердегі тəрбие үрдісінің негізгі бағыттарының бірі

патриоттық тəрбие болып отыр. Патриоттық тəрбие- бұл балалардың жоғары

патриоттық санасын, өз Отанына адалдық сезімін, Отан мүдделерін қорғау

жөніндегі азаматтық парыз бен конституциялық міндеттерді орындауға əзір

болуды қалыптастыру турасындағы жүйелі де нысаналы қызмет. Патриоттық

тəрбиеге тұлғаны қалыптастыру негізінде мынадай мақсаттарды көздейді:

*Білім беру ұйымдарында балаларға патриоттық тəрбие беру жүйесін жетілдіру

жөнінде ұстанымдар əзірлеу;

*Қ.Р-ның мемлекеттік нышандарын пайдалана отырып, мемлекеттік

мерекелерге, атаулы даталарға, оқу жылының басталуына жəне аяқталуына

арналған жəне өзге де мектептік іс- шаралар өткізу рəсімін əзірлеу;

*Өңірде тұратын халықтардың бай мұрасын, дəстүрлері мен əдет- ғұрыптарын

зерделеу жөніндегі « Атамекен» туристік өлкетану экспедицияларын өткізу;

*Оқушылар үшін Тəуелсіз Қазақстанның астанасы- Астана қаласына

экскурсиялар ұйымдастыру;

Патриоттық тəрбие жүйесі білім беру мекемелерінің барлық типтері мен

түрлеріндегі оқыту мен тəрбиелеу процесінде əлеуметтік маңызды

құндылықтарды, азаматтылық пен патриотизмді қалыптастыру мен дамытуды,

оқушылар арасында тəрбие жұмысын жүргізуді бұқаралық ақпарат

21

құралдарының азаматтарға патриоттық тəрбие беру тақырыптарын таңдауға,

зерттеуге жəне көрсетуге бағытталған қызметін жүзеге асыруды көздейді.

Оқушыларға сабақтан тыс тəрбие жұмыстары көптеп жүргізілуі керек. Бұл

мəселенің шешімін өркениеттілікке, ізгілікке ұмтылудан қарастырғанымыз

жөн. Сол жағдайда ғана патриоттық тəрбие жаңа сапаға көтеріліп, уақыт

талаптарына жауап бере алады, жаңа идеологияны қалыптастырушы

нысандардың алдыңғы қатарында бола алады. Соңғы кезде жалпы

жасөспірімдердің оқу-тəрбие үрдісінде оқушыларды елін, халқын, туған жерін

сүюге, ата-мекенін қорғайтын ұл мен қыз өсіруге үлкен ықпал жасайтын

көптеген ғылыми еңбектерде кеңінен қолдау тауып жүрген Қазақстандық

патриоттық идеологияға үлес қосатын «Отансүйгіштік», «Ұлтжандылық»

ұғымдарын ұлттық мектептер мен балабақшаларда кеңінен пайдалану қажет.

Сонда патриотизм өз туған Отанына, халқына деген терең адалдық пен

сүйіспеншілік сезімі- отансүйгіштік, елжандылық деуге болады.

Отан - табиғи, тарихи, əлеуметтік, саяси, мəдени орта, адам баласының

тіршілігінің негізі, тəрбиелік ортасы. Өскелең ұрпаққа патриоттық тəрбие

беруде қызметінің негізгі мақсаты жеке тұлғаның өзін-өзі айқындауына жəне

қалыптасуына жəрдем көрсету болып табылатын балалардың жəне жастардың

қоғамдық қозғалыстары мен ұйымдары, шығармашылық одақтары ерекше роль

атқарады. Əр халықтың өз Отаны, туған жері бар. Сол Отанға деген, туған

жерге деген сүйіспеншілік, құрмет əр баланың бойында болу қажет. Ондай

қадір-қасиетті оятатын мектеп мұғалімдері. Əр тəрбиені балаға тек сабақ

үстінде, тəрбие сағатында емес, əртүрлі өткізілетін сыныптан тыс жұмыстарда

кеңінен қолдану керек.

ƏДЕБИЕТТЕР:

1.Назарбаев Н.Ə. Қазақстан -2030. Алматы: Білім 1998 ж.

2.Патриотизм қанға сіңген қасиет пе? // Ақиқат, 2000ж. №10

3.Б.Момышұлы. Қанмен жазылған кітап. – Алматы, 1 том, 2004 ж.

4.Р.Набуова «Мектептегі тəрбие жұмысының өзекті мəселелері» // Бастауыш

мектеп №2, 2005ж.

22

23

Муратова К. А.


Алматы қаласы, Түркісіб ауданы

МАТЕМАТИКА САБАҒЫН ОҚЫТУ ІСІН

ЖЕКЕ ТҰЛҒАҒА БАҒЫТТАУ МƏСЕЛЕЛЕРІ

Бүгінгі таңда нақты білімнің инновациялық өрістеуінің темірқазығы

ретінде білім жүйесінде əлеуметтік-мəдени жəне деңсаулықсақтау

қорының аса сапалылығы туралы айтуға болатын сияқты, балалықтың

ығын сақтау жəне ұлттың генофондың дамуын қамсыздандыру. Бұл

міңдет орынша приоритетті түрінде сақталады, бірақ жаңа түрде білімнің,

мемлекеттің жəне қоғамның сұранысы бойынша жаңа статус алады. Бұл

мəселені қарастырғанда, бірінші кезекте жас ерекшелігіне байлаңысты

баланың өмірінің жеке, оның əлеуметтік, , тұлғалық факторларың ескеру

қажет етеді. Қазіргі заманда Білім жүйесінің талаптарымен жəне қазіргі

заман талаптарының арасында үлкен алшақтық бар екені сезіледі. Бірінші

кезекте психологиялық пен жəне физиологиялық көзқараста оқу мынадай

шарттарда "шығынды іс" болып көрінеді. Мынадай жағдайда теқ қана

деңі сау, бастапқыдан жоғары парасатты бала ғана оқи алады.

Білім жүйесі мынадай құрастырушылардан тұрады:

Табиғат, қоғам, ой сана, қызметтің əдіс-айлалары туралы

білімдерді меңгерту,

Интеллектуалды жəне тəжірибелік біліктіктер мен дағдылдықтар

жүйесін қамту;

Шығармашылық іс əрекеттілік тəжірибені қамту;

Басқа адамдарға, айналаға көзғарастарың жəне өзің өзі

жетілдіруге ықпал ету.

Қазақстанның тəуелсіз мемлекет ретінде қалыптасуы жəне Қазақстан

Республикасының «Білім туралы» заңының қабылдануына байланысты

Қазақстан ғылымы мен білім беру жүйесі өзінің жаңа даму кезеңін жəне

жаңару үрдісін басынан кешіруде. Білім берудің ең негізгі, өзекті

мəселесі- адамды жан-жақты етіп тұлғаландыру. Сондықтан бүгінгі білім

берудің мақсаты мен мазмұны қазіргі заман талабына сай анықталуы

керек. Өзге мемлекеттер тəрізді Қазақстан да əлемдік өркениеттер

қатарынан лайықты орынды иеленуге ұмтылуы қажет екендігі белгілі.

Мұндай биік мұраттардың орындалуында танымдық жеке тұлғаны

дамытудың атқарар қызметі, қосар үлесі зор. Еліміздегі білім беру

бағытының дамуы үшін жеке тұлғаны дамытудың тəсілдік қажеттілігі

«Қазақстан Республикасында 2015 ж дейінгі білім беруді дамыту

Тұжырымдамасының» негізгі қағидаларында белгіленген.

Жеке тұлғаның белгілі бір пəндер шеңберіне қатысты білім,

біліктілігі, дағдысы мен іс-əрекеттері тəсілінің өзара байланысқан

сапаларының жиынтығы. Жеке тұлғаның білім шеңберінде өз орнын

тауып, жақандану ағысына енген еліміздің алдында тұрған міндеттерінің

бастысы- білім беру жүйесін жетілдіру, елдің интеллектуалдық

потенциалын көтеру, қоғамдық өмірдің салаларында, соның ішінде, білім

беру саласында жүріп жатқан демократияландыру мектепті қазіргі

кезеңдегі дағдарыстан шығаратын қуатты талпыныстарға жол ашты,

экономикалық, əлеуметтік жəне саяси жедел жаңару жолына түстік.

Қазақстан Республикасының президенті Н. Ə Назарбаев Қазақстан

халқына жолдауында Қазақстанның əлемдегі бəсекеге барынша қабілетті

50 елдің қатарына кіруі-мектеп қабырғасында берілетін білімнің,

оқытушылардың кəсіптік білім деңгейлерінің сапасымен тікелей

байланысты екенін көрсетті. Бұл, еліміздің тағдыры жəне ұлтымыздың

болашағы мұғалімнің қолында дегеніміз. Жалпы алғанда, оқу- оқушының

өзіндік қызметі, қызметтің осы түрі арқылы оқушы білім алады, білік жəне

дағдылар жүйесімен қаруланады. Оқу жас ұрпақтың бойына ес, зейін,

қиял, логикалық ойлау жəне тағы сол сияқты қасиеттерді тəрбиелейді,

оқу-ойлау қабілеттерін жетілдіреді, жеке бастың жан-жақты дамуын

қамтамасыз етеді. Оқытудың міндеті жас ұрпақтың жеке бас

ерекшеліктерін ескере отырып, оны өмірге баулу, өндірістегі еңбекке

дайындау, қоғамға пайда келтіретіндей практикалық іс-əрекетке үйрету,

сондай-ақ оның жан-жақты дамыған жеке бас тұлғасын дамыту болып

табылады.

Оқушылардың шығармашылық іс-əрекеттері жалғыз жана білім

қабылдаумен ғана шектелмейді: оқушының өзіндік ойы туып отырса, жана

міндеттер қойылса, оларды өздері ізденісті-зерттеу түрінде шеше білу.

Əрбір оқушының тұлға ретінде қалыптасуы, дамуы математикалық білімі

барлық оқушының қажетін көздейді десек, математикалық білімінің

ізгіліктік күш -қуатының құраушылары білім беру жүйесінің ізгілікті

қағидаларын басшылыққа алып, математиканың негізгі мақсаттары

асырылуы тиіс:

1. Ақыл-ойды дамыту;

2. Математикалық іс-əрекеттің сипатына сай ойлауды

қалыптастыру;

3. Қоғамдық өмір практикасына қажетті математикалық ойлауды

қалыптастыру;

4. Математикалық білімді игеру процесінде тұлғаны тəрбиелеу;

5. Практикалық іс-əрекетінде қолдану үшін, кəсібіне сəйкес,

нақтылы білімдену;

24

6. Болмысты, табиғат пен қоғамды тануға қажет математикалық

идеялармен, əдістермен таңыстыру;

7. Болмысты, табиғат пен қоғамды тануға қажет математикалық

мазмұндай білу;

8. Алдына қойылған сұрауға немесе есепті шығаруға оптимальды

(жылдам, сенімді жəне дұрыс) жауап беруге дағдылану, ұмтылу.

Мысалы келтірейін:

Шығармашылық ізденісті оқушы белсенділігін арттырып, өз бетінше

ой қорытып, пікір айтуға дағдандырылады. Математика сабағында

математикалық ұғымдарын терең меңгерілуі оқыту нəтижелерінің тиімді

талдауын талап етеді. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, оқушы білімін

кенейту, бекіту, күрденлендіру жəне терендету мəселелерін жүйелей білу

қажет. Оқыту нəтижелерін талдауды төрт деңгейде қарастырайық:

1. Бірінші деңгей: оқушылық деңгей – ережелерді дəлмедəл

айтылуы, ережені талдай білу.

2. Екінші деңгей: алгоритмдік деңгей – ережені қолдану алгоритмін

құрастыру, алгоритм бойынша есеп немесе жаттығуды орындай білу.

3. Үшінші деңгей: эвристикалық деңгей – математикалық

ұғымдарды салыстыра білу, ұғымдардың ортақ қасиеттерін жинақтай білу,

айырмашылықтарың ажырата білу.

4. Төртінші деңгей: шығармашылық деңгей – алған білімді жүйелеу,

яғни ұғымдардың бұрыннан белгілі жəне жаңа ақпараттарды айыра білу.

Оқыту нəтижелерің талдау, оқушы білімін тарау бойынша тиянақты

тексеріп, жақсы нəтижеге жету үшін тарау бойынша жоспарды осы төрт

деңгейге сүйене отырып құрып алғаны қолайлы. Бұл əдісте

тақырыптарды ұқсастығына, ұғымдардың біріне-бірінің кері түрде

байланыстылығына сүйенуге болады.

Міне осылайша біртіндеп, бір ұғым мен екінші ұғымның арасындағы

байланыстарды аша отырып, оқушының алған білімдерін деңгейлер

бойынша саралап, нақты бағалауға болады. Мұғалім білімі – оның негізгі

құралы, білімсіз мұғалімнің сабағы бір сарынды. Леонардо да Винчи: «

Сүйкімсіз асты қабылдаудан еш жағымды əсер болмайтыны тəрізді

ынтасыз, зердесіз білім қабылдау да ақыл ойды тоздырады, айтылған

ақпараттар бойға сінбейді, жақсы тəрбиелі ұрпақ қалыптаспайды» десе, А.

И. Герцен « Қиын ғылым жоқ, тек қиын баяндаулар бар » деген еді. Яғни

тұлғаны тəрбиелеу мұғалімнен басталады.

Осындай іргелі қағидаларды еске ала отырып, кез келген баланың

бойындағы қабілетті үздіксіз еңбек, ұстаз қажырлы еңбегінің нəтижесінде

жүзеге асырамыз.

25

Волченко Е.В.

Педагогический колледж имени М.О.Ауэзова

ВКО г.Семей

ВЛИЯНИЕ КЛАССИЧЕСКОЙ МУЗЫКИ НА ЧЕЛОВЕКА

Слушают ли классическую музыку сегодня? Будут ли слушать

классику будущие поколения? Какую музыку можно назвать

классической?В сегодняшнем мире музыка чаще всего, воспринимается

как развлечение. Под ее звуки танцуют на дискотеках, ее слушают, чтобы

скоротать время в транспорте, включают, чтобы создать фон во время

выполнения каких-то домашних дел. В нее уходят, когда не хочется ни о

чем думать, когда стараются забыть о каких-то неприятностях и

проблемах. Совсем иначе воспринимаются классические произведения.

Там не нужны слова, к этой музыке не снимешь клипы. В них каждый

звук задевает какие-то глубокие струны души, пробуждает то, что мы

долго и упорно прячем от постороннего глаза. Классической музыке мы

можем доверить свои мысли, горе, радость.

Произведения этих великих композиторов живут своей собственной

жизнью, с ними, как с живым существом, можно разговариват, спорить

или соглашаться. А многих писателей и поэтов, художников и

скульпторов именно классическая музыка вдохновляла на создание

выдающихся произведений. Если классическую музыку не должны

полюбить все, то ознакомится с ней и иметь хоть небольшое

представление о ней должны все, т. к. это классика.

Самая сложная область музыкального искусства - классическая

музыка. Слово «классический» подразумевает, что произведение

заключает в себе серьезное содержание, обращается к вечным вопросам

человеческого бытия. В центре классических сочинений те же

нравственные, религиозные и философские проблемы, что и в творениях

художников, писателей. Музыка позволяет осознать проблемы не только

разумом, но и сердцем, как бы почувствовать их изнутри, не только

размышлять, но и сопереживать. Когда мы слышим словосочетание

«классическая музыка», то в памяти всплывают фамилии композиторов –

классиков, таких как:

Иоганн Себастьян Бах, Людвиг Ван Бетховен, Петр Ильич Чайковский,

Вольфганг Амадей Моцарт. И это естественно, ведь XVII- XIX века

считаются расцветом классической музыки. Классическая музыка

является очень сложной по своему содержанию. Большинство известных

нам композиторов- классиков в своей жизни претерпевали немало

трудностей. Творчество многих при жизни не было признано и оценено по

достоинству.

26

А как сейчас воспринимается музыка композиторов- классиков.

Достаточно ли она понятна и современна? Хотя мы не отдаем себе отчета

классической музыкой заполнено буквально все наше жизненное

пространство, конечно не только в ее классическом исполнении, но и во

многих современных интерпретациях.

И звучит она не только на земле, но и в далеком космосе. Эта вечно

прекрасная музыка была выбрана учеными земли для представления

земной цивилизации при встрече с инопланетными мирами. В миллионах

километрах о нашей планеты летит космический корабль «Вояджер» и

несет на своем борту диск с «Бранденбургским концертом №2» И. С. Баха.

Так почему же, именно, музыка Баха представляет все человечество?

Почему цивилизацию не представляет какой-либо современный хит?

Многие исследователи творчества и ученые неоднократно пытались

проводить расшифровки баховских произведений, желая объяснить ее

влияние на человека, и каждый находил что-то совершенно оригинальное.

Математики утверждают: что, переложив музыку в математические

символы можно получить известные формулы. Музыковеды находили в

произведениях зашифрованные библейские темы и образы Иисуса Христа,

Марии, их жизни, страданий и вознесения. Может именно это и объясняет

высокую духовность и высоконравственное воздействие музыки Баха?

Классическая музыка является неотъемлемой частью нашей жизни,

сопровождая нас от младенческого возраста, ведь учеными доказано, что

именно классическая музыка как никакая другая оказывает самое

благотворное воздействие на развивающийся мозг детей. Даже в

слышимых нами теле и радио роликах часто звучит классическая музыка,

без которой представляемый образ не воспринимался бы нами с таким

глубоким содержанием. На современных конференциях, презентациях

считается хорошим тоном слушать именно классическую музыку, что

свидетельствует о повышении популярности классики.

Именно классическая музыка является некой магической связью

поколений. Каждый человек находит в классике что-то необходимое для

себя: одухотворенность, успокоение, гармонию, отклик на свои чувства и

ответы на сложные вопросы. Ответ на поставленный мною ранее вопрос

очевиден: классическая музыка, безусловно, была, есть и будет актуальна

в современном мире.

Современная классическая музыка – довольно странное сочетание слов. У

многих при словах «классическая музыка» возникает в голове

представление о чем-то скучном и древнем. Но это не так, и события

последнего времени в музыкальной сфере искусства это

доказывают. Современная классическая музыка присутствует на

нынешней эстраде в компьютерной обработке и надо признать, что это не

27

только не портит ее, но и придает новое звучание. Технологии прочно

вошли в современную жизнь, и классической музыке приходится

подстраиваться под них, переходить на новые форматы – из залов на

компьютеры, с пластинок на mp3-диски, чтобы сохранить прежние и

приобрести новые позиции в сердцах и умах людей.

Однако не надо считать, что классическая музыка в своей традиционной

форме отошла в прошлое. Концерты симфонических оркестров становятся

все популярнее и, теперь довольно часто в наушниках рядом стоящего

человека слышится фрагмент произведения Вивальди, Моцарта или

другого классика вместо популярного поп-певца. Так что очень может

быть, что скоро современной классической музыкой называть будут

именно ту, традиционную оркестровую музыку, возможно, сохраняющую

элементы обработки с помощью компьютерных программ.

Сегодня наблюдается пристрастие молодежи к легкому жанру, который

является частью массовой культуры, а высокая музыкальная культура

(классическая, народная и др.), которая играет большую роль в

формировании общечеловеческих ценностей, у школьной молодежи часто

не востребована. У молодежи срабатывает закон влияния «толпы»: «Что

слушают другие, то буду слушать и я». Таким образом, еще одним

фактором влияния музыкальной культуры на формирование

общечеловеческих ценностей у школьной молодежи является мода и

престиж.

Классическая музыка в современной обработке пользуется большой

популярностью. Давно знакомые и любимые многими музыкальными

ценителями классические вещи обретают новое звучание, новый стиль,

новый характер благодаря интеграции различных жанров. Вовлечение

непривычных для классики музыкальных инструментов, смелые

аранжировки, вокальные партии дают еще одну жизнь музыкальному

произведению, доносят его к той аудитории, которая еще не была знакома

с ним, посвящая тем самым все большее количество людей в

таинственный и прекрасный мир классики.

Поэтому классическая музыка в современной обработке становится все

более распространенной как среди почитателей традиционных канонов

жанра, так и среди тех, кому больше по душе другие стили – поп-музыка,

альтернативный рок, рэп, электронные жанры и многие другие. Меняются

времена, меняются люди, меняется сама жизнь. Конечно же, меняется и

искусство, и, в первую очередь, — музыка. Но мне очень хочется, чтобы и

в наше время композиторы сочиняли великие произведения, которые и

через века будут с замиранием сердца и слезами восторга на глазах

слушать люди во всех уголках нашей огромной планеты!

28

Пазылова А.С.

Өскемен қаласы əкімдігінің «№ 46 орта мектебі» КММ

бастауыш сынып мұғалімі

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДИАЛОГ

АРҚЫЛЫ СӨЙЛЕУ ДАҒДЫСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі білім беруді

дамыту тұжырымдамасында бастауыш мектепте білім берудің

маңыздылығын атай келіп, қазақ тілін оқытудың басты ұстанымдарын:

«Бастауыш мектептің негізгі міндеті – баланың жеке басын бастапқы

қалыптастыруды қамтамасыз ету,оның қабілеттерін анықтау жəне

дамыту. Осы сатыдағы оқу мен тəрбие оң уəжді қалыптастыруға, оқу

əрекетін білуге, оқуға,жазуға, санаудың берік дағдыларын үйренуге,

тілдің қарым-қатынастық қарапайым тəжірибесіне, өзін-өзі

шығармашылық тұрғыдан таныта білуге бағдарланады»,- делінген [1].

Бастауыш мектептің қазақ тілі сабағында жеке тұлғаны

қалыптастыру оқушының өз ой-пікірін ана тілінде еркін, дұрыс, түсінікті

жеткізе білуден басталады. Қазақ мектептеріндегі тіл дамыту мəселесі,

əсіресе, егеменді ел болғаннан кейін ғана ғылыми зерттеу пəніне айнала

бастады. Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту мəселесіне

көңіл бөлгендер: Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев,

Ж.Аймауытов, С.Рахметова, Г.Уəйісова, Т.Əбдікəрімова, Ə.Жұмабаева

т.б. ғалымдар болды.

Тіл дамытуға ерекше мəн берген – Т.Шонанұлы болды. Ол сауат ашу

əдістеріне, тіл ширату жұмыстарының түрлеріне тоқталған. Т.Шонанұлы

тіл ширатудағы бала əңгімесі,оқытушылардың əңгімесі, əңгімелесу, өлең

мен тақпақ, оқушылардың баяндамасы секілді əдістердің ерекшеліктерін

қысқаша сипаттаған жəне мұғалімдерге əдістемелік кеңестер берген.

Ғалымның мұндай пікірлері оның «Тіл дамыту» оқулықтарын жазуына

басты себеп болды [2,68б].

С.Рахметова «Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың

ғылыми–əдістемелік негіздері» атты зерттеуінде тіл дамыту бойынша

ауызша, жазбаша тіл дамыту əдістемесі, байланыстырып сөйлеу

əдістемесі мəселелерін зерттеген. Қысқаша айтқанда, бастауыш

сыныптарда ана тілін оқытуда сөздік жұмысы, сөз тіркесі мен сөйлем

құрау жəне байланыстырып сөйлеуге үйрету күнделікті өтілетін сауат

ашу, грамматика, оқу сабақтарымен байланысты жүргізіліп отырылса, тіл

дамыту жүйелі өткізіледі деп тұжырымдайды [3, 17-б.]. С.Жиенбаев тіл

дамыту жұмыстарын зертей келе,оны үшке бөліп қарастырған:

29

Тіл дамыту жұмыстары

Сөз қорын

молайту

Сөйлем құрау

Кітап оқуға

байланысты жұмыстар

Содан кейін олардың əрқайсысы бойынша істелетін жұмыс түрлерін

нақты көрсеткен. Себебі,оқушылардың қазақ тілінің қай саласынан болсын

тақырыпқа байланысты жаңа сөздер үйренулері, оқушы естіген, ұғынған жаңа

сөздерді қатыстыра отырып, сөйлемді дұрыс құрап дағдылануы, өз ойын

жүйелеп,дəлелдеп айта білуі дəлел болады [4,110-б.].

Адамдарды басқа дүниеден ерекшелеп тұратын да осы – сөйлеу, сөйлеу

үрдісінде адамдар бір-бірінің ойын түсініп, бір-бірімен қарым-қатынас

жасайды. Ғылыми əдебиеттерде көрсетілгендей, сөйлеу сөз əрекетінің бір түрі

ретінде ауызша сөзге жатады. Сөйлеу арқылы ауызша сөз жүзеге асырылады,

яғни адамдар бір-бірімен түсініседі, өздерінің көңіл-күй қатынасын білдіреді.

Сонымен сөйлесу дегеніміз – адамның өз ойын құрастырып, оны ауызша

тұжырымдап айтуы. Психологтардың пікірінше, ол - өте күрделі жəне көп

қырлы процесс. Сөйлеу сыртқы жəне ішкі болып екіге бөлінеді.Сыртқы сөйлеу

ауызша жəне жазбаша,сондай-ақ диалогтік жəне монологтік болып бөлінеді.

Менің қарастыратын мəселем – диалогтік сөйлеу болып табылады.

Диалогтік сөйлеу екі немесе бірнеше адамдардың арасында өтетін

болғандықтан түрлі жағдайларға, əркімнің көңіл-күйіне байланысты толымсыз,

сұраулы, лепті сөйлемдер, одағай, шылаулар, мақал-мəтелдер көп кездеседі. Бет

əлпет көрінісі, ымдау, интонация қолданылады. Диалогтік сөйлеу – екі не одан

да көп адамдардың бір-бірімен тілдік қарым-қатынасқа түсу əрекеті. Диалогтік

тілдесім барысында оқушылар жұп болып та, топ болып та, ұжым болып та бірбірімен

тілдік қарым-қатынасқа түседі. Бұл – диалогтік сөйлеудің өзіндік

белгілері.

Бастауыш сынып оқушыларының диалогтік сөйлеу дағдысын

қалыптастыру өте маңызды əрі өзекті мəселе болып табылады.Себебі, диалог

арқылы сөйлеу дағдысын қалыптастырып, бастауыш сынып оқушыларының

қарым-қатынас жасауын, қарым-қатынас жасау арқылы бір-бірін тыңдау

қабілетін қалыптастырамыз. Мұндай жетістіктерге жету үшін бастауыш сынып

мұғалімдері аянбай еңбек етуі керек. Яғни, түрлі көрнекіліктерді, тиімді əдістəсілдерді

қолданып сабақты қызықты өткізуге, оқушыларды ұйымдастыруға

бірден-бір себепші – мұғалім болып табылады.

Диалогтік сөйлеуге тілдік қарым-қатынас кезінде кезектесе туындайтын

ауызша ақпарат беруі, жауап қайтаруы, пікір алмасуы жатады. Сонда адамдар

тілді пайдаланып қарым-қатынасқа түседі де, тілдің көмегімен коммуникация

30

жасайды. Бұл жердегі «коммуникация» - ақпарат алмасу деген мағынаны

білдіреді. Əдетте ғалымдар ауызша сөзге табиғаты жағынан диалог сөзді сай

деп көрсетеді де, оны ауызша сөздің негізгі түрі деп есептейді.

Психологиялық əдебиеттерде диалог екі жақты қарым-қатынас

болғандықтан оның өтуінде, сөйлеушілердің екі жағында да қиындықтар

болуы мүмкін. Бұл арада болатын нақты психологиялық себептер: сөйлеушілер

бағасының бір-біріне сай келмеуі, олардың қызығушылығы мен қабілетінің

бір-бірін түсіне алмауы жəне т.б. сондай-ақ ұялшақтық пен жатырқаушылық та

қиындыққа саналады. Мұндай қиыншылықтарды сабақта достық, сенімділік

пен көңіл-күйдің көтеріңкілігі арқылы жеңіп шығуға болады. Оқушылардың

үндемей отырғандығы немесе сабақ үстінде əңгімеге қатыспауы екі түрлі

қайшылықтың (шынайы қайшылықтар жəне психологиялық қайшылықтар)

əсерінен болады. Сөйлеу – адамзаттың ғасырлар бойы даму эволюциясында

қол жеткізген жетістіктерінің бірі. Адамзатты басқа тіршілік иелерінен

ерекшелеп тұратын да осы – сөйлеу. Сөйлеу процесінде адамдар бір-бірінің

ойын түсінеді, бір-бірімен қарым-қатынас жасайды. Тілдік қатынас арқылы

адамзат ұжым болып бірігіп, халықтың, ұлттың негізін қалайды. Сондықтан да,

сөйлеу əрекеті білім, білік жəне дағдымен өзара тығыз байланысты болады да,

олардың дамуының негізгі шартына айналады [5].

Сонымен бастауыш сынып оқушыларының диалог арқылы сөйлеу

дағдысын қалыптастыру бірден-бір қажетті жəне маңызды болып

есептеледі.Себебі, адамзат өмірі толығымен диалогтік қарым-қатынаста

жүреді.

Əдебиеттер:

1. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беру

тұжырымдамасы. // Қазақстан жоғары мектебі-2004-№1

2. Шонанов Т. Тіл дамыту.-Қызылорда, 1935-68б.

3. Рахметова С.Р. Бастауыш класс оқушыларының тілін дамытудың ғылыми -

əдістемелік негіздері. Пед. ғыл. Док.дисс. автореферат-Алматы.1994-17 бет.

4. Жиенбаев С. Қазақ тілі методикасы.-А.,1941-110 б.

5. Қашқынбаева З.Қ. Сөйлеу əрекетінің оқушының жеке тұлғасын

қалыптастырудағы рөлі. «Бастауыш мектеп» журналы №2, 2009жыл. 6-9 б.б.

31

32

Алдешова А.К.

«Өндіріс орта мектебі» КММ

ШҚО Бесқарағай ауданы Өндіріс ауылы

ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ

ПСИХО-ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Қазақ тілін оқытуға байланысты тіл дамыту жұмысын

ұйымдастырудың негізгі мақсаты – дұрыс, сауатты жазып, оқуышының

ауызша жəне жазбаша ойын грамматикалық жəне стилистикалық жағынан

дұрыс сөйлем құрап, жүйелі сөйлеуге үйрету. Тіл дамыту жұмысы,

негізінен төрт бағытта жүргізілген: бірі – мəдени əдеби сөйлей білу

нормаларына үйрету, яғни орфографиялық дағдыны меңгерте отырып,

оқушыға мəнерлеп оқу дағдыларын қалыптастыру. Екіншіден, лексикалық

жұмыстары жүргізу арқылы оқушының сөздік қорын байыту, тілдің

лексика жəне фразеология бөлімдерінен кеңірек білім беру көзделеді.

Үшіншіден, жаңа сөздер үйрету, сөздерді үйрете отырып, жаңа сөздер

жасайтын формаларды меңгерту арқылы сөз бен сөздердің байланысын,

сөйлем құратып үйрету, сөйлемнің құрылысын білдіру арқылы

синтаксистік лексикадан білім берді. Төртіншіден, оқушының ойын

жазбаша дұрыс, сауатты жаза, əрі сөйлей білуге үйрету мақсат

етіледі[1,21].

Дидактикалық принциптер əр пəнді оқыту əдістемесінің, оның

ішінде қазақ тілін əдістемесінің теориялық негізі болып саналады. Қазақ

тілін оқытуға байланысты тіл дамыту жұмысы дидактикалық

принциптерге негізделе жүргізіледі.

1. Сөйлеу мен ойлаудың бірлігі принципі арқылы оқушы тіл мен

ойлау бір-бірімен байланыста екенін ұғады. Тілсіз ойлаудың

болмайтынын, əрбір ой тіл арқылы ғана көрінетінің, яғни сөйлеуді

ойлаудан бөліп алудың мүмкінеместігін түсіндіреді.

Бұл принцип арқылы оқуышының ойлау əрекетін дамыта отырып

түрлі ой қорытындыларын жасай білу дағдылары қалыптастырылады,

яғни бір нəрсені екінші затпен салыстыру, талдау, жинақтау,

қорытындылау, жүйелеу, белгілі затты белгісізбен салыстыру, түрлі ойлау

əрекеттерін үйрену нəтижесінде ой арқылы білім жүйелерін меңгереді.

Мұғалім бұл принципті негізге ала отырып қазақ тілінің бағдарламалық

материалдарын мұқият қарастырып, əр тақырыпты оқытуға байланысты

түрлі тапсырмалар беріп, оны оқушы қалай орындады, одан қандай

қорытынды шығарды, ол тапсырманы, жаттығуды орындауда неге

сүйенеді, қандай ойлау əрекеттерін жасады деген мəселелерге көңіл

бөледі. Сондай-ақ принципті іске асыруды екінші басты мəселе –

оқушылардың орфографиялық ережелерін саналы меңгеруін

қалыптастырып, дұрыс сөйлей білуге, сауатты, қатесіз жазу дағдысын

беру. Мысалы, орфография мен орфоэпияға қатысты ережелер, дəлірек

айтқанда айтылуы мен жазылуы түрліше келетін сөздер бар. Осы тəрізді

сөздерден оқушылар жұмыстарында көп қате жібереді. Осындай сөздерді

қатесіз жазу үшін түрлі ойлау əрекеттері іске асырылады. Тіл дамыту

жұмысының бұл принципінің маңызы зор.

2. Тіл дамыту жұмысында ауызекі сөйлеу мен жазба тілінің бірбірімен

байланыстылық принципі де басты орын алады. Адам бір-бірімен

сөйлеу арқылы тікелей қарым-қатынас жасайды. Сөйлеу тілі арқылы адам

екінші адамның сөзін естиді, тыңдайды, онымен пікір алысады. Адам

осынадай сөйлесу барысында тілдің түрлі көркемдік тілдік құралдарын

пайдаланады. Мысалы, мақал-мəтел, теңеу, салыстыру, əсірелеу, сөзге

екпін түсіріп айту, ерекше үнмен, ырғақпен айту, ымдау, тағы басқа

əрекеттер арқылы сөйлеу процесінде екінші адамға ойын жеткізеді.

Сондай-ақ ауызекі сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлемдермен айтуға

бейім келеді, мысалы, сөйлемнің айқындауыш, оңашаланған мүшелерін,

құрамалыс сөйлем түрлерін үнемі қолдана бермейді.

Жазбаша сөйлеу – графикалық жазу таңбалары арқылы іске асады.

Жазбаша сөйлеу тілінде адам ойын жай сөйлеммен де, құрмалас

сөйлеммен де бере алады. Жазбаша сөйлеу тілінде белгілі жүйелі

байланыс болады. Адам сөйлеммен ойын жүйелі беруде тілдегі түрлі

жалғау, жұрнақ, түрлі тыныс белгілерін (нүкте, үтір, қос нүкте, сызықша,

тырнақша, леп белігісі, сұрау белгісі т.б.), синоним, омоним, теңеу,

салыстыру сияқты тілдік құралдары пайдаланады.

Ауызекі сөйлеу тілін жақсы меңгерген, оған жаттыққан оқушы ойын

жазбаша да дұрыс əрі жүйелі бере алады. Бұл екі процесс бір-бірімен

бірлікте, байланыста қаралғанда, жүргізілгенде ғана дұрыс нəтиже бере

алады.

3. Тіл дамыту жұмысын грамматика, орфография, пунктуация жəне

əдебиетпен байланыстыра жүргізу принципі де ерекше орын алады.

Оқушының ауызша жəне жазбаша түрін дұрыс дамытуда

грамматикалық ережелерді жақсы білудің, тыныс белгілерін дұрыс

қоюдың, көркем əдебиетті көп оқудың үлкен мəні бар. Мұғалім қазақ тілі

сабақтарында үйретілген ережеге сай түрлі жаттығу жұмыстарын

орындатып, тыныс белгілерін дұрыс қоя білдірудің жолдарын көрсетіп,

көркем əдебиетті көп оқуға бағыт беріп, оның үлгісін көрсетіп отыруды

қажет етеді.

4. Тіл дамыту жұмысын стилистикамен байланысты жүргізу

принципі де басты орын алады. Стилистикамен жұмыс грамматиканы,

лексиканы, фонетиканы оқытумен тығыз байланысты жүргізіледі.

33

Стильдің түрлерін жақсы меңгерген оқушы тілдің морфологиялық

құрылысын, яғни сөздердің мағынасына, тұлғасына жəне синтаксистік

қызметтеріндегі өзіндік ерекшеліктерді ажыратып, күрделі сөз тіркесінің

құрамын негізгі жəне көмекші сөздер, олардың өзара байланысын

ажырату, жазуы қиын орфографиялық ережелерді меңгертіп, дұрыс,

сауатты жазуға дағдыланады[2,64].

Синтаксисті оқу барысында түрлі синтаксистік конструкцияларды

меңгертіп, сөз тіркесі мен сөйлем ішіндегі сөздерді тұлғалық

формаларына қарай таңдап қолдануға дағдыланатын болады. Мұғалім

оқулықтағы жаттығулардан, дидактикалық материалдар жинағындағы

мəтіндерде стиль мен жұмыс істеудің жолдарын көрсетіп отырады.

Қазақ тілі сабақтары бойынша жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарын

айтылған принц иптерді ескере отырып ұйымдастыру пайдалы. Оқушыны

ауызша əдеби сөйлеу дағдыларына бейімдеу үшін орфоэпиялық

ережелерге сай, фонетикалық заңдылықтарды аңғартатын, мəнерлеп

оқуға арналған арнайы ұйымдастырылған жаттығу жұмыстарын жүргізку

пайдалы[3,57]. Мұндай жұмыс түрлері əр тақрыпты оқытуға байланысты

тіл дамыту жұмыстары арқылы іске асып отырады. Оқушыға мəнерлеп

оқудың, əдемі сөйлеудің үлгілерін мұғалім өзі көрсетіп отыруы қажет.

Оқушының əдеби сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда дыбыстар мен

сөздерді дұрыс айтуға үйрету, дұрыс сөйлеу дағдыларын дамыту, сөйлеу

тіліне жаттықтыру, өлеңдер мен əндерді жаттату, фабулалық мəтіндер мен

дилогтарды тыңдату, классикалық, қазіргі кездегі музыканы,

магнитафондық жазуларды тыңдату, сөз шеберлері, атақты сахна

шеберлерінің орындауында магнитафон таспаларына жазылған

поэтикалық шығармаларды, кино, диафильмдердəң мазмұнын дыбыс

арқылы жандандырып, магнитафоннан тыңдату сияқты жұмыстар

жүргізудің үлкен мəні бар. Демек, көркем сөздің баурап алат ын күші

ерлікке, Отанды сүюге, адамгершілікке тəрбиелейді. ОЛ үшін тілді,

əсіресе оның байлығын, көркемдігі мен үнділігін, сан қырлы мағынасы

мен өткірлігін үйрене білу көптен-көп жаттыға білуді қажет етеді.


1. Əлімжанов Д, Маманов Ы. Қазақ тілі оқыту əдістемесі. Алматы, 1993.-

156 б.

2. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту əдістемесі. Алматы, 1987 .210 б.

3. Тіл дамыту. Қызылорда, 1997.-86 б.

4. Рахметова С. Қазақ тілін оқыту əдістемесі. Алматы, 1992.-210 б.

5. Уəйісова Г, Жұмабаева М. Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту

əдістемесі. Алматы. 1999.-170 б.

6. Уəйісова Г, Аспеов Ұ. Қазақ тілін оқыту əдістемесі. Алматы, 2000.156 б.

34

35

Мукашева Л. Е.


Алматы қаласы, Алатау ауданы

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМ

БЕЛСЕНДІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ƏДІСНАМАСЫ

Бастауыш білім беру жүйесінде танымдылықты көрсетуге бағытталған

жұмыстарды ойын формасында жүргізген дұрыс. Қарапайым өмірдегі жеңіл

материялды пайдаланып, балаларға мəселені шешуге, түрлі есептін шешу

жолдарын қарастыруға болатын сəтсіздіктердің себептерін мойындауға,

өзінің шешімін басқалардың жұмысымен салыстыру арқылы үйретуге

болады.

Кейіннен балаларға күрделеніп оқу материалы түрінде беріледі.

1.Сабақты ұйымдастырудың бастапқы принциптері.

Бұл оқушының кəдімгі сабақтарда екі жақты қиындықтарға

кездесетіндігімен ерекшеленеді: бір жағынан оларға оқылатын материалдың

өзі күрделі болып келеді, екінші жағынан оған өзінің түсінігіне құрылған

материалды мгерудің əдіс-тəсілдеоі де қиындық тұғызады. Нəтижесінде оны

игеру тəсілдер жеткіліксіз болғандықтан, материал толық игерілмейді, ал ол

өз кезегімен ары қарай бұл əдіс-тəсілдерді еш жерде пайдалана алмаған соң

оқылатын материал жеткіліксіз бола береді. Осылайша көптеген

оқушылардың ерекше төмен үлгерімінің бастамасы боп тұйық орта пайда

болады, бала осы тұйық ортадан өз бетінше шыға алмайды. Сабақ

барысында бұл тұйық орта тапсырмаларды тек қана жақсы таныс əдістегі

материалдарды пайдалану ғана ара жігі ашылады: яғни ешқандай қиындық

туғызбайтын ары қарай жеткіліксіз болса да қалыптасқан ойлаудың жаңа

тəсілдері толығымен игеріледі.

Бастауыш сатыдағы білімнің теориялық деңгейін біршама көтерудің

оқушының танымдық психикалық дамуындағы маңызы зор. Бұл, осы

уақытқа дейін оқыту тəжірибесінде басым қолданылып жүрген айналадағы

дүниенің заттары мен құбылыстарын тек сырттай (ішкі мəніне үнілмей)

қарап қабылдап үстүртін танумен шектелетін таным əдісі шеңберінде

қалмай, олардың арасындағы байланысты, тəуелділікті, заңдылықтарды

оқушының өзі ашып, түсінуіне жол ашады: оқушыда заттармен

құбылыстарды мəнді белгілерін дұрыс, дəл анықтау, талқылап талдау, бұл

тартпайтын дəлелдемелерді дұрыс іріктеп алу т.б. осылар сияқты біліктердің

қалыптасып дамуын қамтамасыз етеді.

Бұл алты жасар балалардың бойында оқу қызметін меңгерту олардың

танымдық белсенділігін дамытудың басты бағыттарының бірі ретінде

танылуда. Сонымен қатар он екі жылдық білім беру жағдайында бастауыш

мектеп оқушыларына тəрбие мен білім беру деңгейі ерекше мəнге ие болып

отыр. Баланың бүкіл өмір бойында оның даму үрдісі жүріп жатады. Даму

үрдісінде баланың таным белсенділігі арта түседі. Алты жеті жастағы

балалар заттарды түсіне, түріне көлеміне қарап ажырата бастайды, олардың

құрылысын, пайдалану тəсілдерін білгісі келеді. Күнделікті өмір барысында

бала шындық дүниенің құбылыстары мен заттарын анықтай білуге, адам

баласының жинақтарын бай тəжірибесін үйренуге талаптанады. Балалардың

бір нəрсені құмартып білуге талаптануын таным ынтасы дейді. Олар өте

байқағыш, еліктегіш, əр нəрсеге үніле қарайды, көп нəрсе оларды ойлантады.

Балалар əдетте өзіне түсініксіз оқиғалардың, құбылыстардың сырын білуге

құмартады. Күн сайын олардың алдында жаңа сұрақтар туады. Сол сұрақтың

жауабын олар ересектерден күтеді, өйткені, олардың түсінігінше,

ересектердің білмейтіні болмайды. Мұндай ерекше сұрақтар балалардың

ақыл-ой еңбегімен шұғылданудағы ниетін, ықыласын сипаттайды.

Сондықтан ересек адамдар бала сұрағын жауапсыз қалдырмауға тырысқаны

жөн. Себебі сұрағына жауап ала алмаған бала келешекте сұрақ қоюдан

жасқаншақтайды. Ал бұл баланың дүниені тануына кері əсер етуі əбден

мүмкін.

Егер мектеп жасына дейінгі балалардың қызығуы ойын іс-əрекетімен

байланысты болып келсе, бастауыш сынып жасында қызығудың дамуы оқу

іс-əрекетінде жүзеге асырылады.

Психологтар зерттеулері бойынша 6 жастағы оқушыны мектепке

қатысты жағдайлардың барлығы қызықтырады: жаңа адамдар (мұғалім,

сыныптағы оқушылар), жаңа орын (мектеп, сынып), іс-əрекеттің жаңа түрі

(оқу) жəне т.б.

Кіші сынып психологиясымен айналысатын ғалымдар, қалыптастырушы

эксперимент жағдайларын пайдалана отырып жасаған еңбектері мынаны

көрсетті: кіші сынып оқушыларының дамыған оқу іс-əрекетін жүйелі

орындалуы оларды теориялық саналы ойлау негіздерін дамуына көп ретті

əсер етеді. Кіші сынып оқушыларының жаңа мүмкіндіктерін тапқан

эксперименталды болуы, 6-11 жастағы балардың танымдық сферасының

рефлексифті дамуы туралы сұрақты қате жəне заңсыз дəрежеден жас жəне

педагогикалық психологияның практикалық жəне өзектісұрақтар дəрежесіне

ауыстырылады. Осылайша дəстүрлі оқыту жүйесіне кейінгі кезде көп

жерлерде дамыта оқыту бағдарламасы енгізілгені белгілі. Соңғы жылдары

біздің елімізде де кіші мектеп психологиясына деген қызығушылықтар

қатарын көруге болады, көптеген жаттығулар мен ойындар, мақалалар,

монографиялар жарық көруде, еңбектер қорғалуда.

«Кез-келген ғылым үшін, ерте ме, кеш пе, оның өзін-өзі біртұтас дүние

ретінде танитын өзінің əдістерін ойластыратын жəне фактілер мен

құбылыстар арқылы өзі қолданатын түсініктерге назар аударатын сəті

келеді», деп Л.С.Выготский əр кездің даму жолдарының өзіндік ерекше,

жаңа ғылыми қадамына назар салуды көздеген. Білімді жобалап, яғни,

алдын-ала анықтап, балалардың психологиялық дамуының мүмкін болатын

36

бір бағытын таңдап, балалардың психологиялық дамуының мүмкін болатын

бір бағытын таңдап, фундаменталды адамдық қабілеттерді дамытуға саналы

түрде бағытталуға ұштастыру, өмірлік іс -əрекеттерді өз бетінше құру жəне

көркейту – оның субъектісі болуын қамтамасыз ету.

Бала туралы айтқанда, біз жас ерекшелік шектерін жəне оның өміріне,

денсаулығына жəне даму мүмкіндіктеріне қатер туғызбайтын жеке

формаларын ескеріп отыруымыз керек.Қиын жағдай болып табылатын

мəдени - табиғи ескерілмеген бірде-бір шекараны сенімділікпен айта аламыз.

Біздің көз алдымызда кіші сынып оқушыларының оқу үрдісіндегі өз бетінше

шектері туралы көріністер шұғыл өзгеріп кетті. Бастауыш мектеп

бағдарламасында жазылған, дербес үйренудегі жəне үйрену ептілігін

тəрбиелеу талабы бүгінгі күні ешкімді таң қалдырмайды. Сонымен бірге

үйрену ептілігінің болмауы, аз оқу - əрекетінің субъектісі бола алмау

ересектің əділ таразылығын жəне мазасыздығын тудырады: кіші сыныпты

бітірерде мұндай ептіліктерді меңгермеген бала, орта сынып жасында оқуды

қояды, мектептік негативизм жəне нервотизмнің жасөспірімдік

қиындықтарың тудырады, ал кəмлеттік аттестат алғанда өзінің өмір сүруге

дайын еместігін байқайды, Бастауыш мектеп бағдарламасындағы оқушының

рефлексивті даму мүмкіндіктері туралы сұрақ бұдан бірнеше жылдар

бұрыңғы бағдарламамен мүлдем сай келмейді, ол кезде бұл сұрақ

валютаристі болып көрінетін.Қалыпты кіші сынып оқушысы ғылым

ұғымдарды қалыптастыруға да (Л.С.Выготский), қайтымды интелектуалды

операцияларды орындауға қабілетті емес, əдеттегі электрик көреді.

Тапсырманы орындаудағы əртүрлі бағыттардың өзара алмасуы жəне

əрбір оқушының танымдық процестерінің диапазонын кеңейту. Əдетте бала

өзіне таныс, кенеттен пайда болатын интелектуалды əдістер жиынтығын

қолданады, рөлдік əдістер жиынтығы бір жақты, тиімді емес, шектеулі, кейде

қарапайым болуы да мүмкін.

Балалардың интелектуалдық ашылуы жəне сабақтың жалпы

эмоцианалдық жағымды ортасын қалыптастыру. Бала үшін оқудағы

кездесетін қиындықтар көбінесе мектептегі сабақтағы ситуациялар

стрессогендік факторлар болып келетін толық интеллектуалдық

кедергілердің қатарымен жалғастырылады жəне бұл жағдайда

шығармашылық белсенділігі жүзеге асырылуы мүмкін емес болады.

Сондықтан да тренинг жағдайы балаға сабақ жайын аз мөлшерде еске

түсіруі керек. Басқа ортада өзін еркін ұстап, өз құрбыларымен қатты күліп

сөйлеуге мүмкіндік беру қажет. Ескере келетін жағдай, сабақты

интеллектуалды ойындармен мимикалық жаттығулар негізінде құру əрекеті

сəтсіз балып келеді. Ойын сабақтарын аптасына екі реттен өту аралығы

барлық қатынастарда неғұрлым ыңғайлырақ болады. Осылайша оқушыларға

бір жағынан, көп салмақ түсірмейді жəне уақыт жетіспеушілігін сезінбейді.

Екінші жағынан олар алған интеллектуалды дағдылар келесі сабақтарға

дейін ұмытылмайды, қызығушылықтары да жоғалмайды. Кейбір оқушылар

37

ойын тапсырмаларын тренингте ғана емес, үйлерінде де қолданып, сабақ

үрдісінде де кейбір ұнаған ойын тапсырмаларын өз бетімен орындауы да

мүмкін, мұның өзі айқын дамытушы тиімділік береді.

Бірақ сабақ түгелімен ойын түрінде өтілмеуі тиіс. Балалардың ісəрекетіне,

проблеманы шешу түріне жиі анализ жасап отыру қажет. Сонымен

бірге ойын сабақтары барысында оқушылардың бір- бірімен ой алмастыруға,

өзінің сезімдерін, эмоциялық күйлерін емін- еркін айтуға үлкен мүмкіндік

беру пайдалы көптеген зерттеу нəтижелері бұл бағыттың тиімділігін оқу

практикасы барысында оқушылардың танымдық іс- əрекетінің жақсаруымен

ғана емес, өздерін еркін ұстауы, сенімділіктің болуы жəне оқуға деген

мотивацияның жоғарлануынан, ішкі ойын жеткізе алу мүмкіндіктері

деңгейімен, т.б. көптеген кіші сынып оқушыларына тəн психологиялық

демеу критерийлерімен көрсетеді.

Бастауыш сынып – бұл оқушы тұлғасы мен санасының дамуы қуатты

жүретін құнды қайталанбас қызмет кезең. Сондықтан бастауыш білім –

үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиын да, жауапты жұмыс.

Бастауыш сынып балаға белігі бір білім беріп қана қоймай, оны жалпы

дамыту яғни сөйлеу, оқу, қоршаған орта жөнінде дұрыс көзқарас

қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде бақылап, таңдау жасауға

үйрету, ойын дұрыс айтуға, салыстыра білуге, дəлелдеуге, сөйлеу

мəдениетіне үйретеді. Дамыта оқытудың да басты мақсаты – баланы оқыта

отырып оны шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту.

Шығармашылық дегеніміз - бұл адамның өмір шыңдығында өзін-өзі

тануға ұмтылуы, ізденуі.

Өмірде дұрыс жай табу үшін адам ой түйіп, өздігімен сапалы, дəлелді

шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерді

дамытып, олардың өтуіне жол бермеу адамның рухани күшін нығайтып,

өзін-өзі тануына көмектеседі.


1. 1«Білімнің мазмұндық əдістемелік тұтас жүйесін дамыту мөлшері». Қазақстан

жоғары мектебі, -Алматы: 1999.

2. 2 «Тұлғаның бағдарлы білім берудің технологиясы». –Алматы: 1999

3. Жанпейсова Ж.Ш. «Модульдік оқыту технологиясы». Бастауыш мектеп, -2003,

4. «Оқу мен жазу арқылы ойлауды дамыту» Бастауыш мектеп.

1. «Деңгейлеп оқыту»Бастауыш мектеп 2003

38

Мұқатаева К. К.

«М.Ғабдуллин атындағы орта мектеп» КММ

Ақтау қаласы

ФИЗИКАНЫ ОҚЫТУ ҮРДІСІН ҰйЫМДАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІ

ЖОЛДАРЫ

Физика пəнін оқыту үдерісінде физикалық есептерді шешу мəселесі,

олардың шешу амалдарын үйрету физика пəні мұғалімінің əдістемелік

шеберлігі мен теориялық білігін қажет етері сөзсіз. Есептер шығару физикалық

заңдарды тереңірек жəне берік меңгеруге, логикалық ойлаудың дамуына ықпал

етеді, оқушылардың қызығушылығын оятады, өзіндік жұмыс дағдыларын

игеруге көмектеседі, əрі өзіндік ой қорытудың бірден-бір құралы болып

табылады. Есеп тер шығару процесінде кейде сабақта жаға ұғымдар жəне

формулалар енгізуге, оқып үйренілетін заңдылықтарды түсіндіру, жаңа

материалдың мазмұнына жақындата түсуге болады.

Физикалық есептердің мазмұны оқушылардың табиғат пен техника

жөніндегі білім шеңберін кеңейтеді. Сондай-ақ, есептер шығару – қайталаудың,

пысықтаудың, оқушылардың білімін тексерудің маңызды құралы. Есептерді

жəне сұрақтарды дұрыс таңдап алу арқылы, бұларды дер кезінде физикалық

материалдарды оқу процесіне пайдалану арқылы жəне физикалық есептерді

шығаруда тиісті əдістерді қолдану арқылы оқушылардың біліміндегі

формализмді жою жөнінде көп жұмыстар істеуге болады.

Əртүрлі анықтамалардың заңдардың физикалық мəні, оларды нақтылы

жеке мысалдарда, атап айтқанда есеп шығаруда қолданған уақытта ғана

оқушыларға түсінікті болады. Есеп шығарған уақытта оқушылар физикалық

формалардың мəніне жақсы түсінетін болады,шала немесе үстірт ұққандарын

оқушылар толық ұғынатын болады. Бұл жағдайда физикалық формулалар

оқушыларға түсінікті болады, оларға дейін дүмбілез болып қалған не

мағынасына түсінбей қабылдағандардың бəрінің беті ашылады. Оқушылар есеп

шығарған уақытта анықтамалардың, заңдардың айтылуын, сан мəліметтерді

есіне жақсы қалдыратын болады, физикалық шамалардың өздері өлшейтін

өлшемдердің атауларын айтарлықтай меңгеретін болады. Есеп шығаруды тек

негізгі материалды өтуде ғана қолданып қоюға болмайды. Оқушылардың

білімін тереңдетіп, кеңіту үшін, олардың физика курсының мектепте өтілетін

көлемінен тыс теориялық жəне практикалық мəні бар жаңа материалдармен

таныстыру үшін талай-талай қызықты жəне өте пайдалы есептерді шығаруға

болады. Мұндай есептерді сыныптан тыс уақытта шығарған қолайлы. Есеп

шығару функциональдық тəуелділік идеясын анықтап дамытуда үлкен роль

атқарады. Оқушылардың бұл жөнінде көп қателесетіні бізге белгілі.

Оқушылардың физикалық тəуелділікті математикалық тəуелділік деп

ойлайтыны жиі кездеседі. Мысалы, Ом заңын өрнектейтін формуладан

кедергіні анықтап R=U/I оқушылар «кедергі кернеуге тура пропорционал, ток

күшіне кері пропорционал» деп өздерінше қорытынды жасайды.

39

Физикалық есептерді шығарғанда оқушылар оқылып өткен физикалық

теорияларды, жалпы ережелер мен практикада табиғи жолмен байланысатын

болады. Бұл байланысты көрнекті ету үшін есептің мазмұны тиімді болу керек,

оның мəліметтері айналадағы тұрмыстан, өндірістен ,соғыс ісінен алыну керек.

Есепке керекті материалды дұрыс таңдап ала білу арқылы оқушыларды

техникалық есептеулердің жабайы түрлерімен таныстан,оларға физиканың

қазіргі техникадағы, еліміздің техникадағы, еліміздің құрылысындағы рөлін

айқын көрсетуге болады. Есеп шығару өз тұсынан жұмыс істей білу дағдысын

үздіксіз,белгілі бір жүйеде дамытып отыруға, оларды кездескен қиыншылықты

жеңіп отыруға олардың ерік-жігерін тəрбиелеуге мүмкіншілік береді. Сыныпта

болсын, үйде болсын бұрын өткен материалды пысықтауда есеп шығару

пысықтау процесін дұрыс бағытқа салуға, тереңдетуге мүмкіншілік береді.

Мұнда мынадай негізгі екі əдіс бар: біріншісінде, таяу арада өтілген

материалдарды оқушылардың есіне салу үшін сұрақтар жəне қысқа-қысқа

есептер беріледі, екіншіде, физика курсының əр түрлі тарауынан мəліметтер

кірістіріп күрделі есеп береді. Мектептеріміздің күнделікті іс тəжірибесі көп

жағдайда оқушылардың математикадан алынған білімі физиканы ойдағыдай

оқып меңгеруге жеткіліксіз болғандығын көрсетеді. Физиканың оңай есептерін,

оқушылардың көпшілігі қиын есебін шығарғандай күшпен шығарады.

Сондықтан математиканы оқытуды физикамен байланыстыру жағына қарай

өзгерту керектігін айтумен қатар физиканы оқытуды да математиканы

оқытумен үздіксіз тығыз байланыстыру керек. Есеп шығару оқушылардың

білімін, дағдысын тексеріп есепке алудың, олардың оқу материалын

қаншалықты қабылдағанын бақылау жасап отырудың ең қолайлы жəне өте

тиімді жолы болып табылады.

Бұл жағдайлармен оқушылардың өзіндік ойлау қабілеттін

дамытуға,алдына қойған мақсатына жетуге,тырысуға тəрбиелейді.

Оқушылардың физикалық заңдылықтарды білуі, физикалық шамаларды,

оларды өлшеу тəсілдері мен өлшем бірліктерін дұрыс түсінуі есеп шығару

жетістігінің алғы шарттары болып табылады. Осындай міндетті шарттарға

оқушылардың математикалық дайындығы да енеді. Содан кейін оқушылар

белгілі бір типтегі есептерді шығарудың жалпылама немесе арнайы тəсілдерін

меңгеруі керек. Ол үшін есептерді шығаруға арналған əрекеттер реті нұсқаулар

– есептің алгоритмін құрастырған дұрыс. Бірақ көптеген жағдайларда есептің

күрделігіне байланысты мұндай алгоритмдерді құрастыру белгілі

қиындықтарға əкеледі. Сондықтан көбіне есептер шығаруға арналған

жалпылама нұсқаулар беріледі.

Типтік есептерді шығаруға арналған нұсқаулар мен жалпы ережелерді

жүйелі түрде қолдану оқушыларда дұрыс ой жұмысын қалыптастырып, күрделі

шығармашылық жұмыстарды орындауын жеңілдетеді. Есептерді жалпы негізгі

заңдылықтар мен деректергекөбірек көңіл бөліп, оқу материалының

логикасынасəйкес жүйелі түрде шешу керек. Ондай болмаған жағдайда

оқушылар əрбір есепті жаңа материал ретінде қарастырады да, келесі есепті

шығаруда қиындыққа тіреледі. Дегенмен жалпы жəне дайын нұсқауларды

40

пайдалану əртүрлі қиындықтағы есептерді шығаруда жетістіктерге жеткізбейді.

Есептер шығару – физикалық құбылыстар мен тəжірибелерді бақылауда үлкен

роль атқаратын танымдық процесс. Суреттер, сызбаларжəне графиктер сияқты

бақылаулар мен тəжірибелер ойды жүйелеуге, есептің шартын ақтылауға,

шамалар арасындағы байланысты анықтауға мүмкіндік береді.

Ойлау процесі ретінде есеп шығару – анализді-синтездік процесс. Есептің

тұжырымдалуының үлкен манызы бар. Ол өте анық, əрі нақты болу керек.

Есептің тұжырымдамасындағы қосымша мəліметтер негізгі берілгендерді

жауып қалмау керек. Есептің шартын талдау есепте сипатталған құбылыстын

толық бейнесін көруге мүмкіндік береді, сонымен қатар қарастырған жағдай

үшін берілгендердің немесе жағдайлардың қайсысы маңызды, қайсысы

манызды емес екендігі анықталады. Құбылысты танып, физикалық заңдылықты

анықтау үшін нақты жағдайды абстракциялап, ықшамдайды, сөйтіп құбылысты

табиғатта кездеспейтін «таза» күйінде қарастырады. Мысалы, механика

есептерін қарастырғанда көбінесе үйкеліс ескерілмейді, геометриялық оптика

есептерін карастырғанда «жұқа» линзалардың қалынды ескерілмейді. Кейде

бұл шарттар есептің мазмұнында берілсе, енді бірде еспе шығару барысында

анықталады. Осылайша есепті талдау негізінде оны шығаруға ыңғайлы

ықшамдалған тұжырымдамасы алынады.

Физика пəнін оқытуды ұйымдастыру үдерісінде есепті талдау барысында

қандай ережелерді немесе заңдылықтарда берілген нақты жағдайға қолдануға

болатындығын анықтау керек. Бұл оқушыларға белгілі қиындықтар əкеледі.

Есепті талдай отырып оны белгілі типтегі есептер қатарына жатқызуға болатын

жалпылама сипаты жəне есептің өзіндік сипаты анықталады.

Қорыта келгенде, физика пəнін оқытуды ұйымдастыру үдерісінде

оқушылар өздерінің белсенді əрекеттер процесінде, əсіресе проблемалық жəне

шығармашылық есептерді шығару кезінде, есеп шығарудың жалпы ережелері

мен нұсқауларын жетістікпен меңгеруі физика пəні мұғалімінің басты табысы

болып табылады.

Пайдаланылған əдебиеттер:

1. Беликов Б.С. Решение задач по физике. Общие методы. - М: Высшая школа,

1986.

2. Иьченко В.Р. Перекрестки физики, химии, биологии. М: Ппросвещение,

1986.

3. Б.А. Кронгарт, В.И. Кем. Физика. Дидактические материалы. Алматы.

Мектеп, 2006.

4. Семке А.И. Нестандартные задачи по физике. Ярославль: Акад.развития,

2007.

5. А.П.Рымкевич, П.А. Рымкевич. Физика пəнінен есептер жинағы. М:

Просвещение, 1984.

41

Бузаубагарова Р.Ш.

М.О. Əуезов атындағы педагогикалық колледж ШҚО Семей қаласы

Бексеитова А.К.

«№ 38 жалпы білім беретін мектеп-лицейі» КММ Семей қаласы

Укижанова А.Т.

«№ 15 жалпы орта білім беретін мектеп» КММ Семей қаласы

МУЗЫКА САБАҒЫНДАҒЫ ИННОВАЦИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ

ПСИХО-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Егеменді,

бостандық алған Қазақстан Республикасының білім беру саласында,

педагогикалық тəжірибенің мазмұнын жаңарту көзінде,

қоғам өмірін жаңартуда, адамның жаңа қоғамға деген көзқарасы,

болашақ ұрпақты жан - жақты білімді, мəдениетті, өз мəдениетін, өз тілін,

өз халқының тарихын дəріптеуген құрылған музыка пəнінің ғылымиəдістемелік

негізі –

оқушылардың музыка өнерінің негізі мен оның өмірімен байланысы

жайлы түсінігін қалыптастыру əрі жетілдіру. Оқушы бойындағы музыкалық,

тəжірибелік іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру,

музыканы түсініп шығармаларды мəнерлі орындап, орындағанда əуенінiң

таза болуы, ырғақты сөзіне білу, вокалды -

əн айту дағдыларын қалыптастыру мақсатымен халық жəне

композиторлардың əн - күйлер, қазіргі уақытқа сай профессионалды

музыкалық шығармаларының музыкалық табиғатын танытуда инновация-лық

əдістерді қолдана отырып үйрету замана талабы болып отыр.

Музыка- өнер құбылыстарының синтезі, жиынтығы. Музыканы əр

тыңдарман өзінің жанының сүзгісінен өткізуі керек. Музыкалық шығармадағы

сазгер əуезі, үні, барлық музыкаға құмартушылардың əуезіне, үніне айналмақ.

Музыкалық шығарма мен көркемдеп орындаушының үндесігі музыкаға жан

бітіреді. Бұл ретте көрнекті музыкатанушы Ю Алиев «Настольная книга

школьного учителя-музыканта» деген кітабында: «Бала қиялының еркіндігі,

оның ортаға қатысы, əлем кереметтерін түсінуге құлшынуы музыка құдіретін

пайымдау арқылы жүзеге асады. Əнді нақышына келтірін орындау, оның

маңызы мен мұратын ұғу – тек отбасы тəрбиесі мен ұстаздың үздіксіз ізденістің

нəтижесінде болатын үрдіс»,-дейді [1.25б.].

Музыка - өнердің түрі, оның бойында саз бен үн тоғысы болады. Егер бала

əнді орындай отырып эстетикалық əсер аламаса, музыка сұлулығына тұшына

алмайды; ал егер өлеңдегі музыканы сезбесе, баланың жаны тебіренбейді.

Музыка да өнердің басқа түрлері сияқты адамды рухани жағынан

толықтырады, терең толғанысқа түсіреді, сезімін күшейтеді. Өмірге

қызығушылығын арттырып, рухани байытатын жəне оқушыны жас кезінен

жеке тұлға болып қалыптасуына, шығармадағы кейіпкер тағдырына қайғырып,

қуанып, ортақтасуға əсері болады.

42

Музыканы оқыту күрделілігі оның жанрлық ерекшелігінде ғана емес, ең

бастысы, оқушылардың оған деген көзқарасы, қарым - қатынасында. Мұғалімге

оқушыларды музыкалық шығармаларға қызықтыру, тарту маңызды болмақ.

Музыкалық шығармаларды жаңакшылдық негізде оқыту əдістемесін сөз ете

отырып, енді оқушылардың, жасөспірімдердің оларға деген жағымды

көзқарасы, қызығушылығын қалай туғызу керек, оның тиімді əдістері қайсы,

осы мəселеге тоқталайық.

Қазіргі таңда музыкалық білім беру үрдісін ұйымдастыруда

инновациялық оқытуға көбірек назар аударылуда. Танымал мукатанушы,

əдіскер ғалым Ш.Т. Таубаева «Педагогическая инноватика кек теория и

практика нововедений» атты еңбегінде: «Инновация»- «нововедение»,

«жаңалықтану», «жаңашыл» педагогикадағы жаңа бағыт»,-деп оның

жаңашылдық сипатын тероиялық негізімен үндес болуын атап көрсетеді

[2.23б.]. Бүгінде музыкалық білім саласында үнемі ізденіс жəне білім мазмұнын

өмір талабына сай жаңарту, оқытудың тиімді əдіс-тəсілдері жасалынуда.

Сонымен қатар, педагогикалық инновация дамып жетілуде. Білім беруді

ұйымдастырудың дүниежүзілік тəжірибелерінде жаңа түрлерін дамыту,

оқытудың басты ұстанымдарын айқындау бағытында жұмыстар іске

асырылуда.

Қоғам өмірінің жаңарып-жаңғыруы демократиялық өзгерістерге бет

бұруы жеткіншектерге инновациялық технологиялар арқылы тəрбие мен

музыкалық білім беру үрдісін халықтың өткен тарихымен, рухани-əдеби

мұраларымен, өмірлік бай тəжірибесімен тығыз байланыста ұйымдастырып,

ұштастыра жүргізуді талап етеді. Жаңа инновациялық технологияларды іс

жүзіне енгізу əлеуметтік өмірге жаңа мазмұн кіргізетін, ұлттық тəрбиеге

қатысты жаңа міндеттер қойып, шеше білетін, шығармашылық ақыл-ой

қабілетті бар адамдарды қажет етеді. «Шығармашылық» деген сөздің төркіні

«шығару», «ойлап табу» дегенге келіп саяды [3.13б.]. Шығармашылық

дегеніміз - жеке адам үшін немесе əлеуметтік мəні бар жаңалыққа əкелетін адам

əрекеті болып табылады. Бүгінгі күннің талабы - халықтық тəлім-тəрбиенің

шығармашылық жолдарын тиімді пайдалану болып табылады. Шығармашыл

тұлғаны дамытудағы маңызды педагогикалық құрал - халықтық тəлім-тəрбие

үлгілері. Бұл үлгілерді пайдалану арқылы қызығушылықты, ынта, ерік-жігерді

арттыруға болады.

Еліміздің дербес мемлекет болуына орай Қазақстан Республикасының

«Білім туралы заңын» жүзеге асыру мақсатында көптеген келелі істер

атқарылып жатыр [4]. Инновациялық (жаңашыл) əдіс-тəсілдерді меңгеру, оны

тəрбиеде қолдану жаңа заман талабынан туындап отыр. Бүгінгі қоғам мүддесіне

лайықты, жан-жақты жетілген бойында ұлттық психология қалыптасқан ертеңгі

тəуелсіз Қазақстан елінің иегері боларлық парасатты азамат тəрбиелеу-біздің

басты міндетіміз. «Бала-көңілдің гүлі, көздің нұры» деп халық тегін айтпаған.

Қыр гүліндей жайқалған дені сау, көзінен от жанып тұрған, өткір ойлы болашақ

тəрбиелеу үшін көп ізденістер қажет. Тəрбие негізінің бастау бұлағы мектептен

басталады. Білімді, өнерлі, жан-жақты дамыған ұрпақ тəрбиелеу баршаның

43

міндеті. Белгілі ғалым Т.Г. Марипульская «Проблема национальных традиций в

преподавании музыки» атты диссертациялық еңбегінде: «Инновациялық

технологиялар арқылы музыкалық тəрбие жұмысын ұйымдастыруды мынадай

бағыттар бойынша қарастыруға болады:

- Ұлттық музкалық мұраларды негізгі бағытқа алу;

- Халқымыздың жүріп өткен жолына көз жібере отырып, сан қилы

тарихымызды танытатын əндердің тарихын оқушы жадына түю;

- Халық шығармашылығы арқылы эстетикалық танымын дамыту;

- Ұлттық көзқарастарын қалыптастыру;

- Өз елін, тілін, мəдениетін, саз өнерін қадірлеп-қастерлейтін отансүйгіштік

қасиеті жоғары ұрпақ тəрбиелеу», - деп жіктеп көрсетеді. [7.45б.].

Инновация – жаңаша ойлаудың жолы болғандықтан тəрбиенің жаңа

мазмұндағы түрі. Маман педагогикалық технология мен əдістемелерді ретіне

қарай өз қалауымен таңдап алады. Жалпы ұлттық тəлім-тəрбие беруде

инновациялық технологияларды халық педагогикасымен байланыстырып,

жүйелі қолдана білсек, дəстүріміз жалғасып, əдет-ғұрпымыз сақталатыныңа

сенімім мол [8.14б.].

Болашақ ұрпаққа музыка сабағында инновациялық əдістер арқылы

ұлттық тəлім-тəрбие беруде тиімді ізденістермен əр елдің озық тəжірибелерін

жүзеге асырып, əлемдік педагогиканың озық үлгілерін жаңашылдықпен дамыту

əр ұстаздың міндеті екені сөзсіз. Музыканы жаңаша сапада оқытпастан бұрын,

музыканың өнер ретіндегі құдіретін ұғыну басты міндет болмақ. Бұл ретте

Ə.Бөкейханның 1914 жылы жазған əйгілі «Əн, өлең һəм оның құралы» атты

мақаласында» [9.68б.] өнердің осы нəзік саласы туралы толғана келе, Гете,

Шопенгауэр, Бетховен, Мартин Лютер сынды неміс халқының арда ұлдарының

музыка хақындағы пікір-пайымына тоқталады. Осы орайда бір ақиқатты айта

кеткен орынды: Əлихан Бөкейхан қазақша сөйлеткен Герман тұлғаларының

тілі, парасаты Алаш халқын əлемдік аяда рухани байытты. Енді мұны тағы да

тыңдап көрелік: «Гөте келтіреді: «Əн-өлең шертіп ойнау – ең жоғарғы өнер.

Əнде не нəрсе салынса, ішекке не ойналса, сол нəрсе жоғары шығып көтеріледі,

ағарады, қасиеттенеді». Шопенгауер сөйлейді: «Өлең, əн, күй салу

баршамыздың қазынамыздың (қозғалу, сезу, тебіренуді) бəрін жоғары жасап,

жоғары жаратуға зор бір құдіретті сайман. Өлең, əн, күйдің куші, əн қуаты

сондай күшті – бұл барлық жаралыс тұрмысын көрсетеді. Өзге өнерлер құр

көлеңкісін ғана көрсетеді. Жүрек жанына орнаған дақты сол күймен ғана

сыртқа шығарады. Мəрхамат, шəфқат, рахат, мехнат, шаттық-реніш, ғайрат,

хафалық, зар, мұң, күйініш – бəрін жүректе қандай болса, сондай қылып

көрсетеді». Бетховен айтады: «Əн, өлең, күй – сондай ашық түрлі жарық тіл.

Ондай қылып данышпан да, хəкім де айтпайды. Ол – адамның жол салушысы,

жол басшысы. Бұл жол бір ғана сонау биік, жоғары білім ғаламына шығатын

жол. Ол ғалам адам баласына сезімді, бірақ денесімен адамзат бара алмайды.

Əн, өлең, күй құдірет ғылымымен əбден сырлас». Мартин Лутер: «Əн, өлең,

күй аспабы – адамның ғибрат берушісі, адамның ақылын оятып, молайтып,

қорытып беруші ең жақсы ақылшысы, жіңішкелікке, төменшілікке, бірлікке,

44

татулыққа, сүйіспеншілікке, ең бірінші оқытушысы, үйретушісі. Əн, өлең, күй –

ең сенімді үн. Бұл үнмен адам мехнатын, рахатын, ғайратын, шəфқатын,

сүйіспеншілігін билейтін, қайғы-қасіретін Құдайға тапсырады, жеткізеді. Əн,

өлең, күй – аспандағы періште тілі, бұрынғы жерде болған пайғамбарлар тілі.

Əн, өлең, күй – Алланы танытуға үлкен себепкер». Мартин Лутердің

дұшпандары аңыз қылысқан: «Мартин бізді білімімен алдап ерітіп алмайды,

əнімен елжіретіп ерітеді» деп» [10.68б.].

Қорыта келгенде айтарымыз, музыка сабағындағы инновацияны

қолданудың психо-педагогикалық маңызын айқындап алмай, музыкалық білім

беру үдерісін жаңашыл əдіске құру негізсіз болмақ. Сондықтанда музыкалық

оқу-тəрбие үдерісінде кез-келген шығарманың оқушы жан дүниесіне

психологиялық, педагогикалық мəні мен мəйегін танып алмай тұрып, оны

оқытуға жол жоқ.

Қолданылған əдебиеттер тізімі:

1. Назарбаев Н.Ə. «Қазақстан – 2030». Ел Президентінің Қазақстан халқына

жолдауы.-Алматы: «Білім», 1997.-176 б

2. Хлопова В.Н. Музыка как вид искусства. Музыкальное произодение как

феномен. –М., 1994.-264 с.

3. Яворский Б.А. Воспитание музыкой. - М., 1989, - 324 стр

4. Алиев Ю.Б. Настольная книга школьного учителя-музыканта. – М., 2000.

5. Таубаева Ш.Т. Педагогическая инноватика кек теория и практика

нововедений. А, 2001, 295с.

6. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы. – Астана, 2004. – 132б.

7. Марипульская Т.Г. Проблема национальных традиций в преподавании

музыки (теоретический и методический аспект): Автореф. дис. ....докт. пед.

Наук. –М., 2002. -26-27 с.

8. Шамина Л.В. Этнографическая парадигма школьного музыкального

образования: от «этнографии слуха» к музыке мира //Преподаватель/ -2001. -

№6

9. Бөкейхан Ə. Таңдамалы. Избранное (құрастырған С.А.Жүсіп). Алматы:

Қазақ энциклопедиясы, 1995.- 478 б.

10. Катунян М.И. Эдуард Артемьев: «Музыка – это канал связи со

Вселенной»(интервью) // Музыка в школе. -2002.-№4.

45

Нурбаева Ж.Е.

Султашева А.М.

«Т.Аманов атындағы № 16 жалпы орта білім беретін мектеп» КММ

МАТЕМАТИКА САБАҒЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ

Математика пəнін оқыту негізінде оқушылардың танымдық біліктілігін

белсендірудің қандай да тəсілі мен əдістерін пайдалануда оқушының қабілет

дəрежесін ескеру керек. Күрделі танымдық міндеттерді танымдық қабілет

дəрежесі жоғары оқушыларға ғана тапсыруға болады. Оқушыға оның таным

күшіне сəйкес келмейтін, мүмкіндігінен жоғары, білім деңгейінен анағұрлым

асып түсетін міндеттер жүктеу білім беруде оңды нəтиже бермейді.

Қазіргі білім беру жағдайында математика пəнін оқыту ісінде

шығармашылық дербестік оқушы іс-əрекетінің сапасы ретінде көріне оытырып,

үнемі ізденіп, белсенді əрекет ететін жеке тұлғасының қалыптасуына мүмкіндік

туғызады. Шығармашылық дербестік адам өмірін жаңа деңгейге көтеріп, түрлі

туындылар мен жаңалықтардың шығуына негіз болып, жағымды эмоционалдық

көңіл күй орнатады.

Оқушылардың шығармашылық дербестігін, ізденімпаздығын

қалыптастыруда сыныптан тыс, жеке, ұжымдық жұмыстар ұйымдастыруда

шығармашылық ай, пəндік апталықтар мен ғылыми-шығармашылық апталық,

жобалар, пəндік үйірмелер мен факультативтік сабақтардың маңызы зор.

Барлық жұмыстарда оқушылардың қалауы, таңдауы мен ұсыныстарын ескеру

қажет. «Оқушылардың танымдық ізденімпаздығы мен белсенділігін,

шығармашылық бағыттылығына негізделген жұмыс түрлерін пайдалану –

олардың танымдық қажеттіліктерін қанағаттандыра алады» [1.14]. Сондай-ақ,

мектептегі пəндік олимпиадалар, сайыстар, көркем өнер жəне техникалық

көрмелер, түрлі шығармашылық кештер оқушылардың ізденіс қабілетін ұштап,

дербес оң нəтижеге жетуге ықпал етеді.

Сонымен қатар, оқушылардың шығармашылық дербестігі мен

ізденімпаздығын қалыптастыруда мұғалімнің педагогикалық шеберлігі қажет.

Мұғалім оқушыларға шығармашылық іс-əрекетін ұйымдастыру мақсатында

түрлі танымдық тапсырмалар дайындауда мынадай талаптар қойылады:

- шығармашылық тапсырмалар дайындауда оқылатын пəннің жеке сипатын,

мазмұнын ескеру;

- шығармашылық тапсырмалар түрлі деңгейде болуы;

- кезекті тапсырма бұрын берілген тапсырмамен байланыста жəне бір

жүйеде берілуі;

- білімі мен біліктерін жетілдіретіндей болуы;

- тапсырмалардың «қарапайымнан-күрделіге» өзгеруі;

- оқушының жеке қабілеттерін ашатындай болуы жəне шығармашылық

дербестігін дамытатындай дəрежеде болуы керек.

46

Математика пəнін инновациялық технологиялар негізінде оқыту заман

талабы болып отырғаны шындық. Оқушылардың өзіндік жұмысының жоғары

формасына олардың өз еркімен амал-тəсілдер қолданып жасайтын

шығармашылық жұмыстары жатады.

Өз бетінше ізденімпаздықпен жұмыс істей білу, яғни оқу материалын

таңдау, жаңаны қабылдау мен меңгеру, яғни алған білімдерін іс жүзінде

қолдана білу, оңтайлы əдістерді таңдап алу, белгілі бір нəтижеге жетуге

ұмтылуы т.б. оқушылардың шығармашлық дербстігін қалыптастырудың алғы

шарты болып табылады. Шығармашылық дербестік, өзіндік жұмыс істеу

шеберлігі мен дағдылары өзінен-өзі пайда болмайды, ол мақсатты оқу

қызметінің нəтижесі жəне өз кезегінде шығармашылық, практикалық сипаттағы

əр түрлі тапсырмаларды орындау процесінде қалыптасады.

Оқытудағы дербестілік оқып-үйренетін тақырыпқа, пайда болған мəселеге,

міндетке тұрақты ынталылық пайда болуымен, назар мен ой-сана

операциясының бағыттылығымен (талдау, синтез, салыстыру мен салмақтау

т.б.), оқып жатқан материалды түсінуімен бейімделінеді.

Сонымен, оқушылардың дербес шығармашылықпен жұмыс істей алу

əрекеті мейлінше белсенділікті, инициативаны, ізденімпаздықты, өз еркімен

жүйелі жұмыс істеуді талап етеді, оны оңтайландыру, оқушының күнделікті

рухани қажетіне айналдыру орта мектептің қазіргі кезеңдегі маңызды міндеті.

«Математикалық ойлау – оқушының танымдық қабілеттеріне

мотивациялық тұрғыда басшылық жасау нəтижесінде туындайды» [2.19].

Оқушының шығармашылық дербестігінің пайда болуы оның іс-əрекетінен

айқын аңғарылады. Ең əуелі оқушының іс-əрекетке деген көзқарасы өзгеріп,

танымдық белсенділігі арта түседі. Оқушының шығармашылық дербестігі

қалыптасқанда баланың бүкіл болмысы жаңа сипатқа ие болады.

Математика пəнін сын тұрғысын оқыту технологиясы негізінде

шығармашылық дербестік əртүрлі сапада көрінуі мүмкін. Оның күрделі

табиғатының өзі оның жеке адам дамуының түртісі, қозғаушы күші екендігін

көрсетеді.

Мəселені шешуде талданған негізгі ұғымдардың мəні мен мазмұнына үңіле

отырып, оқушының шығармашылық дербестігін қалыптастырудың мəні мынада

деген тұжырымға келдік:

- қоғамда болып жатқан өзгерістерді танып білуге, ғылым жаңалықтарына

тұрақты қызығушылықтың пайда болуына;

- оқу-танымдық міндеттер мен мақсаттарын орындауға талпыну;

- білім алуға, шығармашылық жұмыстарға тұрақты қызығушылық;

- оқушының танымдық ойлау белсенділігінің дамуы;

- жеке тұлғаның сапалық көрсеткіші ретінде көрінетін қабілеті мен

қасиеттерінің дамуына;

- жеке тұлғаның дербес интеллектуалдық ой-өрісінің кеңеюі;

- тұрақты ізденімпаздық, шығармашылық іс-əрекетінің нəтижелі дамуына

əсер етеді.

47

Шығармашылық дербестік ұғымы төңірегіндегі тұжырымдар, анықтамалар

бұл ұғымның өзіндік ерекшеліктерін, əртүрлі психикалық процестерден

туындайтын интеллектуалдық, эмоционалдық, бағыттаушы (зейін, ерік)

байланысын жəне жеке тұлғаға беретін білімнің маңызын ашып көрсетеді.

Ғалымдардың бұл мəселе төңірегінде айтқан ойларын қолдай отырып, өз

зерттеу пəнімізге байланысты шығармашылық іс-əрекет шығармашылық

дербестік ұғымдарына өз анықтамамызды береміз.

Біздің пайымдауымызша, «шығармашылық іс-əрекет – оқушының өзіндік

танымдық қажеттіліктерін, өз мүмкіндіктерін іске асырудағы қиындықтарды

жеңе отырып, жеке тұлғалық қасиеттерін дамытуға жетелейтін білім мен

əрекеттің əдістерін меңгеруде, жаңа нəтижеге жетуге мақсатты бағытталған ісəрекет»

[3.12].

«Шығармашылық дербестік – жеке тұлғаның танымдық қажетсінуі мен

қызығушылығын, белсенділігі мен танымдық ізденімпаздығын қамтитын сан

қырлы білім алуынан көрінетін, күрделі шығармашылық процестің

қалыптасуымен аяқталатын интеллектуалдық қабілеті» [4.7].

Жүйелі жүргізілген зерттеулеріміз оқушының шығармашылық

дербесітігінің деңгейі, бағыты мұғалімнің педагогикалық іс-əрекетіне тікелей

байланысты екендігін көрсетті.

Мұғалімнің педагогикалық шеберлігі, оқу материалының түсініктілігі,

мазмұндылығы, оқытуды ұйымдастырудағы тиімді əдіс-тəсілдер, мұғалім мен

оқушы арасындағы жылы қарым-қатынас оқушылардың шығармашылық

дербестігінің қалыптасуына үлкен септігін тигізеді.


1. «Математиканы мектепте оқыту» // Абай атындағы Қазақ Ұлттық

Педагогикалық Университеті Алматы, 2003 ж.

2. «Математиканы сын тұрғысынан оқыту технологиясы негізінде

оқушылардың шығармашылығын дамытудың педагогикалық шарттары»

автореф. – Алматы. 2006 ж.

3. «Оқушылардың математика пəні бойынша шығармашылық қабілетін

ашу жəне оған қолайлы жағдай туғызу» //Білім берудегі менеджмент,

№3, 2002.-94-97 б.

4. «Оқушының жеке тұлғасын дамытуда педагогикалық-психологиялық ісəрекеттің

маңызы». // «Қазақ мектебі: бүгінгі жайы мен даму болашағы»

республикалық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары.

Астана, 2002 ж. 411-412 б.

48

49

Бекпанова Г. А.

«Жаңа Ғасыр» №175 гимназия

Алматы қаласы

БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮйЕСІНДЕ ТІЛ ДАМЫТУ

ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУДА ИНТЕРАКТИВТІК

ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ МҮМКІНДІКТЕРІ

Білімді ақпараттандырудың проблемалары мен оларды шешу жолдарын,

дамытудың түрлі деңгейлерін И.В. Роберт, В.И. Гриценко, Ю.С. Завальский,

Б.Г. Киселев, С.С. Ландо, В.В. Рубцов, т.б. талқылаған.О.П. Таркаев, А.В.

Иващенко, В.К. Цонева, В.П. Пустовойтовтардың зерттеулерiнде компьютерді

оқу үдерісінде пайдаланудың жалпы педагогикалық аспектiлерi қарастырылып,

оны қолданудың дидактикалық жəне педагогикалық шарттары анықталған.

Интерактивтік технологияның оқыту үдерісіне тигiзер əсерiнiң психологияпедагогикалық

негiзi Н.Ф. Талызина, Б.С. Гершунский, В.А. Новиков, В.М.

Монахов, А.Я. Савельев, О.К. Тихомиров жəне т.б. ғалымдардың еңбектерiнде

зерттелiнген.

Мектепте интерактивтік технологияны қолдану мəселелері педагогикалық,

психологиялық ғылыми зерттеулерде біршама қарастырып келеді. Өткен

ғасырдың 80-90 жылдары ресейлік Б.С.Гершунский, П.М.Лапчик, В.М.Монахов

т.б. компьютерлендірудің педагогикалық, психологиялық негіздерін

қарастырды. Б.С. Гершунский мектепке дейінгі білім беруді

ақпараттандырудың проблемалары мен перспективаларын қарастыра отырып,

компьютерлік техниканы білім беру мен ғылыми-педагогикалық қызметте,

педагогикалық болжамдау мен басқару жүйесінде тиімді қолдану жағын,

компьютерді оқу объектісі мен құралы ретінде пайдаланудың философиялық,

əлеуметтік-экономикалық, ғылыми-техникалық жəне психологиялықпедагогикалық

алғышарттарына тоқталды.З.Халықова баланы компьютер

көмегімен дербес оқытудың педагогикалық мүмкіндіктерін, жұмыс істеу

əдістемесін қарастырған. Ағылшын тілін меңгеру - заман талабы. Білім мен

тəрбие тұғыры тіл болгандықтан, тілдерді оқыту жайы кашан да басты назарда

тұрады. Қазақстан Республикасьның Конституциясына, «Білім туралы». «Тіл

туралы» заңдара, сонымен қатар биылғы жылы бүкіл халықтық талқылауға

түсіп, Қазақстан Республикасының Үкіметі мақұлдаған «Қазақстан

Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасына»

сəйкес еліміздің жас ұрпағы алдына мемлекеттік тіл - қазақ тілін, орыс тілін

жəне шетел тілдерін білу міндеті қойылып отыр.

Осыған байланысты 2004 жылы 12-13 ақпан күндерінде Астана қаласында

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің базасында

мемлекеттік, орыс жəне шетел тілдерін оқыту проблемалары жөнінде

республикалық кеңес өткізілді. Республикадағы білім беруді басқару

органдарының басшылары, жаңашыл ұстаздар, оқулық авторлары, осы

мəселелерді зерттеп жүрген əдіскер-ғалымдар, республикалық педагогикалық

басылымдардың бас редакторлары, Қазақ білім академиясы мен Республикалық

мұғалімдер біліктілігін арттыру институтының басшылары қатысқан кеңесте

тілдерді оқыту саласындағы көкейкесті проблемалармен қатар алғаш рет шетел

тілдерін, оның ішінде ағылшын тілін ерте оқыту, үш тілде білім беру

мəселелері көтеріліп, талқыланды.

Бүкіл дүние жүзінде интеграциялық процесстер бел алып келе жатқан

қазіргі кезде ендігі жаңа буын, жас ұрпақтың мемлекеттік тілді, сонымен бірге

шетел тілдері мен орыс тілін жақсы білуі – өмір талабы. Қазіргі дүниеде

қоғамның тұрақтылығын қамтамасыз ететін бірден-бір фактор – тіл. Озық ойлы

адамдар кай заманда да бір елдегі бірнеше мəдениеттің, тілдердің қатар

өрістеуіне үлкен мəн берген. Басқа елдермен бейбіт катар өмір сүріп,

ынтымақтастық орнату үшін, сондай-ақ əлемдегі тіршілік тынысынан, толассыз

аққан ақпарат ағынынан хабардар болуы үшін де Қазақстанның жас ұрпағының

басқа елдің тілін білуі аса маңызды.

Бүгінгі жаппай ақпараттандырылған дүниеде өзгелермен қарым-қатынасқа

түспсй, оқшауланып өмір сүру мүмкін емес. Ұлы Абайдың XIX ғасырдың

өзінде-ақ: «...Зарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын,

ғылымын білмек керек», – деп, өзгенің тілін үйренуді өсиет еткені белгілі [1, 12

6.]. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев: «Ағылшын тілінің

қажеттілігі əлемге тəн қажеттілік, бүгінгі күн талабы» деп, атап көрсеткеніндей,

Қазақстан бүкіл əлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде

танылуға бар қажырын салуда.

Оқытудың интерактивтік технологиясының оқу үдерісінің барлық

құраушыларына мəнді əсері бар. Компьютердің оқу мақсаттарында

пайдаланылуы баланың жұмысын жеңілдетіп, ұзақ уақытта орындалатын

қызметтен босататыны қажетті ақпаратты өзі іздеп табуға мүмкіндік алатыны,

қателесу қорқынышынан құтылатыны Б.С. Гершунский, С.А. Бешенков, Е.И.

Машбиц, С.Г. Григорьев, С.А. Ждагнов, А.С. Лесневский, И.В. Роберт, А.П.

Сейтешов, Н.Т. Ермеков, К.З. Халықова, Ко Ен Чоль, А.А. Қалыбекова, Д.М.

Жүсібалиева, Ш.Х. Құрманалина, Ж.Ж. Нұржанова, Н.Ғ. Даумов т.б.

еңбектерінде қарастырылған.

Интерактивтік технологиялар жағдайындағы оқыту процесі тұлға

теориясына сүйенеді. Əрбір тұлға өзін қоршаған ортаға көзқарсымен жəне

өзіндік моральдық талаптарымен, белсенділіктің, түрлі сатысымен жəне басқа

да маңызды қасиеттерімен сипатталады. Қазіргі білім беру саласындағы

оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты ұрпақ

тəрбиелеу болу мүмкін емес. Ол тікелей бастауыш сынып мұғалімдеріне

қатысты. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік,

адамгершілік, рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбетінің

қалыптасуына əсерін тигізеді, əрі өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үрдісін тиімді

ұйымдастыруына көмектеседі. Яғни жаңа технологияларды меңгеру жаңа

тұрпатты педагогты қалыптастыруға қойылатын негізгі талап болып отыр.

Білімді ақпараттандырудың негізгі мақсаты – «балаларды ақпараттық қоғам

50

жағдайында тұрмыстық, қоғамдық жəне кəсіби салалардың іс-əрекетіне толық,

тиімді араластыру» болып табылады [2; 59].

Бүгінде елімізде жаңа инновациялық əдістермен оқыту, аудио жəне бейне

материалдарды, компьютерлік мультимедиялы бағдарламаларды қолдануға мол

мүмкіндіктер ашылды. Көптеген білім беру мекемелерінде интерактивті,

интерактивтік құрылғылармен жабдықталып, компьютерлік базалары

толықтырылып, жетілдірілу үстінде. Интерактивтік технология арқылы

баланың - шығармашылық ізденістері дамиды. Мұғалімнің шығармашылық

еңбегі, ең алдымен, сабақпен байланысты. Демек, сапалы, тиімді, нəтижелі

жүргізілген əрбір сабақ - мұғалімнің нышансыз еңбегінің айғағы. Əр сабақты

уақыт талабына сай көрнекі құралдарды пайдалану қажет. Атап айтсақ,

компьютердің мүмкіндіктері, интерактивті тақта, слайдтар, видеоролик,

электронды оқулық.

Бала тəрбиесі қай заманның, қай қоғамның болсын ойшылдары мен

зерделі зиялыларын толассыз толғанысқа, үздіксіз ізденіске түсірген ізгі мұрат

екені даусыз. Əр дəуір, əр кезеңде ата –ана арман мақсаттарын бауырынан

өрген балғын перзенттерінің - ертеңгі мұрагерлерінің тəлім – тəрбиесімен, ар –

ождан, ақыл – қайрат, білім – білік тəрізді абзал қасиеттерге саналы

тіршілігімен тығыз байланыстыра қараған. Заманына, қоғамына сəйкес талап –

тілектерге, қажеттіліктерге қарай бала тəрбиесі келе – келе саралана, жүйелене

түскенін айқын аңғарамыз.

Еліміз егеменді мемлекет болғаннан кейін қоғамда ауқымды өзгерістер

жүріп жатыр. Саяси- экономикалық, тағы басқа салалар секілді білім беру

саласы да мұндай өзгерістерден тыс қалған жоқ. Қазақстан Республикасы

өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде

бүкіл əлемге танытты. Жас тəуелсіз мемлекетімізді “болашаққа жаңаша

көзқарасы бар жас ұрпаққа сүйене отырып”нығайту қажеттілігі туындап

отыр. Осы қажеттілікті өтеу мақсатында қоғам білім беру салаларына

үлкен міндет жүктеп отыр. Ол “міндет - жеке адамның шығармашылық,

рухани жəне дене мүмкіндіктерін дамыту, адамгершілік пен салауатты өмір

салтының берік негіздерін қалыптастыру, жеке басының дамуы үшін

жағдай жасау арқылы интелекті байыта отырып саналы азамат тəрбиелеп

шығару”. Себебі, қандай халықтың даму стратегиясы болмасын, өскелен

жас ұрпақты елін сүйетін отаншыл, саналы, тəрбиелі етіп шығару оның

басты бағдарларының бірі болып отыр. Қазіргі жас–ертеңгі ел басындағы

халық тағдырын шешетін азамат. Сондықтан мектептің алдындағы тұрған

міндет – қоғамда өз орнын табатын жеке тұлғаны қалыптастыру.

Адамзат тарихын бағзы заманнан қазіргі күнге дейін бағдарлайтын

болса, өшпейтін, өлмейтін, əрқашан жетілу үстінде тұрған құбылыс ретінде

ең алдымен тілді атауға болады. Тіл – мəдениеттің негізгі тұғыры, ұлттық

ұлт болып жасауының шарты. Тіл арқылы əрбір адам өз ойын, пікірін

жеткізеді, қоршаған ортамен байланысқа түседі. Тілді дұрыс пайдалану

адамның сөздік қорына жəне оны орынды қолдануға байланысты. Сөз

байлығы мол балалардың ойы ұшқыр болып, шешен, əсерлі сөйлейді.

51

Бүгінгі білім беру жүйесінің негізгі бағыттарының бірі – оқушыларда

осындай қасиеттерді қалыптастыру, дамыту. Шəкірттердің тілі бай болса,

онда ол ұлт тарихын, мəдениетін, халықтың ғасырлар бойы жинаған асыл –

маржандарын оңай игереді. Бұл – балаларды ұлтжанды етіп тəрбиелеудің

алғы шарты.

Ал қазақтың халық əндері мен күйлері тарихында бірінен – бірі өтетін

қызықты аңыз – əңгімелер тұнып тұр ғой. Əңгіме – солардың отбасында,

балабашада тəрбие мақсатына қалай пайдалана білуде, біздің əн – күй тарихын

халық тағдырымен сабақтастыра балдырғанға қызықты етіп əңгімелеп

беруімізде.

Қазіргі кезде бастауыш мектеп оқушыларының сөздік қоры жылдам

қарқынмен өсіп келе жатқаны белгілі. Бұл балалардың жанұя, қоршаған

орта əсерінен ғана емес, оқулық мəтіндерінде қолданылған сөздер арқылы

да жүзеге асырылды. Дамыта оқыту мен тəрбиелеу идеясына негізделген

қазіргі заманның жаңа буын оқулықтарында мəтіндер құрылысы мен мазмұны

жағынан күрделі де терең болып келеді. Мəтіндердегі танымдық, тəрбиелік,

ғылымдық тұрғысынан қолданылған сөздерді оқушылар түсінбей, оны

өздерінің белсенді сөздік қорына молайту қазіргі заманның өзекті

мəселеріне айналып отыр. Бүгінгі таңға дейін бастауыш мектеп

оқушыларының сөздік қорын сирек қолданылған сөздер арқылы байыту

мəселесі арнайы зерттеу нысанасы болмаған.

Бастауыш сынып оқушыларының жазба тілінің дамуы бойынша ғылыми

зерттеу жұмысы жасалған, бірақ ауызша тіл дамыту мəселесі əлі күнге

дейін зерттелмей келеді. Ал оның өзіндік ерекшелігі мол жəне ол

бастауыш сыныпта үлкен орын алады. Сондықтан бұл мəселенің зерттелуі

теориялық – практикалық тұрғыда да өте қажет. Осы жағдайларды ескеріп,

бастауыш класс оқушыларының тілін дамыту мəселесін зерттеу өте өзекті

деп санаймыз.


1. Нұрғали Р. Алаш ұранды əдебиеттегі Мұхтар Əуезов көтерген азаттық

идеясы // Заман Қазақстан, 1997, 22 тамыз, Б. 11-12.

2. Ысқақұлы Д. Талант пен тағдыр. Алматы, 1997.

3. Дəуітова С. «Хан Кене» трагедиясындағы авторлық концепция // Жұлдыз,

1998, №12, Б. 176-181.

4. Жұртбаев Т. Талқы. Алматы, 1997.

5. Нұрғали Р. Драма өнері. Алматы, 2001.

6. Жұртбай Т. Өмір үшін өнерінен бас тартқан // Абай, 1995, №2, Б. 186-187.

52

ТУҒАН ЖЕР- АЛТЫН БЕСІГІМ

Сағындық Айнұр Бөгенбайқызы

Түркістан облысы, Ордабасы ауданы, Аманкелді ауылы

«Ғ.Мұратбаев атындағы жалпы орта мектебі» КММ

бастауыш сынып мұғалімі

Тəрбие сағатының мақсаты:

Оқушылардың туған жеріне, еліне, деген

сүйіспеншіліктерін арттыру.

Болашаққа деген сенімі, ой-өрісін дамыту.

Оқушылар елінің мұрасын қастерлеуге, оны

жалғастырушы азамат болуға тəрбиелеу.

Көрнекілік: интерактивті тақта, слайдтар,

сөзжұмбақ, плакаттар, түрлі-түсті

фломастерлер,жапсырма қағаз, стикерлер,

макеттер, ағаштар

І.Ұйымдастыру кезеңі:

Психологиялық дайындық:

Табиғаттан нəр алған ғой жанымыз,

Жер бетінің ажары ол – сəніміз.

Туған өлке табиғатын аялап,

Ұсынайық жүрек нəрін бəріміз.

II.Қызығушылықты ояту: Сөзжұмбақ шешу арқылы тақырыпты ашу.

1. Біздің Отанымыз қалай аталады?

2. Рəміздеріміздің бірі

3. Орман неден құралады?

4. Бал жинайтын жəндік?

5. Ауданымыздың орталағын ата?

6. Өлкеміздегі мұражай

7. Төрт түліктің бірі

8. Астанадағы Қазақстан символы?

Т

У

Ғ

А

Н

Ж

Е

Р

53

Ендеше бүгінгі ашық тəрбие сағатымыздың тақырыбы:

«Туған жер- алтын бесігім» деп аталады. Мемлекетіміздің бұрынғы басшысы

Нұрсұлтан Назарбаев өзінің «Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру» атты

мақаласында өлкетану бағытындағы «Туған жер» бағдарламасын қолға алуды

ұсынды. .Осы бағыттың жүзеге асырылуына сендер де туған жерді дəріптеу,

құрметтеу, жақсы оқу арқылы үлес қоса аласыңдар.

Мұғалімнің кіріспе сөзі:

(Туған жер туралы слайдтар көрсетіледі)

Біздің жеріміздің табиғаты бай алуан түрлі: өзен - көлі, кең даласы, жасыл

орманы, жайқалған егісі көз тартады. Біздің еліміз – пайдалы қазбалардың

қоймасы. Əрине, біз туған жеріміздің осындай байлығы барына қуанамыз.

Қуануға, мақтануға да тиіспіз. Осының барлығын ата-бабаларымыз найзаның

ұшымен, білектің күшімен қорғап,болашақ ұрпағына аманат еткен.

Ал қазір атасы мен немересінің əңгімесін тыңдап көрейікші. Не жайлы

айтады екен?

Көрініс: «Туған жер»

(Аяғын ақырын басып Ата шығады. Орындыққа келіп, демалып отырады. Осы

кезде жүгіріп немересі шығады).

Немересі: Ата, не ойлап отырсыз?

Атасы: Ə, балам, атаң не ойламайды дейсін! Сенің болашағынды ойлаймын.

Еліміздің болашағы жайлы, өткен өмір жайлы ойлаймын, қуанамын!

Немересі: Ата, «Өткен өмір» деген не?

Атасы: Ə, балам, «Өткен өмір» деген сонау ежелгі бабаларымыздан бергі өткен

өмір жолы, тарихы емес пе?

Немересі: Ол қандай болған

Атасы:Ендеше тыңда, балам, атаң бір сөйлесін: Ұмыттырмау «Жеті атасын»

парыз екен,Бұрыңғылар ұрпақтың қамын жеген. Сондықтан, балам, сен де өз

тарихынды, жеті атанды білуге тиіссің. Сонау ерте кезденбіздің ата -

бабаларымыз туған жерін қызғыштай қорғап, осы күнге жетуді арман еткен.

Немересі: Ата, туған жер дегенді қалай түсінуге болады?

Атасы: Балам туған жер деген сенің туған өлкең, ойнап өскен ауылың, кіндік

қаның тамған жер. Сен туған жеріңді аялап, көз қарашығындай сақтауың керек.

Немересі: Ата, мен түсіндім, мен туған жерімді жақсы көремін, Қазақстанымды

ешкімге бермеймін, оны қорғайтын азамат болып ер жетем.

Атасы: Жарайсың, балам! Мұғалім:

Көрініс не жайлы болды?

Сенің туған жерің қалай аталады?

-Ал балалар енді ауылымыздағы киелі жерлер туралы Шұғыланың əжесі сыр

шертеді

Ендеше, Қазақстанның кешегі, бүгінгі күндерін айтып, ертеңін болжап

көрейікші.

54

Жания:

Қазақстан – тəуелсіз, азат ел. Сол тəуелсіздік жолында қазақ бабам не

көрмеді десеңізші?! Еліміздің басынан азап та, аштық та, сұм соғыс та

өтті.

Қазақстанның бүгінгі күні

Шұғыла:

Қазір еліміз алдыңғы қатарлы дамыған елдер қатарына қосылу үшін,

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламасы

аясында қарқындыжұмыстар атқаруда. Мемлекетіміз заман талабына

сай күн санап дамып келеді. Мен осы тəуелсіз Қазақстан

Республикасының азаматы болғаныма мақтанамын.

Ертеңін болжау ( «Алтын микрофон» əдісі )

Ернар: Үш тілділік қолға алынады

Жанелья: Латын əрпіне көшу үлкен жетістіктер əкеледі.

М. Шыңғыс: Мектептер,балабақшалар, мəдени орындар жаңа заман

талабына сай салынып, жабдықталады.

Ержігіт: Халық саны көбейіп, жаңа қалалар көбейеді.

Қарақат: «Рухани жаңғыру» бағдарламасы толығымен жүзеге асып,

дамыған мемлекеттердің ең алдыңғы қатарынан табыламыз.

Мұғалім: Рақмет, балалар! Сендердің ертеңгі күнге деген болжамдарың

міндетті түрде жүзеге асырылады. «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру»

бағдарламасы жайлы не айта аласыңдар?

Саян: Бүгінде еліміздегі тарихи ескерткіштер жасалып жатыр

Аида: Ұлттық кітапханасының мамандары 2005-2007 жылдары Батыс

Европа кітапханаларында құнды жазба деректерді іздестіріп, олардың

көшірмелерін алу мақсатымен ғылыми ізденіс жұмыстарын жүргізді.

Мейірім: 2004 жылы мəдениет ескерткіштерін қалпына келтіру, жəне

мұражайландыру қолға алынды

Гүлназ : Қазақстанда ғана емес шет

елдердегі ескерткіштерді қалпына келтіру

жұмыстарын жүргізуде. Сұлтан Бейбарыс

мешіті , Каир қаласындағы əл-Фараби

орталық-кесенесінің құрылысы сəтті

аяқталды.

Мұғалім: Дұрыс, айтасыңдар балалар! Бұл

жұмыстардың атқарылу себебі, болашақ

ұрпаққа туған жеріміздің тарихын

ұмыттырмау, оларға мұра етіп қалдыру.

Бұл Отанға, туған жерге, туған елге деген

сүйіспеншілік.

55

Ал сендер өз туған жерге деген сүйіспеншіліктеріңді қалай жеткізе

аласыңдар?

Мейірім: Отан (М.Мақатаев )

Мен оның түнін сүйем, күнін сүйем

Ағынды өзен асқар тау, гүлін сүйем

Менің оның қасиетті тілін сүйем

Мен оның құдіретті үнін сүйем

Бар жəндігін сүйемін қыбырлаған

Бəрі маған Отан деп сыбырлаған

Жаным менің кеудемді жарып шақта

Бозторғайы бол оның шырылдаған

Айдана: «Туған өлкем»

Көгінде күн нұрын төккен

Жерінде гүл жұпар сепкен

Неткен сұлу неткен көркем

Осы менің туған өлкем

Алтын дəнді даласы бар

Ақ күмістей қаласы бар

Неткен сұлу неткен көркем

Осы менің туған өлкем!

Əли: «Туған жер»

Шықшы тауға қарашы кең далаға

Мəз боласың ұқсайсың жас балаға

Ол шеті мен бұл шетіне жүгірсең

Шаршайсыңба құмарың бір қана ма

Димаш: Уа, дариға алтын бесік туған жер

Қадіріңді келсем білмей кеше гөр

Жете алмас ем топырағыңда тебіренбей

Ақын болмай тасың болсам мен егер

М. Шыңғыс: Ал адамға ауа қымбат бəрінен

Ауа қымбат алатұғын дем қымбат

Туған жердей жер болмас

Туған елдей ел болмас

Інжу: «Отан»

Бақытты боп жүргенім сенің арқаң, ұлы Отан

Елім менің –тірегім, құшағыңда гүл атам

Шығысыңнан арайлы, күліп атқан құба таң

Сенен бақыт тарайды, күліп атқан құба таң

Сенен бақыт тарайды баршамызға ұлы Отан

Мұғалім: Балалар, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында білімге

қатысты көптеген жаңашылдықтың жүзеге асып жатқанын

56

білеміз. Ендеше, туған жерге деген ыстық ықыласымызды орыс, ағылшын

тілінде де жеткізіп көрсек.

Мейірім: Казахстан ты Родина моя

Здес люди все как одна семья

Шұғыла: Казакстан из май каунтри

Аида: Казахстан мы могуч и высок

Шұғыла: Казакстан из май каунтри

Казакстан из май лəнд

Ай лив хе май френд

Гүлназ : Мой Казахстан моя страна

Мой край степной моя от жизна

Саян: Май флəг из биу

Май флəг из брайт

Ай лайк ит вери мач

Топтық жұмыс:

1-топ:

«Ойлан тап» стратегиясы

Туған жер туралы мақалдарды толықтыру керек.

57

1. Туған жерге … тік.

2. … көлін аңсайды,… туған жерін аңсайды.

3. Туған жердің … де ыстық, … де ыстық

4. Туған жердің ..... да тəтті

2-топ «Ассосация» əдісі.

3-топ: Туған жерге қосар үлесім. Апликация

Мұғалім: Енді сендердің Туған жерге деген сүйіспеншіліктеріңді тексеріп

көргім келіп тұр. Əр топтан бір оқушы шығып жауап

береді («Ыстық орындық» əдісін қолдану).

1. Ауданымыздағы мұражайды ата

2. Облысымыз ауданымыз қалай аталады?

3.Ауданымыздың құрылғанына қанша жыл болды?

4. Ауданда қандай тарихи орындар бар?

5.Мемлекеттік рəміздерді ата.

6. Ауылыңды, көшеңді ата

7.Əнұранның авторларын ата

8. Туған өлкемізде өсетін өсімдіктерді ата.

Ернар: Адыраспан : Халық адыраспанды киесі бар деп есептеген. Үйге

ырыс бақ əкелсін деп босағаға іліп қоятын. Ол өкпе ауруына ем. Үйді

адыраспанмен аластаған.

Т. Шыңғыс: 1. Жидені тамақ ретінде қолданады. 2. Дəрі дəрмек жасауда

қолданады. 3. Хош иісті бояулар жасауда қоолданады. 4. Қолөнер

заттарын жасауда қолданады. 5. Отын ретінде қолданады

Нұркен: Бүлдірген: Ауылымызда қара бүлдірген өседі. Одан тосап

жасаймыз. Емдік қасиеті мол. Асқазан , қызылша ауруларына пайдалы

“ Туған жеріңе не бересің? ”ойыны

Біздің өлкеміздің табиғаты өте бай. Мына ағаштың қандай пайдасы

бар? Оқушылардың жауабы

Ағаш – адамның күнкөрісіне қажет жəне рухани өмірде ерекше орын

алатын табиғат нысаны. Тəуелсіз Қазақстанның болашағы

сендерсіңдер! Еліміздің көркейуіне, гүлденуіне «Туған жеріңе не бересің?

”ойыны арқылы өз үлестеріңді қосыңдар.

– Міне, сендерге жеміс ағашын дайындадым.

– Ағашқа не жетіспейді? -Алма

58

– Сендердің парталарыңда алмалар жатыр. Дайын тұрған алмаға «Туған

жеріңе не бересің?» сұрағының жауабын жазып, оқып, ағашына

ілеміз. Мысалы: əдемі үй салу…).

( Жұмыс аяқталған соң, алмаларды жинап, ағашқа əр бала іледі.)

Хор: «Атамекен !»

Құрметті оқушылар!Біз бүгін, «Туған жер алтын бесігім " атты ашық тəрбие

сағатын өттік.

Тəрбие сағаты барысында біз өлкеміз туралы көптеген мəліметтер алдық, біраз

нəрсе білдік.- Айналайын!Атамекен, Ақ мекен!

Қандай қазақ іздеп сені тапты екен?!

Туған өлке тəтті екен ғой, Тəтті екен!- деп ақиық ақын Мұқағали жырлағандай

туған жеріміз, атамекеніміз біз үшін əрдайым ыстық.Өз жерімізді əрқашан

қастерлейік, сүйейік, болашағына үлес қосайық.

59

Құрманбектегі К.К.

«Бөгенбай батыр атындағы орта мектебі» КММ

Жезқазған қаласы

АҒЫЛШЫН ТІЛІ ГРАММАТИКАСЫН ОҚЫТУ

Бүгінде егемен еліміз еңселі елу елдің қатарына енуді стратегиялық

маңызы бар міндеттеме етіп отырғаны белгілі. Сол үшінде елбасымыз білім

реформаларына ерекше мəн беріп отыр. Озық елдер қатарына ену үшін

оның тілін үйренуде айырықша маңызды болмақ. Осы ретте тəуелсіз

мемлекетіміздегі жалпы білім беретін мектептерде шет тілдері пəні бойынша

білім мазмұнын игерту, оқу əрекетін ұйымдастыру əдістеме саласының күн

тəртібіндегі өзекті мəселесіне айналып отыр. Бұл орайда шет тілінің

граммтикалық тұрғыдан дұрыс игерілуі бүгінгі жаңашыл технологиялар мен

сабақтың типтері, құрылмдық түрлерінің ерекшелігі негізінде іске

асырылады.

Жалпыға бірдей білім беретін отандық мектебімізде жəне оның даму

тарихы мен кезеңдерінде оқыту əрекетін ұйымдастырудың сан алуан

бағыты бір түрлері пайда болды. Шет тілін оқыту түрлерінің өзгерістерге

ұшырауы мұғалім мен оқушылардың іс –əрекетінің заман талабына сай жəне

ғылыми –техникалық жетістіктерге байланысты екені баршамызға мəлім.

Сабақ шет тілдерін оқыту əрекетін ұйымдастырудың негізгі өзегі

болып танылады. Сабақ - бұл ұстаз бен шəкірттердің бірлесе атқарған

ұжымдық əрі шығармашылық еңбегінің жемісі. Сабақта оқыту үрдісіне

жəне тəрбие көздерінің мақсат – міндеттері ескеріледі, тұрлаулы білім алуға

талпынған оқушылардың танымдық ой- өрісі кеңийді, қабілеті мен дағдылар

қалыптасады, дамиды. Сонымен қатар, оқушылардың жаңа ғасыр

адамзатына тəн жан – жақты шығармашылық тұрғыдан кемелденген жеке

тұлға ретінде қалыптасып, оның өмірге қоғамдық ортаға деген көзқарасы,

адамгершілік рухы қалыптасады.

Бұған қоса, үйренуші өз тіліндегі кейбір формалар мен олардың

мағынасын шет тіліне аударады, ал ондағы Формаларды өз тіліне

сəйкестендіруге тырысады. Мұндай «аударма жұмыс» кейде оң нəтижесін

берсе, кейде мүлдем қолайсыз болады. Ол тіл үйренушінің ана тіліне

байланысты. Үйренушінің өз ана тілінің шет тілін үйренуге тигізетін ілгері

жəне кері əсерін зерттеу қажет. Шет тілі мен ана тілін салыстырмалы түрде

үйрену екі тілдегі ұқсастық пен айырмашылықтарды айқындауға үлкен көмегін

тигізеді. Кез – келген шет тілін үйренушінің өз тіліндегі фонемалармен бірдей

дыбысталатын фонемалар бар. Олар: [m, n, p, t, a, e, i, u]. Мұндай ұқсас

дыбысталатын фонемаларды айтып үйренуге қиын емес. Бірақ, сонымен қатар

кез – келген шет тілін үйренушінің өз тілінде жоқ фонемаларда да бар.

Ағылшын тілінің дыбыстық қатары мен қазақ тілінің дыбыстық қатарын

салыстырсақ, қазақ тілінде [ө, w, dз, і:, u: eu, ou, иə, а, ə:] дыбыстары жоқ екенін

байқаймыз. Бұл фонемаларды еркін дыбыстау үшін коммуникативті –

60

фонетикалық жаттығулар көмегімен айнаға қарап отырып бірнеше рет қайталап

айтқызған дұрыс.

Мысалы: [ө] Arthur Smith, a thick set, healthy athlete sees three thieves throw

a thing round Thea's throat and threaten to throttle her. He throws one thug to earth

with a thud that shakes his teeth.

Қазақ тілінде сөздер қатаң [і] дыбысына аяқталуы мүмкін К.Б.

Бектаевтың «Қазақ тілінің кері алфавиттік сөздігіне» сүйенсек, ұяң [d] дыбысы

тек қана өзге тілдерден енген сөздерде кездеседі екен. Мысалы: лордб этюд,

гибрид, секунд, аккорд, снаряд сондықтан қазақ балаларына ағылшынның head,

said, would сөздерін [hed, sed, wud] деп айтудын орнына [het, set, wut] деп

айтуға оңай. Яғни, қазақ тілі аудиториясында сөз соңындағы қатаң [t]

дыбысымен ұяң [d] дыбысын ажырату дыбысын ажыратуға үйрететін арнайы

фонетикалық жаттығулар жасау керек.

Мысалы, A good cook book is important for good food.

Кейқазақбалаларынаағылшынтіліндеəдеттесөзсоңындакездесетін ks, kt

дауыссыздардыайтуқиындықтудырады.

Қазақтіліндесөздегіекпінсөздіңсоңғыбуынынатүсетіндіктен ks, kt

дауыссыздарарасынақысқа [і] дыбысыайтылады. Мысалы: бүркіт, іркіс.

Сондықтанүйренушіəдетте [buks, a:skt] депайтудынорнына [bukіs, a:skіt]

депайтады.

Алекпіндіпайдаболғанекіншібуынғатүсіреді.

Осындайқателердіжібермесүшінсабақбарысында [ks, kt]

дыбыстіркестерінжаттықтыратынжəнеекпіндісөздіңтүбірінетүсіртіпайтқызатын

фонетикалықжаттығуларқажет.

Қазақбалаларынаағылшынсөздерінеекпінтүсірукөпқиындықтудырады.

Екібуынжəнебірнешебуынғабөлінетінсөздеркездескенде,

соңғыбуынғаекпінтүсіреді. Қазақтіліндеекпінсөзсоңынатүсетіндіктен,

балалардаағылшынсөздеріндеекпіндісөзсоңынатүсірудіəдеткеайналдырады.

Сондықтанекпінтүсіругеарналғанжаттығуларкөпжұмысжасаукерек.

Осығанқарапекітілдеграмматикалықформаларменолардыңмағынасыныңа

расындасəйкестіуъаржердетілдікжаттығуларқажетемес,

алсəйкестікжоқжердеоларқажетдегенқорытындығакелеміз.

Ағылшынжəнеқазақтілітілдерініңграмматикалыққұрылысындасəйкестікжоғын

ыңбірмысалынкелтіріпөтейік.

Ағылшынтіліндезатесімніңкөпшетүрі – es жалғауыарқылыберіледі.

Қазақтіліндезатесімніңкөпшетүрі – лар, лер, дар, дер, тар,

тержалғауларыарқылыжасалады.

Ағылшынтілініңкөпшетүрініңжалғауларынүйренудеқиындықтардыңбіреу

і – оныңалломорфтарыныңбасқашаайтылуығанаемес,

соныменқатарбіреуденартықсанесімдерменкөпшетүріжалғауыжазылады.

Алқазақтіліндеолжалғаужазылмайды.

Сондықтанүйренушілерқазақтіліндегіосындайжағдайлардакпшетүрініңжалғауы

нқолданбаудағдысынағылшынтіліндегізатесімдерменсанесімдердіңтіркестеріне

аударғандақателікжасайды. Мысалы, five mistakes

депайтудынорнынақазақтілінде «бесқате» - «five mistake» депайтады.

61

Ағылшынтіліндегікөпшетүржалғауларыныңқолданылуынбекітуүшінжəне

деқазақтіліндеқалыптасқандағдылардыңинтерференциясынжоюүшіндайындық

немесетілдікжаттығуларқажет: төмендегізатесімдердіңкөпшетүрінберіңіз:

Teacher: Student:

A text – book (3) 3 text – books (-s)

Мұндайжаттығулардыүйренушілермұғалімніңтүсіндіруіненкейінжұптасы

пжасайды.

Жаттығулардыүйренушілерқатежібермейтіндейжағдайғажеткендерінедейінжас

айды.

Айтыпекететіннəрсебұлжердедетапсырмаменорыстілінжетікмеңгергенстудентт

ержақсыорындайды.

Тағыбірқиындықтудыратынтақырыптардыңбірі –

артикльдерменпредлогтардыңқолданылуы.

Бұлтақырыптыңқиындықтудыратынсебебі –

бұлграмматикалыққұбылысқақазақтіліндесəйкескелетінқұбылыстыңжоқтығы.

Бұлжердеүйренушішектеуішанықтаманыңбарыннемесежоғынанықтайтынжатт

ығуларжасауқажет.

Can you name a country?

Why, yes. England (France, Italy).

Қазақ тілді аудиториясында ерекше қиындық тудыратын тақырып –

ағылшын тілінің предлогтары, себебі, қазақ тілінде олардың қызметін

жұрнақтар атқарады. Предлогтарды үйрету үшін ауызша коммуникативті

басылған мəтінге негізделген жаттығулар орындау қажет. Мұндай

жаттығуларды үйренушілер қайта – қайта бірнеше рет жасаулары керек: Listen

to me. I'm listening to you. Қазақ жəне орыс тілді аудиторияларында ағылшын

тілі сұраулы сөйлемінің құрылымын үйрену қиындық тудырады. Оның себебі –

ағылшын тілінде іс - əрекеттің болған уақыты көмекші етістіктер (do, does, did,

shall, will) арқылы беріледі, ал қазақ жəне орыс тілдерінде етістіктің шағы емес,

етістіктің жалғауымен беріледі.

Қорыта келгенде айтарымыз, осындай ерекшеліктер ағылышын тілін

игертіп жүрген мұғалімдер жаңа технологияларды ұтымды қолдана білсе деген

ниеттеміз. назарындажүрседейміз.


1. Алхазишвили А.А. Психология обучение устной речи на иностранном

языке. Москва, 1988

2. Зимняя И.А. Психология обучения иностранным языкам в школе.

Москва, 1991

3. Ляховицкий М.В. Методика преподования иностранного языка. – М, 1981

62

Бегімбол Г. А.

«Қарабұлақ жалпы негізгі білім беретін мектеп» КММ.

Ақтау қаласы

ƏУЕЗОВ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ФОЛЬКЛОР

М.Əуезов шығармашылығын, əсіресе ұлттық рух қайнарындағы

шығармаларын, фольклорлық мотивтерін жоғары сынып оқушыларына меңгерту

маңызды мəселелер қатарынан орын алады. Ұлы суреткер: «Ауыз əдебиетi елдiң

белгiлi ұғымын бiлдiредi, жалпы дүниеге көзқарасын сездiредi» - дей келiп, жылданжыл

өткен сайын ескiліктi еске түсiретiн нəрселердiң жоғалып бара жатқанын, солар

жоғалған сайын қазақ тарихына ескiлiктi бiлу, iздеп тауып ұғыну қиын бола беретiнiң

қынжыла жазады. Осы жайларды оқытудың,өскелен ұрпақтың санасына қалай

сiңiрудiң жолдарын ескертедi. Сондай жолдардың бiрi-халық əдебиетiнiң нұсқаларын

жарыққа шығару деп бiледi, бұл iсте кеже қалушылықты: ''бiз халық əдебиетiне

баймыз деп ауызбен айтып кұр жұбанып, құр қуанғанамыз болмаса, əлi күнге халық

əдебиетiн жарыққа шығару туралы аса күрделi iс iстеп жүргенiмiз жоқ''-деп сынайды.

М.Əуезов қазақ фольклоры туралы пiкiрiн ХХ ғасырдың жиырмасыншы

жылдарынан бастап қағаз бетiне түсiрiп, замана ағымына сəйкес тиянақтап, талдап

түсiндiре бiлген ғалым. Оның əдебиеттану саласында жазған еңбектерiн - халық

əдебиетi туралы оқулықтар десе де болады, өйткенi олар халықтың танымын,

қабылдау мүмкiндiгiн ескере отырып жазылған еңбектер. Ал жалпы ауыз

əдебиетiндегi халықтық дəстүрлердiң,салт-сана мен əдет-ғұрыптың көрiнiстерiн,

олардың тəлiм-тəрбиелiк мəнiн терең қамтып жазған зерттеу мақалалары өз алдына

бiр бөлек дүниелер.

М.Əуезов жазғандай халық əдебиетiнiң ғана дамуы емес,тiптi тiлiмiзге,оның

аясының тарылуына əкелiп соқтырғаны бұл күндерi жазылып та айтылып та

жүр.Бұнымыздың дəлелi ретiнде оның ''Халық əдебиетi туралы''/1924/, ''Əдебиет

тарихы''/1925-1927/, ''Жұмбақ туралы''/1938/, ''Қазақ халқының эпосы мен

фольклоры''/1939-1940/, ''Айтыс өлеңдерi''/1948/, ''Қазақтың ауыз əдебиетi''/1957/

сынды еңбектерiн атасақ та жеткiлiктi.

М.Əуезов ауыз əдебиетiн қоғам өмiрiнiң айнасы деп түсiнген. Ғалымның

ойынша, өлең-жырлар, аңыздар, тұрмыс-салт жырлары, лирикалық өлеңдер,

мақал мен мəтелдер, нақыл сөздер, афориздер, батырлық эпостар, əлеуметтiк-тұрмыс

поэмалары халықтың қоғамдық тұрмысына, еткен еңбегiне жəне тəуелсiздiк

жолындағы күресiне байланысты туып отырады

М.Əуезов ауыз əдебиетiне,оның халықтың рухани дамуындағы орнына зор баға

берген фундаментальдi еңбегi ''Қазақ халқының эпосы мен фольклоры.'' Ол: ''Бақыт

iздеп,ғасырлар бойына сахараны шарлап шарқ ұрған мұндар жолаушы-қазақ халқы

бiзге архитектура мен скулъптураның,сурет өнерiнiң ескерткiштерiн қалдыра алмады.

Бiрақ ол бiзге ең асыл мұра-жыр мұрасын мирас еттi. Жыршы халық, ақын халық есте

жоқ ескi замандардан бастап дарыған ақындық даналығын қапысыз жұмсап,өзiнiң

рухын ұмытылмас эпостық дастандарында, сан алуан түрлi жырларында бейнеледi''

деп жазды.Сол тұстарда əу деп əн салмайтын, ауылдың алты ауызын айтпайтын үлкен

де кiшi де болмағаны белгiлi. Осыдан да, адамның дүниеге келуiне,үйленуiне,дертке

душар болуына, қуанышы мен қайғысына, алыс-тартысына, ең ақыры дүние салуына

63

арналып шығаралып,тұрмыс-салт жырлары түрiнде туып оған əрдайым рухани серiк

болған өлеңнiң қазақ өмiрiндегi мəн-маңызы зор.Бiздiң ойымыз-ша, М.Əуезов өз

творчествосында, əсiресе фольклорды зерттеу барысында мəселенiң осы жағына баса

назар аударып,халық поэзиясының шағын түрлерiн, ертегiлер, аңыздар, мақалмəтелдер,

жұмбақтарды, айтыс өлеңдерiн ғылыми тұрғыдан терең зерттеген сол

тұстағы бірден-бірШығыс халықтараның арасындағы алғашқы фольклоршы-ғалым.

Жас ұрпақ тəрбиесiндегi халық поэзиясының шағын түрлерiнiң бiрi үйлену салт

жырлары: жар-жар, сыңсу, беташар, қоштасу, естiрту, жоқтау-ғалым зерттеуіне

ерекше назарға iлiнген.

Зерттеушi ''Жар-жар'' жырының тəрбиелiк мəнiң айта келiп, бұнда ''қалыңдыққа

ақылды, өз шаңырағының iшiнде,ошақ қасында, жас бөпенiң бесiгi жанында деп

тоқтау айтады''-дейдi.''Сыңсу'' жырынын мəнiсiн түсiндiру барысында ол оқушы

қауымға қазақтың ескi əдет-ғұрпы жөнiнде,салт жөнiнде тарихи жүйеленген мағлұмат

бередi.Мəселен,қазақтың ескi ғұрпы бойынша жақын аталас адамдар қыз алысып,қыз

берiспеген. Сондықтан қыз алыс ауылдағы, алыс атаның адамына ұзатылатын болған.

Аса өнерлi қыздардың сыңсу өлеңдерi елiнiң,өскен ортасының жанында қалып,келер

ұрпаққа үлгi етiлiп отырғанын тағы басқаларын сөз етедi.

М.Əуезов ''Беташардың'' тəрбиелiк, тəлiмдiк мəнiне ерекше тоқталады.

''Беташар'' барысында қалындық өзiне арнай айтылған нақыл, ақыл-өсиеттi қас

қақпай, ұйып тыңдап, зердесiне сiңiруi керек.өйткенi, ''əр елдiң заңы басқа, жөнжосығы

басқа. Бұл елдiң заңы, жөн-жосығы қандай? Əр қауымның өзiнiң үлкен кiшiсi

бар. Бұл ауылдың қадiрлейтiнi кiм? Үлкен тұтып сыйлайтыны кiм? Жасты еркелетiп,

аялайтыны кiм? Қауымның жаңа мүшесi жас келiн осыларды топ алдында танып,бiлiп

алуы керек. Қауымның заңын, əсiресе ру iшiнiң отбасылық дəстүрiн бiлiп алуы,

бұзбайтын болуы керек….Ауылдағы жасы үлкен ағасы, жасы кiшi iнiнi, үйге түскен

қонақты көргенде келiн қандай болуға тиiс. Мiне,жас келiнге осының бəр-бəрi

тағылым түрiнде айтылады.'' Дəл осы дəстүрдiң болашақ отбасы тұтқасы болар

бүгiнгi жас қыздарымызға да тiкелей қатысы бар. Егер халқымыз болашақ келiн, үй

тұтқасы-ана санасына осыларды жастайынан сiңiрсе, бүгiнгi қоғамымызға мерез

болып отырған келiн мен ененiң қақтығысуы,ата мен келiнiң сыйласа бiлмеушiлiгi,

тiптi өзiнiң жарын да сыйлай бiлмеушiлiк болар ма едi. Бұларға қоса ажырасышылық,

тастанды бала, басқа да қоғамымыздағы күйкiлтiң iстердiң бiр шетi осы халық

дəстүрiн ұмытуымызда жатқан жоқ па екен?!

Қазақ фольклорында ''Қоштасу'' артына, өскелең ұрпаққа қалдырған өсиет

iспеттi. Сол себептен ажал келiп, өлiм сағаты соғар алдында қарт ата, аяулы ана

балаларымен, артында қалған етжақын туыстарымен, қимас достарымен

бақұлдасып,артына өсиет қалдырады, өмiрдi қиған зарын, жетпей кеткен мұра-тын,

асыл арманын айтады. М.Əуезов бұны бекер айтып отырған жоқ. Себебi, осындай

психологиялық толқу барысында айтылған өсиет көп жағдайларда халық жадында,

əсiресе жастар санасында мəңгi сақталады, олардан қолдау табады. Өсиеттiң өзгеден

ерекшелiгi де сол.

М.Əуезов пайымдауынша халық санасымен бiте қайнасып жатқан

''Қоштасудың'' мол тараған тақырыптарының бiрi-ел-жұртымен, туған жермен

қоштасуға байланысты туған нағыз халықтық тақырып. Бүгiнгi күнi осыны халық

педагогикасы тұрғысынан қалыптап, тарихи тұрғыдан түсiндiру үшiн де ауыз

əдебиетiнiң бiзге берерi мол.

Ғалым-фольклорист ауыз əдебиетiмiзде ''Естiртудiң'' мол ұшырасуын қазақ

халқының жан дүниесiнiң тазалығынан, қайғы көрiп, қаралы болғанға кабырғасы

64

қайысып, ауыртпалықты бiрге көтерiсетiнiн, оның адамның күйiнiш-сүйiнiштерiн

терең сезiнген сыпайыгершiлiгiн, көрегендiлiгiн танытатындығын түсiндiредi.

''Естіртудiң'' халық зердесiн тəрбиелейтiн тағы бiр тұсы мұнда поэтикалық образ үшiн

табиғат құбылыстары, жануарлар, тарихи тұспалдар алынады. Қайғылы хабар содан

кейiн барып естiртiледi.

Халқымызда əлсiздi, қаралыны,қайғылыны ерекше аяу, осындай кезде

ұйымшылдық,бiрлiк басым болған. Бұл əсiресе, қаралы шақта айтылатын жыр

''Жоқтау'' арқылы ұрпақ санасына ұғындырылған. Жоқтау өлеңде дүниеден қайтқан

адамның қадiр-қасиетi мадақталып, қазасының орны толмас өкінiшi, ауыртпалығы

айтылады. ''Жоқтаудың'' ерекшелгiн айта келiп, М.Əуезов: ''Қазақтың басқа

əндерiндей емес ''жоқтаудың'' өзiне тəн аянышы, қайғылы сазы болады. ''Жоқтаудың''

мейiлiнше əуездi, əсерлi əндерi түгел дерлiк қазiргi қазақ операларына ендi''- дейдi.

Халықтың сүйiктi ұлдарына, батырларына, солардың қазасына арналған, олардың

өмiрi мен iс-əрекетiн,ерлiгiн баян ететiн өте-мөте ежелгi кейбiр - ''жоқтауларды'' шын

мəнiндегi тарихымызды толықтырып тұрған деректер дей аламыз. Жоғарыда

аталғандардан басқа, автор бұл еңбекте дiни-салт өлеңдерi, арбау, бақсы сарыны

сияқты басқа жыр нұсқаларынан өзгешелiгi мол өлең-жырлардың, шiлдехана,

сүйiншi, наурыз, жарапазан, бата сияқты көптеген шағын өлең жырлардың туу, шығу

тарихынан оқырманды хабардар етедi.

«Ауыз əдебиетiнiң өлең-жырмен қатар дамыған ежелгi үлгiлерiнiң бiрi жəне

ұрпақ тəрбиесiнде өзiндiк орны бар-ертегiлер. Басқа халықтардағыдай, қазақ

халқының ауыз əдебиетiнде ертегiлер орасан мол орын алады. Ертегiлерге көршiлес

отырған елдердiң əсерi тиiп, алмасып отыруы əбден мүмкiн. Бiрақ басқа халықтардан

алмасып алынған сюжеттiк желiлер өңделiп, сұрыпталып, өзгередi, жаңа халықтық

негiз табады, яғни сол ертегiлердiң қазақша айтылатын нұсқалары туады. Сол

нұсқаларға қазақ халқының тарихы мен тұрмысына жас ұғым-нанымдардың, əр алуан

əлеуметтiк топтардың дүние тануы мен дүниеге көзқарастарының, экономикалық,

əлеуметтiк ерекшелiктерiнiң ықпалы тигендiгi даусыз» - дейдi Əуезов.

М.Əуезов пайымдауынша соның бəрiнде де негiзгi бiр ой бар, ол адамның

тылсым табиғат сырларын ашуға, өзiн қоршаған жадау ортадан алыстағыны болжап

бiлуге тыным таппай ұмтылуы. Бұл əсiресе жастардың талапты талпыныстарын

шындау, қиялын қанаттанды-ру, ерлiкке бастау үшiн аса қажет шарттар. Осы

тұрғыдан алғанда да оның тəрбиелiк мəнi орасан зор.

Ауыз əдебиетiнiң М.Əуезов жеке мəн берген келесi бiр түрi халықпен бiрге

жасайтын,мəңгi ескiрмейтiн мақал-мəтелдер. Онда өткендi бүгiнгi көзбен, болашақ

болжамымен қарау басым. Мақалды бүкiл халық жасайды, сондықтан көптiң пiкiрiн,

мұрат-мақсаттарын, ой-армандарын бiлдiредi. М.Əуезовтiң пiкiрiнше, мақалмəтелдердi

мазмұны бойынша үлкен екi салаға бөлуге болады. Олардың бiрiншiсi

педагогикалық идеалдан тəлiм-тəрбиелiк мұраттардан, екiншiсi тəлiм-тəрбиелiк

əсерлерден тұрады.


1. М.Əуезов .Жиырма томдық шығармалар жинтығы.16 том. 21 б.

2. М.Əуезов.Жиырма томдық шығармалар жиынтығы.12 том.25 б.

3. М.Əуезов.Жиырма томдық шығармалар жиынтығы.10 том.33 б

65

Накимжанова А.Х.

КГУ «СОШ № 11» г.Семей

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ПРИ РАЗВИТИИ

СЛОВАРНОГО ЗАПАСА И

ОРФОГРАФИЧЕСКОЙ ЗОРКОСТИ У УЧАЩИХСЯ МЛАДШИХ

КЛАССОВ

На каждого современного учителя возложена большая задача – воспитание

полноценно развитой, конкурентноспособной личности. А это значит, что наши

ученики должны иметь хорошо развитую речь - уметь доказывать,

аргументировать; уметь размышлять логически – анализировать, сравнивать,

делать выводы; должны быть целеустремлёнными, ответственными, иметь

активную позицию.

Одной из главнейших задач каждого учителя является развитие устной и

письменной речи, то есть умение передавать свои мысли грамотно, учитывая

требования, предъявляемые культурным, развитым обществом. Именно от

развития речи зависит уровень восприятий и передачи информации людьми.С

первых же дней обучения младших школьников уделяем много внимания

развитию речи: построение грамотных предложений, описание предметов,

явлений, передача чувств, эмоций, театрализованные представления, диалоги и

монологи.

Начинаем свою работу по развитию речи с выявления уровня развития речи

первоклассников. Затем составляется план работы по развитию речи (для

каждого класса составляется свой план, так как это зависит от подбора

учащихся). План составляется на каждую четверть отдельно после анализа

проделанной работы в предыдущей четверти с учётом промежуточных срезов

по пройденным темам.

Одним из видов работы по развитию речи в начальных классах является

пополнение словарного запаса через словарную работу.В практике школьного

обучения есть недостатки, препятствующие успешному усвоению словарных

слов. Одним из таких упущений является однообразная работа над словарным

словом. К другой причине можно отнести то, что при знакомстве со

словарными словами ребёнку отводится пассивная роль: слово предъявляется и

анализируется самим учителем. Учащимся предлагается лишь списать и

заучить его. Однако механическое заучивание слов утомляет ученика и не

формирует у него интереса к языку. Столь же неэффективно механическое

выписывание слов.Недостаточно, чтобы ученик познакомился с

грамматическим явлением, как таковым. Важно добиться того, чтобы знания

закрепились, чтобы ученик мог “переносить” их на другие явления языка.

Поэтому необходимо искать такой материал и формы работы, которые бы

привлекли внимание учеников, развивали интерес, вызывали удивление и

желание понять явление, будили мысль.

66

Поскольку игра занимает ведущее место в жизни младших школьников, то и

процесс усвоения необходимо строить так, чтобы процесс запоминания

проходил в игре.

Каждый учитель не раз сталкивается в своей работе с бесконечными ошибками

учеников. Это всегда очень обидно, порой опускаются руки. К тому же из года

в год чувствуется, что грамотность учащихся катастрофически падает. В чем

причина? Как научить писать без ошибок? Многие ошибки идут из начальной

школы. Поэтому, еще в начальной школе надо проводить словарноорфографическую

работу так, чтобы дети усвоили правильные написания и

могли пользоваться ими.

В своей статье я попытаюсь рассказать, как с помощью специальных

упражнений учащиеся самостоятельно определяют слово, с которым им

предстоит познакомиться на данном уроке, и сами формируют тему словарноорфографической

работы. Упражнения и задания составляются таким образом,

чтобы они могли обеспечить одновременно развитие внимания, памяти,

различные виды мышления, речи, наблюдательности и т.д. Такая организация

учебного процесса повышает интерес детей к изучаемому предмету.Предлагаю

некоторые виды работ над развитием словарного запаса и орфографической

зоркости у учащихся начальных классов.

1. Определите и назовите новое словарное слово, с которым мы

познакомимся на уроке. Для этого расположите прямоугольники в порядке

увеличения количества точек в каждом из них и соедините имеющиеся в них

буквы.

В : . З . Р ::. К :::. Т :: А : А :::

(слово: завтрак)

При выполнении данного упражнения у детей развивается устойчивость,

распределение и объем внимания, кратковременная произвольная память, речь,

мышление.

2. Назовите новое слово, для этого найдите прямоугольник с его первой

буквой и установите последовательность соединения остальных букв этого

слова.

А

П

А

С

У

К

Т

67

(слово: капуста)

Начинаем с прямоугольника, который выделен ярче, чем другие. Он самый

большой. Далее ищем поменьше и соединяем буквы, которые в них написаны.

3. Внимательно посмотрите на данную запись и назовите два слова, с

которыми мы с вами познакомимся на уроке.

К А О РТ Б О Е Ф Е Д Л Ь

(слова: картофель, обед)

Чтобы их определить, надо вначале соединить буквы, которые выделены ярче.

Затем соединить оставшиеся буквы.

4. Назовите два слова, с которыми мы познакомимся на уроке. Они

зашифрованы с помощью чисел.

1. слово: 11, 2, 15, 2, 6, 13.

2. слово: 15, 4, 5, 13, 9, 13.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

Ю И Д О Б Ц Е Ф К Ь Л Ж А Х С

(слова: лисица, собака)

При выполнении упражнения с символами, шифрами, кодами формируется

абстрактное мышление.

5. Посмотрите на изображенный квадрат и шифр к нему. Определите, какое

математическое действие надо осуществить с цифрами квадрата для выявления

букв, и если правильно произведете необходимые вычисления, то узнаете новое

слово, с которым мы познакомимся на уроке. В случае затруднения, можно дать

подсказку о виде математического действия: умножении.

1 6 7 8 9

2 Е Р

3 В

4 Ф Ь

5 А Л

Шифр: 24, 12, 21, 18, 35, 45, 32.

(слово: февраль)

При выполнении данного упражнения развивается память, мышление,

используются знания по математике.

6. Мысленно расположите квадраты по цветам радуги, соедините между

собой соответствующие им буквы и назовите новое слово.

М Р О П Д И О

(слово: помидор)

При выполнении данного задания используются знания по изобразительному

искусству.

68

7. Игра «Цепочка слов»

Я называю первое слово, а вы продолжите цепочку: каждое последующее слово

должно начинаться с последней буквы предыдущего. (записать 7-8 слов)

Береза, автобус, сахар, ребята, арбуз, завод, девочка, алфавит.

8. Игра «Грамматическая арифметика»

Внимательно посмотрите на пример, записанный из слогов, слов, букв и,

выполнив арифметические действия с буквами, прочитайте словарное слово,

зашифрованное в примере. Запишите полученные слова.

За+вода-а= … (ЗАВОД)

Дев+очки-и+а= … (ДЕВОЧКА)

Ве+село= … (ВЕСЕЛО)

По+суп-п+да= … (ПОСУДА)

У+чен+икра-ра= … (УЧЕНИК)

СА+погреб-реб+и= … (САПОГИ)

Ценность таких игр заключается в том, что на их материале можно

отрабатывать также скорость чтения, слоговой состав слова, развивать

орфографическую зоркость и многое другое. Главное – надо проводить

каждодневную, целенаправленную, разнообразную работу по усвоению

учащимися правописания словарных слов, результатами которой, станут

успехи наших учеников.

Список литературы:

1. П.А.Грушников «Принципы и содержание словарной работы в начальных

классах.»

2. П.А.Грушников «Орфографический словарь и методика работы с ним в

начальных классах.»

3. В.П.Козлова «Некоторые вопросы словарно – орфографической работы в

начальных классах.»

4. Л.П.Николаева, И.В.Иванова «Работа со словарными словами.

5. В.М.Кузнецова «Учимся работать со словарными словами.»

6. В.В.Волина «Попробуй отгадай»

69

Қалдыбаев Е. Қ.

С.Торайғыров атындағы жалпы орта білім беретін мектеп

Павлодар қаласы

ХИМИЯ ПƏНІН ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТҰРҒЫДАН ОҚЫТУ

Қазақстан Республикасының «Білім туралы Заңына» мемлекеттік

саясат негізінде əр баланың жеке қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы

жеке адамның дарындылығын дамыту секілді өзекті мəселелер енгізілген.

Білім берудің негізгі мақсаты – білім мазмұнын жаңартумен қатар,

окытудың əдіс-тəсілдері мен əр түрлі құралдарын қолданудың тиімділігін

арттыруды талап етеді. Осы мақсатты жүзеге асыруда ақпараттық

технологияны пайдалану əдісі зор рөл атқарады. Ақпараттық

технологияларды оқытуда қолдану – оқытудың ғылымилық, жекелік

тəсілі, көрнекілік сияқты маңызды дидактикалық принциперін іске

асырып, оның түрлі құралдары мен əдістерін оңтайлы үйлестіреді.

Көптеген жаңа технологиялармен қатар соңғы кездері химия пəні

сабақтарында ақпараттық технологиялар жиі қолданылуда. Заттардың

құрамы мен құрылымын, қасиеттерінің құрылымына тəуелділігін,

қасиеттері белгілі жаңа заттар мен материалдар алуды, химиялық

өзгерістердің заңдылықтары мен оларды басқарудың жолдарын зерделеумектепте

химия пəнін оқытудағы негізгі мəселелер. Заттар əлемін

(олардың құрамын, құрылымын, бір заттың басқа затқа айналуын)

зерделей отырып, оқушылар практикалық қызмет үшін тиянақты білім

алуы тиіс. Осыған байланысты компьютерлік бағдарламалар, интерактивті

тақта, электронды оқулықтар, мультимедия, интернет материалдарын т.б.

пайдалану күнделікті сабаққа өзіндік нəтижесін беріп отырады.

Химия –тəжірибелік ғылым. Химиялық тəжірибені жүргізу,

байқалған құбылыстарды бақылап, түсіндіру химиялық–сауаттылықтың

негізгі компоненттерінің бірі. Химиялық зертханада химиялық

жабдықтармен жəне заттармен жұмыс істеу, əр тəжірибенің арнайы

эффектілерін бақылау эксперименттің негізі. Алайда химияны оқытудағы

ақпараттық технологиялар виртуалды зертханаларда улы жəне жарылғыш

заттарды оқытуда ең қажетті құралдардың бірі.

Оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын ояту мұғалімнің сабақ

өткізу тəсіліне де байланысты. Қазіргі таңда оқудың интерактивті əдістəсілдері

өте көп. Педагогикалық ғалым мен озық тəжірибенің бүгінгі

даму деңгейінде белгілі болған оқыту əдіс-тəсілдерінің бəрін де еркін

игеріп, əрбір нақтылы жағдайларға орай ең тиімдісін таңдап алу жəне

олардың бірнешеуінің жиынтығын түрлендіре тиімді, үйлесімді əрі

шығармашылықпен қолдану- сабақтың сəтті өтуінің кепілі. Ақпараттық

технология негіздері тұлғаның химия пəнінен алған білім сапасы мен

70

сауаттылығын кеңейтуге жəрдемдеседі, мысалы: интернет сайты арқылы

жоғары деңгейдегі көрнекіліктерді пайдалануға болады. Заман ағымына

қарай сабаққа видео, аудио қондырғылары мен теледидарды, компьютерді

қолдану оқушының дүниетанымын кеңейтеді. Əсіресе, оқулықтағы

тарауларды қорытындылау кезінде оқушылар қосымша материалдар

жинақтап, білімдерін кеңейтіп, танымдық белсенділігін арттырып қана

қоймай, қисынды ойлау жүйесін қалыптастырып, шығармашылығын

дамытады [1].

Аймақтық химия компоненттерін оқытуда ақпараттық технология

мұғалімге төмендегідей мүмкіндіктер

береді:

-аудиовизуалды құралдарды қолдану оқу материалының мазмұнын

түсінікті, қызықты етеді;

-оқу материалын түрлі динамикалық суреттермен жан – жақты бірнеше

қырынан түсіндіруге болады;

-қарапайым жағдайларда қиындық туғызатын заңдылықтарды көрсетуге

болады;

-химиялық эксперименттерді виртуалды лаборатория арқылы көрсетуге

болады;

-оқушылардың білімін есепке алу мақсатында тез жəне тиімді жолмен тест

алуға болады;

-оқушыларды өзіндік жұмыс жəне анықтамалықпен жұмыс жасауға

үйретуге болады;

-оқушының жеке ерекшеліктеріне сай жағдай жасалады;

-ақпараттық мəдениеттің дамуына жəне ақпараттық құралдармен еркін

жұмыс жасауына ықпал жасалынады.

Жалпы дəстүрлі оқыту жүйесі мен АКТ қолданылған оқыту жүйесі

үлкен айырмашылықты көрсетеді. Басты айырмашылық мұғалім ретіндегі

рөлі өзгереді, АКТ қолданған сəтте бағыт – бағдар беруші функциясын

атқарады. АКТ сабақтың барлық кезеңінде пайдаланылады. Мысалы, жаңа

сабақты меңгерту кезеңінде материалды құрастыруға, оқыту үрдісін

өзектендіруге, тақырыпты слайд түрінде дайындау уақытты үнемдеуге

əкеліп оқушыларға тақырыпты тез жəне жеңіл түсінуге ықпал етеді. Бекіту

кезеңінде берілетін деңгейлік, танымдық тапсырмаларды слайд түрінде

əзірлеп, орындауға уақыт беріледі. Оқушыға өзін - өзі тексерту

мақсатында келесі слайдқа дұрыс жауаптары беріледі, яғни мұғалімнің де,

оқушының да уақыты үнемделеді. Тəжірибелік сабақта маңызы тіпті

ерекше . Себебі көптеген химиялық реактивтердің жетіспеуіне

байланысты кейбір тəжірибелерді көрсету мүмкін емес. Сондықтан бұл

тығырықтан шығуда бірден виртуалды лаборатория көмекке келеді.

Қайталау сабағында қай мұғалімге болмасын ақпараттың көптігі проблема

71

туғызады деп ойлаймын, осы тұрғыда мультимедиялық презентация,

компьютерлік бағдарламамен құрастырылған тест, т.б. тапсырмалар

оқушы білімін есепке алуда үлкен мүмкіндіктер ашады[2].

АКТ – ның мұғалім үшін тағы бір үлкен пайдасы оқушы білімін

дəстүрлі бақылау мен бағалаудан компьютермен бағалаудағы

артықшылығында. Мысалы:

-бағалаудың обьективтілігі артады;

-оқушы өз қателіктерін көреді;

-бағаны жұмыстың соңында ғана емес, əр тапсырма немесе сұрақтан кейін

(ұпай түрінде) көрсетуге болады;

-бағалауға аз уақыт кетеді.

Жаңа ақпараттық технологияның осы бір негізгі ерекшелігі – бұл

оқушыларға өз бетімен немесе бірлескен түрде шығармашылық жұмыспен

шұғылдануға, ізденуге, өз жұмысының нəтижесін көріп, өз-өзіне сын

көзбен қарауына жəне жеткен жетістігінен лəззат алуға мүмкіндік береді.

Ақпараттық мəдениет дегеніміз- тек компьютермен дұрыс жұмыс

істей білу ғана емес, кез-келген ақпарат көзін: анықтамаларды, химиялық

формулалар, сөздіктерді, теледидар бағдарламаларын т.с.с. дұрыс

пайдалана білу деген сөз.

Мысалы, бір ғана химиялық формуланың өзінен көп ақпарат алуға

болады. Химиялық формула-химиялық тілдің ең маңызды бөлігі болып

есептелінеді, себебі сол заттың химиялық құрамын ажыратып береді.

Жаңа технологияны меңгеру оқытушының рухани адамзаттық жəне

басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі

дамытып оқу-тəрбие үрдісінің тиімді ұйымдастырылуына көмектеседі.

Жаңа ақпараттық технологияларды химиядан үздіксіз білім беру ретінде

қолдану оқытушының дайындық деңгейі мен мамандық сапасына үлкен

талап қояды.

Қолданылған əдебиеттер:

1. Новые педагогические и информационные технологии в системе

образования. Под ред. Е.С.Полат. М.: Академия, 2000.

2. Гершунский Б.С. Россия и США на пороге третьего тысячелетия. М.:

Флинта, 1999.

3. Концепция модернизации российского образования на период до 2010

года.

4. Арцев М.Н. Учебно-исследовательская работа учащихся. Завуч, 2005, №

6.

5. Береснева Е.В. Современные технологии обучения химии. Учебное

пособие. М., 2004.

72

Балғабеков Қ. З.

«№25 жалпы орта білім беретін мектеп» КММ

Көкшетау қаласы

ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҰТЫМДЫ ҚОЛДАНУ

Қазақ тілі мен əдебиетін оқыту үрдісінде жаңа технологияны ұтымды қолдану

арқылы оқыту мен тəрбиелеудегі негізгі мақсат – баланың қабілетін ашу, соның

негізінде, ой-өрісін дамыту, белсенділігін арттыру, өзіне деген сенімін күшейту,

өзін-өзі тəрбиелеуге бағыттау. Дамыған елдердегі білім беру жүйесінде ерекше

маңызды болып табылатын мəселелердің бірі – оқытуды ақпараттандыру, яғни

оқу үрдісінде жаңа ақпараттық технологияларды қолдану болып табылады.

Қазіргі таңда да елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық қатарына

ақпараттық кеңістікті құру еніп, көкейкесті мəселе ретінде күн тəртібінен

түспей отырғандығы мəлім.

Жаңа ақпараттық технологияны ғылым мен технологияның бір аспектісі

ретінде анықтай отырып, оны қолданбалы информатика ұсынатын əртүрлі

техникалық құралдарымен құрылғылар көмегімен жинақтау, сақтау, іздеу,

өңдеу жолдары жəне əдістер жүйесі ретінде қарастырамыз. Олай болса,

ақпараттық технология (АТ) мақсаты қолданушының қажеттілігіне сəйкес

ақпараттық өнімді қолдану жəне сапалы құрастыру болып табылады:

- Ақпараттық технология əдістері мəліметтер қорының əдістері болып

табылады.

- Ақпараттық технология құралдары ретінде математикалық,

техникалық, ақпараттық жəне басқа құралдар шығады. Мысалы, Д.А. Пиварова,

Н.А. Панина мұғалімдердің жұмыс істейтін Омбы банк мектебінің тəжірибесі

оқыту барысында компьютерлік техниканың мүмкіндіктерін қолдану жақсы

нəтижеге жеткізетінін көрсетті.

Оқытудың компьютерлік технологиялары əдістерінің бірі – білім беруде

интернетті қолдану. Ол интернеттің өзі оқытудан тұрады. Оқытуды

интеграциялауда интернеттің байланыс мүмкіндіктері қолданылып, оның

шексіз ақпарат ресурстарын қолдануға ұмтылу қажет. Оның мəнісі мынада:

желінің ресурстары таным міндеттерін жүзеге асыруға қажет болып шықты.

Оны қолдану білім беру парадигмасын өзгертуге мүмкіндік береді: білімді

жинақтаудан бас тартып, кез келген ақпарат ресурстарын бар жағдайда ісəрекет

жолдарын меңгеру. Бұрынғы білім берудің əдістемесі қазіргі қоғамның

талаптарына жуап бере алмайды, ал оқытуда жаңа технологияларды қолдану

мектептің дұрыс бағытта дамуына жол ашады.

Е.В. Кирова білім беруде мынадай кемшіліктерді көрсетуде. Орта мектеп

əлі де ХХІ ғасыр білім стандартын құрайтын үш маңызды құрам бөліктерін

бере алмайды. Олар:

-ақпаратты таңдау жəне іздеуді жүргізу дағдысы;

-шет тілін білу;

-бастауыш қоғам түсініктерін білу.

73

Педагогтар ХХІ ғасырды жаңа ақпараттық технология кезеңі деп атайды,

қазір кез келген ақпаратты табу жолдары оңай. Сондықтан оқушыларды қажет

ақпаратты тауып, оны талдап ойластыруға үйрету - оқыту технологияларының

бір аспектісіне айналып отыр. Оқыту процесінде білім беру адамзаттың ортақ

мүлкіне айналған дəуірде өмір сүрудеміз. Бір елде жаңалық ашылса, басқа

жерде оны дер кезінде тез үйреніп үлгеруде. Біздің міндетіміз – дүниежүзіндегі

жаңалықтар мен дамуларды назарға ала отырып, одан да жақсысын, тиімдісін

ұсыну. Олай етпесек, көштен қаламыз. өйткені ғасырымызда барлық салада

даму өте жедел жүзеге асуда. Əрине, дамудың негізі – білімде.

Оқытудың жаңа технологиялары дамыған елдердегі білім беру жүйесінде

ерекше маңызды болып табылатын мəселелердің бірі – оқытуды

ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды пайдалану

болып табылады. Қазіргі таңда да елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық

қатарына ақпараттық кеңістікті құру еніп, көкейкесті мəселе ретінде күн

тəртібінен түспей отырғандығы мəлім.

Ақпараттандыру жағдайында оқушылар меңгеруге тиісті білім, білік

дағдының көлемі күннен күнге артып, мазмұны өзгеріп отыр. Мектептің білім

беру саласында ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы білімнің

сапасын арттыру, білім беру үрдісін интенсификациялау мен

модернизациялаудың тиімді тəсілдерін іздестіру жұмыстары жүргізіліп жатыр.

Бұл жұмыстардың тиімділігі мен нəтижелілігі бірнеше оқу-əдістемелік,

психологиялық-педагогикалық мəселелердің шешімін ғылыми: түрде негіздеуді

талап етеді. Оларды бірнеше бағыттарға бөлуге болады:

-оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды іске асырудың жүйелі ғылымиəдістемелік

жолын анықтау;

-оқушылардың тəжірибелік іс-əрекетінде ақпараттық технологияларды

пайдаланудың əдістемесін жасау;

-мұғалімдердің ақпараттық технологияларды меңгеру жəне оқу үрдісінде

пайдалану бойынша кəсіби біліктерін жетілдіру;

-оқушыларды білім, білік, дағдыны меңгеру үшін ақпараттық технологияларды

пайдалануға үйрету;

-мектептің материалдық-техникалық базасын нығайту.

Сондықтан білім беруді жаңа сатыға көтеру үшін тек білім мазмұны мен

оқыту əдістерін ғана емес, ақпараттық технологияларды кеңінен пайдалану

арқылы оқытуды ұйымдастыру формаларын да жетілдіру керек. Мұның өзі

мынадай оқу-тəрбие міндеттерін шешуге көмектеседі:

-оқу үрдісін дербестендіру. Мəселен, компьютер оқытуды нақты бір авторлық

бағдарлама бойынша жүзеге асыруға мүмкіндік береді;

-нақты əрекетке негізделген кері байланысты қамтамасыз етеді. Мəселен,

компьютер арқылы əрбір оқушы өзінің білімін бақылауға, тексеруге жəне

бағалауға мүмкіндік алады;

-материалды меңгеру жылдамдығын арттыруға болады.

Ендеше компьютерлік бағдарлама тек қана оқытуда ғана емес,

оқушылардың жалпы дамып жетілуіне, психикалық ерекшелігіне,

74

темпераментіне, ойлау қабілетінің дамуына, есту қабілетін дамыту жəне сөйлеу

тілін жетілдіруге де көп əсерін тигізеді деп сеніммен айта аламыз. Өйткені,

оқыту барысында жаңа технологиялық əдістерді пайдалану шəкірттердің

ойлана білу қабілеттерін дамытады, олардың білім сапасын жақсартады, ойөрісін

кеңейтеді, есте сақтау қабілеттерін өсіреді. Оқыту мен дамыту

əдістерінің екеуі де жеке тұлғаның қалыптасуына үлкен ықпал ететін маңызды

айғақтар болып саналады.

Білім беру технологиясы – оқу барысын жоспарлау, оқушылардан тест

алу жəне білім беру жүйесі ретінде мектеп іс-əрекетін басқару үшін жүйелі

тəсіл мен ілеспелі тəжірибелік білім жиынтығын құру. Оқыту технологиясы –

дидактикалық бағыт оптимальды жүйелердің принциптерін анықтаудың жəне

жасаудың, алдын ала сипаттамалары берілген қайталауға келетін дидактикалық

процестерді конструкциялауды ғылыми зерттеу аясы. Білім берудің негізгі

мақсаты қоғам талаптарына жауап бере отырып, қоғам өмірінің əр кезеңінде

қажеттіліктің өзгеріп, соған орай білім берудің де негізгі мақсаты өзгеруі

мүмкін. Стандартты білім берудің мақсаты, қарапайым сөзбен айтқанда,

оқушыны жан-жақты дамыту. Бірақ мақсат жалпылау мазмұнын алып кетеді.

Жақсы мұғалімге тəн қасиеттерді В. Сухомлинский төртке бөледі:

Мұғілімнің балаларға сүйіспеншілік сезімі болуы керек;

Өз сабағының ғылымдық негізін еркін меңгеруі, оған құштарлығы,

ғылымның даму бағдарына қанықтығы;

Психология мен педагогиканы білуі;

Кəсіби шеберлігі болуы керек.

Қоғамымыздың қазіргі даму кезеңі мектептегі білім беру жүйесінің

алдына оқыту үрдісін технологияландыру мəселесін қойып отыр. Оқытудың əр

түрлі технологиялары жасалып, білім беру мекемелерінің тəжірибесіне енуде.

Жаңа технологияны меңгеру тəрбиешінің интеллектуалдық, кəсіптік,

адамгешілік, рухани, азаматтық жəне де басқа көптеген адами келбетінің

қалыптасуына игі əсерін тигізеді. Өзін-өзі дамытып оқу-тəрбие үрдісін тиімді

ұйымдастыруына көмектеседі. Жаңа технологиялар теориялық тұрғыда

дəлелденіп, тəжірибеде жақсы нəтиже беріп жүр.

Жаңа технологияларды күнделікті сабақ үрдісінде пайдалану үшін, əр

тəрбиеші алдында отырған бүлдіршіндердің жас ерекшеліктерін ескере отырып,

педагогтық мақсат-мүддесіне сай, өзінің шеберлігіне орай таңдап алады.

Пайдаланған əдебиеттер тізімі:

1. Подласый И.П. Педагогика 1-том Минск-1996

2. Под.ред. П.И. Пидкасистого. Педагогика. Минск-1996.

3. Харламов В.Ф. Педагогика. Минск-1999

4. Əбиев. Ж. Бабев.С. Құдиярова.А. Педагогика. Алматы-2004

5. Дидактика В.А Ситаров под ред. В.А.Сластенина

6. Педагогика Ш.Дүйсенбекова

7. Педагогика Ж.Б.Қоянбаев

8. Жалпы білім беретін мектептегі педагогикалық процесс Н.Д.Хмель,К.С.

75

76

Кеншінбаева Т.У.

№64 мектеп-гимназия

Астана қаласы

ФИЗИКА ПƏНІН АҚПАРАТТЫҚ КОММУНИКАЦИЯЛЫҚ

ТЕХНОЛОГИЯЛАР НЕГІЗІНДЕ ОҚЫТУ

Физика пəнін оқыту үдерісі жағдайында білім берудегі интерактивті

технология - мұндағы интерактивті сөзі-inter (бірлесу), асt (əрекет жасау)

ұғымын білдіреді, сабақ барысында оқушының топпен жұмыс жасауға

қатыспауы мүмкін емес, бірін-бір толықтыратын, сабақ барысында барлық

оқушылардың қатысуын ұйымдастыратын оқыту барысы.Интерактивті

тақта (ИТ) - бұл компьютердің қосымша құрылғыларының бірі жəне де

дəріс берушіге немесе баяндамашыға екі түрлі құралдарды біріктіретін:

ақпараттың кескіні мен қарапайым маркер тақтасын біріктіретін құрал.

Бүгінгі күні бірнеше ИТ түрлері бар.

Физика пəнін оқытуда бағдарламалық - техникалық кешеннің

күрамына кіретін интерактивтік тақтаны оқытушыға сабақты қызықты

жəне динамикалық түрде мультимедиялық құралдар көмегімен

оқушылардың қызығушылықтарын тудыратындай оқуға мүмкіндік

беретін визуалды қор деп те атауға болады. Сабақты түсіндіру барысында

мұғалім тақта алдыңда тұрып, бір мезетте мəтіндік. аудио, бейне

құжаттарды DVD, СD-RОМ жəне Интернет ресурстарын қолдана алады.

Бұл кезде мұғалім қосымшаны іске косу, СD-RОМ, Web - түйін мазмұнын

қарастыру, ақпарат сақтау, белгі жасау тышқанды ауыстыратын арнайы

қалам арқылы жазулар жазу жəне т.б əрекеттерді жеңіл орынндай

алады.Интерактивті құралдарды сабаққа пайдаланғанда дидактикалық

бірнеше мəселелерді шешуге комектеседі:

пəн бойынша базалық білімді меңгеру ;

- алған білімді жүйелеу ;

- өзін - өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру;

- жалпы оқуға деген ынтасын арттыру

- оқушыларға оқу материалдарымен өздігінен жұмыс істегенде

əдістемелік көмек беру.

Физика пəнін игертуде бұл технологияны оқу материалын хабарлау

жəне оқушылардың ақпаратты меңгеруін ұйымдастыру арқылы, көзбен

көру жадың іске қосқанда арта түсетін қабылдау мүмкіндіктерімен

қамтамасыз ететін əдіс деп қарауға болады.Оқушылардың көпшілігі

естігенінің 5% жəне көргенін 20% есте сақтайтыны белгілі. Аудио жəне

видеоақпаратты бір мезгілде қолдану есте сақтауды 40-50 % дейін

арттырады.

Қазіргі кезде сабаққа дайындалу барысында мұғалім сабақ мазмұны

оқушылар үшін танымдылығы жағынан қызықты, əрі жаңаша өтуі үшін

өзінің бағалы уақытын қажетті материалды іздеу мен жүйелеуге

жұмсайды.Елбасы атап көрсеткендей «Қазіргі заманда жастарға

ақпараттық технологиямен байланысты əлемдік стандартқа сай мүдделі

жаңа білім беру өте қажет». Жас ұрпаққа білім беру жолында ақпараттық

технологияны оқу үрдісіне оңтайландыру мен тиімділігін арттырудың

маңызы зор.

Білім берудің ақпараттандыру процесі пəн мұғалімдеріне жаңа

ақпараттық технологияны жан-жақты пайдалану саласына үлкен талап

қояды.

-оқушының дайындық деңгейін, ынтасын жəне қабылдау

жылдамдығын ескеру арқылы жаңа материалдарды меңгеруге байланысты

оқытуды ұйымдастыру жəне оқыту процесіне интерактивті

құрылғылардың мүмкіндіктерін пайдалану

-оқытудың жаңа əдістері мен формаларын ( проблемалық,

ұйымдастырушылық іс - əрекетін компьютерлік ойындар жəне т. б.)

сабақта жиі қолдану.

-проблемалық зерттеу, аналитикалық жəне модельдеу əдістерін

қолдану арқылы классикалық əдістерді жетілдіру.

-жаңа ақпараттық технология құралдарын (жаңа типті компьютерлер,

телекоммуникация, виртуальды орта жəне мультимедия - технология,

интерактивті құрылғылар) пайдалану арқылы оқу процесінің материалдык

- техникалық базасын жетілдіру.

Бəсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру барлық педагогикалық

ұжымдардың бірігуінталап етеді. Əр оқушының болмысы арқылы

дамытушылық, шығармашылық ойлау, өз бетінше шешім қабылдау

қабілеттері қалыптасуы тиіс. Осыған орай оқытутехнологияларын

жаңарту, педагог мамандардың шығармашылық бастамасына қолдаужасау

талап етілуде. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы жаңаша оқытудың əдістəсілдерініздестіру

пəндік білім аймағында игерілетін білімдерімен

аныкталады. Мұғалім қазіргі замантехнологияларын игеру мəселесіне

көбірек көңіл бөлуі қажет. Ақпараттық коммуникациялықтехнологияны

пайдалану жөніндегі қызметтің мақсаты:

үйренушінің шығармашылық əлеуетін дамыту;

коммуникативтік əрекеттерге қабілетті болуды дамыту;

сараптамалық -зерттеу қызметі дағдыларын дамыту;

оқу қызметі мəдениетін дамыту;

оқу-тəрбие үрдісінің барлық деңгейлерін қарқындандыру, оның

тиімділігі мен сапасынарттыру;

77

қазіргі қоғамның ақпараттануымен байланысты пайда болатын

əлеуметтік тапсырысты өткізу.

Қазіргі заманда мектептерде пəн кабинеттері интерактивті тақтамен,

компьютермен жабдықталғандықтан біздің дайындап отырған оқушылар

ақпараттық технологиялармен жұмыс істеп, оны сабақта еркін пайдалана

алатын дəрежеде болуы керек.

Осыған орай оқыту технологияларын жаңарту, педагогикалық

мамандардың шығармашылық бастамасына қолдау жасау талап етілуде.

Жеке тұлғаны қалыптастырудағы жаңаша оқытудың əдіс-тəсілдерін

іздестіру пəндік білім аймағында игерілетін білімдерімен анықталады.

Қазіргі заманның мұғалімі - сабақ беруші емес, заманымызға сай

ізденімпаз, енбекқор, жаңашыл, үнемі өз білімін жетілдіріп, ізденіс

үстінде сапалы білім берудің жолдарын қарастырып отыратын жеке тұлға.

Ол сан қилы сабақ үрдісінде өз білімін дамытып отырады. Оқушыға

тақырыпты ашатын толыққанды сабақ жүргізу үшін, ұстаз ұдайы өз

пəнінің зерттеушісі ретінде жаңа білім беру əдістерімен қаруланып

отыруы қажет.Оқушыларды саралап оқытуда, əрбір оқушы өз

мүмкіндігіне қарай білімді терең игеріп, ой-өрісін кеңейтетіндей дағды

алады. Сонымен қатар оқушылардың шығармашылық қабілеттерін

дамытып, олардың бойындағы жасырын жатқан мүмкіндіктерді ашу

мұғалімнің міндеті.

Оқытудың интерактивті əдісі бойынша, табиғи құбылысты оқушының

жеке өмірлік тəжірбиесіне сүйене отырып, мұғалім оның бойында білім,

теория мен іс жүзіндегі құбылыстың байланысын ұғуға

бейімдейді.Физика- ғылыми білім беруде интерактивті құралдарды

қолданудың білімді игертуде оқушыларға берері көп. Оқу процесінде,

оның ішінде практикалық сабақтарда интерактивті құралдарды қолдану

мүғалімнің жеке тəжірибесіне, шығармашылық ізденісіне байланысты.

Интерактивті құралдар оқыту формасын ұйымдастыруды түрлендіруге,

дəстүрлі оқыту əдістеріне жаңа элементтер енгізуге мүмкіншіліктер

жасайды. Бұл оқушылардың пəнге деген қызығушылығын арттырады.

78

Камзанова Б.Д.

«Семей қаласының Д. Қалматаев атындағы мемлекеттік жоғарғы медицина

колледжі» КМҚК

М.О.ƏУЕЗОВ ƏҢГІМЕЛЕРІН МЕДИЦИНАЛЫҚ КОЛЛЕДЖ

СТУДЕНТТЕРІНЕ

ОҚЫТУДЫҢ ƏДІСТЕМЕЛІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қазақ халқының мəдени даму тарихында жазушы, драмашы,

публицист, зерттеуші, аудармашы əрі қоғам қайраткері Мұхтар Омарханұлы

Əуезовтің алатын орны ерекше. Осы ретте медицина колледжі студенттеріне

жазушы шығармаларының көркемдік, мазмұндық тағылымын оқытудың

жаңаша əдіс-тəсілдерін қажет етері анық. М. Əуезов – ауыз əдебиеті мен

классикалық əдебиеттің, батыс пен шығыс көркем сөз мұрасының озық

дəстүрін жете меңгеріп, қазіргі дəуірдегі қазақ əдебиетінің реалистік сапасын

арттыруға, əдеби тілдегі байытуға орасан зор еңбек сіңірген жазушы. Ұлы

жазушымыздың шығармашылығының бетпердесі көсемсөзден басталады.

Əсіресе, 1930 жылдары жазған көсемсөздерінде ұлт қамын жеген, ел

болашағына алаңдаған ойлары мен байламдарының мəні ерекше. Өзінің

болашақ романдарына апаратын жолды да осы көсемсөз арқылы дайындық

жасап барып, тауып отырды десек қателеспеспіз.

Өнер өмірден туатыны мəлім. Əуезовке біткен өнердің қайнар көзі

оның өзі таныған өмір десек, Əуезов шығармашылығындағы еңбір іргелі

тақырыптың басы, ірі идеясының бастауы – оның өнер жолының басындағы

очерк – эссе. Жазушы очерктерінің күрделі эволюциясы, публицистік

шеберлігінің шыңдалу кезеңдері арнайы зерттеуді қажет ететін мəселе.

Публицист ойынан туған əрбір очеркі өз заманының толғағын толғап, қазақ

елінің көкейкесті проблемаларын алға тартуға арналып отырады.

М. Əуезов очерктері көркемдігінің бір қыры – табиғаттың əсем де

сырлы суретін сала білуінде. Табиғат тұлғасын сомдауға, табиғат

көріністерін суреттеуге келгенде М. Əуезов талапты жаңа қырымен көрініп,

сұлу сөздерден салынған əсем көріністер шығармаға жан бітіріп қоя береді.

«Қарғалы совхозында өткізген төрт күн» очеркінің əр жерінде

кездесетін табиғат суреттері, қойлы ауыл көріністері жазушының жан

тебіреністерінен, жүрек түкпірінен қайнап шығып жатады.

«...Жолдың екі жағы қалың көк, бойлап шыққан жусан, ақ-қызыл гүл

атқан қалың шатыр. Ара-арасында бала күнде «қан қызы» деп қулайтын

қызыл қанат, қара оюлы үлкен көбелек болушы еді, дəл сол сияқтанып

жаңадан басын жарған қызғалдақтың үлкен қызыл гүлдері көрінеді. Жусан

басын изелткен салқын самал бұның да сабағын дірілдетіп, дірілдеген сайын

қанатын жалт-жұлт қағып отырған орнынан көтеріліп, ұшып жөнелетін

көбелекке ұқсай түседі. Кейде əлде қандай ұзақ жоталарға көзің түссе тұптұтас

толқынды қызыл торғын жамылғандай боп құлпыра қалады. Бұл –

79

тұтасып қалың біткен қызғалдақ жоталары. Анда – санда жалғыз – жалғыз

боп шашыраған үкі көзіндей сап-сары бəйшекшек жарық беріп қалады...»

(2,34-35). Осындағы тіл байлығы, тамаша теңеулер қызылды – жасылды

бояумен көз алдыңа табиғаттың өзін алып келеді. Тіпті, сол əсемдіктің

құшағынан шыға алмай шырмаласың да қаласың. Бала кезінен ауыл

табиғатымен бетпе – бет тілдесіп, əр тал гүлімен сырласып, ұшқан

көбелекпен бірге қанат қаққан жанның жазасындай əсер қалдырады.

Шығарманың енгізіп, əр жерінде əрлендіріп отыратын мұндай пейзаждар

Мұхтар Əуезов очерктерінде көп-ақ.

Қасиетті мекеннін əр нүктесі, тау-тасты қаламгер санасына тірі

шежіредей сөйлеп береді. Жолда көрген аңшылық оқиғаларын да Мұхаң

əдемі суреттерге ұластырады. Қазақ əдебиетін шырқау биікке көтерген

«Абай жолы» роман-эпопеясында жоғарыда көрсетілген жер-су, тау-тас

түгелдей кездеседі. Əуезовтің бұл очеркі үлкен шығарманың кішкене

баспалдағы тəрізді.

Осы тұста жалпы шығармашылық қызметін публицистикадан бастаған

М. Əуезовтің өзіне тəн жазу мəнерінің бет-пердесі ашылды. Жазушының

қашан да көлемді деректі əдеби шығармаға барар жолда сол тақырып

төңірегінде бірнеше көркем очерктер мен мақалалар жазатындығы.

Публицистиканы кесек əдеби дүниелерге бастайтын баспалдақ тұту - Əуезов

шығармашылығының ерекшеліктерінің бірі деуге əбден болады.

Очерктің «Талап та, тақырып та – тек мақта», «Қадімнен мəлім

Қаратауда», «Қаратау тажы - Кентау», «Баға жетпес қасиеттер жайында»

делінген тарауларында мақта үшін күрес қой өсіру мəселесі, Кентау

өнеркəсібінің қарқынды қимылы, оңтүстіктің шипалы сулы курорттары

туралы жазушы келелі пікірлер айтады, өз бағасын береді, алдағы

міндеттерін меңзейді (2,103).

Соғыстан кейінгі жылдары М.Əуезов қаламынан туған шоқтығы биік

публицисттік шығармасы – «Түркістан солай туған» очеркі. Жазушының

аталмыш очеркі тың туралы айтылған. Жазушы тың совхозының тыныс –

тіршілігіне байланысты ұтымды сюжет желісін тауып, бір – бірімен

жалғасып жатқан оқиғалармен əдемі өрібітеді. Алты тарауда бірнеше

адамдардың бейнесі сомдалады. Сол адамдардың кескін келбетін табиғат

көріністерімен суреттеу де қаламгер шеберлігін көрсетеді.

Очерк жанрының ең көне түрі-жолсапар очерктері туралы

Н.Чернышевский «Саяхат очерктері – бұл өзі ішінара саяхат, ішінара

жаратылыстану» (1.222) – деп тұжырымдаған.

М.Əуезов қаламынан туған очерктерінің қай-қайсысында болмасын

кездесетін терең де нəзік психологизм, өзгеше үнмен тіл көркемдігі, жаңа

сапа, ой – қиял жүйріктігі табиғи дарынымен тоғыса келіп, автордың

талантын паш етеді.

Мұхтар Əуезов 1897 жылы 28 қыркүйек күні бұрыңғы Семей

уезі,Шыңғыс болысында (қазіргі Семей облысы,Абай ауданы) туған.Оның

80

атасы Əуез де,əкесі Омархан да арапша оқыған сауатты да ауқатты да

адамдар екен,Мұхтарды жасынан ауыл мектебіне беріп оқытады.Баланың

сауат ашып,білім алуына олар,бір жағынан өздері де көмектеседі.Болашақ

жазушының жасынан көзі ашылып,орыс,қазақ мəдениетіне бірдей ықылас

қоюына көбіне-көп атасы Əуез айрықша еңбек сіңірген сияқты.Мұны

Мұқаңның өзі де естелігінде анық айтып жазыпты.Əуез Абаймен құрбы,дос

екен.Оның үстіне ауыл аралас,қой қоралас дегендей,көші-қонысы бір,көрші

болыпты.Əкесі он бір жасында,шешесі он алты жасында өлген Мұхтар ата

тəрбиесінде өсіп,ата нұсқауымен бала күнінен бастап Абай өлеңдерін,Абай

аудармаларын оқитын болған.Абай поэзиясының жəне сол арқылы қазақтың

ауыз əдебиеті мен орыс ақындарының асыл өлеңдерінің жастай жүрегіне

ұялауы Мұхтардың болашақтағы жазушылық жемісіне ұрық сепкендігі

даусыз.Ол ұрықтың қаулап өсуіне,шешек атып, жеміс салуына қолайлы

жағдай қажет еді.Міне,мұндай жағдайды оған жасаған немере ағасы

Қасымбек болыпты.Мұхтардың əкесі Омарханның ықтиярына

қарамай,Қасымбек немере інісін 1908 жылы Семейге апарып медресеге

берудің орына,болашақ жазушының бағына,сəті түсіп,орыс мектебіне

береді.Содан Семейде бес жыл қалалық училещеде төрт жыл мұғалімдік

семинарияда оқу-жас өспірім Мұхтардың орыс жəне Батыс Европа

əдебиетімен кең танысып,жазушылық ынта-ықыласының, үміт-сенімінің

арта түсуіне тағы бір себеп болған.Оқи жүріп,ол алғашқы қадамында

өлең,əңгімелер жазған сияқты.Бірақ олар тəжірибесіз жас талап автордың əлі

төселмеген қаламынан туған шикі шығармалар болса керек.Талантты

жазушының жұрт білетін тұңғыш туындысы – «Еңілік-Кебек»драмасы.Мұны

Мұхтар 1917 жылы,семинарияны бітірмей тұрып жазған.

Жиырмасыншы жылдардың бас шенінде М.Əуезов совет мекемелерінде

жауапты қызметтер атқара жүріп,баспасөз жұмысына да ат

салысады,бірнеше əңгімелер жазады.Соның ішінде ең көрнектісінің бірі-

1921 жылы жазылған «Қорғансыздың күні»атты əңгімесі.Бұл əңгіменің

М.Əуезов творчествосы үшін де жалпы қазақ прозасы үшін де мəні зор.

«Еңілік-Кебек» М.Əуезовтің драматургтік талантының жарқ еткен

бірінші көрінісі болса, «Қорғансыздың күні» де,сөз жоқ,оның прозаиктік

талантының бірінші көрінісі.Жазушы өмір бойы талантының осы екі қырын

егіз қатар ұстап өтті жəне кейін келе екеуінде де талай-талай құнды

туындылар қалдырды.

«Еңілік –Кебек» пен «Қорғансыздың күнінде»болсын немесе

жиырмасыншы жылдары жазған басқа шығармаларында болысн,жас

автордың күшті жағы да,əлі жетіспеген осал жағы да бірдей бой көрсетіп

отырды.Күшті жағы қайсы еді? Ауыл өмірін,ауылдағы тұрмыс,əдет-ғұрыпты

жақсы білетіндігі,халықтың тілі мен əдебиетіне жетіктігі,туған жерді кең

даланы шексіз сүйетіндігі,сонымен бірге

əділетсіздікке,озбырлыққа,надандыққа жаны төзбейтін сыншылдығы.Осы

жайлар М.Əуезов творчествосының алғашқы басқышында романтикалы

81

əсерлілік пен сыншыл өткірлікті жəне нəзік психологизмді өзінше

ұштастырып,өзіндік жазу машығын қалыптастырғанын

байқаймыз.Бұған,əрине ,оның жастай оқыған классикалық

шығыс,орыс,батыс əдебиеті үлгілерінің де қабаттас ықпалы болған.

Ал енді осал жағы қайсы? Ол- революция туғызған жаңа заман

шындығын,ұлы өзгерістердің заңдылығын дұрыс жəне жете түсінбеген

автордың дүние тану тұрғысының тиянақсыздығы,саяси-идеялық

көзқарасының қайшылығы.Бұл жағдай дарынды жазушының құлашын кең

жайып,өмір материалын терең қопарып,социалистік реализм аясында

шыншыл,шынайы шығарма туғызуына бөгет жасамай қойған жоқ.

М.Əуезовтің 1923-1928 жылдары бір қыс Ташкенттегі Орта Азия

мемлекеттік университетінде төрт қыс Ленинград университетінде оқып

мəдениетінің өсуііəдеби білімінің тереңдеуі оның жазушылық өнерінің

кемелденуіне елеулі себептің бірі болған сияқты.Бұл кездегі

шығармаларының ден көпшілігінде көркем түр кемелдігімен бірге

əлеуметтік сарын да салмақ ала бастайды.Мысалы, «Қараш-Қараш

оқиғасында» баста ұрлық істеп одан Жарасбай болыстың жалшысы, ұрысы

барымташысы болып жүріп зəбір көрген Бақтығұыл кедей (Жарасбай

барлық қылмысты осыған аударады) ақырында адамдық,таптық кек,намысы

оянып, Жарасбайды өлтіруге дейін барады,түрмеге түседі,түрмеде отырып

ендігі күресті орысша оқыған баласына мирас етеді.Əрине, бұл əлі жеке

бастың дара күресі ғана,бүкіл халықтық революциялық күрестен алыс.Əйтсе

де Бақтұғыл сықылды пысық,қайсар жігіттің əділетсіздікке қарсы істеген

кекке толы қайраты күрескер адам образын жасаудың бастама бір жолын

меңзегендей еді.

М.Əуезовтің суреткерлік шеберлігінің жаңа бір қырлары, жарқ етіп көз

тартқан тұстары- «Қаралы сұлу» əңгімесі мен «Көксерек» повесі.

М.Əуезов Ленинград университетінен кейін Ташкенттегі Орта Азия

мемлекеттік университетінің Шығыс əдебиеттері жөніндегі аспирантурасын

бітіріп Алматыға келіп,педагогтік жұмыспен айналысқан болатын.Оның

үстіне қазақ ұлт театрының əдеби қызметкерінің де ролін атқарған.Қазақ

фольклорынан институтта лекциялар оқи жүріп қазақ театры үшін орыс пен

батыс драматургтерінің классикалық шығармаларын аудара жүріп,М.Əуезов

келелі көп салалы творчестволық еңбекке кірісіп кетті.Осы бетте ол

отызыншы жылдардың өн бойында көптеген очерктер,əңгімелер, пьессалар

жазды.

Бұлардың барлығы дерлік совет заманының тақырыбына

арналған.Мұның қай-қайсысында болмасын ,жазушы жаңа өмірдің кескіннен

көрсетіп,жаңа адамның образын жасау мақсатын көздеген.

Сыншы Əуезов əдебиеттің сан жанрында еңбек еткен,қазір де ұлт

мақтанышына айналып отырған небір тамаша тұлғаларымызды

тəрбиеледі.Сүйегіне сөз сіңген Семейдің қара тілінің қазанында қайнап

шыққан шешен Əуезов ағыл-тегіл арындаған ой ағысының ауыздан

82

шыққанда да көркін кетірмеуге болатынын көрсетіп берді.Сері Əуезов

өмірді,өзіне соншалықты көп қиянат келтірген өмірді жан-тəнімен

сүюді,сезімінің қадірін білудің үлгісін көрсетті,қоғамнан заманнан көрген

қиянатының орнын махаббатпен,жан лəззатымен,тəн лəззатымен толтыра

білді.Жазушының «Мен махаббат мəселесінде чемпионмын» дейтін

басқалардан арзан мақтанатындай емес,өмірде бəрін көрген,бəрін

білген,бəрін сезген адамның,айналып келгенде мына жарық жалғандағы

жалғыз панаң жер құшағы сезім сұлулығы екенін басқалардан байыптырақ

бағамдаған адамның адал сырындай естіледі.

Дəл қазір,əрине,Əуезовше көсіліп жазу айрықша əспеттелетін заман

емес.Бұл заманда төрт томдық эпопея тұрмақ,бір кітаппен қайырылатын

романды түгесудің өзі талайға едəуір жүк.Бүгінде «Соғыс жəне

бейбітшілікті» жапа-тармағай оқып жатқан адам аз болар,бəлкім.Бірақ солай

екен деп сөз қадірін білетін жұрт адамзаттың көркем ойын байтақ ұлы

қаламгерлердің қадірін кемітпейді,бəсін түсірмейді.Біздің Əуезов,қазақтың

ұлы жазушы Мұхтар Омарханұлы Əуезов сондай суреткерлер санатынан.Біз

сол үшін де мақтанамыз.

Қазақ халқының мəдени даму тарихында жазушы, драмашы,

публицист, зерттеуші, аудармашы əрі қоғам қайраткері Мұхтар

Омарханұлы Əуезовтің алатын орны ерекше.

М.Əуезов - ауыз əдебиеті мен классикалық əдебиеттің, батыс пен шығыс

көркем сөз мұрасының озық дəстүрін жете меңгеріп, қазіргі дəуірдегі қазақ

əдебиетінің реалистік сапасын артттыруға, əдеби тілді байытуға ересен

еңбек сіңірген ұлы жазушы.

Мұхтар Əуезовтің казақ тілін байытуға қосқан орасан еңбегі мен оның

нəтижелерін үлкен екі арнада, екі бағытта, екі тарапта қарастыру қисынды.

Олардың бірі жəне негізгісі - оның жазушы ретіндегі лексика мен

фразеологиядағы,грамматика мен стилистикадағы табыстары жайлы;

екіншісі сөз қолданымға байланысты жазушының теориялық болжамдары

мен тұжырымдары, ұсыныстары туралы зерттеулер болмақ. Екінші мəселеге

қатысты азын-аулак ойларымызды қайталауды ретсіз санап, бірінші мəселе

төңірегіндегі қысқаша ой өрбітпекпіз.

Шығармаларынан тілдік құралдарды қолданудың тамаша үлгілері көзге

түседі. Қайсыбір суреткерлердің сөз қолданудың санаулы түрлерімен

шектелетіні бар.Айталық, біреулері метафораны үйіп-төгіп пайдаланады да

троптың басқа түрлеріне соншалықты мəн бере бермейді; екіншілері

сөзжасамға қабілетті келеді де, көркемдік құралдардың өзге түрлері бəсеңдеу

таныла береді; енді біреулер і"өз аулының тіліне" көбірек көңіл бөліп,

суреткергеқойылатын шарттарды тең ұстамайды. Ал М. Əуезовтің ұлылығы

сөз қолданудың əр тараптылығынан, əр сөйлемнен байқалып отырады.

Демек, М. Əуезов туындыларында мағынасы көмескі сөздерді жаңарту да

бар,жалпы қолданыстағы сөздердің былайғыларға біліне бермейтін сырын

ашу да бар, синоним, антоним, >омонимдердің ішкі мазмұнын дəл тану да

83

бар, тосын сөз тіркесі мен дағдыдан тысқары қосымша жалғау да бар, əр

кейіпкердің аузынан айтылатын аңғал сөз де, ұлағатты ой да бар жəне

осылардың бəрі өз орнында өте бір қисынмен жарасымын тауып отырады.

Сөйтіп, Мұхтар Əуезов - көркемдік делбесін тең ұстаған ұлы сөз зергері.

М. Əуезов шығармаларында көпшілікке түсініксіздеу сөздер мен сөз

тіркестерінің(зымғап барады, дүрк, қаржасу,қыңратқымау, серімастану т.б.)

кездесіп отыруы – табиғи құбылыс: Байтаста үн жоқ, өз бетімен зымғап

барады. letter-spacing:-Ырғызбайдың жиырма ауылы тағы да дүрк көшті

(Абай, I ) əлде «əн» деп, "сəн" деп, осы жаз бойы өзің сер імастанып бүркеп

отырмысың? (Абай жолы)

Жазушы Ғ. Сланов Мүқаңның "мысық жеген шектей" деген сөз орамын

мысалға келтіреді. Əр сөзді қалт жібермей, зердеге салып жүретін ақын М.

Əлімбаевтың естелігінде Мұқаңның фармацевпен де, гидротехникпен де,

агрономмен дс сол мамандықтардың терминдерін қолданып еркін сөйлесе

беретінін өнеге тұта жазады. Демек, Мұхтар Əуезов сияқты заңғар тек

шығарма жазу үстінде ғана емес, қаламнан қол босағанда да ана тілінің мол

қазынасын барынша пайдаланып, тілдің мəдениеті мен байлығын арттыруға

бар мүмкіндігін жұмсай жүргеніне көз жеткізуге болады. Демек, сөз қадірін

оның қуатын ешқашан естен шығармағы былай тұрсын, бүкіл болмысымен

осы мақсатта тіршілік еткені білініп тұрады. Сондықтан да қазақтың зиялы

ұлдарының бірі І. Омаровтың "Мұқаңды ең алғаш сөзінен танығам, ал сөзді

ең алғаш Мұқаңнан танығанмын" деуі көп адамды ойландырса керек-ті [5;

48].

Қорыта келгенде, медициналық колледж студенттеріне жазушы,

академик, тұңғыш драматург, талантты романист, білгір сыншы, белгілі

қоғам қайраткерінің шығармашылық мұрасының көркемдік-эстетикалық

табиғатын таныту қашанда өзекті мəселлердің қатарынан орын ала бермек.


1. Айтматов Ш. М. Əуезов əлемі. – Алматы: Жазушы, 1997. – 198 б.

2. Əуезов М. Жиырма томдық шығармалар жинағы. – Алматы: Жазушы,

1979. – 320 б.

3. Əуезов М. Абай жолы. – Алматы: Ғылым, 1988. - 490 б.

4. Ахметов З. Даналық шыңы //Егемен Қазақстан. –22 наурыз, 1996.

5. Асаубаева А. Қилы заман хикаясындағы қаһарман хал-ахуалы //Қазақ тілі

мен əдебиеті. – 1997. - № 5-6. – 47-51 б.

84

85

Абикенова Л.Т.

Alikhan Bokeikhan University

Семей қаласы

АҒЫЛШЫН ЖƏНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНДЕГІ ЭТНИКАЛЫҚ

СТЕРЕОТИПТЕР

Этнонимдердің тілдік табиғатын жан-жақты ашу, олардың мəдениетаралық

тілдік қатынастағы рөлін айқындау, ағылшын жəне қазақ тілдеріндегі

этнонимдердің лексика-семантикалық өрістегі орнын белгілеу, этнонимдердің

сөзтудырушылық модель, лақап атаулар моделі ретіндегі критериилерін негізге

ала отырып, этнонимдерді жіктеу, этнонимдердің сөзтудырушылық

мүмкіндіктерін қарастыру арқылы олардың тілдің сөз байлығын дамытудағы ролін

айқындау сияқты мəселелер қазіргі тіл біліміндегі маңызды мəселелер қатарынан

орын алады. Сондай-ақ тілдегі этнонимдер арқылы қалыптасқан этникалық

стереотиптер мен этникалық коннотацияны тілді қолданушыларды қабылдауы мен

олардың дамуы ерекше зерттеуді қажет етеді.

Лингвистикада этнонимдерді жалқы есімге немесе жалпы есімдер қатарына

жатқызу туралы көзқарастар əлі бір ізге түспеген мəселе болып табылады.

Сонымен қатар қала немесе жергілікті мекен аттарымен аталатын этникалық

аталарды этнонимдер деп тану мəселесі де осылайша екі түрлі көзқарасқа

негізделеді. Қолданылып жүрген терминологиялық атауға байланысты да даулы

пікірлер орын алады. Бір құбылыстың əр түрлі терминдік атаумен берілуі бұл

мəселенің толық ашылуына кедергі келтіреді. Мысалы, түрлі ғылыми зерттеулерде

«этноним» – «этникон», «этникон» – «эктоэтноним», «этникон» – «микроэтноним»

– «катойконим», «автоэтноним» – «эндоэтноним»деген терминдер бірінің орнына

бірі жұмсалып жүр.Мұның өзі тіліміздегі этнонимдерді əлі де тереңірек

зерттеудің, жүйелеудің қажеттігін көрсетеді.

Бұл проблемаларды тіл білімінің саласы этнолингвистика зерттейді. Ұлттық

өмірдің айнасы болып табылатын тіл арқылы халқымыздың тұрмыс-тіршілігін,

мəдени-рухани өміріндегі, кəсіби шаруашылығындағы көптеген құбылыстардың

сыры айқындалады. Тіл мен мəдениеттің қарым-қатынасын зерттеу, сөз жоқ,

ғылым үшін қажетті. Этнолингвистика пəнаралық ғылым саласы болғандықтан ол

тілге тікелей (лингвистикалық) немесе жанама (қоғамдық-элеуметтік) қатыста

болып келетін пəндердің екеуімен де ыңғайына қарай үйлесіп, этнос болмысын

танып-білуге кажетті əр пəннің өз тұрғысынан айқындап, саралап үлгерген

деректерін өз елегінен өткізіп, өзінше пайымдап, пайдалануға тырысады (1).

Этнос болмысын, ұлттық бітімдісаралаудың этнолингвистикалық қағидалары

ретінде "этнос жоқ жерде тіл болмайды, тілсіз этнос болмайды. Тіл мен ұлт

біртұтас", "Тіл – сөйлеу арқылы ойды жеткізу үшін тұрақты қайталанып отыратын

рухтың күйі. Демек əp6ip ұлт өз тілінің шеңберінде ғана ұлт бола алады"

(В.Гумбольдт) деп келетін ғылыми тұжырымдар басшылыққа алынады.

Этнолингвистика тіл əлеміндегі этнографизмдерді (жеке сөздер, баламалар,

тұрақты теңеулер, фразеологизмдер, макал-мəтелдер, қанатты сөздер, жұмбақтар

т.б.) сатылы, жүйелілік қатынаста қарастырып, этнолингвистикалық жұмыстың

түpi мен мақсатына, жинақталған материалдардың мазмұнына қарай когнитивтік

лингвистика, социолингвистика, лингвомəдениеттану, этнопсихолингвистика

сиякты интегративті пəндердің əдіс-тəсілдерін қиюластыра қолданылады. Тілдік

материалдарды этнолингвистикалық тұрғыдан нақты талдау барысында тіл

салыстырмалы-тарихи, салғастырмалы-типологиялық, ареалдық сияқты дəстүрлі

əдістерге, этимологиялық, семасиологиялық талдауларға жүгінеді.

Этнолингвистиканың пайда болу, қалыптасу тарихындағы шетел

ғалымдарының (В.Гумбольдт, Э.Сепир, Б.Уорф, К.Бюлер) ғылыми пікірлері, "тіл

жəне адам", "тіл жəне мəдениет", "тіл жəне этнос" жөніндегі лингвофилософиялық

концепциялардың маңызы зор.

Этнонимдер ұлт, халық атауы бола отырып, сол халық туралы белгілі бір

ақпараттарды бере алады. Мұндай ақпараттар қатарына халықтың шыққан тегі,

қалыптасуы, сыртқы келбеті, тілдік ерекшеліктері, əлеуметтік деңгейі жатады. Бір

ұлт өкілдерінің келесі бір ұлт өкілдерінің ерекшелік белгілерін өзгеше, бөтен,

түсініксіз қасиеттер ретінде қабылдауы заңды құбылыс. Этностереотиптердің

қалыптасуына осы «өзім –өзге» түсінігі негіз болады.

Этностереотиптерді қалыптастырушы құралдар қатарына этнонимдер де

енеді. Сонымен қатар этностереотиптер ауыспалы мағына береді жəне тұрақты

тіркестерден болады. Ал белгілі бір ұлт өкілдерін сипаттаудың ерекше тəсілі

ретінде этникалық лақап аттарды атауға болады. Этникалық лақап ат – бір ұлт

немесе халықтың, этникалық топтың ресми емес атауы. Мұндай атаулар сол ұлт

өкілдеріне тəн əр түрлі белгі, қасиеттерді қамтиды. Лақап этнонимдердің

семантикалық құрылымына рационалды бағалауыштық компонент негіз болады.

Мұндай атаулардың қалыптасуы кездейсоқтық емес, атаудың объектісіне белгілі

бір қарым-қатынасты білдіру үшін пайда болады. Мұндай атаулардың неготивті

бағалауыштық мəнде болуы жиі кездеседі. Алайда жағымды бағалауыштық

компонентті жəне коннотациясыз лақап этнонимдер де көптеп ұшырасады. Қазақ

жəне ағылшын тілдерінде мұндай этнонимдердің 3 тобын көрсетуге болады:

1. Негізгі этнонимдерден қалыптасқан:

а) қысқарту арқылы (Abo = Aborigine – абориген);

б) қосымшалар арқылы, кейде түбірдің өзгеріске түсуі арқылы (Angeleno –

Лос-Анджелес тумасы).

2. Шетелдік сөздерден жасалуы (bimbashi – түрік офицері).

3. Антропонимдерден жасалады:

а) андронимдерден (Babbitt – герой одноимённого романа Синклера Льюис

романының кейіпкері);

б) гигонимдерден (AuntJemima = AuntJane – жағымпаз негр əйелі).

Мұндай атаулар ұлттың, халықтың əртүрлі беліглеріне сүйеніп жасалады.

Оларды төмендегідей саралап көрсетуге болады:

1. сыртқы келбеті (Black – негр, қара тəнділер,қазақ тілінде ауызекі тілде

қолданылатын аққұлақтар-орыстар, қысық көзділер –қытайлар)

2. Өсімдік, жануарлар атауы (Badger – борсық, Висконсин штаты

тұрғындарының лақап аты).

3. Тархи оқиғалар (contraband –босқын негр).

4. өмір сүру ерекшеліктері (beachcomber – тынық мұхит аралдарына жұмыс

бабымен келген ақ нəсілді тұрғыны).

86

5. Тұрмыстық ерекшеліктері, пайдаланатын тағамдары, киімдеріне

байланысты (bean-eater –Бостон тұрғындарының лақап аты, бұршақ жегіштер,

айырқалпақтылар - қырғыздар).

6. Тұрғылықты мекені (antipodes –біздің антиподтар, австралиялықтар мен

жаңа зеландиялықтардың лақап аты).

7. Тілдік ерекшеліктер(Taffy < Davy + валлийакценті).

8. Ұлттық эмблема, символ (Kiwi –жаңа зеландиялықтар).

Мұндай этнонимдер көбінесе ауызекі тілде қолданылады. Сонымен қатар,

көркем əдебиет пен публицистикалық стильде жұмсалады. Мұндай этнонимдердің

көпшілігі эвфемизмдерден болады.

Қазақ тілінде этнонимдерден яғни ру-тайпа атауларынан қалыптасқан көптеген

тұрақты тіркестер бар. Олар ұлттық құндылықтарды бойына жинақтаған тілдік

қорды байытуға өзіндік үлес қосатын, көркемдігімен, бағалауыштық,

ақпараттылық сипаттарымен көзге түсетін ерекше тілдік бірліктер болып

табылады.

Қазақ тілінде этнонимдерден болған тұрақты тіркестерден, мақал

мəтелдерден сол ұлт, этникалық топ өкілдеріне тəн мінез-құлықтық т.б. сипаттар

анық көрінеді. Мысалы: отын таусылса тоғай бар, мал таусылса Мамай бар;

божбаннан жегжатың болса, қарның ашпас; қымыз ішсең, қызайға барып іш ,

жəдік, жəнтікей кісі өлтірсе, қарақас, молқы құн төлейді; шақырмаған тойға бір

үйлік мұрын келеді т.б.

Əр рудың өзіне ғана тəн, ел арасында орныққан мінез-құлық ерекшелігі осындай

этнонимдер қатысқан тұрақты тіркестерде беріледі. Мысалы, қисая қалса, қыржы

болғанықыржының қыңырлығын, Садырмысың, мінезің шадырмысың?мəтелі садыр

руының мінез-құлқын аңғартса, Тұз еккен Малтүгел; үйдегі өгіз бұзаулапты – деген

Малтүгел. Құлақай қудеген қолданыстар малтүгел руының аңқаулығын, сенгіштігін

білдіреді, құлақайдың қулығын аңғартады.Мұндай тілдік қолданыстар ұлттық

дүниетаным, болмысы, ұлт менталитеті, мəдениетінен ақпарат береді. Бұл тілдік

бірліктер этнотанымдық, этнологиялық, этнолингвистикалық белгілерімен

ерекшеленеді жəне белгілі бір тарихи-əлеуметтік жағдаяттарды тілдік дереккөз

ретінде көрсете алады.

Кез келген тілдегі этнонимдер өзгеріске түсе бермейді жəне барлық

этникалық топ лақап атқа ие бола бермейді. Бұл лақап атқа ие болған ұлт

өкілдерінің өзгелерден көзге түсетін ерекшелік белгілері мен тарихтағы орнына

байланысты қалыптасады.

Қазақ тіл білімінде тілдің сан қырлы сипатын ашуда көп еңбек сіңірген ғалым

Ə.Т. Қайдар: “Этнолингвистика көбіне-көп тілдің аккулятивті қызметін зерттеуге,

этнос тілінің байлығын мүмкін болғаша толық қамти отырып, оның ішкі

мазмұнына терең үңіліп қыр-сырын анықтай түсуге бағдарлайды. Өйткені тіл

фактілері мен деректері- тұла бойы тұнып тұрған тарих. Сондықтан этностың

өткендегі тарихы мен этнографиялық байлығын біз ең алдымен содан іздеуіміз

керек”,-дейді[1, 62]

Лақап этнонимдердің ерекшеліктері туралы: «Прозвищные этнонимы

(этнические прозвища) отражают распространённые в обществе этностереотипы и,

таким образом, играют важную роль в процессе межкультурной коммуникации.

Владение информацией об этностереотипах является необходимым условием

87

соблюдения правил политической корректности и, как следствие, позволяет

избегать коммуникативной неудачи при общении с представителями разных

этнических культур» [2] деген пікірді де ескерген жөн.

Қазақ тіліндегі этнонимдерді бірнеше топтарға жіктеуге болады. Қазақ

тіліндегі этнонимдерге ұлт, халық атаулары, ру, тайпа атаулары жатады.

Этнонимдердің қалыптасуы халық тарихымен тығыз байланысты.

Кейінгі уақытта этнонимдердің ауыспалы мағынада қолданылуы ерекше

көзге түседі. Бұл этностереотиптерді берудің қолайлы тəсілі болып табылады,

себебі олар сол ұлт өкілдерінің қоғамға кең тараған ерекше белгі, мінезқұлықтарын

қамтиды. Жағымды коннотацияға ие лақап этнонимдер ерекше көңіл

аударуды қажет етеді. Себебі олар ауызекі тілде қолданылмайды, тек көркем

əдебиет стилі мен публиццистикалық стилде ұшырасады: children of the East –

сыны Востока; child of the forest – сын лесов, индеец; the circumcision – иудеилер,

еврей; the City –ағылшын коммерциялық ортасы; brave – үндіс жауынгер;

Continental –Үндістан немесе Пəкістаннан келген иммигрант; depressed classes –

«обездоленные» (Үндістандағы оқшауланғандар). Осылар тəріздес этнонимдер –

тілде сирек кездестін құбылыс.Этнонимдердің тағы бір тілдік қызметі оның

сөзтудырушылық мүмкіншілігі. Бұл тұрғыда этнонимдердің кісі аттарын жасауға

негіз болатынын айтуға болады. Этнонимдердің кісі есіміне негіз болу заңдылығы

- түркі тілдерінде кездесетін кұбылыс. Мысалы Арғынбай, Адай,Найманбай (Əсет

Найманбаев т.б.), Қоңыратбай (Ə.Қоңыратбаев т.б.), Алшынбай, Жаппас т.б.

есімдер ру-тайпа атаулары негізінде қалыптасқан. Қазақ тілінде ұлттық

киімдердің соның ішінде бас киімнің атауларының этнонимдер негізінде

қалыптасқанын проф. Е.Жанпейісов М.Əуезов шығармашылығы тілі негізінде

нақты көрсеткен: жекей тымақ, керей тымақ, қаракесек тымақ, найман тымақ,

сегіз сай уақ тымағы, төрт сай аласа төбелі тобықты тымағы.

Этностереотиптер тарихта болып жатқан əртүрлі оқиғаларға, əлемдегі

əлеуметтік жағдайларға байланысты өзгеріске түседі. Сол арқылы этнонимдер

этникалық топтар, халықтар арасындағы тарихта болған əр түрлі қарымқатынастарды

білдіруге қызмет етеді.


1 Қайдар Ə. Қазақ тіл білімінің өзекті мəселелері.

2 Шен Д. А. Изучение этнонимики как неотъемлемая часть иноязычной

подготовки современного специалиста // Иностранный язык как индикатор

качества подготовки современного специалиста: Сборник статей по материалам

конференции. – Нижний Новгород: НФ ГУ-ВШЭ, 2007. – С.157-160.

88

89

Қожахметова Г.Б.

Alikhan Bokeikhan University

Семей қаласы

АХМЕТ БАЙТҰРСЫНҰЛЫНЫҢ ƏДІСТЕМЕЛІК МҰРАСЫ

А.Байтұрсынұлының қазақ тілін оқыту мəселелеріне қатысты «Оқу құралы»,

«Тіл – құрал», «Методика мəселелері», «Баяншы», «Тіл – жұмсар», «Қай əдіс

жақсы» т.б. еңбектері қазақ тілі мен əдебиетін оқыту əдістемесінің

қалыптасуымен дамуына қосылған үлкен үлес. Бұл еңбектер əлі күнгі маңызын

жойған жоқ. Ахмет Байтұрсынұлының əдістемелік мұрасын бүгінгі

жаңартылған білім беру мазмұнында жаңаша қолдануға əбден болады.

«Ағартушы-ғалым қазақ тілінің грамматикасы – фонетика, морфология, синтаксис

салаларын бүтін бірлікте алып, ұлттық тіл ғылымын жасады. Ғалымның

өзі айтқандай, тілдің əуелі грамматикалық ілімін қалыптастырудан, сонан соң

грамматикалық құрылымын зерттеп-зерделеуден басталған. Мұны

замандастары «Ақаң түрлеген ана тілі», «Ақаң салған əдебиеттегі асыл сөз» деп

əспеттесе, бүгінгі тəуелсіздік кезеңнің ғалымдары қазақ тіл біліміндегі

«Байтұрсынұлы бастаулары» деп жүр [1].

ХХ ғасыр басында ғалым түрлеген əліпбидің ұлтты сауаттандырудағы

маңызы ерен болды. Сол замандағы қазақ оқымыстыларының алдына қойған

ұлы міндеттердің бірі – халықтың сауатын ашып, ояту еді. Осы мақсатта

қыруар іс атқарған реформатор-ғалым Ахмет Байтұрсынұлының Қазақ əліпбиін

жасауын лингвист-ғалым Құдайберген Жұбанов жоғары бағалаған. Қ.Жұбанов

кеңестік заманда ЖОО-да оқыған дəрістерінде Байтұрсынұлы оқулықтарының

1-ші сыныптан жоғары дəрежелі мектептерге дейін бəріне жарайтынын, «Тіл –

құралымен» оқытуға тыйым салынса да мұғалімдердің кəдесіне асып жүргенін

айтқан екен. Түркітанушы ғалым Қ.Жұбанов қазақ əліпбиінің қалыптасуын

тереңдеп танытуда Ахмет Байтұрсынұлына дейін де түрлі əліпбидің қолданыста

болғанын, Ыбырай Алтынсарин түзген əліпбидегі кейбір «кемшіліктерді»

Ахметтің түзегенін, сөйтіп, ескі əліпбиді қазақы танымға бейімдей отырып,

«қосар дыбыстарды жаңадан енгізді» деп, қазақ тіл білімінің қалыптасуы мен

даму сатысына сүзгі сараптаулар жасайды [2].

А.Байтұрсынұлының «Оқу құралы. Қазақша алифба» оқулығы 1912 жылы

Орынборда жарық көрген. Автор «Балалар, бұл жол басы даналыққа» деп

басталатын «Тарту» атты ғибратын оқулықтың беташары ретінде ұсынады.

Кітаптың бірінші бетінің үстіңгі оң жағына Құран сөзі: «Би-исми-иллаһирахмани-раһим»

орналастырылған. Əрі қарай қазақ əріптері рет-ретімен

беріледі де, əрбір харіптің тұсына таңбасы жəне сол таңбаның атауы жазылады.

Жəне төменгі жағына оқытушыға нұсқаулығы қатар ұсынылады. Сонымен

бірге, соңына қысқа əрі нұсқа оқушының ұғымына сай, түсінігіне ылайықталған

қысқа мəтіндер берілген.

Ағартушының «Тіл – құрал» оқулығы негізінен, үш жылдыққа арналып, əр

жылғы сыныптарға жеке-жеке жазылған құрал. Бірінші тіл танытқыш кітап:

Дыбыс жүйесі мен түрлері (1914), екіншісі: Сөздің жүйесі мен түрлері (1914-

1915), үшіншісі: Сөйлем жүйесі мен түрлері (1923). Əдіскер ұстаз оқулықтың

не себепті үш жылға бөлінгенін түсіндіре отырып, 1-ші жылы оқытылатын

бөлім тілдің негізі болғандықтан, оқытушылар алғашқы жылы балаларға

харіпті нық үйретулері керектігін ескертеді. Бірінші оқулықта əріптер, буындар,

əріп туралы ережелер, қазақ тіліндегі сөздердің тұлғалары оқытылса, жеткілікті

екенін айтады. Дүниедегі жұрт тілінің негізі үшке: Түбіршек, жалғамалы,

қопармалы болып бөлінетіні, ал, қазақ тілінің қай топқа жататынын əрі оның

негізгі ережелерін түсіндіріп береді. Сонымен қатар, қолданылуға тиісті əдістəсілдердің

қандай жолмен оқытылуы керектігін өте жеңіл ұғынықты етіп

түсіндіреді. Оқулықтың тақырыбы қарапайымнан күрделіге қарай оқыту тəсілі

сатылана қолданылып, кітаптың екінші, үшінші жалғасы жазылды.

Əдіскер ұстаздың «Баяншы» атты мектеп мұғалімдері үшін жазған

нұсқаулығы1920 жылы жарық көрген. Ағартушы-ұстаз өзінің 14 жыл бойы бала

оқытқан тəжірибесіне сүйеніп, сол тұстағы заман талабы жаңа оқу жолымен

(усул сотие) қалай оқыту керектігіне: «Қазақ тіліндегі дыбыстар һəм олардың

жазылу белгілері», «Дыбыспен жаттығу» деген аңдатпалық мағлұмат береді.

Мұнан басқа «Тіл – жұмсар» атты екі бөлімнен тұратын əдістемелік көмекші

құрал жазған. 1-ші кітап 46 бет (1928), екіншісі 90 бет (1929). Нұсқаулықтың

кіріспе орнына берілген «Дəйектемесінде» құралдың қажеттілігі туралы,

бұрынғы құралдардан айырмашылығы жаңа жолмен үйретуге ыңғайланып

шығарылғанын айтады. Бұл кітаптың басты мақсаты – баланы сауатты

сөйлеуге, оқуға, жазуға, жаңа емлені қиындықсыз қабылдауға дағдыландыру.

Яғни, сөйлеу, оқу, жазу тілін жұмыс тəжірибесі арқылы таныту, үйрету.

Оқулықтың 1-бөлімінде əріптер мен əріп таңбаларын түрлі орында жұмсалатын

сөз бен сөйлем белгілерін жаза білуге үйрету болса, 2-бөлімінде осы

өткендердің ауқымын кеңейте отырып, пысықтау мен бақылау жұмыстарын

қатар атқару қарастырылған.

Ахмет Байтұрсынұлының əдістемелік мұрасын бүгінгі жаңартылған білім

беру мазмұнында жаңаша қолдануға əбден болады.


1. Жанпейісов Е. Байтұрсынұлы бастаулары // Тілтаным №2, 2001., Б. 3-13.

2. Жұбанов Қ. Қазақ тілінің ғылыми курсы // Политехникалық мектеп №7-8.,

1933., 35-б.

90

91

Кенжеғара Г. М.

№18 мектеп-лицей

Астана қаласы

ТЕҢСІЗДІКТЕР МЕН ТЕҢДЕУЛЕРДІ ШЕШУДІ ҮЙРЕТУ

Еліміздің білім беру жүйесі заман талабына сай дамып келеді. Қазіргі уақытта Қазақстанда

білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда. Сондай-ақ дүниежүзілік тəжірибеде өзін

ақтаған инновациялық технологиялар да білім беру жүйесіне кеңінен енгізілуде.

Дүниежүзілік деңгейде қолданылып жүрген жаңа технологияның бірі деңгейлепсаралап

оқыту технологиясы елімізде 1998-1999 оқу жылдарынан бастап мектептің

барлық сатысына, барлық пəндерден енгізілді. Əлемдік тəжірибеге сүйенсек, оқушыларды

саралап оқыту Америкада бастауыш сыныптарда, ал Жапония мен Франция елдерінде

ортаңғы жəне жоғарғы сыныптарда жүзеге асырылады. Негізінен, деңгейлеп-саралап

оқыту түсінігі өз бастауын латынның «дифференция» қазақшасы əртүрлілік, өзгешелік,

айырмашылық сөздерінен алады.

Қазіргі жаһандану заманында адамдардың білімі мен біліктілігі мемлекеттердің

бəсекеге қабілеттілігінің ең маңызды көрсеткішіне айналды. Елбасымыз өз Жолдауында

“ұлттық бəсекелестіктің қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен

айқындалады” деп атап өтті.

Оқушылар теңсіздіктерге қарағанда теңдеулерді оңайырақ шешеді. Алайда, кейбір

жағдайларда олар теңдеулердің түбірлерін жоғалтып алуы, немесе бөгде түбірлер

шығарып алады. Бұл мəселе теңдеулердің теңшамалығына, не болмаса анықталу аймағына

жете көңіл аудармаудан болады. Мысалға, мынадай теңдеуді шешіп көрсетейік:

log 2 x 2 – log 2 (x—5) 2 = log 2 36 (1)

Шешуі: логарифмнің қасиеттерін пайдаланып мынадай теңдеу аламыз: х 2 (х –5) 2 =36

будан х(х—5)=±6. Осы екі квадрат теңдеулерден 4 түбір табылады: х 1 = - 1, х 2 =2, х 3 =3,

х 4 =6. Демек (1)-теңдеудің 4 түбірі бар екен.

Ал егерде ол теңдеуді былай шешсек:

2log 2 x – 2log 2 (x—5)= 2log 2 6 (2), бұны 2-ге қысқартып х(х—5)=6, яғни х 1 =-1, х 2 =6

болатын екі түбір ғана табамыз.

Олай болса (1) теңдеуді түрлендіріп (2) –түрге келтіргенде, теңшамалық талабы

бұзылып, түбірлерінің кейбіреуін жоғалтып аламыз.

Енді мынадай теңдеуді қарастырайық:

√14-х =√х-4+√х-1.

Мұны екі қайтара квадраттап, ықшамдағанда мынадай квадрат теңдеу шығады:

5х 2 – 94х +345=0, ал түбірлері х 1 = 5, х 2 = 13,8 болады. Бұл сандарды берілген

теңдеуге қойып тексергенде екіншісі оны қанағаттандырмайтыны айқын. Өкінішке орай

талапкерлер тексеруді мүлдем орындамайды, немесе ол мəндерді кейінгі теңдеулердің

біреуіне қойып тексереді. Атап айтқанда, бұл екі сан квадрат теңдеуді қанағаттандырады,

жəне берілген иррационал, яғни 4 ≤ х ≤ 14 ке бұл түбірлердің екеуіде кіреді, бірақ та

екншісі бөгде түбір болып табылады. Не себепті бұлай болды, соны анықтап көрейік.

Ол үшін теңдеулердің таңшамалығына былайша талдау жасау өте қажет:

а) берілген теңдеуді І-рет квадраттап, ұқсас мүшелерін келтірген соң мынадай теңдеу

аламыз: 19—3х=2√х 2 –5х +4

х 1 =5 бұл теңдеудің түбірі болады, ал х= 13,8 болмайды. Демек, І-реткі түрлендіру

нəтижесінде біз мынадай теңшамалы теңдеуге келеміз:

√14—х = √х—4 + √х—1 ‹=› 19 – 3х=2√х 2 –5х + 4

ə) екнші рет квадраттау мына теңдеуге келтірді: 5х 2 – 94х + 345 =0, (2) ал х 1 = 5 пен

х 2 = 13,8 екеуі де осы теңдеудің тұрірлері. Олай болса, (2)-теңдеу берілген теңдеумен

теңшамалы емес, яғни оның салдары ғана. Сондықтан ‹=› таңбаның орнына =› таңбаны

қойып оны былай жаза ламыз: √14—х = √х—4 + √х+1 =› 5х 2 – 94х + 345 =0.

Бөгде түбірлер берілген бастапқы теңдеуге қойып тексеру арқылы оңай анықталады.

Ал түбірлерді жоғалтып алуды анықтау одан əлде қайда қиындау.

Келтірілген мысалдардан байқайтынымыз: егер теңдеулерді түрлендіру нəтижесінде

белгісіздің мүмкін мəндерінің аймағы кеңісе, онда бөгде түбірлер пайда болады, ал ол

аймақ тарылса,түбірлердің жоғалуы мүмкін.

Тағы бірнеше мысалдар келтірейік.

1) Теңдеуді шеш: х log √22х =4

Мүмкін мəндер жиыны х: х › 0, х ≠ 1.

Логарифмдік негізгі тепе-теңдікті қолданайық а log ав: алдымен х=√х 2 деп алып (а n ) m = а n*m

қасиеттердің негізінде теңдеу мына түрге келеді: √х 2log √х 2х = 4, √х 2log √х (2х) = 4, бұдан

(2х) 2 =4, демек х 1 =-1, х 2 =1.

Бұл тұбірлердің екеуі де х-тің мүмкін мəндер жиынында жатпайды. Олай болса, берілген

теңдеудің түбірлері (шешімі) жоқ.

2) Теңдеуді шеш: log 2 (х+8) + log 2 (4-х) = 5.

х + 8 › 0, х + 8 ≠ 1, 4 - х› 0, 4 – х ≠ 1 болғандықтан аргументтің мүмкін мəндер жиыны

(аймағы): х › -8, х < 4, х ≠ -7, х ≠ 3.

Логарифмдердің қосындысынан көбейтіндінің логарифміне көшсек: log 2 (х+5)(4-х) = 5

теңдеуін аламыз.

Бұл теңдеуде мүмкін мəндер жиыны (х+8)(4-х) > 0 шартынан анықталады: (-8;4), ал

жоғарыда х ≠ 3 болғандыктан, соңғы теңдеуде х-тің мүмкін мəедер жиыны кеңейгенін

көреміз, ал бұл жағдай бөгде түбірлердің пайда болуына келтіреді. Шындығында (х+8)(4-

х)=2 5 теңдеуінің екі түбірі болады: х=-4,х=8. Мұның І-сі берілген теңдеуді

қанағаттандырады, ІІ-сі бөгде түбір болады жəнеде х=8 мүмкін мəндер жиынына (х>-8, х<

4) ке кірмейді.

3) (1+х)(7х – 3) =125 теңдеуін шеш.

Бұның мүмкін мəндер аймағы—барлық нақты сандар жиыны. Тиісті түрлендірулер

жүргізген соң мынадай квадрат теңдеу аламыз:

7х 2 + 4х -- 128=0, оның түбірлері х 1 =4, х 2 = -- 32/7.

Бұлардың екеуі де берілген теңдеуді қанағаттандырады.

Енді берілген теңдеуді логарифмдейік (5 негізі бойынша):

log 5 (1-x) + log 5 (7x—3) 2 =3 мұның мүмкін мəндер аймағы х>3/7, демек ол кішірейді

(тарылды). Соңғы теңдеудің түбірі тек х 1 =4 болады, ал х 2 =-38/7 бөгде түбір болады бұл

теңдеу үшін, себебі ол мүмкін мəндер аймағына кірмейді.

Теңдеулер шешкенде табылған түбірлерді берілген теңдеуге қойған тексеру арқылы

бөгде түбірді анықтауға болса, теңсіздіктер үшін олай жасау мүмкін емес, өйткені

теңсіздікте ондай шешулер шексіз көп. Сондықтан теңсіздіктерді шешкенде берілген

теңсіздікпен теңшамалы теңсіздік алу үшін қолданылған түрлендірулердің əрқайсысын

тиянақты түрде талдауға уақыт кетірмеу үшін кейбір қарапайым теңсіздіктердің

шешулерін есте сақтаған жөн.

92

Кенжебаева А.А., Жуматаев С.Т.

КМҚК «Балалар өнер мектебі» ШҚО Семей қаласы

МЕКТЕПТЕГІ МУЗЫКА ПƏНІНДЕ ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯ ƏДІС-

ТƏСІЛДЕРІН,

БАҒДАРЛАМАЛАР ТОБЫН ҚОЛДАНУ ҮРДІСІ

Қазіргі таңда жалпы білім беру кешендерінде музыка сабағын жоғарғы

дəрежеде өткізу көзделіп отыр. Музыка пəні – шығармашылық пəн. Оған

көптеген ізденіс, шығармашылық, іскерлік, тапқырлық өте қажет. Осы күнге

дейінгі музыка бағдарламалары əртүрлі құрылымда, түрлі авторлардан

туындалып жатса да, барлығының да мақсаты халқымыздың жəне де басқа ұлтхалық

өкілдерінің байырғы сазын терең мазмұнда кейінгі ұрпаққа жеткізу,

насихаттау болып табылады. Сондықтан да музыка пəні мұғалімдеріне мектеп

əкімшілігі, ата-аналар зор үміт артады. Жас өспірім бойына музыкалық білімді

игерту - пəндегі сабақ жоспары құрылымы бойынша болғанымен жеке дара

табиғи дарынды оқушылармен жұмыс аспаптық үйірмелер арқылы дамитыны

бізге мəлім. Сол орайда музыка пəні мұғалімінің кəсіби шеберлігі жоғарғы

деңгейде болу керек деп ойлаймыз. Ал ол үшін пəн мұғалімі қазіргі таңда

қолданысқа берілген жаңа технология əдіс-тəсілдерін, түрлі бағдарламалар

элементтерін дұрыс жəне ұтымды қолдануы қажет.

Өйткені ең алдымен музыка шығармашылық, өнер сабағы екенін үнемі

жадымызда ұстап, берілген тақырып мазмұнын шеберлікпен ашып көрсетіп,

жас шəкірт бойына музыкалық білімді құнарлы сіңдіруіміз абзал. Көптеген

сабақтас пəндер «Сын тұрғысынан ойлауды дамыту» əдісін кеңінен қолданады.

Ал ол əдісті біз музыка пəнінде толық қолдануымыз қажет пе? Міне осы сұрақ

көптеген музыка мамандарын жаңылдырады. Яғни бұл əдісті қолданамын деп

ұстаз музыка пəнінің негізгі кезеңдерінен ауытқып кетеді. Ал ұстаз бағыты

шынайы музыкалық тəрбие беруде оның жеке дара психологиясын, жас

ерекшелігін, мінез құлқының өзгешілігінің ескеріп, тиімді қолдана білуі арқылы

айқындалады. Саз сабағында музыкалық шығарманы талдау процесіне мынадай

жүйені ұсынамыз:

Шығарма аты Екпіні Сипаты Бояуы Мазмұны

Сондай-ақ халықтық педагогика үнемі сабақталып жүріп отыруы қажет.

Яғни «Ақ сүйек», «Жүзік салу», «Теңге алу» сияқты ұлттық ойындарды

əуендете қолдану жəне сергіту сəттерінде музыкалық түрде көрсету

оқушылардың пəнге деген қызығушылығын арта түседі.

Балалардың музыкалық тəрбиесі дəстүрлі мəдениет тұрғысынан кеңінен берілуі

қажет. Өйткені жас шəкірттің дүниетанымы алдымен ұлттық музыка, халық

93

өнері арқылы дамып, басқа жанр түрін сабақтастыра байланыстырып саз

əлемінің тұңғиығына өріс

алады. Музыка пəні маманының кəсіби шеберлігі əн

үйрету кезеңіндее жоғарғы

дəрежеде ойнап, алдындағы шəкіртті таңырқатаа

орындау

тыңдаушыларының көңілінен шығуы арқылы көрінеді. Əн үйретудегі

жүйелілік, бірізділікпен қатар салалы түрде

əуенді ұғындыру, ырғақты дұрыс

сезініп,таза интонациядаа

орындауда мынадай қол белгілері жүйесінде

е

ұсынғымыз келеді.

До

Ре

Ми

Фа

Соль

Ля

Си

Əлемдік педагогикалық зерттеулерді

саралау, оларды қазақ мектебінің

үрдісіне ұтымдыы қолдану, ұлттық

жүйенің ерекшелігін ескере отыра жаңаа

педагогикалық

технологиялар

мен иновациялық

бағыттарды

жұмыс

формаларында орынды пайдалану

тəрізді мазмұнды

жұмыстар түзілуде. Əрбірр

халықтың тəлімгерлік тарихына назар салар

болсақ, , ұрпақтан-ұрпаққа беріліп

келе жатқан мол тəжірибені байқаймыз. Бүгінгі мақсат халықтың музыкалық

педагогика саласының сол

озық идеяларын

жандандырып, білім беру жүйесінее

енгізу отыр. «Музыкалық

тəрбие əдістемесі» білім

беру жүйесіне əрдайым

бағынадыы жəне музыкалық педагогика үрдісін дамытады. Болашақ ұрпақтың

дəстүрлі сазын бойларына сіңірте

келе əлемдік саз əлемімен ұштастырып,

,

рухани байлықтыы жан дүнесіне игереді.

«Музыка – менің жан

- дүнием

»,- деп орыс сазгері М.И. Глинка айтқандайй

əр саз маманы, болашақ мамандар

студент-жастар

музыка сабағын өздерінің

шеберліктерімен

мектептегі жоғарғы дəрежелі сабақ ретінде көтеруі парыз.

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ə.Назарбаевтың 2030 бағдарламасы

жолдауына сүйенген кез – келген біліммен ғылым жолындағы əрбір азаматты

ойландырмай қоймайды.

Бүгінгі күн оқу пəнінің мазмұнын, оқытумен

тəрбиелеудің

əдіс-тəсілдерін

одан

əрі жетілдіруді,

оқытуды

өмірімен

байланысын нығайтуды міндеттеп

отыр. Бұл міндет сабақ барысында тиімдіі

əдіс-тəсілдерді кеңінен қолдануға

жетелейді. Музыкалық аспаптарды

үйрену

немесе меңгеру кезеңі мынадай психологиялық процестерден тұрады;

а) қызығушылық

б) талпыныс

д) шеберлік

ə) құлшыныс

г) еңбексүйгіштік

е) іскерлік

Кез келген

музыкалық аспапқа үйретуде əр шəкірттік икемділігіне,

,

табиғи ерекшелігіне, музыкалық қабылдау, , ырғақтыы сезіне білуіне зор көңіл

бөлу керек. Сол бағытта мынадай тізбек қатарын ұсынамын.

94

1) Жаттығу 2)этюд 3)кішігірім пьесса 4)үлкен

шығарма

Сонымен қатар музыка сабағының дəрежесін жоғарылатуда

оқушылардың байқау-көру қабілетін ерекшеліктерін ескеретін көрнекілік əдісі.

Көрнекілік оқытушылардың шығармашылығын, ізденгіштігін, əдістеме

жаңалықтарына сергекті, оны сабақ өткізу барысында шебер пайдаланып

көрінуе ықпалын тигізеді. Мұның өзі сабақ көрнелігіне жеңіл-желпі қарауға

болмайтын байқатады. Оқытудың сөз болып отырған əдісін Я.А.Каменский мен

К.Д.Ушинский сияқты ұлы педагогтар кезінде жоғары бағалаған. Олар

көрнекіліктердің дерексіз түсініктер мен сөздерге емес, балалар тікелей

қабылдайтын нақты бейнеге құрылатынын, нақтыдан дерексізге, түйсінуден

ойлауға қарай оқыту соншалық табиғи жəне айқын психикалық заңдылыққа

негізделгенін айтады. Оқытудың көрнекілігі дидактиканың негізгі

принциптерінің бірі екені мəлім. Əсіресе музыка сабағында көрнекілікті

пайдаланудың маңызы ерекше.

Сабақта қолданылатын көрнекілік арқылы түсіндірілген тілдік ұғымдарды

(материалдарды) түсіндіруді жеңілдететін, көрнекілік арқылы түсіндірілген

тақырып оқушылардың ойында берік сақталатынын, оқушының елестеу

қабілетінің дамитынын, теориалық білімінің практикамен байланысын

нығайтатынын көреміз. Оқушылардың музыка пəніне деген ынтасын арттырап,

оны дамыту көптеген əдістемелік жұмыстардың нəтижесінде ғана іске асады.

Соның ішінде сабақтың қызықты өтуін қамтамасыз ететін бір əдісте сабақ

көрнекілігі. Көрнекілік сабақтың кез келген бөлімінде (жаңа сабақты түсіндіру,

бекіту, қайталау кезеңдерінде) қолдана беруге болады.

Теориялық білім мен практикалық дағды алуда мұғалім сөз бен

көрнекіліктің бір-бірімен қабысып жатуы оқыту жұмысындағы негізді

мəселердің бірі болып саналады. Сондай-ақ, көрнекі психолог ғалымдар оқутəрбие

ісінде техникалық құралдарды атап айтқанда, проекциялық дыбысты

қайыра естіруші, жазып алатын аппараттарды, диафильм, кинофильм,

теледидарды пайдалану- сабақ процесін жандантыратынын, оқушылардың сол

музыка пəніне деген қызығушылығын арттыратынын, өздігінен ізденуімен

шығармашылық бағытта ізденістер жасауына мүмкіншіліктер жасайтынын

дəлелдеп отыр.

Соңғы жылдардағы психологиялық - педагогикалық зерттеу

жұмыстарының нəтижелеріне шолу жасасақ техникалық құралдарды

пайдаланып өткізілген сабақтарда оқушылардың жалықпайтыны, жаңа оқу

материалын қабылдау процесіне олардың əр түрлі сезім мүшелері (көру, есту

т.б) қатынасатыны, соның нəтижесінде оқушылардың оқуға қызығушылығы

артып, түсіндірілген материалдарды олардың берік қабылдауына мүмкіндік

туатыны дəлелденді. Музыка пəні сабағында қолданылатын көрнекі

құралдардың түрі көп. Əсіресе кодоскоп, арқылы түрлі таблица, ребус, суреттер

т.б. көрсету арқылы жаңа сабақты түсіндіруге қайталауға, бекітуге болады.

Музыка сабағында, мысалы, «Қазақтың халық аспаптары» сияқты

тақырыбында сабақтың кез келген кезеңінде міндетті түрде үнтаспа,

95

магнитофон немесе радиоқабылдағыш, граммжазулар, фонограф, грамофондар

сияқты дыбыстық аппараттарды кеңінен қолдануға болады жəне жоғары

дəрежелі көрсеткіш құралдармен тығыз байланыста болады.

Сондай- ақ қазіргі заман ағысындағы техникалық құралдар өз мүмкіндігін

тұрмыс тіршілікте де көрсетіп келеді. Олар: DVD -караоке, видеомагнитафон,

барлық форматты оқитын музыкалық орталықтар, телевизор қазіргі замандағы

музыка пəнін əсерлендіреді. Ал алдында көрсетілген техникалық құралдар ХХ -

ғасырдың басында оқу ағарту жұмыстарында таптырмас көрнекіліктер болып,

іске асып пайдаланыла бастаған. Музыка пəні шығармашылық пəн

болғандықтан міндетті түрде жоғары сапалы техникалық құралды қажет етеді.

Ал музыка пəні мұғалімі бұл техникалық құралдарды дұрыс пайдалану

əдістерін зор меңгеру керек.

Қорыта айтқанда қандайда пəн болмасын техникалық құралдарды жиі

пайдалану мұғалімнің сабақты үнемдеуге көп пайдасын тигізеді жəне ондай

сабақтар оқушы санасында берік сақталып, сабақ тиімділігін зор арттырады.


1. «Қазақстандағы музыкалық білім» Алматы 2006

2. «Жаңа əдіс-тəсілдер тізбегі» Пустынникова Н.Н.

3. «Жаңа замандағы музыка пəні деңгейі» Праслова И.Г.

4. «Музыка пəнінің сипаты, тəлім-тəрбие үрдісі» Оразалиева М.А.

5. «Музыка сабағы əдістемесі » Алматы «Атамұра»

6. «Қазақстандағы музыкалық білім» Алматы 2006

7. «Педагогика» Қоянбаев

8. «Ұлы дидактика» Я.А. Каменский

96

Баратова А.И.

Алматинская область, Карасайский район

ИННОВАЦИОННАЯ СИСТЕМА В ОБУЧЕНИИ РУССКОМУ

ЯЗЫКУ

Инновационное обучение - целенаправленная, научно культивируемая

междисциплинарная деятельность, связанная с поисками и нового

содержания школьного образования и форм, средств

обучения.Инновационное обучение определяется как обучение нового типа,

построенное на активизации эмоциональной сферы ученика. Организация

инновационного обучения обеспечивает формирование положительной

мотивации через предвосхищение результата учения школьником, позволяет

включить всех учащихся в процесс познания на максимальном для каждого

обучающегося уровне успешности и перевести учебную деятельность на

продуктивно-творческий уровень.

Инновационный подход к обучению русскому языку - попытка

гуманизации обучения, преодоления формализма, авторитарного стиля,

поворот к личности обучаемого, поиск условий для раскрытия его

творческого потенциала. Особая форма предъявления изучаемого материала,

его содержательной стороны, влечет за собой не только усвоение знаний и

умений по предмету, но и выработку умений,влияющих на учебнопознавательную

деятельность и обеспечивающих ее перевод на уровень

продуктивного творчества.

Инновационное обучение обеспечивает динамический процесс

проблемного и добровольного усвоения учеником знаний и умений и

развития способностей, оно основано на предвосхищении результата

творческого учебного труда. Это достигается интеграцией познавательных,

волевых и эмоциональных сфер психики ребенка (при ведущей роли

последней), обеспечивающей поисковую активность, то есть обязательное

участие в процессе познания и неизбежное формирование положительной

учебной мотивации.В структуре инновационного обучения по-новому

разрешается противоречие между репродуктивными и творческими

компонентами учения, формируется новый тип организации мотивационной

сферыученика, где мотивы самоактуализации, сотворчества, самопознания

влияют на общую креативность обучающегося и способствуют созданию

новой позиции личности.

Инновационное обучение изменяет характер протекания педагогической

деятельности учителя и познавательной деятельности учащихся. Это

обусловлено изменившимися целями учебно-воспитательного процесса,

согласно которым ученик становится активным субъектом творческой

учебной деятельности, идущим вместе с творческим учителем к знаниям,

97

формируемым одновременно с умениями.Отличительной особенностью

инновационной методикирусского языка является последовательный учет

дидактической зависимости качества обучения от условий протекания

учебной деятельности, опора на закономерную в инновационном обучении

зависимость обобщенности образного восприятия инновационной опоры от

интенсивной работы механизма эмоционально-рациональной переработки

лингвистического содержания, перекодированного средствами

метафоризации. Эта основополагающая закономерность инновационного

обучения реализуется:

- в творческом восприятии и усвоении знаний, переводе потенциальных

возможностей личности в актуальные;

в потребности реализации творческих возможностей

развивающейся личности в овладении родным языком;

в организации речемыслительной деятельности с

целенаправленным учетом возможностей ассоциативных рядов.

Понятную базу инновационной методики русского языка составляют:

1. Принципы инновационного обучения русскому языку:

принцип дидактической метафоризации лингвистических сведений,

*принцип раскрытия творческих способностей приобретать активным путем

знания в системе,

*принцип взаимосвязи рационального и эмоционального.

*частно- методический принцип коммуникативной достаточности,

функционирующий при отборе и оценке текстового материала, вводимого в

уроки;

2. Методы инновационного обучения русскому языку:

*метод проблемной наглядности,

*метод лингвистической аллюзии,

*метод активизации ассоциативных связей;

3. Приемы работы на уроках русского языка:

*ассоциативный,

*"немой" вопрос,

*прием составления тематической сетки готового текста и прием ее

вычисления при создании текста.

*прием составления схемы развертывания микротем будущего текста и

прием ее вычленения из готового текста и др.

Организационная сторона инновационной технологии обеспечивается

реализацией способа инновационного обучения, функционирующего в двух

его разновидностях:

-в способе метафоризации лингвистических сведений (на уроке

дидактической игре),

-в способе инновационного развития речи (на уроке-исследовании).

98

Таким образом организационная сторона инновационной технологии,

применяемой на уроках русского языка, включает понятия: способ

инновационного обучения, урок- дидактическая игра и урок-исследование.

Материально-дидактическая сторона инновационной технологии

связана с новой функцией лингвистической наглядности, обеспечивающей

управление познавательной деятельностью ученика через аппарат эмоций, и

с опорой на специально организованную работу со словесными

ассоциациями. При этом материально-дидактическая сторона

инновационной технологии включает главное понятие -инновационная

опора (лингвистическая метафора-образ и текст с "прозрачным"

ассоциативным рядом) - и результаты ее трансформации: схема-опора,

рисунок (картина)-опора, крок, компакт, учебный видео клип,

инновационный опорный конспект; тематическая сетка текста и др. При

такой организации инновационная опора, "провоцирующая" ученика на

учебное действие, на "расшифровку" системно-структурной модели в

режиме продуктивного творчества, выступает ориентировочной основой

умственного действия.

Обязательное одновременное внимание ко всем сторонам

инновационной технологии дает возможность третьей стороне, структурной,

формировать работу в режиме творческого учения, ориентированного на

снятие существующего противоречия между целью обучения и организацией

содержания и процессом его присвоения.Поисково-технологическая модель,

построенная по законам инноватики, обеспечивает учителя педагогической

технологией, котораяв процессе обучения русскому языку

трансформируется в учебную технологию ученика.

Особенности педагогической технологии выражаются, во-первых, в

стиле обучения, выдвигающем на первый план активные его (обучения)

формы, предполагающие не только сотрудничество, но и сотворчество на

нетрадиционно организованном уроке; во-вторых, в разработке и выборе

таких учебных средств, которые помогают учителю - организатору процесса

обучения и носителю целей - одновременно решать задачи организации на

уроке учебной познавательной деятельности, вызывающей интерес

учащихся, и задачи создания устойчивой положительной мотивации за счет

нетрадиционного вовлечения класса в творческое познание.

Отличительной особенностью учебно-познавательной деятельности при

инновационном обучении является тип овладения знаниями, при котором

создаются условия для включения учащихся не просто в деятельность, а в

деятельность творческую. Это достигается 1) использованием различных

источников добывания знаний (инновационная наглядность, тексты с

"прозрачным" ассоциативным рядом), 2) видом учебной деятельности

(наблюдение и практические действия преобладают над слушанием,

объяснением учителя или сопровождают его), 3) логикой познавательного

процесса (индукция сопровождает дедукцию), 4) учетом психологии

99

познавательного процесса, опирающегося на механизмы творческой

деятельности (анализ через синтез, ассоциативный и эвристический, связь

эмоционального и рационального).

Способ инновационного обучения может быть назван синтетическим

(или многоаспектным), поскольку одновременно выступает как способ

организации учебно-познавательной деятельности и способ организации

лингвистического содержания. Это и способ практического постижения

структуры деятельности при одновременном формировании положительной

учебной мотивации, и способ перевода исполнительской деятельности на

уровень продуктивного творчества; это и способ системного усвоения

знаний (с помощью системы инновационных средств и системы

расположения этих средств в обучающем процессе).

Инновационное обучение изменяет характер протекания педагогической

деятельности учителя и познавательной деятельности учащихся. Это

обусловлено изменившимися целями учебно-воспитательного промесса,

согласно которым ученик становится активным субъектом творческой

учебной деятельности, идущим вместе с творческим учителем к знаниям,

формируемым одновременно с умениями. К методам инновационного

обучения русскому языку относятся метод проблемной наглядности, метод

лингвистической аллюзии, метод активизации ассоциативных связей. Среди

приемов русского языка, использованных в инновационном обучении

следующие: ассоциативный,"немой" вопрос, прием составления

тематической сетки готового текста и прием ее вычисления при создании

текста и др.

Использованная литература:

1.Денисова Л.О. Развитие творческих способностей школьников.// Русский

язык в школе.-2007-№3.-стр.10-18.

2.Конышева А. В. Современные методы обучения. Минск: Тетра-

Системс,2005.

3.Коротаева Е.В. Познавательная активность: вопросы педагогической

тактики. // Русский язык в школе.-2008-№2.-стр.14-18.

4.Мыльников Д.Мотивация и проблемы в обучении // Народное образование

– 2002 -№9 –С123 -130.

100

Мавлитаева Г.А.

«М.О.Əуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМҚК

ШҚО Семей қаласы

БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МАТЕМАТИКА ПƏНІН

ОҚЫТУДА АКТ – НЫ ТИІМДІ ҚОЛДАНУ

Бастауыш білім беру жүйесіндегі жаңартылған білім беру

бағдарламасының маңыздылығы –үйлесімді қолайлы білім беру ортасын құра

отырып сын тұрғысынан ойлау, зерттеу жұмыстарын жүргізу, тəжірибе жасау,

АҚТ –ны қолдану, коммуникативті қарым-қатынасқа түсу, жеке, жұппен, топта

жұмыс жасай білу білім алушының жан-жақты ізденуіне ынталандырады.

АКТ-ны пайдаланудың негізгі мақсаттары

Білім алушылардың функционалдық сауаттылығын, негізгі оқу

дағдыларын қалыптастыру;

Ақпаратты өңдеудің заманауи құралдарын пайдалану негізінде пəнаралық

байланыстарды тереңдету;

Белгілі бір бағыт бойынша білім алушылардың қабілеттерін дамыту;

Білім алушыларды өз бетінше оқу-танымдық қызметке даярлау;

Білім алушының шығармашылық мүмкіндіктерін, зерттеу ісіндегі

шеберлігін ашу;

Аппараттық құралдар, бағдарламалық жүйелер, заманауи технологиялық

шешімдер негізінде жүзеге асатын ақпараттық ағындарды ұйымдастыру

ретінде біртұтас ақпараттық орта құру.

Сабақтарда қолданылатын АКТ-ға негізделген оқу стратегиялары

оқушыларға икемді болуды жəне инновациялық ойлауды үйретуде, тиімді

бірлескен жұмыс жасауда, оңтайлы, құнды пайымдаулар жасау шеберлігіне

көмек көрсетуі тиіс. Мұғалімге өз пəнінің оқыту əдістемесін жетілдіру үшін

АКТ-ны қолдануды үйрену маңызды.

Мұғалім АКТ-ны (интерактивті тақта, электронды

оқулықтар мен құралдар, электрондық, жаттығулар жəне

тестілеу бағдарламалары, симуляторы, виртуалды

лабораториялар, интерактивті сабақтар, Интернет желісінің

білім беру ресурстары, бейне жəне аудиотехника,

интерактивті сабақтар, конференциялар, қашықтан оқыту

сервистері) пайдалану оқушыларды белсенді жұмысқа тартуға мүмкіндік беріп,

ақпаратты қабылдауын, зейінін жетілдіріп, материалды түсіну мен есте

сақтауын жақсартатынын, орындалған əрекеттердің нəтижесінің көрінісін

көрсетіп, қызықты зерттеу жұмыстарын, жобаларды жасауға мүмкіндік

беретінін білуі тиіс.

АКТ ны қолдану 1-4сыныптарда аса өзекті болып саналады. Бастауыш

сынып оқушыларында негізгі ойлау əрекеті -көрнекілік-образды. Сондықтан,

оларды оқытуда көптеген сапалы иллюстрацияларды қолдануда АКТ-ның үлесі

101

зор. Тақырып мазмұнын игеруде тек көру емес, сонымен бірге есту, іс-əрекет

орындау, эмоция мен қиял да қосылады.

АКТ сабақтың негізгі элементі емес, қосымша- көмекші элементі түрінде

болуы тиіс. Төменгі сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін

ескере отырып, АКТ- ны қолдану жұмысы нақты сабақтың қай бөлімінде, қалай

қолданылатыны ойластырылған жəне уақыт мөлшері ескерілген болуы тиіс.

АКТ –ны қолдану арқылы өткізілетін сабақтарда баланың денсаулығын

сақтауға аса назар аудару қажет. Сабақ жоспарына сергіту сəтін, динамикалық

үзіліс, көзге арналған жаттығулар, денсаулық сақтау технологияларын міндетті

түрде енгізу керек.

Сабақтар беру барысында көрнекіліктерді интерактивті тақтамен көрсетуге

тиімді.Мұғалім мен оқушының арасындағы жұмысын жеңілдетеді, бала

ойланады, көзбен көріп, қолмен ұстап нəтижеге жетеді. Баланың сауатты

жазуына көмегін береді. Жіберген қатесін көзбен көріп,қолмен жазып түзете

білуге үйретеді.

https://www.mathlearningcenter.org/apps- математикадағы визуалды

модельдерге негізделген тегін бағдарламалар.

Бағдарламаның негізгі бөлімдері:

Бөлшектер. 1-ден 100-ге дейінгі мəндерді дөңгелек

жəне бағаналық моделдердің көмегімен бөлшек

ұғымын түсіндіруге арналған. Бұл қосымша

оқушыларға 1-ден 100-ге дейінгі аралықта

бөлшектерді көрсету, салыстыру жəне орындау

үшін жолақты немесе шеңберді пайдалануға

мүмкіндік береді. Бөлшекті баған немесе шеңбер ретінде жасау үшін таңдаңыз

жəне жалпы тең бөліктердің жалпы санын таңдаңыз. Содан кейін бөлшекті

бүтін бөлшектерді бояу арқылы көрсетеді. Қажет болған жағдайда сандық

белгілерді көрсету немесе жасыру. Бөлшектерді салыстыру немесе тең

бөліктерді көру үшін бір-бірінің үстіне қоюға болады.

Ерекшеліктері:

Жолақты немесе шеңберді таңдаңыз;

Əр бүтінді 1 ден 100ге дейінгі тең бөлікке бөліңіз;

Бөлшекті көрсету үшін бүтін бөлшектерді түспен толтырыңыз;

Бөлшекті бұрыңыз немесе орнын ауыстырыңыз;

Бөлшек белгілерін жасыруға жəне көрсетуге болады;

Суретті сақтауға немесе басқаларға жіберу үшін 8 таңбалы код пен

сілтеме жасау арқылы жұмысыңызды ортақ пайдалануға

болады.

Геометриялық тақта. Сызықтық сегменттер мен

көпбұрыштарды қалыптастыру үшін виртуалды жолақтарды

салуға арналған. Бұл тақта бастауыш жəне орта мектепте

ұсынылған əр түрлі математика тақырыптарын үйренуге

арналған құрал болып табылады. Оқушылар желілік сегменттер мен

102

көпбұрыштарды қалыптастыру үшін таяқшалардың айналасына таспаларды

тартып, шыққан фигураның периметрі, ауданы, бұрыштары, сəйкестігі,

бөлшектер жəне т.б.ұғымдарды түсінеді.


Геометриялық тақтада нүктелердің айналасына жолақтарды созу арқылы

сызықтық сегменттер мен көпбұрыштарды жасау;

Сызықтардың түсін өзгерту үшін 8 түрлі жіптердің түстерінен таңдаңыз;

Жеке формалардың толық ішін бояу үшін бір түсті сызықтарды

пайдаланыңыз;

25 таяқшасы бар стандартты шаршы тақтай, 150 таяқшасы бар тік

бұрышты тақта немесе 13 таяқшасы бар дөңгелек тақтайша арасына

ауыстырып қосуға болады;

Пішіндерді көшіріп, содан кейін жылжытып, шағылыстырып,

симметрияны зерттеу үшін бұруға болады;

Ауданды есептеуді жеңілдету үшін нөмірлеуі бар немесе нөмірсіз тор

сызықтарын көрсету.

Суретті сақтау немесе басқаларға жіберу үшін 8 таңбалы код пен сілтеме

жасау арқылы жұмысыңызды ортақ пайдалану.

Математикалық сағат. Виртуалды сағат арқылы уақытты,

бөлшекті жəне т.б. зерттеуге арналған. Математикалық сағат

оқушыларға уақытпен еркін жұмыс істеуге көмектеседі.

Оқушылар уақытты анықтау, сандарды санау арқылы

секірулерді зерттеу, сондай-ақ уақыт аралығына

қатысты сюжеттік тапсырмаларды визуализациялауды

үйрену үшін ілінген немесе еркін қозғалатын қолдары

бар аналогты сағатты пайдаланады. Бөлшек

жапсырмалардың үстіне орналастыру жəне бояу арқылы

оқушылар бөлшектер үшін сағатты пайдаланады.


Еркін қозғалатын тілдері бар сағатты қосыңыз;

Уақытты орнатыңыз жəне секундтық тілі бар сағатты іске қосыңыз.

Баламалы сандық уақытты көрсетуіңіз;

Сағатты жəне минутты белгілеңіз;

Минуттық тілді 1-ден 60-қа дейінгі аралыққа жылжытыңыз;

Уақыт аралығы мəселелерін шешу үшін Elaped Time құралын

пайдаланыңыз;

Сағаттың бөлшек бөліктерін зерттеу үшін сағатты

тең бөліктерге бөліңіз жəне бояңыз;

Бір уақытта бірнеше сағатпен жұмыс істеу үшін

сағаттарды көшіріңіз жəне өлшемін өзгертіңіз;

Суретті сақтау немесе басқаларға жіберу үшін 8

таңбалы код пен сілтеме жасау арқылы жұмысыңызды ортақ пайдалану.

103

Математикалық сөздік карталар. Жазбаша жəне көрнекі анықтамалар

арқылы математиканың негізгі терминдерін түсінуді тереңдету.

Ақша бөліктері. АҚШ-тың валюталық жəне ақша бірліктерімен ақша

құндылықтары мен қарым-қатынастарын визуализациялау.

Сандық кестелер. Кестенің

ішіне суреттерді орналастыру

арқылы санның құрамын табу.

Сандық кестелер оқушыларға 10, 20 жəне 100

көлеміндегі сандардың құрамын анықтауға көмектеседі. Оқушылар белгілі бір

ауқымдағы сандарды санау, көрсету, салыстыру жəне есептеу үшін кестелерді

пайдаланады.

Сандар жолы. Сандарды визуализациялау жəне олармен сандық сызғыштың

жолында белгілермен немесе белгілерсіз жұмыс істеу.

Бұл бағдарлама оқушыларға сандық тізбектерді визуализациялауға жəне санау,

салыстыру, қосу, алу, көбейту жəне бөлу стратегияларын суреттеуге

көмектеседі. Бүтін сандармен, бөлшектермен, ондық таңбалармен немесе теріс

сандармен белгіленген сандық жолдарды таңдауға болады. Сандық жолдарды

белгілермен немесе белгілерсіз пайдаланып жəне өз аралығын орнату

мүмкіндікі бар.


Сандық жолды бүтін сандармен, бөлшектермен немесе ондық аралықтармен

жасаңыз;

Артқа жəне алдыға, жолдан жоғары немесе төмен секірулерді қосу жəне

басқаруға болады;

Сандық жолдарды ашу үшін өз белгілеріңіз бен мəндеріңізді қосыңыз;



Дана саны. Көп мəнді сандарды көрсету жəне олармен

жұмыс істеу үшін он бөлімді виртуалды базаны

пайдалану. Сандық элементтер, он бөліктің виртуалды

жиынтығы оқушыларға өздерінің есептеу дағдыларын

дамыту арқылы сандық мəнді тереңірек түсінуіне

көмектеседі. Бір, екі жəне үш таңбалы сандарды жазу

үшін пайдаланады. Қосу, азайту, көбейту мен бөлуді үйрену үшін сандық

элементтері бар массивтер жасау.


104

Сандық элементтерді (бірліктер, ондаған жəне жүздеген) қосыңыз жəне

басқарыңыз.

Топтарды немесе бөліктерді анық белгілеу үшін үш түрлі түстің бірін

таңдаңыз;

Бөлшектерді оннан тұратын топтарға біріктіру немесе оларды бөліктерге

бөлу;

Осы бөліктерден жасалған массивтердің өлшемдерін көрсету үшін

кеңейткіш жиекті өлшеу таспасы ретінде пайдаланыңыз;



Есептік шот. Сандарды көрсету жəне моншақтарды

сырғыту арқылы олармен жұмыс істеу үшін пайдалану.

Көбейту комбинациясы. Тіктөртбұрыш немесе массив

ретінде көбейту комбинацияларын ұсынуға мүмкіндік

береді.

Үлгі кескіндер. Виртуалды үлгі блоктарының

жиынтығымен санауды, геометрияны, фракцияларды

жəне т.б. зерттеу. Оқушылар өз конструкцияларын

жасау, контурларды толтыру жəне геометрияны үйрену

үшін «Үлгі кескіндері» бағдарламасын пайдалана алады.

Формалармен жұмыс істеу кезінде оқушылар бұрыштарды, симметрияны

зерттейді, сондай-ақ үлкенірек формаларды жасайды.

Ақ тақта. Сандық математикалық жұмыс кеңістігінде

тапсырмаларды орындау үшін пайдалану.

Қорыта келе, бастауыш сыныптарда жас

ерекшелігіне сай АКТ-ны қолдануда оқу

материалдарының сапасы артады, оқушылар өз

бетінше ізденуге, еркін ойлануына жəне оқушылардың əдетінше ғаламтордағы

əдемі көріністерге қызыға бермей, шынайы өмірді əдемілеп бейнелеуге

болатынына көз жеткізеді жəне оның күнделікті өмірге жақын екендігін

түсінеді

Пайдаланылған интернет ресурстар:

1. http://inf548.blogspot.com/2014/08/padlet.html

2. https://pedsovet.org/beta/article/10-lucsih-onlajn-dosok-s-vozmoznostusovmestnoj-raboty-v-realnom-vremeni

3. https://lala.lanbook.com/desyat-onlajn-dosok-dlya-distancionnogo-obucheniya

105

FLIPPITY-ИНТЕРАКТИВТІ ОНЛАЙН СЕРВИСІ

Сентаева А.Б.

Шығыс Қазақстан облысы. Семей қаласы



Қазіргі уақытта білім алудың ілгері даму мүмкіндігі зор тəсілдерінің бірі

– заманауи телекоммуникациялық технологияларды, атап айтқанда интернет

желісі қамтамасыз ететін мүмкіндіктерді қолдана отырып, қашықтан оқыту.

Қашықтан оқытудың тиімділігі оған енгізілген педагогикалық мағынамен

анықталады, оның түсіндірулерінің ішінде екі түрлі көзқарасты бөліп көрсету

керек. Біріншісі, бүгінгі күні кеңінен таралған, қашықтықтан оқыту арқылы

оқытушы мен білім алушы арасында ақпарат алмасуды білдіреді. Екінші

тəсілде қашықтан оқытудың басым бағыты – қазіргі заманғы телекоммуникация

құралдарының көмегімен құрылған студенттің жеке танымдылығының қызметі.

Бұл тəсіл білім беру субъектілерінің өзара іс-қимылының интерактивтілігін

жəне оқу процесінің өнімділігін қамтамасыз ететін ақпараттық жəне

педагогикалық технологияларды біріктіруді көздейді.

Бұл жағдайда ақпарат алмасу жəне жіберу оқушылардың нəтижелі білім беру

қызметін ұйымдастыру үшін көмекші ортаның рөлін атқарады. Оқыту нақты

уақытта синхронды түрде жүреді (чат, бейне байланыс, қашықтағы оқушылар

мен мұғалімдерге ортақ “виртуалды тақталар” жəне тағы басқалар), сонымен

қатар асинхронды (электрондық пошта негізіндегі телеконференциялар).

Flippity- итерактивті тапсырмалар жасауға арналған онлйан-сервис. Ол

пайдаланушымен ешқандай тіркеусіз жұмыс жасайды. Бұл программа Google

электрондық кестелерде ақпарат алмасуға жəне жылдам тапсырмалар құруға

мүмкіндік береді. Сайтта жұмыс жасау үшін, алдымен пайдаланушы өз Google

шотына кіруі керек, содан кейін flippity сайтының электрондық мекен-жайына

кіреміз https://flippity.net/. Сайттың басты бетіндде сандық дидактикалық құралсаймандар,

дайын шаблондар орналасқан (сурет 1).

106

Пайдаланушы өзіне қажетті интерактивті тапсырманың түрін таңдайды. Əрбір

жағдайда қарапайым нұсқаулықпен танысуға болады (нұсқалық ағылшын

тілінде, бірақ онлайн аудармашыны пайдалана аласыз

https://translate.google.ru/немесе Google Chrome браузерінде веб-сайтты ашу

жəне тінтуірдің оң жақ пернесін басыңыз, мəтінмəндік мəзірд ашып, бетті орыс

тіліне аудару əннекетін таңдаңыз). Сондай-ақ демонстрациялық үлгі жəне

электрондық тапсырма үлгілері бар (ақ демонстрациялық үлгі жəне

электрондық тапсырма үлгілері бар (сурет 2).

Flippityонлайн-сервисінің мүмкіндіктері:

онлайнкарточкаларжасау

викториналық тапсырмалар дайындау

кезлейсоқ атау таңдау

сұрақтарға жауапты енгізу арқылы жауап беру

белгіленген нысанды басуға жəне сүйреу

google электрондық кестесінде сақтау немесе басып шығару

интерактивті уақыт шкаласын пайдалану

əртүрлі таңбаларды қолдану

жылдам мəтін теру

сөздердің оқылуын тыңдау

сөзді іздеу

сөзжұмбақ құрастыру

палач стилінде ойынн құрастыру

madlibs жасау

кездейсоқ араластыру жəне сəйкестік торын жасау

схемалар құрастыру мүмкіндігі

Қортындылай келе, бұл онлайн-сервис оқу материалдарын толық қамтып,

білімді меңгертуге арналған тест сқрақтары мен тапсырмалар құруға мүмкіндік

береді. Студенттермен тығыз қарым-қатынас орнатуға, жаңа материалды

тереңдете түсу үшін кең көлемде қолдануға болады.


1. https://didaktor.ru/kollekciya-cifovyx-didakticheskix-instrumentov-ot-flippity/

2. https://www.flippity.net/qs.asp?k=1FdlaG8KDOFkRG3A-

YIOPJHIDFmFemC35CskSap1vjo

107

Шеттыкбаева С.С.


ШҚО, Семей қаласы

МҮТƏН ШƏМШІНҰЛЫ АЙМАҚОВ – БЕЛГІЛІ ҚОҒАМ ҚАЙРАТКЕРІ,

«НЕВАДА-СЕМЕЙ» ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ МҮШЕСІ

Ардагер ақсақал Мүтəн Аймақовтың есімі семейліктерге жақсы

танымал. Ұзақ жылдар бойы Жарма ауданының ірі шаруашылығында

партия ұйымдарын басқарды. Дербес зейнеткер, «Еңбек Қызыл Ту»,

«Құрмет белгісі» ордендерінің басқа да көптеген медальдардың иегері,

үлкен зиялы жанұяның басы.

Қырық жыл бойы қазақ даласының ең бір шұрайлы жерінен ойып

орын алып, отты ойран салған полигонның «қызығын» көзбен көріп өскен,

Мыржық пен Дегелең тауларының етегін ала орналасқан шағын ауылда

балалық жəне жастық шағы өткен Мүтəн ағамыз енді міне, сол көзбен

көргенін көңілге тоқып, «Көргендерім» деген өз кітабын оқырмандарына

ұсынды. Жып – жинақы, сəнді безендірілген əдемі кітап Ресейде,

«Омбының баспа үйі» баспаханасында жарық көрді.

Барлығы 12 шағын тараудан тұратын кітаптың дүниеге келуінің

тарихы тереңде. Осыдан біраз жыл бұрын Семей полигоны жабылып,

жұрт көңілі орнына түскендегі бір əңгімені баяндағым келіп отыр. Сол

кездегі Семей облыстық партия комитетінің хатщысы Нəсен Сембаев:

«Сен Мүтəн, осы ажал апатын көзбен көрген тірі куəгерісің ғой, бұл

апатты сенен артық ешкім біле қоймас. Сондықтан немерелерің мен

шөберелеріңе, бізден кейін өмір сүретін жаңа ұрпақтарға естелік болардый

шындықты айтып, жазып қалдыруың керек» – деген еді. «Мұндай ойды

басқалар да айтып, маған қозғау салып жүр еді. Шынында солай екен – ау

деп, қолға алып, көргендерімді қағазға түсірдім» - деп, еске алады өз

кітабында Мүтəн аға.

Автор «Көргендерімнің» алғашқы тарауларында өз үйі, əке –

шешесі, туған аулының адамдары жайлы жылы əңгімелейді. Өкініштісі

сол, соғыстан кейінгі кезеңде шаруасын қамдап, малын өсіріп дегендей,

мамыражай күй кешіп жатқан елдің шырқы əп – сəтте бұзылып сала берді.

1946 жылдың өзінде – ақ əскери киінген адамдар жиі көрінетін болды.

Əскерилердің машиналары Тарбақ, Майлықара, Дегелең, Əулие асуы

жақтан Керекудің Май ауданы жағынан келгіштеп, əрлі – берлі өтіп жүрді.

Қырдың шаңын бұрқыратып, алыстан өтіп бара жатқан көліктерге қарап

тұратын еді сонда Мүтəн. Бір сезіктісі: жүріс – тұрыстары құпия. Анда

санда дəрігерлер келеді, суды, топырақты, адамдарды тексереді. Онысын

қамқорлық деп танығанды жөн көреді...

108

Бұған дейін əскерилердің табаны тимеген Абыралының басына аяқ

астынан келген лаң осылайша басталғанын автор өз өқырмандарына

байыппен жеткізеді. Əкесі Шəмшін, шешесі Əпиден тараған алты баланың

бірі – Мүтəн мектеп бітірген соң Семейдің мұғалімдер даярлайтын

училищесін тəмамдайды. Ол кезде арнайы білім алған ұстаздардың тапшы

уақыты, мұғалім еліне оралып, мектепте жұмыс істей бастайды.

Табиғатынан ширақ, пысық жігіт ауылдың, елдің қоғамдық өміріне

белсене араласты.

1949 жылдың 29 – тамызы есте мəңгі қаларлықтай күн болды. Таңғы

сағат алтыда солдаттар бүкіл ауылды аяғынан тік тұрғызды. «Бір жағдай

болады, жерге жатыңдар, көздеріңді ашпаңдар, бастарыңды көтермеңдер»,

дейді. Сағат 7 шамасында жер астынан күркіреген гуіл шықты.

Əуесқойлық жеңіп алақанмен көзімді көлеңкелеп аспанға қарадым, - деп

еске алады, Мүтəн ақсақал, - айнала – қарақошқыл дүние. Əлден уақытта

қара бұлт күреңгітіп қызарғандай болды. Қалпағы үлкен, сабағы жуан

саңырауқұлақ сияқты қара бұлт шудаланып қозғалып бара жатқанын

көрдім. Бір кезде біздің ауылдың үстіне түндіктей басып қараңғылық

жайылды...

Мыржық пен Дегелең іргесінде алғаш ядролық жарылыс болғаннан

кейін көп ұзамай Мүтəн аулының адамдары Қарағандының Егіндібұлақ

ауданының аумағына көшіріліп, бірер ай сонда тұрды. Сол бірер ай өткен

соң бүкіл ауыл кері қайтарылды. Алайда, 1953 жылы Киров, Ұзынбұлақ,

Қоныстан, Калинин ауылдарының жерін ядролық сынақ полигоны

аумағына айналдыру туралы Қорғаныс Министірінің Жарлығы шығады.

Мүтəн аға Аймақов осылайша өз жерлестерімен бірге қоныс

аударушылардың қатарында Жарма ауданынан бірақ шығады. 45 жылдан

стам уақыт осы ауданның шаруашылықтарында жұмыс істеді. Ұзақ

жылдар үлкен шаруашылықтың партия ұйымын басқарды. Бірақ сол ұзақ

уақыт бойы полигон қасіретін тартқан ауылдастарының ауыр тағдыры

жанына шөгірдей батып келді.Тоқсан бірінші жылдың тамыз айының

соңғы күндерінде Елбасы Семей полигонын жабу туралы өз Жарлығына

қол қойған кезде үстінен бір ауыр жүк түскендей болып, кең тыныстаған

адамдардың бірі дəл осы Мүтəн аға еді. Бірақ полигон салған жара

көңілден қалай кетсін, ақыры сол зұлматтың тірі куəгері ретінде бар шері

«Көргендерім» деп пышақ қырындай жұқа кітапқа сыйғызды. Мұнысы:

кейінгі ұрпақ өткенін ұмытпасын, келешек əкелетін əрқилы жақсылық пен

жамандыққа əзір тұрсын дегендік еді. «Қайғылы жағдайды қайталай

бергеннің жөні барма?» - деп айтушылардың табылатынын сезіп

отырмын, - дейді Мүтəн ақсақал. – Бірақ, 1955 – 58 жылдары байқала

бастаған қатерлі ісі, əсіресе өңештің жарасы бұрын халқымызда өте сирек

кездескен болса, кейінгі 40 жылда ұлттық дертке айналды.[1]

109

Семей полигоны жабылғанынан он жыл өткен соң мемлекет

басшысының Қазақстандағы ядролық сынақтарды тоқтатуға жəне

олардың зардаптарын еңсеруге қосқан зор жеке үлесі үшін антиядролық

қозғалыстың бір топ белсенді өкілдерін мемлекеттік наградалармен

марапаттау туралы Жарлығы шықты. «Неведа – Семей» қозғалысының

көш басында тұрған халқының сүйікті ұлы Олжас Сүлейменовтың

өлшеусіз еңбегі биік дəрежелі «Барыс» орденімен марапатталса, Мүтəн

Аймақов ағамыздың еңбегі еленіп, аталмыш қозғалыс жолындағы қызметі

«Құрмет» орденімен марапатталды.

Соғыс кезіндегі өмірі басталды.Күзге қарай, ауыл жігітттері

əскерге шақырыла бастады. Өлімге бас тігіп бара жатқан боздақтарды

қалай шығарып салғаныдакөз алдында өтіп жатты. Өмірі ауыл іргесінен

аттап баспаған, соғыс өнері түгілі орысша бір ауыз тіл білмейтін өрімдей

жастар артына қарай-қарай аттанып кетіп бара жатты. Көбі келген жоқ,

сол жақта, майдан даласында қан төгіп, жан берді.

Сонда кейде Мүтəн Аймақов «Немістермен тек біздің ауылдың

жігіттері ғана соғысып жатқандай. Өйткені майданға баласын, ерін,

туысын жібермеген бірде – бір шаңырақ қалған жоқ»- деп ойға қалады

екен.

Соғысқа Мүтəн Аймақовтың ауылынан азаматтар кетіп жатты.

Бір үйден Құлжан, Мұхамедияр, Қасен деген ағайынды үш жігіт кетті.

Аталған бұл кісілер сол жолдан қайтпаған. Келгендері – Оспанбек,

Уайдан, Шамырат, Жұмажан, Сейілхан, Қабдолла сияқтылар ғана.

Қабдолла Сəдуұлы шығыс майданнан 1946 жылдың күзінде бірақ келген.

Мүтəн Аймақовтан үш жас үлкен Сейілхан Сəкенұлы соғыстан кейін

Польша жерінде əскери қызметте қалып, сол жақта үйленген. Кейін, 1985

жылдары алпыстан асқан шал болып елге келген екен.

Екінші ауыртпалық басталды. Украина мен Белоруссияның

облыстарына көмек беру үшін үй-үйден мал жинау басталды. Сұрамаған,

берсе қолынан, бермесе жолынан дегендей, өкімет адамдары қатты талап

етеді. Сонда «мал бермейміз», деп қарсылық көрсетпеген.Майдан

қажетіне деп əр үйден киім-кешек, тондар жиналды.

Жиналған малды табындап, 1944 жылдың шілде айында поезға тиеу

үшін Шар стансиясына айдап апарған Мүтəн Аймақов колхоздан

Жұмабааев Сəду ақсақалға көмекші болып барған. Кезек тимейді, Шар

өзені бойында ай бойы мал бағып жатқан. [2]

Отанды сүю - ошақ басынан басталады.Майданға ерлік еңбегімен

көмектескен əр қыз-келіншектердің ерен еңбегі үлкен құрметке лайық.

Олар жеңіс үшін күресті, жеңісті армандады. Сол майданда колхоздың

керегесін керіп, шаңырағын көтеріп тұрғандай нағыз еңбекқор, тірек

болған қыз-келіншектердің есімдері Қалиева Нұржəмилə, Түндікбаева

110

Рабиға, Байкендірова Үндемес, Моқаева Сақыш. Арман орындалып,

күйеулері Қалиев Уайдан, Байкендіров Оспанбек, Түндікбаев Жұмажан

аман-есен оралды, бала-шағаларының қызығын көрді. Ел басына түскен

сынды бел қайыспай қажырмен көтерген сол əйелдердің аналық, əжелік

өнегесі осы күнгі жастарға үлгі болса екен.

Адамшылық та, қайрат-күш те қиын кезде көрінеді екен. Кейін,

қаншама ошақты маздатып, қаншама ұрақ тəрбиелеп өсірген қазақ

əйелдерінің тамаша қасиеттері көп қой. Заты, тарихтың осындай бір

қысталаң шақтарында ер-азаматқа əрі сүйеу, əрі ақылшы болып, балашағаның

аман өсуіне кепіл болған аналардың ерлігі қалай мақтан етсек те

лайық.Ата-анаға, бауыр-қарындасқа адалдық, өз шаңырағыңа, ауылыңа,

туған жеріңе деген ыстық сезім – міне, патриотизм дегеніміз осы. Мұны

айтып отырғаным, еліміздің Тəуелсіздігін нығайту, іргеміздің бүтіндігін

сақтап, басқа жұрттар қатарынан кем қалмай жетілу үшін Қазақстанның

əрбір азаматы патриот болуға тиіс. [3]

Түйіп айтсам – Елдіктің кепілі осы патриотизм деген ұғым деп

түсінемін!

«Ер есімі-ел есінде» дегендей 2013-2014 оқу жылында М.О. Əуезов

атындағы педагогикалық колледжінің 110 жылдығында Мүтəн Аймақов

атындағы оқу кабинетінің ашылуы - соның дəлелі. Колледж директоры

Шағангүл Жанаеваның бастамасымен ұйымдастырылған іс-шараны

Мүтəн Аймақовтың ұрпақтары бір ауыздан мақұлдап , келешек ұрпаққа

зор ақпарат беретін құнды деректермен бөлісті. Қазіргі таңда Семей

қаласының Кустанайская 59 көшесінде М.Аймақовтың сол мекенжайда

тұрғандығы туралы ескерткіш орнатылған. М.Аймақовқа байланысты

колледжде шығармашылық топ ізденіс жұмыстарын жалғастыруда.

Соның дəлелі ретінде 11 топ студенті Муканова Аружан «Үздік реферат»

республикалық конкурсына қатысып, «Мүтəн Аймақов – көрнекті қоғам

қайраткері» деген баяндамамен I дəрежелі диплом иеленсе, «XXI ғасыр

студенттерінің зияткерлігі: мүмкіндіктерді іске асыруы, болашаққа

жоспары» атты республикалық ғылыми-зерттемелік конференцияда 14

топ студенті Ерболатова Ақниет сертификат иеленді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР:

1. Мүтəн Аймақов «Көргендерім» Семей, 2001 жыл.

2. «Ардагердің əңгімесі» Семей таңы,1999 жыл.

3. «Полигон – менің жан жарам, қасіретім əрі зейнетім» Спектр, 2001

жыл.

111

Сулейменова М.Б.

«М.О.Əуезов атындағы педагогикалық колледжі» КМКҚ

ШҚО, Семей қаласы

ЕЛ ТАРИХЫНДА ЕЛЕУЛІІ ІЗ ҚАЛДЫРҒАН...

Алаш қозғалысы тарихында Əлихан Бөкейханның

басшылығымен ұлт мүддесi жолында қалтқысыз қызмет

еткен қазақ зиялыларының бiрi Биахмет Шегедекұлы

Сəрсенов болды. Ол өзiнiң қысқа ғұмырында азаттық

үшін күрестегі елеулі еңбегiмен ел жадына өшпестей iз

қалдырды.

Алаш қайраткерi Биахмет Шегедекұлы Сəрсенов

1885 жылы бұрынғы Семей облысының Зайсан уезiне

қарасты Нарын болысында (қазiргi Ақсуат жерiнде)

дəулеттi отбасында дүниеге келiп, жастайынан бiлiм-өнерге бейiм өскен. 1905-

1909 жылдары, бастапқыда Семейдегi мұғалiмдер семинариясының даярлық

бөлiмiн, одан соң толық курсын үздiк бағаға бiтiрiп шыққан жалғыз қазақ

болған. Ауыл мектебiнде бес жыл сабақ берiп бала оқытқан, үш жылдай болыс

болып ел басқарып, бастауыш мектептер ашқан. 1917 жылғы ақпан

төңкерiсiнен кейiнгi кезеңде Алашорда үкiметiнiң құрамында, ал кеңес

өкiметiнiң алғашқы жылдары халық-ағарту саласында басшылық қызметтер

атқарған.

1917 жылы ақпан төңкерiсiнен соң ақ патша тақтан түсiп, Уақытша

үкiмет орнаған тұста қазақ сахарасының шығысында Семей қаласы ұлт-азаттық

қозғалыстың ең қуатты орталығына айналған едi. Бұл өзi Уақытша үкiмет

органдарымен қатар бiр мезгiлде жер-жерде жұмысшы, шаруа жəне солдат

депутаттары кеңестерi, қазақ комитеттерi, Земстволық басқармалар тəрiздi тағы

басқадай жаңа билiк тармақтары өмiрге келе бастаған кез болатын. Мəселен,

Қазақ комитеттерiнің құрылу себебі сол кезеңдегi тарихи қажеттiлiктен келiп

туындағанын белгілі алаштанушы ғалым Мəмбет Қойгелдиев: «…қазақ

комитеттерi ұлт-азаттық қозғалыстың ақпан төңкерiсiнен кейiнгi кезеңдегi даму

нəтижесi, оның өзiнiң түпкi, негiзгi мақсаты – мемлекеттiк еркiндiкке

ұмтылысының көрiнiсi, ұлттық мемлекет болуға жасалған алғашқы қадамытын»,

– деп түсiндiредi.

1917 жылдың көктемiнде елiмiзде жаппай облыстық, уездiк жəне

болыстық деңгейде қазақ комитеттерiнiң құрыла бастауына байланысты Алаш

қайраткерлерiнiң шақыруымен Биахмет Сəрсенов Семейге келедi. Ел өмiрiнде

орын алып жатқан аласапыран саяси жағдайға байланысты осы жылдың 7

наурызында Семей облыстық қазақ комитетi шұғыл тұрде құрылып, өзiнiң

ұйымдық-құрылымдық шараларын өткiзедi. Нəтижесінде, Семей облыстық

қазақ комитеттiң төрағалығына Райымжан Мəрсеков, төрағаның

112

орынбасарлығына Халел Ғаббасов пен Иманбек Тарабаев, хатшылыққа

Əлімхан Ермеков жəне қазынашылыққа Ə.Молдабаев тағайындалып, ал

комитет басқармасына мүшелiкке Сатылған Сабатаев, Ахметжан Қозыбағаров,

Биахмет Сəрсенов, Сыздық Дүйсенбин, Мұстақым Малдыбаев, Сұлтанмахмұт

Торайғыров, Шынжы Керейбаев жəне т.б. сайланады. Көп ұзамай Уақытша

Үкіметтің жергілікті басқару органдарының бірі – Семей облыстық

комиссариатының құрамына Халел Ғаббасов, Биахмет Сəрсенов, Əлімхан

Ермеков мүше болып енді. Ал енді 28-наурызда Семей уездiк қазақ

комитетiнің төрағалығына Жанғали Алдаоңғаров, комитет мүшелері болып

Мəннан Тұрғанбаев, Ысқақ Ахмадиев, Ахметжан Андамасов, Бекқожа

Құлғарин жəне т.б.сайланды.

Сондай-ақ, Алаш қайраткерлері Биахмет Сəрсенов пен Нарманбет

Орманбетовтың белсене қатысуымен Семей облысының Павлодар

жəне Қарқаралы уездерінде қазақ комитеттері құрылды.

Алаш қайраткері Биахмет Сəрсенов Семей облыстық қазақ комитеті

құрамында белсенді қызмет атқара жүріп, Орынборда бірінші жəне екінші

жалпы қазақ съездерiнiң өтуiне, «Алаш» партиясының құрылуына, облыста

Земстволық басқару жүйесiнiң енгiзiлуiне, ұлттық саяси қозғалыстың өрлеуiне

ерекше ықпалын тигiздi. Мысалы, 1917 жылдың шiлде айы соңында Орынборда

өткен бірінші жалпы қазақ съезiнде Ресей Құрылтай жиынына депутаттыққа

ұсынылғандар тiзiмiнде Семей облысы атынан Ə.Бөкейхан, Ə.Ермеков,

Х.Ғаббасовтармен бiрге Биахмет Сəрсенов те болды. Осы съезде алғаш рет

болашақ «Алаш» партиясын құру туралы мəселе көтерiледi. 1917 жылы қазан

айында Томск қаласында өткен Сiбiр автономистерінің съезiне қатысып

қайтқан Алаш көсемi Əлихан Бөкейхан жергiлiктi қазақ комитеттерi, мұсылман

мұғалiмдер одағы, «Жанар», «Талап» атты жастар ұйымдары секiлдi бiрнеше

қоғамдық-саяси ұйымдардың көмегiмен Семейде «Алаш» партиясының

облыстық комитетiн құрады. Тағы да осы «Алаш» партиясының облыстық

комитетi атынан Ресей Құрылтай жиынына депутаттыққа ұсынылғандар

арасынан Биахмет Сəрсеновтың де есiмiн көремiз.

«…Киргизское население совершенно отнеслось иначе. Они отложили

всякая домашняя обстоятельства, даже организовали транспорты для перевозки

лиц, имеющих право участвовать в выборах. И в проведении Земства оказались

у них самые лучшее результаты. Прошли все

образованные лучшее работники и даже на

славу провели одну женщину», – деп жазды.

Мұның өзi Əлихан Бөкейхан

бастағанБиахметСəрсенов сынды қазақ

зиялыларының елдiгiмiз танылар сын кезеңде

Семейде билiк тiзгiнiн басқаларға берiпқоймай,

ұлттық мемлекет құру жолында осындай

қыруар iстер атқарғанын көрсетедi.

Семей уездiк Земствосының бiрiншi

төтенше жиынында басқарма төрағалығына

113

А.Қозыбағаров, төрағаның орынбасарлығына Н.Воробьев, басқарма мүшелерi

болып А.Булатов, С.Дүйсенбин, Н.Богатырев сайланады. Өз кезегінде Биахмет

Сəрсенов Семей уездiк Земствосы атынан К.Ляшкевич, Ə.Молдабаев,

И.Əлiмбеков, Т.Ибрагимов, М.Просековпен бірге облыстық Земствоның

депутаттығына сайланады. Дəл осы мезгiлде Семейдiң Алаш деп аталатын

бөлiгiндегі қалалық Думаға депутаттар сайлау науқаны өткiзiледi. Алаш

қалалық Думасының мəжiлiсiнде, оның төрағалығына Б.Сəрсенов,

орынбасарлығына М.Малдыбаев, қала басшылығына П.Шевченко, оның

орынбасарлығына А.Ерыкалов, хатшылығына К.Грязев, ал басқарма мүшелерi

болып А.Бейсекеев, Н.Үйсiмбаев сайланды.

Семей өңiрiнде ұлттық бiлiм беру жүйесiн қалыптастыру iсiнде, сондайақ

1918 жылы желтоқсан айында Орынборда

өткен екiншi жалпы қазақ съезiнде

қабылданған мəдени-ұлттық бағдарламаны

жүзеге асыру кезiнде де Биахмет Сəрсенов

Алаш зиялыларымен бiрге осы игі шаралардың

бел ортасында жүрдi. Мəселен, екiншi

жалпықазақ съезiнiң қаулысына сай Ахмет

Байтұрсынов басқарған арнайы оқу

комиссиясы құрылып, оған М.Жұмабаев,

Е.Омаров, Б.Сəрсенов, Т.Шонанов мүше

болып ендi. Ал енді 1920 жылдың тамызында Қазақ АССР-і құрылғаннан

кейінгі уақытта Биахмет Сəрсенов Халық ағарту комиссары Ахмет

Байтұрсыновтың орынбасары болып қызмет атқарды.

1921 жылдың 31 қаңтарында Орынборда Ахмет Байтұрсыновтың

төрағалығы, Биахмет Сəрсеновтың хатшылығы жəне Əлихан Бөкейхан, Елдес

Омарұлы, Хайритдин Болғанбайұлы, Смағұл Сəдуақасұлы, Ғалімжанұлы,

Файзолла Жүсіпбек Аймауытұлы, Сəдуақас Сейфоллаұлы, Сабыр Айтқожаұлы

һəм тағы басқалардың қатысуымен еліміздегі 1-інші жəне 2-інші буын

мектептер үшін оқу құралдарын даярлауға байланысты арнайы мəжіліс өтеді.

Міне, осы мəжілістің қаулысы бойынша қазақ тілі мен əдебиеті пəнін жазу

Ахмет Байтұрсыновқа, арифметика Мəннан Тұрғанбаевқа, геометрия Биахмет

Сəрсеновке, жаратылыстану Елдес Омаровқа, физика Файзолла

Ғалімжанұлына, география Əлихан Бөкейханға, қазақ-қырғыз тарихы Мағжан

Жұмабаевқа, жалпы тарих Хайритдин Болғанбайұлына, мектеп гигиенасы

Жұмағали Тілеулинге, алгебра Елдес Омаровқа, педагогика Мағжан

Жұмабаевқа, дидактика Жүсіпбек Аймауытовқа,

хрестоматия Сəкен Сейфуллин мен Жүсіпбек

Аймауытовқа, көркемсөз теориясы (теория

словесности) Мағжан Жұмабаевқа жүктеледі.

Аталған оқу кітаптары дер кезінде жазылып,

басылып шығып, 1928-1929 жылдарға шейін қазақ

мектептерінде оқу құралы ретінде пайдаланылып

келді. Өкінішке орай, сталидік қуғын-сүргін

114

жылдары бұл оқу құралдары отқа өртеліп, құртылып жіберілді.

Азаматтық қарсыласу жылдары Алашорда үкiметi құрамында қызмет

етiп, облыстық Земство басқармасында халық ағарту бөлiмiнiң қазақ

бөлiмшесiн басқарған, одан кейінгі уақытта Халық ағарту қомиссарының

орынбасары қызметін атқарған Биахмет Сəрсенов ұлттық мектептердi ашу жəне

оларды қаржыландыру, қазақ балаларын оқуға орналастыру, қажеттi

оқулықтармен қамтамасыз ету сияқты қыруар маңызды істермен айналысты.

Сол жылдары ол мемлекеттік қызметпен айналыса жүріп, Семейдегi

мұғалiмдер семинариясында, Алаш қаласындағы қысқа мерзiмдi педагогикалық

курстарда сабақ бердi. Сондай-ақ «Қазақ», «Сарыарқа» газеттерiне үзбей

мақала жазып тұрды. Мысалы, Биахмет Сəрсеновтың «Автономия кеңесi»,

«Бiрiккен елде – береке», «Азық-түлiк», «Россияда осы күнде зор мəселе азықтүлiк»

атты т.б. мақалалары сол уақыттың өлшемімен алып қарағанда ұлт

мүддесiмен үндес əрi дер кезiнде жазылуымен құнды болып есептелдi. Жалпы,

сол бiр ел тағдыры таразыға түскен сын кезеңде Алаш көсемi Əлихан Бөкейхан

бастаған Семей зиялылары халыққа бiлiм беру, мəдениетке үйрету,

шаруашылық жұмыстарын жүргiзу жəне əдiл сот жүйесiн енгiзу, Алаш

милициясы мен атты əскерін құру секiлдi маңызды iстерде диiрменнiң

тасындай шырқ үйiрiлiп, күндiз-түнi тыным таппай қызмет еткенiн көремiз.

Алаштың ақиық ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыров Əлихан, Халел,

Əлiмхан сынды бiр топ Алашорда үкiметi басшыларын халыққа таныстыру

өлеңiнде Биахмет Сəрсенов туралы:

Бiреуi Биахмет Сəрсенұлы,

Ыңғайлы, қырғыйға ұқсар көрсең түрi.

Түрiнен де, сөзiнен, жүрiсiнен,

Екенiн бiле алмайсың қандай қыры.

Ақылы да оның көп, айласы да,

Көңiлiнiң жылдам сезгiш айнасы да.

Бар дейдi бұрынырақ ұмытылатын,

Түлкiдей жалт ететiн таймасы да.

Iсi де, таланты да қалыспайды,

Жұмсаса тегiс халық пайдасына.

Жастардың бiреуiнен кейiн емес,

Қазақ деп жүрегiнiң қайнасы да.

Халел мен Əлiмханды ай деп айтсақ,

Шолпандыққа жарайды ай қасында.

Əуелден қатарынан туысы артық,

Сондықтан күн-күн сайын барады артып.

Iлiмнiң аймағында жоқты дағы,

Ерiксiз тумысымен алар тартып, –

деген өлең шумақтарын арнаған екен. Амал не, осындай турашыл өткір,

ақылды, сұлу, жiбектей мiнезiне қарап бүкiл қазақ Бияш деп еркелеткен

Биахмет Сəрсенов өмiрден ерте кеттi. Ол 1921 жылы Орынборда Ахаңмен

115

бірге, яғни Қазақ АСР-інің Оқу министрі Ахмет Байтұрсыновтың орынбасары

қызметін атқарып жүргенде небəрi 36 жасында оба ауруынан қайтыс болды.

Сол жылдары Ташкентте шығып тұрған Алаш қайраткерлерінің «Ақжол» газетi

редакциясының басқармасы Биахметтің мезгілсіз қазасы туралы: «Қазақ елiнiң

көгiндегі үркердей азғана жұлдыздарының бiрi сөндi. Биахмет сол санаулы

жұлдыздардың арасындағы ең жарық, нұрлы көрiнгендердiң бiреуi едi. Оның өлiмi

қазақ жұрты үшiн орны толмайтын қаза, қаруы қайтпайтын шығын», – деп көңiл

айту бiлдiредi.

Биахмет Сəрсеновтың тек қана жалғыз фотосуретi Салық ақсақал мен оның

зайыбы Бижамал əжейдiң ұзақ жылдар бойы жасырып сақтауымен бүгiнге аман-есен

жеткен.

Биахмет Сəрсенов өмiрден ерте кеткенiмен, өкiнiшке қарай 1937-1938

жылдардағы саяси қуғын-сүргiннiң зобалаңы оның əкесi Шегедек байдың əулетiнен

тарайтын ұл-қыздарды да сырт айналып өтпедi. Жалпы Шегедектiң екi əйелiнен жетi

ұл, жетi қыз тарайды. Осы жетi ұлдың iшiнде Биахмет, Жанахмет, Қалел жəне Дəлел,

Салық орысша-қазақша оқыған, саяси сауатты азаматтар болды. Мəселен, солардың

бірі Дəлел Сəрсенов те Алаш қозғалысына белсене қатысқан қайраткер болды.

Алаш үшін аянбай қызмет еткен ағайынды Сəрсеновтерді бүгінде жұрттың көпшілігі

білмейді. Қазіргі таңда, Тарбағатай ауданының Жəнтікей ауылында Биахмет

Сəрсеновке көше беріліп, осы ауылда ұрпақтарының күшімен ескерткіш сынтас

қойылған. Сонымен қатар Алаш қайраткерінің білім алған ордасы М.О.Əуезов

атындағы педагогикалық колледжіндегі 213 дəрісхана Бағлан Салықұлы

Шегедековтың демеушілігімен Б.Ш.Сəрсенов есімімен атаулы дəрісхана ашылып,

Алашорда тарихы мен еліміздің өркендеуіне өмірі мен қызметін арнаған Алаш

қайраткерінің өмірі мен шығармашылығын, еңбектерін насихаттауда кіші ғылыми

зерттеу орталығы құрылып, жұмыс жасалуда. Алдағы уақытта төмендегі

жұмыстарды өткізу жоспарлануда:

1) Əрі қарай зерттеу жұмыстарын жүргізіп, Б.Ш.Сəрсенов туралы толығырақ

мəлмет іздестіру.

2) Колледжіміздің əрбір студенті Б.Ш.Сəрсенов туралы мəліметтермен таныс

болуы үшін іс-шаралар өткізу.

3) Сəрсеновтар əулетінің ұрпағы Б.Шегедековпен шағын кездесу - əңгімесұхбат

ұйымдастыру.

Пайдаланған əдебиеттер

1. ҚР ОММ. 503-қор, 1-тізбе, 1-іс ҚР ОММ. 503-қор, 1-тізбе, 1-іс.

2. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы, 1-том. 219-бет.

3. «Алаш» қозғалысы. Құраст.: Е. Тілешов, Д. Қамзабекұлы, И. Нұрахмет. – Алматы:

«Сардар» баспа үйі, 2008. 256-257 беттер.

4. Аймауытов Жүсіпбек. Бияш. «Қазақ тілі» газеті, 1921 жыл 22 тамыз, №13.

5. Қарағанды облыстық мемлекеттік архиві. 2-қор, 1-тіркеу, 3-іс.

6. Дело, N 145 от 30 ноября 1917 года.

7. Свободная речь, N 102, 1917 год.

8. Қазақстанда. «Қазақ тілі» газеті, 1921 жыл 29 наурыз, №125.

9. Аймауытов Жүсіпбек. Бияш. «Қазақ тілі» газеті, 1921 жыл 22 тамыз, №13.

116

Хасенова Ж.Т.



ЕСІМІ ҰМЫТЫЛМАС, АСЫЛ БЕЙНЕ

Білімнің қара шаңырағы - М.О.Əуезов атындағы педагогикалық

колледжі тарихында қазақ елінің озық зиялылары ұшқаны мəлім. Олардың

ішінде Мұхтар Əуезов, Əлке Марғұлан, Қаныш Сəтбаев, Шəкен Айманов

сияқты ғалымдар мен қоғам қайраткерлері шықты. Сондай қоғам

қайраткерлерінің бірі - Шырақбек Қабылбаев.

Шырақбек Қабылбайұлы Қабылбаев –мемлекет жəне қоғам

қайраткері, Қазақ КСР ішкі істер министрі, генерал лейтенант II-дəрежелі

ішкі қызмет генерал-лейтенанты, IIМ еңбек сіңірген қызметкері.

Қызмет жолындағы тəжірибесі:

1908 жылы 9 наурызда Семей губерниясы Қарқаралы уезі Абыралы №3

ауылында дүниеге келген. Ш.Қабылбаев 1923 жылға дейін ата-анасымен

бірге тұрып, ауыл мектебінде білім алған. Ауылдық мектепте 3 сыныпты

аяқтап, 1924 жылы Семей қаласына ересек қазақ мектебінің оқуына, кейін

1925 жылы Семей педагогикалық техникумының даярлық тобына түседі.

1926-1934 жылдар аралығында БЛКЖ Одағында мүше болды. 1930 жылы

Ұлан ауданына бірінші большевиктік егіс бойынша іс-сапарға жіберіліп,

сол жерде 5 ай көлемінде қызмет атқарған. Техникумда комсомолдық

жұмыстарған қатысып, 1930 жылдың 5 тамызында Семей қалалық партия

ұйымының мүшесі болып қабылданған. 1931 жылдың шілде айында

Семей педагогикалық техникумын да, «Бастауыш мектеп мұғалімі»

мамандығын бітірген. 1932 жылы Кеңес армиясының қатарына

шақырылып, 1932 жылдың 10 қарашасынан - 1933 жылдың 14

қарашасына дейін Алматы қаласының Кавалерия ұлттық полкінің қызыл

əскері болып қызмет атқарған. Орта білімі бар болғандықтан армияда бір

жыл қызмет атқарып, 1933 жылдың қараша айында взвод командиріне

емтихан тапсырып қайтарылады. Əскерден қайтарылғаннан кейін БМСБ

IIXK-жұмысқа қабылданады. 1938 жылдың 9 тамызында Ш.Қабылбаев

Қазақ КСР Кеңес Министрлігіне ауыстырылады да, Қазақстан КПОК

апаратына жұмысқа қабылданады. Қазақстанның КП ОК бөлімдерінің

бірігуіне байланысты Ш.Қабылбаев 1953 жылдың 9 мамырда

Қазақстанның КП ОК əкімшілік жəне сауда –қаржы органының бөлім

меңгерушісі болып бекітіледі. Ш.Қабылбаев Қазақстанның КП ОК мүшесі

болып төрт рет, Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің депутаты болып үш рет

сайланады.1971 жылы Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің депутаты болып

117

сайланады. Ш.Қабылбаевтың өмір жолында кедергілер көп кездесті. Сол

кедергілердің бірі – Теміртау оқиғасы. Сол уақытта Теміртау қаласындағы

металлургия комбинатын Қазақстан магниткасы деп атаған. 1959 жылдың

жазында комбинат құрылысына жұмысшы жастар шеттен əкелінді.

Жұмысшыларға дұрыс материалдық жағдайлар жасалған жоқ, азық-түлік

жетіспеді. Осының салдарынан 1959 жылдың тамыз айында жұмысшылар

бүлік шығарады, милиция органдарына шабуыл жасайды. Осы оқиғадан

кейін Ш.Қабылбаев жазықсыз жазғырылып орнынан, яғни ішкі істер

қызметінен 1959 жылдың 18 қарашасынан бастап 16 желтоқсанына дейін

тағайындалған лауазымынан партиялық жаза тəртібін салумен

босатылады. Сондай-ақ, тың игеру жолдамасы бойынша тек қана

мамандар, еркін – патриоттар ғана келген жоқ, сонымен қатар, жеңіл

пайда табамыз деп қылмыстық ортаның өкілдері де келді. Сол себептен

қоғамдық қауіпсіздікті жəне құқықтық тəртіпті қамтамасыз ету сұрақтары

күн тəртібінде басты сұрақтардың бірі болып табылды. Ішкі істер

министрі Ш.Қабылбаев кадр саясатын тиімді жүргізді. Милиция генералмайоры

К.Бесперстовтың айтуынша: «Ш.Қабылбаев кадрларды жақсы

іріктей алды. Басшылық лауазымдарға жақсы ұйымдастырушылық

икемділіктері бар, қызметкер, ақылды адамдарды жинақтады.

Қазақстанның ішкі істер органдарының жұмысына Ұлы Отан соғысының

ардагерлері, əскери тəжірибесі мол, майданның барлық шептерінде болған

адамдарды тартты. Осындай адамдар заңдылық пен құқық қорғау тəртібін

орнату үшін министрдің мықты тірегі болды. Сондай-ақ, Ш.Қабылбаев

қызметке кəсіби заңгерлерді, сараптамашыларды, инженерлер мен

тілшілерді тартты».

Шырақбек Қабылбаевтың отбасы мүшелері: 1928 жылы үйленген.

Жұбайы - Қазиза Мусиновна Қабылбаева, қыздары - Раиса Қабылбаева,

Əсия Қабылбаева жəне ұлы - Марат Қабылбаев.

Жетістіктері:

Еңбек Қызыл ту орденімен (1956,1967жж.), Ленин орденімен,

«Қызыл жұлдыз» орденімен (1945ж.) Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің

Құрмет грамотасымен, КСРО ІІМ Құрмет грамотасымен (1970 ж.), «КСРО

Қарулы күштеріне 40 жыл» медалімен, «1941-1945 жж. Ұлы Отан

соғысындағы қажырлы еңбегі үшін» медалімен (1945ж.), «Мінсіз қызметі

үшін» ІІІ дəрежелі медалімен, «Мінсіз қызметі үшін» ІІ дəрежелі

медалімен, «Мінсіз қызметі үшін» І дəрежелі медалімен, «Тың жерді

игергені үшін» медалімен, «Советтік милицияға 50 жыл» мерейтойлық

медалімен, «В.И.Лениннің туғанына 100 жыл толу құрмет мерекесіне орай

қажырлы еңбегі үшін» мерейтойлық медалімен (1970 ж.), «КСРО

мемлекеттік шекарасын күзетуде ерекшелігі үшін» медалімен, «КСРО

Қарулы күштеріне 10 жыл» медалімен, «Қоғамдық тəртіпті күзету

118

озаттығы (үздіктігі) үшін» медалімен марапатталған. КСРО ІІМ Құрмет

кітабына енгізілген.

1976 жылы 5 шілде айында 68 жасында генерал-лейтенант

Ш.Қ.Қабылбаев дүниеден өтті. Ш.Қ.Қабылбаевтың ел алдындағы

қызметін, еңбегін жəне оның ішкі істер органдары саласындағы

мемлекеттік жəне кадрлық саясатын жетілдіруге қосқан үлесін ескере

отырып, 2014 жылғы 9 желтоқсанда Қазақстан Республикасы Үкіметінің

№1287 Қаулысымен оның есімін мəңгі есте қалдыру мақсатында

Қазақстан Республикасы ІІМ Қостанай академиясына Шырақбек

Қабылбайұлы Қабылбаевтың құрметті есімі берілді.

Əр пенде өз заманының перзенті. Шырақбек Қабылбаев заман

талабына сай икемделе жүріп қызмет жасап, Советтік Қазақстанның

экономикасы мен мəдениетінің өркендеуі жолында аянбай еңбек етті.

Өмірдің қаншама қиыншылығын бастан кешірсе де, оған мойынсұнбай,

ерен еңбегімен елі үшін еңбек еткен жанды қадыр тұту баршамыздың

парызымыз.


1. Қызылов, Мирлан. Шырақбек Қабылбаев ол - кім? [Мəтін] / М.

Қызылов // Заң. - 2015. - № 5.- Б.20-23

2. Жалмұханбетов А. Шырақбек Қабылбаев - белгілі қоғам қайраткері

[Мəтін] / Жалмұханбетов А. //

3. [https Дидар. - 2008. - 6 мамыр.- Б.2.

4. [http://kostacademy.gov.kz/kabylbaev_biografija_kaz/]

5. ://egemen.kz/article/42880-eki-marte-ishki-ister-ministri-bolghanshyraqbek-qabylbaev-turaly-ne-bilemiz]

119

Әдіскер әлемі 1 2022

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?