लुम्बिनी प्रदेशको बजेट ४० अर्ब ९५ करोड, स्वास्थ्य र कृषिलाई प्राथमिकता

आथक मामला तथा योजना मऽी

बैजनाथ चौधर (था) ले

ूदेशसभा बैठकमा ूःतुत गनु भएको

आथक वष २०७8/0७9 को

बजेट वय

ूदेश सरकार

लुिबनी ूदेश

आथक मामला तथा योजना मऽालय

बुटवल, पदेह

नेपाल

२०७8 साल आषाढ १ गते

म गलबार

---

---

माननीय सभामुख महोदय,

१. मुलुक कोभड-१९ को दोौो भेरयटको कारण आबात भैरहेको वषम परिःथतमा

आगामी आथक वष २०७८/0७९ को बजेट ूःतुत गन उपिःथत भएको छु । ूदेश

सरकारको आथक मामला तथा योजना मऽालयको िजमेवार एवम् तदनुप ूदेश

सरकारको आगामी आथक वषको बजेट ूःतुत गन अवसरका लाग माननीय

मुयमऽीयू ूत आभार य गन चाहछु।

२. सवूथम देश र जनताको नम जीवन अपण गन सबै ात-अात सहदहूत

ौासुमन अपण गद सपूण सहदका परवार, बेपा नागरक तथा घाइते योाहूत

हादक समान य गदछु।

३. यस अवसरमा कोभड -१९ को कारण सहादत ूा गनु भएका सपूण ूदेशवासीहूत

हादक ौाल अपण गद शोक सत परवारजनमा समवेदना य गन चाहछु।

यसैगर हाल उपचार गराइरहनु भएका सपूण ूदेशवासी संबमतहको शीय ःवाःय

लाभको कामना समेत गदछु।

४. हाल वमा फै लएको कोभड-१९ को दोौो भेरयटको कारण समम राको साथै हाॆो

ूदेश समेत आबात बनेको छ।लुिबनी ूदेशका बाँके , पदेह, दाङ लगायतका

िजलाह यस बीचमा अयधक ूभावत रहे। ूदेशका बा॑वटै िजलामा यसको असर

पन गयो। यस महामारबाट कु नै पन ःथानीय तह अछु तो रहन सके न।

५. कोभड-१९ को दोौो भेरयटको असर हामीले अनुमान गरेभदा जटल र वषम हुन

पुयो। यसैले हाॆा ःवाःय संरचना र जनशि यून माऽ नभई वाःतवमै

भएको हामीले महशुस ग य।

अपुग

६. कोभडको दोौो भेरयटको रोकथाम र उपचारमा ूाणवायुको पमा रहेको अिसजनको

यवःथापनको वषय यादै संवेदनशील हुन पुयो। यसपूव

अिसजनको आपूतको

वषयमा कहकतै ू नउठे कोमा यसपटक त कोभड र अिसजन परःपरमै पयायवाची

शद बने। लायो क कोभडको दोौो भेरयटको उपचार भनेको के वल अिसजनको

आपूत हो। अिसजनको माग यसर ब यो क यसलाई ूतशतमा होइन गुणामक

हसाबले समेत जटल िःथत बयो।

1

---

७. कोभडको नयऽण र उपचारमा नजी ेऽको भूमका पहलेको तुलनामा एकहदसम

बढेको भए तापन सरकार ःवाःय संःथाहमा नै यसको अयधक चाप परेको हामीले

पाय। आिखर अठे रो पदा अितम वकप भनेको त सरकार र सरकार संयऽ नै

रहेछ भे कु रा ूमािणत पन भएको छ । म सपूण ूदेशवासीलाई ूदेश सरकारूतको

आशा तथा भरोसा गनु भएकोमा हादक धयवाद दन चाहछु।

८. कोभडको असर र ूभाव तकालन पमा उपचार र नयऽणमा देिखए तापन

मयमकालन र दघकालन पमा समम अथतऽमा परेको छ। कोभड -१९ को

पहलो चरणको ूभावबाट अथतऽले गत लँदा नलदै दोौो चरणको महामारको मार

हामीले खेनु प यो। जसले गदा कोभडको पहलो चरणबाटै थला परेको र उन

नयाएका आथक गतवधह थप थला परे भने भखरै उन शु भएका आथक

गतवधह समेत पुन: नसाहत हुन पुगे।

९. कोभड- १९ का कारण वदेशमा रहने थुूै नेपाल ददबहनी तथा दाजुभाइह रोजगार

गुमाई ःवदेश फक नु भएको छ भने ःवदेशमा कायरत ौमक तथा कामदारले समेत

रोजगार गुमाउनु परेको छ । जसले गदा रोजगारको ेऽमा अयधक चाप परेको छ।

१०. एकातफ बजारमा सपयु जनशिको कमी रहेको छ । हामीले खोजेको वेला

सपयु जनशि पाउन सकरहेका छैन भने अकतफ थुूै युवाशि रोजगार नपाई

वदेिशनु परेको वडवनापूण िःथत हाॆो सामु छ ।

११. कृ षलाई ूदेशको आथक मेदडको पमा हेरएको छ । तर तीनै तहका सरकारका

वभ ूकारका कृ ष ूवन सबधी कायबमहको वावजुद पन अथतऽमा कृ षको

योगदान घदो छ । अझै पन दुई-तहाई जनशिले आनो पेशा वा यवसाय कृ ष नै

भे गरेको भए तापन साँचै कृ षमा मन लगाएर काम गन उसाहत कृ षकमको संया

यून रहेको छ । के वल अय वकप नभएको कारण बाय भएर कृ ष पेशा अंगानेको

संया ठुलो रहेको छ ।

१२. कृ ष जीवनमुखी यवसाय हो । यसैले यसमा कु नै न कु नै ूकारको सहयोग रायका

तफ बाट आवँयक पछ । हामी जुनसुकै पेशा वा यवसायमा लागेको भए पन बाँनको

लाग कृ ष उपज नै उपभोग गनु पछ । यसैले कृ ष ेऽको वकप सुधारएको र

उतःतरको कृ ष ेऽ नै हो ।

2

---

१३. सरकारको तीनै तहका वभ ूकारका कायबमह र ठुलो लगानीको वावजुद कृ षको

अवःथामा अपेित सुधार आउन सके को छैन । कृ ष आयात बदो छ। पहाडी तथा

हमाल ेऽमा बाँझो जमनको माऽा बदै गइरहेको छ भने तराई, भऽी मधेश तथा

शहर निजकका उजाउ कृ ष जमनमा लट तथा आवासले ढादै गएको छ ।

१४. कृ ष ेऽमा हालसम गरएका सुधारका ूयासह कन साथक हुन सके नन् ? कृ ष

ेऽको वकासमा ूदेश सरकारको योगदान तथा भूमका के हुने ? अतर तहको

समवयलाई कसर ूभावकार बनाउने? दोहोरोपना कसर हटाउने ? कृ ष पेशावाट

भादै गरेका युवाशिलाई कृ षमै बाँन र रमाउन सने कसर बनाउने भे वषयमा

गभीरतापूवक वचार गर यस ेऽको वकासमा ूदेश सरकारको भूमका ःप भई

तदनुपका कायबम याउन अब ढला गनु हु भ ने मलाई लागेको छ।

१५. लुिबनी ूदेश नजी ेऽको लगानीका लाग उपयु ःथान हो भे हाॆो बुझाई रहेको

छ । अविःथतका हसाबले लुिबनी ूदेश देशको बीच भागमा मनी नेपालको पमा

रहेको छ । अतराय वमानःथल लगायतका पूवाधार¸ कचा पदाथको उपलधता¸

ःवदेश तथा वदेशको बजारको पहु ँच आद ूशःत सभावना हु ँदाहु ँदै पन नजी ेऽको

लगानी अपेित माऽामा वृ गन सकएको छैन । ूदेश सरकारको तफ बाट थप

लगानी वृको सदभमा चानुपन कदम समेत यथाशीय पहयाउन आवँयक देिखएको

छ।

१६. लुिबनी ूदेशमा करव ४३.७ % जमन वनजंगलले ढाके को छ । राय वनको

यवःथापन ूदेशको एकल अधकारको पमा रहेको भए तापन वन ेऽवाट ूदेश

संिचत कोषमा हुने योगदान अयतै यून रहेको छ । यसैगर ूदेशमा खानीजय

उोगका सभावना धेरै छन् । देशका समेट उोगहमये अधकांश उोग यसै

ूदेशमा रहेका छन् । नद, खोला र खहरेहको संया समेत अयधक छ तर यी

ेऽवाट समेत अपेित आय ूा हुन सके को छैन।

१७. ूदेशको आथक अधकारह सीमत नै रहेको महसुस हामीले गरेका छ। यसको

अतर ूदेशको आनो अधकारको ेऽमा पन करहबाट समेत अपेित आय ूा

हुन सके को छैन। जसले गदा ौोत साधनको परचालनमा संघीय सरकारसँगको नभरता

अयधक रहेको छ ।

3

---

कोभड नयऽणमा सरकारको ूयास

माननीय सभामुख महोदय,

१८. कोभडको दोौो चरण अपेित थयो। यसैले सरकारको तफ बाट गनु पन तयारमा हामी

दोौो भेरयटको असर देखा पनु भदा पहले नै

शु गरसके का थय। तदनुप

ःवाःय संःथाहको मता बढाउने र जनशि थप गन कायलाई तीोताका साथ अिघ

बढाइएको थयो।

१९. कोभडको रोकथाम, नयऽण र उपचारका लाग कोभड-19 नयऽण एवम् उपचार

कोष संचालनमा छ। शुमा . १० करोड ूदेश सरकारबाट वनयोजन गर

संचालनमा याइएको उ कोषमा नजी ेऽ तथा अय दाताको तफ बाट . ६ करोड

२३ लाख बराबरको सहयोग ूा भएको थयो । ूदेश सरकारले कोषमा रकम कम

हुनासाथ थप गन रणनीत अितयार गर कोषमा रकमको कमी हुन दइएको छैन।

चालु आथक वषमा माऽै पटक पटक गर ूदेश सरकारको तफ बाट . ४० करोड

थप गरएको छ।

२०. कोषबाट कोभडजय रोगको नदान एवम् उपचारका लाग चालु आथक वषमा संचालक

समतको सफारसमा वभ अःपताल एवम् ःवाःय संःथालाई . ३५ करोड भदा

बढ रकम उपलध गराइसकएको छ।

२१. कोभड-१९ सँग सबिधत उपचारका लाग लुिबनी कोरोना वशेष अःपताल धागो

कारखाना बुटवल, भीम अःपताल भैरहवा पदेह, बेलझुडी कोरोना वशेष अःपताल

दाङ र भेर अःपताल नेपालग बाँके गर चारवटा अःपताललाई कोभड उपचार वशेष

अःपतालको पमा सालनमा याइएको छ। यी अःपतालको नयमत दरबदमा थप

हुने गर वभ तहमा ५८३ अःथायी दरबद थप गर चालु आथक वषभर नै

कोभडजय बरामीको उपचारका लाग जनशि यून नहुने यवःथा मलाइएको छ।

२२. कोरोना वशेष अःपतालमा सजना भएको थप जनशिको लाग चालु आथक वषमा

अथ ववधबाट . १८ करोड भदा बढ नकासा गरएको छ। उ रकम माथ

उलेिखत कोरोना कोषबाट उपलध गराएको रकमको अतर थप हो।

4

---

२३. कोभडको नयऽण तथा उपचारलाई ूभावकार बनाउन मुयमऽीको अयतामा चौध

पटक PCCMC को बैठक बसी कोभड -१९ को नयऽण र उपचारका लाग संघीय

सरकार एवम् ूदेश सरकारको तफ बाट भएका नणय कायावयनका लाग ूदेशका सबै

DCCMC

का संयोजकह, सुरा नकायका ूमुखह तथा सबिधत मऽालयका

पदाधकारसँग छलफल एवम् अतरबया गनु का साथै आवँयक नदशन दइएको छ।

२४. कोभड-१९ को दोॐो भेरयटबाट ूभावत बरामीको उपचारमा आवँयक अिसजन

आपूतको यवःथापनमा सहजीकरण गरएको छ । अिसजन आपूत, सलडर खरद

तथा अिसजन लाटको ःथापना एवम् संचालनका लाग आवँयक रकम उपलध

गराइएको छ ।

२५. ःथानीय तहमा समेत ःवाःय संःथाको पूवाधार वकास तथा जनशि यवःथापनको

लाग नयमत अनुदानको अतर थप रकम उपलध गराइएको छ ।

२६. कोभड-१९ को उपचारमा सवसाधारण जनताको पहु ँच सुनित गन ूदेश सरकारका

सबै ःवाःय संःथामा कोभड उपचार न:शुक हुने यवःथा मलाइएको छ ।

२७. ूदेश मातहतका वभ अःपतालहमा कोभड उपचारको लाग ICU वेड ९६, HDU

वेड २०५ र ४८ थान भेिटलेटरको थप यवःथा गर संचालनमा याइएको छ ।

२८. कोभड-१९ को नयऽण र उपचारमा आवँयक ICU, HDU बेडको कमी नहोस् भका

लाग भैरहवािःथत युनभसल मेडकल कलेज, पापािःथत लुिबनी मेडकल कलेज,

कोहलपुरिःथत नेपालगंज मेडकल कलेज र देवदहिःथत देवदह मेडकल कलेजसँग

सझौता गर कोभडजय बरामीको उपचारको लाग ICU,तथा HDU बेड उपलध हुने

यवःथा मलाइएको छ ।

२९. कोभड-१९ को परणलाई ूभावकार बनाउन ूदेश जनःवाःय ूयोगशाला, भैरहवा

गहु ँवालिःथत ूयोगशालाका अतर ूाय सबै िजलामा PCR Test का लाग आवँयक

कटको कमी नहुने यवःथा मलाइएको छ ।

३०. "जीवन रहे यसलाई सजाउन र सँगान सकछ" भे ूदेश सरकारको मायतालाई

यानमा राखी पछला दनमा ौोत साधनको यवःथा एवम् ूदेश सरकारका काम

कारवाहमा पहले कोभड (COVID First)

भे नीत अवलवन गरएको छ । बाटो

5

---

घाटो बनाउदै गरला¸ नहर खदै गरला तर पहले बाँच र बचाऔं भे मुलमऽ बनाई

ूदेश सरकारका काम कारवाहह यविःथत गरएको छ ।

३१. ूदेशको ४०९ क.म. दुर भारतीय खुला समानासँग जोडएको एवम् तीनवटा ठू ला

भसार बदुह यसै ूदेशमा रहेकोले सीमा नाकाबाट ःवदेश फक ने नागरकका कारण

कोभडको संबमण फै लन सने सभावनालाई यानमा राखी नाकाहमा रहेका होिडङ

सेटरहलाई यविःथत गर संचालन गन ूदेश वप कोषबाट समेत िजला वप

कोषमा रकम हःतातरण गर आवँयक साममी उपलध हुने यवःथा मलाइएको छ।

३२. कोरोना नयऽण र उपचारलाई ूभावकार बनाउन यसमा संलन िचकसक,

ःवाःयकम र कमचारको लगनिशलता, मेहनत र इमादारताको ठू लो भूमका रहछ।

यसैले यस वशेष कायमा ूय पमा संलन हुने ःवाःयकम तथा कमचारलाई

उूेरणा बढाउन शु तलब ःके लको ५० % रकम कोरोना भा उपलध हुने यवःथा

मलाएको छु। तर यःतो सुवधा कोरोनाको उपचारमा संलन हुने कमचारलाई माऽ

उपलध गराइनेछ।

चालु आथक वष २०७७/0७८ को बजेट तथा कायबम कायावयनको अवःथा

३३. चालु आथक वष २०७७/0७८ मा चालुतफ . १२ अब ५९ करोड २४ लाख ९८

हजार, ःथानीय तह वीय हःतातरणको लाग . ५ अब १४ करोड ५० हजार र

पु ँजीगततफ . १८ अब ६१ करोड ९९ लाख ५२ हजार गर जमा . ३६ अब

३५ करोड २५ लाख बजेट वनयोजन भएको थयो।

३४. चालु आथक वषको बजेट तथा कायबम कायावयनमा ूदेश सरकारले अयधक जोड

दएको छ। साउन महनाभऽै बजेट कायावयनका लाग आवँयक पन नदिशका तथा

कायवध तयार गर ःवीकृ त गरसनुपन र भाि १ देिख नै ठे ापा लगायतका बजेट

तथा कायबम कायावयन सबधी ूबया अिघ बढाउने गर समय सीमा नधारण गर

बजेट कायावयनमा ूदेश सरकार जुटरहेको अवःथा छ।

३५. ूदेश सरकारारा बजेट तथा कायबम कायावयनमा चालएका ूभावकार कदमहकै

कारणले गदा अिघला आथक वषको तुलनामा चालु आथक वषको हालसमको

अवधमा थप ूगत भएको छ। अिघलो आथक वषको ूथम चौमासक अवधमा ७

ूतशत बजेट खच भएकोमा चालु आथक वषको सोह अवधमा ११.53 ूतशत खच

6

---

भएको छ। यसैगर आथक वष २०७६/0७७ को दोौो चौमासक अवधमा ३१.३१

ूतशत रकम खच भएकोमा चालु आथक वषको सोह अवधमा ३६.46 ूतशत रकम

खच भएको छ। साथै २०७८ जेठ मसातसम कु ल वनयोिजत रकमको ५७.३५

ूतशत रकम खच भई बजेट तथा कायबम कायावयनमा उलेखनीय ूगत भएको

छ।

३६. चालु आथक वषमा यसूकार बजेट तथा कायबम कायावयनमा ूगत हुनुमा बजेट

तथा कायबम कायावयनमा ूदेश सरकारका ःप ूाथमकता, नरतर follow-up

एवम्

सहजीकरणले ूमुख भूमका खेलेको देिखछ। तर यसको ूमुख ौेय बजेट

कायावयनमा खटने नकाय तथा पदाधकारहलाई दन चाहछु र यस अवसरमा

अथमऽीको हैसयतले वशेष धयवाद समेत दन चाहछु।

३७. चालु आथक वषमा ूदेश सरकारको तफ बाट ःथानीय तहलाई वभ चार ूकारको

अनुदानको पमा . ५ अब १४ करोड वीय हःतातरण गरएको छ। ःथानीय

तहको आवँयकता र ूाथमकता बमोिजम हःतातरत रकमको सदुपयोग होस् भाका

लाग आवँयक सहजीकरण गरएको छ।

३८. चालु आथक वषको शुका दनमा कोभड-१९ को पहलो चरणको ूभाव रहेकै

अवःथामा ूदेशका सबै ःथानीय तहसँग भचअल ु मायमबाट छलफल तथा अतरबया

गर गत आथक वषमा हःतातरत रकमबाट संचालनमा याइएका योजना तथा

कायबमको अवःथा, ती कायबमको ूभावकारता, कायावयन हुन नसके का योजना

तथा कायबमको समयमा कायावयन हुन नसनुका कारणहको सदभमा जीवत

अतरबया गरएको थयो। यसैगर चालु

आथक वषमा हःतातरत कायबमको

कायावयनको अवःथा र नदजय पदाथ ठे ापाको िःथतका बारेमा समेत अतरबया

गरएको छ। जसले गदा ूदेश सरकार र ःथानीय तहबीचको सबध गाढा हुनुको साथै

एकले अक तहको समःया तथा चाहना बुने काम समेत थप ूभावकार भएको छ।

३९. चालु आथक वषमा अधुरा आयोजनाह पुरा गन कु रालाई ूदेश सरकारले अयधक

ूाथमकता दएको छ। ती अधुरा आयोजना सप गन गराउन आथक वषको बीचमा

समेत संघीय सशत अनुदानतफ थप . २ अब ४९ करोड २६ लाख र ूदेश

सरकारको अथ ववधबाट . २ अब १७ करोड ५ लाख गर थप . ४ अब ६६

करोड ३१ लाख उपलध गराउने गर ौोत परचालन गरएको छ।

7

---

४०. चालु आथक वषको बजेट तथा कायबम कायावयन गररहँदा हालसम 160 क. म.

सडक कालोपऽे गरएको छ । 175 क.म. सडकको ःतरोत भएको छ भने 71

क.म. नयाँ शयाक खोलएको छ। चालु आथक वषको अयसम यसको परमाणमा

थप वृ हुनेछ ।

४१. संचाईतफ जमा . २ अब २ करोड २६ लाख वनयोजन भई २०७८ जेठ

मसातसम सतह संचाईतफ ३५०० हेटर र भूमगत संचाईतफ 1200 हेटर गर

जमा ४७०० हेटर जमनमा थप संचाई सुवधा उपलध गराइएको छ। यसका साथै

वषायाम शु हुनुपूव नै संचाई कु लोह ममत गर धानको बउ राे र रोपाई गन

कायलाई सहज बनाउन संचाई कु लोहको ममत सभारका लाग थप २५ करोड

पैयाँ उपलध गराइएको छ।

४२. ूदेश सरकारले अिघ बढाएको "एक घर एक धारा"को अभयान साथक तुयाउने

सदभमा चालु आथक वषमा . २ अब ४० करोड वनयोजन भएकोमा आथक वषको

बीचमा संघीय सशत अनुदानतफ थप . १ अब र ूदेश सरकार ौोततफ . ३६

करोड गर कु ल . ३ अब ७६ करोड ौोत परचालन गरएको छ। जसबाट चालु

आथक वषको जेठ मसातसममा थप २२ हजार घरधुरमा ःवछ खानेपानी सेवा

वःतार भएको छ।

४३. सहर वकास तथा भवन नमाणतफ चालु आथक वषमा संचालनमा याइएका जनता

आवास कायबमबाट 1260 घर परवारले पी घरमा बःने अवसर ूा गरेका छन्

भने 75 वटा सरकार भवनहको ममत सभार गरएको छ। साथै 18 वटा नयाँ

सरकार भवन नमाण र 45 वटा भवनको ममत संभारको काय समेत अिघ बढाइएको

छ।

४४. सामािजक वकासको ेऽमा समेत चालु आथक वषमा उलेखनीय ूगत हासल भएको

छ। १२ वटा वालयमा नमूना वालय कायबम, ३६ वटा वालयमा ःकू ल नसको

यवःथा गरएको छ भने ५९ वटा सामुदायक वालयको पूवाधार सुधार गनका लाग

बजेट उपलध गराइएको छ। २४ वटा वालयमा दुई कोठे भवन, ११० वटा

वालयमा शौचालय, ४६ वटा वालयमा कपाउड वाल नमाण भएको छ। यसैगर

ूदेश सरकारको अनुदानमा सीमाेऽका ४२ वटा वालयको पूवाधार सुधार गरएको

छ। झडै १०० वटा पुःतकालयलाई अनुदान उपलध गराइएको छ भने

२ वटा

8

---

वालयमा वान लानेटोरयम ःथापना भएको छ। ३ वटा वालयमा मुिःलम

छाऽावास भवन नमाण गरएको छ भने ४,६७५ जना मु कमलहर, कमैया, मुिःलम

र दलत छाऽालाई छाऽवृि उपलध गराइएको छ।

४५. ूदेशका १२ वटै िजलामा अपाता भएका यिहको लाग समुदायमा आधारत

पुनःथापन कायबम सालन तथा ११ िजलामा रहेका बालमिदरहको ममत सभार

एवम् सुढकरण गरएको छ। १२ िजलाका करब ५०० जना भदा बढ हंसा

पीडत महलाहको लाग उार, संरण र मनोसामािजक वमश सेवा ूदान गरएको

छ। करब ५०० जना महला, अपाता भएका यिका लाग सप वकास तालम

सालन गर रोजगारको लाग सम तुयाइएको छ।

ूदेशको आथक वकासको सोच र आगामी आथक वषको अपेित उपलिध

माननीय सभामुख महोदय,

४६. हामीले ूदेश सरकारको तफ बाट चालु आथक वषमा समेत गर तीन वषको बजेट तथा

कायबम कायावयन गरसके का छ। यस बममा हामीले के ह कु रामा राॆो सफलता

हासल ग य, के ह पमा सुधार गनु पन अनुभव भयो र हामीले यथाथतामा थुूै कु राह

सय। यी अनुभव र सकाइहलाई संःथागत गद आगामी दनमा ूदेशको आथक

वकासको ःप कोण र सोच सहत बजेट तथा कायबम नमाण र कायावयनमा

जुटनुपन आवँयकता छ।

४७. संघीय गणतऽामक यवःथा कायावयनमा रहेको नेपालमा तीन तहका सरकारको

तफ बाट संवधान ूद शासकय अधकार ूयोग गद आनो िजमेवार पुरा गन ूय

जार रहेको छ। संघीयता कायावयनको शुका चरणमा वभ तहबीच अधकार र

िजमेवारका वषयमा के ह वधा, के ह Overlap र के ह Duplication का

अवःथाह देिखए। तर अबका दनमा तीनै तहका सरकारह समवय, सहकाय र सह-

अिःतवको आधारमा आ-आनो कायेऽमा के िित हुनु आवँयक छ। यसैले अब

ूदेश सरकारले संघीय सरकारको काय ेऽमा पःदैन र ःथानीय तहको काय ेऽमा

हःतेप गदन भे मूलमऽलाई आमसात् गद ूयेक ेऽमा ूदेश सरकारको

िजमेवार र अधकार यकन गर ूा अधकारको ूयोग गद आनो िजमेवार

ूभावकार पमा नवाह गन कु रामा यान के िित गन जर छ। तसथ सोह

9

---

कु रालाई यानमा राखी आगामी आथक वषमा िशा, ःवाःय, पूवाधार नमाण

लगायतका सबै ेऽमा ूदेश सरकारको कायेऽ (Scope) नधारण गन यवःथा

मलाएको छु।

४८. ःवाःय, िशा लगायत सामािजक ेऽका गुणःतरय सेवामा सवसाधारणको सहज पहु ँच

पु याउने वषय ूदेश सरकारको ूाथमकतामा रहेको छ। कोभड-१९ जःता महामारमा

समेत ःवाःय सेवालाई ूभावकार बनाउन ूदेश मातहतका सरकार अःपताललाई

पूवाधार, उपकरण र जनशिका हसाबले सम तुयाउने दशामा आउने दनमा बजेट

तथा कायबमह लित हुनेछन्।

४९. कोभड वको खोप अहले सबैको चासो र िचताको वषय बनेको छ । खोपका

सदभमा हाल ूदेश सरकारको िजमेवार संघीय सरकारबाट ूा खोपलाई तोकएको

परमाण/माऽा बमोिजम ववरण तयार गर लित वगलाई खोप के िबाट समयमा खोप

दने कायलाई सहजीकरण गनु मा सीमत रहेको छ । तर हाल खोपको उपलधता र

खोपको आवँयकता बीचमा ठू लो अतर रहेको छ। अथात् अपेित परमाणमा खोप

उपलध हुन सकरहेको छैन। यसैले सबै ूदेशवासीलाई आगामी आथक वषभऽै खोप

उपलध गराउने लआयका साथ हामीले नवाह गनु पन भुमकामा कु नै कमी रािखने छैन।

५०. उचिशाको यवःथापन नै िशा ेऽमा ूदेश सरकारको िजमेवार रहेको सदभमा

ूदेश ववालयको ःथापना र संचालन गनतफ ूदेश सरकारले आनो यान के िित

गनु पन आवँयकता छ। ूदेशको मानव वकास योजना अनुप ूदेश ववालयको

ःथापना गर के ह संकायबाट शुमा सानै संयाका शैिक कायबमह शु गन र

गुणःतरका हसावले ूदेश ववालयबाट उपादत जनशि वबजारमा ूतःपध

हुनेगर गुणःतरय िशा ूदान गन यवःथा मलाइने छ।

५१. कृ ष ेऽमा तीनै तहका सरकारले गरेको लगानीको बावजुद अपेित उपलिध हासल

हुन नसनुका कारण पा लगाउनुको साथै यस ेऽका ूदेश सरकारको भूमका

नधारण गर ूभावकार कायबमह संघ र ःथानीय तहसँग दोहोरो नपन गर संचालन

गन आवँयक ूबध गरनेछ।

५२. आथक ेऽमा ूदेशका तुलनामक लाभका ेऽह पहचान गर ती ेऽ के िित

पूवाधार नमाण र लगानी ूवन गन सकएमा माऽ आथक वकासको गतमा तीोता

10

---

याउन सकछ भे मलाई लागेको छ । यसैले आगामी आथक वषमा यस ेऽको

अययन गराई ःप माग तय गन काय अगाड बढाइनेछ ।

५३. ूकृ तूद ौोत साधनको कु शल यवःथापनवाट माऽ दगो वकासको लआय हासल

गन सकछ । लुिबनी ूदेशको करव आधा ेऽ ओगटेको वन, च ुनढुा लगायत

महवपूण खनज पदाथले भरएका पहाडह, उजाउ समथर भूम, सय नदनालालाई

वकास र समृको आधार बनाउनु पदछ । यस दशामा हाॆा बजेट तथा कायबमह

लित हुनेछन्।

५४. एकातफ बजारमा सीपयु जनशिको अभाव र अकतफ बदो बेरोजगारको

वरोधाभासपूण अवःथाको नवारणमा गुणःतरय सीप वकास ूभावकार अ हुने मेरो

बुझाइ छ । सीपयु रोजगारमा वदेशी कामदारको अधपय रहेको सदभमा नेपाल

कामदारमा आवँयक सीप वकास गर बमश: वदेशी कामदारको ठाउँ नेपाल

कामदारले लँदै जाने वषय कु रा र भाषणमा नभई यथाथमा यवहारमा उतान जर

छ। "सीपमा पैसा छ, सीप भएको यि भोकले मदन" भे कु रा नेपाल युवाहले

महशुस गन वातावरण सजना गर सीपतफ को आकषण बढाउने

र पाबम एवम्

ूिशण वधमा सुधार गनु को साथै सीप परणलाई अनवाय गर "ब थोरैलाई

सकाऔ ं तर सरकार तालम बजारमा वकाऔ" भे नारालाई साथक हुने गर सीप

वकास कायबम सालन गरने छ ।

५५. संघीयता कायावयनलाई ूभावकार बनाउन र संवधानूद अधकारको ूयोगको लाग

ूदेशको अधकार ेऽमा कानून नमाण गन जर हुछ भने ती कानूनको ूभावकार

कायावयनको साथसाथै

योजना तथा बजेट कायावयन र सेवा ूवाहमा द एवम्

उूेरत कमचारतऽको आवँयकता पदछ ।

५६. ूदेशको नामकरण र राजधानीको वषय यस गरमामय सदनले चालु आथक वषमा

टु ंयाइसके को छ। यसका लाग ूदेश सभाूत हादक आभार य गन चाहछु ।

लुिबनी ूदेशको राजधानी ूदेशका वशेषता र राको गौरव झिकने ूकृ तको हुनुपदछ

भे मेरो वचार छ। तसथ आगामी आथक वषमा ूदेश राजधानी शहरको योजना

नमाण (Town Planning) ,जगा ूा (Land Pooling), वातावरणीय अययन (EIA,IEE)

तथा वःतृत आयोजना ूतवेदन (DPR) नमाणको काय सप गर पूवाधार नमाणको

काय यविःथत पमा अिघ बढाइने छ।

11

---

५७. ूदेशका वकास नमाणह योजनाब पमा अिघ बनु पदछ भे कु रामा ूदेश

सरकार ढ छ। सोह अनुप हामीले ूदेशको ूथम आवधक योजना नमाण गर

कायावयनमा याएका छ। तर ूदेश सरकारको वकास नमाणको गतयका लाग

पाँच वषको अवध छोटो हु ँदो रहेछ। यसैले चालु आथक वषमा शु गरएको २० वष

दघकालन योजना नमाणको काय आगामी आथक वषमा पुरा गर सोह आधारमा

ूदेशका आथक गतवधलाई नदिशत गरनेछ।

माननीय सभामुख महोदय,

अब म आथक वष 2078/079 को बजेटका उेँय तथा ूाथमकता ूःतुत गन चाहछु ।

५८. आथक वष 2078/079 का बजेटका उेँयह देहाय बमोिजम हुनेछन :-

क) कोभड-१९ को नयऽण र उपचारलाई ूभावकार बनाउने,

ख) ःवाःय सेवामा सवसाधारणको पहु ँच बढाउने,

ग) कृ ष ेऽको सुधार गर ूदेश अथतऽमा कृ ष ेऽको योगदान बढाउने,

घ) गुणःतरय सप वकासको मायमबाट रोजगारका अवसरह सजना गर

बेरोजगार समःया यूनीकरण गन,

ङ) अधुरा आयोजनाह यथाशीय सप न गन,

च) लुिबनी ूदेशलाई लगानीको हवको पमा वकास गद जाने ।

छ) सबै ूदेशवासीलाई कु नै न कु नै आथक बयाकलापमा संलन हुने वातावरण

सजना गन,

५९. माथ उलेिखत उेँय हासल गन देहाय बमोिजमको ूाथमकता नधारण गरेको छु :-

क) ःवाःय संःथाको मता अभवृ: पूवाधार वकास एवम् जनशि यवःथापन,

ख) कृ ष ेऽको आधुनककरण तथा यवसायीकरण,

ग) सीप वकास तथा रोजगार सजना,

12

---

घ) अधुरा आयोजनाको यूनीकरण,

ङ) गुणःतरय पूवाधार नमाण,

च) खानेपानी तथा सरसफाईमा योजनाब वकास,

छ) सुशासन ूवन र ॅाचार नयऽण,

ज) बजेट तथा कायबम कायावयनमा मता अभवृ ।

अब म आथक वष 2078/079 को यय अनुमान पेश गन चाहछु ।

संघीय सरकारसँगको समवय एवम् सहकाय

६०. संघीय सरकारका तफ बाट ूा सबै अनुदानको माऽा के ह हदसम वृ भएको छ।

यसका लाग संघीय सरकारलाई धयवाद दन चाहछु।

६१. आगामी आथक वषका लाग समपुरक अनुदानतफ संघीय सरकारबाट . ७२ करोड

१६ लाख बरावरको ूतवता ूा भएको छ। तसथ ूदेश सरकारको तफ बाट सोह

परमाणमा रकम वनयोजन गर संघीय सरकारसँगको सहकायमा कायावयन हुने

तुलनामक पमा ठू ला र महवपूण आयोजनाको लाग करब . १ अव ४४ करोड

३२ लाख रकम वनयोजन गरेको छु।

६२. ूदेश सरकारको यविःथत तयार तथा कु शल समवयको कारण आगामी आथक

वषको नम ८ वटा योजनाको लाग . ६३ करोड ४९ लाख बरावरको वशेष

अनुदान ूा हुने भएको छ। ती आयोजनाको ूभावकार कायावयन गर अपेित

ूतफल ूा हुने यवःथा मलाएको छु।

६३. आगामी आथक वषका लाग संघीय सरकारबाट सशत अनुदानतफ . ६ अब २३

करोड ३ लाख ूा भएको छ। संघीय सरकारसँगको समवय र यस ूदेशको ूता

एवम् बजेट तथा कायबम कायावयनमा देिखएको दताको कारण सशत अनुदानको

माऽा बढेको छ।

६४. संघीय सशत अनुदानमा यस ूदेशमा सालन हुने आयोजनामये कतपय आयोजनामा

आवँयक रकमको तुलनामा शुमा यून बजेट वनयोजन भएको भए तापन संघीय

13

---

सरकारसँग समवय तथा पहल गर आथक वषको वीचमा समेत थप रकम ूा गर

कायूगतको आधारमा थप ौोतको ूबध गन यवःथा मलाएको छु ।

६५. वीय संघीयतालाई थप ूभावकार बनाउन र आथक अधकारको ूयोग गद ूदेशलाई

आथक पमा आमनभर बनाउने दशामा अिघ बने सदभमा सशत अनुदानमा

सालत अधुरा आयोजना छटोभदा छटो पुरा गन र सशत

अनुदानको सा

समानीकरण अनुदान ूा गन दशामा संघीय सरकारसँग समवय एवम् पहल गरने छ।

६६. आयोजनाको ेऽ र ती आयोजनाले दने ूतफल समेतका आधारमा ःप ूाथमककरण

गर ौोत साधनको वनयोजन तथा कायावयनमा थप दता हासल हुने

यवःथा

मलाएको छु।

ःथानीय तहलाई वीय हःतातरण

६७. ूदेश सरकारको तफ बाट ःथानीय तहलाई उपलध गराइने अनुदान यथाशय बढाउँदै

जाने कु रामा ूदेश सरकार ूतव छ। यसै मुतावक ूदेश सरकारले ःथानीय तहलाई

उपलध गराउने वीय समानीकरण अनुदानमा १० करोड थप गर कु ल समानीकरण

अनुदानलाई ७० करोड पु याएको छु।

६८. ूदेश सरकार र ःथानीय तहको आधा-आधा लगानीमा सालन हुने समपुरक

आयोजनाह ूभावकार देिखएकोले ःथानीय तहको ूाथामकता र छनोटको आधारमा

आयोजना ःवीकृ त गर कायावयन गन कायलाई थप ूभावकार बनाइएको छ। आगामी

आथक वषको लाग समपुरक अनुदानको रकम वृ गरेको छु ।

६९. समपुरक आयोजना छनोट र ःवीकृ तको काय नयाँ आथक वष शु भएपछ गन

गरएकोमा यसमा सुधार गर समपुरक अनुदान अतगत आगामी आथक वषमा ःथानीय

तहबाट सालन हुने आयोजना ःवीकृ त गर वाषक कायबम पुिःतकामा समावेश

गरएको छ। जसबाट आथक वषको शुदेिख नै आयोजना कायावयनमा लैजान

सकनेछ र आथक वषको अयमा हुने चाप कम गन मत पुने वास लएको छु।

आथक वषको शु देिख आयोजनामा कायावयनमा लैजाँदा अधकांश आयोजना दोौो

चौमासक अवध भऽै सप हुनसने हु ँदा कोभड महामार जःता ूकोपबाट हुने

समःयाबाट छुटकारा पाउनुको साथै अधुरा आयोजनाको संया बदै जाने रोगबाट मुि

पाउने आशा राखेको छु ।

14

---

७०. ूदेशको वशेष अनुदान अतगत सालन हुने मुयमऽी मामीण वकास तथा रोजगार

कायबमको ूभावकारता राॆो देिखएको छ। तसथ यस कायबम कायावयनमा

हालसमको अनुभवलाई संःथागत गद थप यविःथत गरनेछ। यस कायबमलाई चालु

आथक वषमा समेत नरतरता दएको छु।

७१. ूदेश सरकारको सशत अनुदानमा ःथानीय तहमा सालन हुने आयोजना तथा

कायबमहको सबधमा ःथानीय तहहसँग भएको अतरबयाका आधारमा थप सुधार

तथा परमाजन गर ूभावकार पमा कायावयन हुने यवःथा मलाएको छु । सशत

अनुदान अतगत सालन हुने आयोजना तथा कायबम ःथानीय तहको आवँयकता र

ूाथमकता बमोिजम छनोट गर कायावयन गन आवँयक नदिशका जार गर उ

नदिशका बमोिजम आयोजना कायावयन हुने यवःथा मलाएको छु।

७२. गत आथक वषमा ूदेश सरकारको अनुदानमा ःथानीय तहमाफ त सालन हु ँदै आएका

आयोजनाह कोभड-१९ को कारण सप हुन नसके को यथाथलाई आमसात गर ती

अधुरा आयोजना सप गन चालु आथक वषमा थप १३ करोड पैया नकासा गर

अधुरा आयोजना सप गन यवःथा मलाइएको छ। आगामी आथक वषमा समेत

सोह ूकारको अवःथा सजना भएमा र औिचयपूण कारणवस आयोजना अधुरो हुने

िःथत उप भएमा यःता आयोजनका हकमा समेत ौोत साधन यून नहुने यवःथा

मलाएको छु।

७३. ःथानीय तहले नमाण गन कानूनलाई ूभावकार बनाउनका लाग अभमुखीकरण

कायबम संचालन गरनेछ। साथै ःथानीय तहका यायक समतको कायलाई अझ बढ

ूभावकार र परमािजत गन यायक समतका पदाधकार र कमचारहका लाग

वशेष तालम संचालन गन यवःथा मलाएको छु।

७४. ःथानीय तहको योजना तजु मा बजेट तथा कायबम नमाण एवम् कायावयन मतामा

बमश: सुधार हु ँदै गएको छ। तर सुधारका ठाउँह अ धेरै छन्। पहलो कु रा सबै

ःथानीय तहको आवधक योजना र मयमकालन खच संरचना नमाण गर कायावयनमा

याउनुपछ भ ने ूदेश सरकारको कोण रहेको छ। कतपय ःथानीय तहले यो काम

शु गरसके को पन अवःथा छ। यसैले चालु आथक वषमा कायावयनमा रहेको

ूदेश सरकारको सहयोगमा आवधक योजना नमाण गन र मयमकालन खच संरचना

बनाउने कायलाई आगामी आथक वषमा समेत नरतरता दएको छु। साथै आगामी

15

---

आथक वषमा आवधक योजना तथा मयमकालन खच संरचना नमाण गन ूयेक

ःथानीय तहलाई आवँयक ौोत तथा ूावधक सहयोग ूदेश सरकारको तफ बाट

उपलध गराउने यवःथा मलाएको छु।

७५. ूदेश सरकारले ःथानीय तहसँगको सबध र समवयलाई थप घनीभूत बनाउँदै लगेको

छ। कोभड-१९ को कारण भौतक अनुगमन सभव नभए तापन भचअल ु मायमबाट

चालु आथक वषको शुमा ूदेश सरकारको अनुदानमा गत आथक वषमा १०९ वटै

ःथानीय तहमा सालन भएका आयोजनाको समीा गर कायावयनको अवःथा,

कायावयनमा देिखएका समःयाह समेत पहचान गरएको छ। आगामी आथक वषमा

ती समःया दोहोरन नदने यवःथा मलाएको छु । ूदेश सरकारसँगको सहकाय,

समवय र सहयोगका लाग सबै ःथानीय तहका जनूतनध एवम् कमचारह ूत

धयवाद य गन चाहछु । आगामी आथक वषमा परःपर सहयोग र सहकाय थप

ूभावकार हुने अपेा गरेको छु।

माननीय सभामुख महोदय,

अब म ेऽगत पमा ूःतावत कायबम एवम् वनयोजन ूःतुत गन अनुमत चाहछु ।

कोभड-19 को नयऽण एवम् उपचार

७६. कोभडको नयऽण, रोकथाम र उपचार ूदेश सरकारको सबैभदा उच ूाथमकतामा

रहेको वषय हो। यसैले यसका लाग ूदेश सरकारको तफ बाट हरसभव ूयासह

अिघ बढाइएको छ। कोभडको पहलो Variant र दोौो Variant को बीच यसले पान

असर तथा ूभावमा ठू लो भ नता रअ यो। यसैले एउटा चरणको अनुभव वा सकाइले

अक चरणलाई ाै काम गन सके न। तर नमूना संकलन, परण तथा उपचारमा

दता बढाउनु नै ूयेक चरणका लाग महवपूण कायह रहे। यसैले यसमा थप

सुधार गद अिघ बने यवःथा मलाएको छु।

७७. कोभडको उपचारको लाग आवँयक अिसजनका लाग अधकांश अःपतालमा

अिसजन लाट ःथापना गन ौोतको यवःथा मलाएको छु । साथै सलडर तथा

अय आवँयक उपकरण एवम् औषधीको खरदका लाग यथे बजेट वनयोजन गरेको

छु ।

16

---

७८. ूदेशका सबै सरकार अःपतालबाट कोभडको उपचार नशुक हुने यवःथा मलाएको

छु । नजी अःपताल एवम् मेडकल कलेजबाट हुने उपचारमा समेत संघीय सरकारले

तोके को मापदड बमोिजमको उपचार हुने यवःथालाई नरतरता दएको छु।

७९. ःवाव संकलन एवम् परणमा सवसाधारणको पहु ँच वृ गन थप याव ःथापना एवम्

सावकमा रहेका यावको ःतरो नत गर परणको नतजा उसै दन आउने यवःथा

मलाएको छु।

८०. कोभड नयऽण तथा उपचारमा सरकारको अतर सामािजक संघसंःथा, नागरक

समाज एवम् सारजगत्को साथसाथै ूयेक नागरकको सबय सहभागता र इमादार

ूयासको खाँचो रहछ। यसैले यस कायमा सबैले आनो आनो ठाउँबाट एक कदम

अिघ बढेर सहकाय गनका लाग ूदेश सरकारको तफ बाट आान गन चाहछु ।

८१. कोभड-१९ को नयऽणको लाग ःथानीय तहहमा सालत वारेटाइन एवम्

आइसोलेशन के िहलाई ःथानीय तहसँगको सहकायमा थप यविःथत गर सालनमा

याउने यवःथा मलाएको छु।

८२. कोभडको उपचारमा संलन ःवाःयकम एवम् कमचारको सेवालाई समान गद

उनीहको उूेरणा बढाउन चालु आथक वषमा उपलध गराइएका ूोसाहन भालाई

आगामी आथक वषमा समेत नरतरता दएको छु।

८३. कोभड यवःथापन तथा उपचारमा सबयतापूवक काय सपादन गन खटने िचकसक,

नसङ ःटाफ, यारामेडस, अःपताल वकास समत, जनःवाःय कायालय, ःथानीय

ूशासन, सुरा नकाय, मऽालय तथा मातहत वभ कायालयमा कायरत कमचार,

ःथानीय तह, िशक, सामािजक संघसंःथा, सारकम, पऽकार लगायतलाई ूोसाहन तथा

पुरःकृ त गन बजेट वनयोजन गरेको छु।

ःवाःय सेवामा पहु ँच र सुढकरण

८४. लुिबनी ूादेिशक अःपताललाई ूदेशकै उच र विशीकृ त ःवाःय सेवायु अःपताल

बनाउने उेँय अनुप वःतृत परयोजना ूतवेदन तयार भइसके को छ। आगामी

आथक वषमा नमाण काय शु गन गर . २५ करोड छुाएको छु । साथै राी

ूादेिशक अःपताल, तुलसीपुरको गुयोजना तयार भइसके को सदभमा आगामी आथक

17

---

वषमा वःतृत परयोजना ूतवेदन तयार गर नमाण काय समेत शु गन आवँयक

बजेट छुाएको छु।

८५. ५० शैयामा ःतरोत भएका अःपतालहमा आवँयक पूवाधारको वकास गर वशेष

सेवा संचालन गरनेछ। ूदेशका दुगम ेऽहमा शयबया सहतको वशेष ःवाःय

िशवरह संचालन गन “जनतामैऽी ःवाःय अभयान” कायबमको

लाग आवँयक

रकम वनयोजन गरेको छु ।

८६. ःवाःय सेवालाई ूभावकार तथा जनमुखी बनाउन तीनै तहको सरकार, नजी,

सामुदायक तथा सहकार संघ संःथाहसँग लागत सहभागताको सातमा आधारत

रह आवँयक कायवध नमाण गर पूवाधार वकास तथा ःवाःय सेवा ूवाहमा

साझेदारको लाग .२२ करोड वनयोजन गरेको छु ।

८७. ूदेश मातहतका सरकार अःपतालको पूवाधार वकास गन पदेहको भीम अःपताल,

कु म पूवको िजलाःतरय अःपताल, बदया अःपताल र नवलपरासीको पृवीचि

अःपतालको नयाँ भवन नमाण कायका लाग आवँयक रकम वनयोजन गरेको छु ।

वशेष सेवा सहतको रफरल अःपतालह सालन गन आवँयक बजेट यवःथा

गरेको छु।

८८. ूदेश जनःवाःय ूयोगशालालाई ब.एस.एल.तीय ःतरमा सालन गन आवँयक

पूवाधार नमाण एवम् सालनका लाग .१ करोड ५० लाख वनयोजन गरेको छु।

८९. सडक दुघटनामा परेका यिहको सघन उपचारको लाग दाङको लमहमा

नमाणाधीन अयाधुनक शमा सेटर नमाणको लाग आगामी आथक वषका लाग .

५ करोड बजेट वनयोजन गरेको छु ।

९०. ूादेिशक आयुवद िचकसालय बजौरको मता वःतार र लुिबनी आयुवद

िचकसालय बुटवललाई १५ शैयाको िचकसालयको पमा वकास गन .२ करोड

रकम वनयोजन गरेको छु ।

९१. नवलपरासी (बदघाट सुःता पिम) र कु म पूवमा आयुवद ःवाःय के ि ःथापना लाग

.१ करोड वनयोजन गरेको छु।

18

---

९२. ूदेशका सबै सरकार ःवाःय संःथाहवाट रसार सेवा नःशुक पमा ूदान गन

गर “न:शुक रसार सेवा ूदान, ःवःथ लुिबनीको पहचान” अभयानको लाग .

५ करोड बजेटको यवःथा गरेको छु।

९३. ूदेशवासीहलाई वप नागरक औषधी उपचार नदिशकाले यवःथा गरेको संघीय

सरकारको तफ बाट ूदान गरदै आएको सुवधाको अतर मृगौला ूयारोपणका लाग

थप . २ लाख र १६ वष मुनका यासर पीडतको लाग ूतयि .१ लाख

ूदेश सरकारको तफ बाट थप गन यवःथा गरेको छु।

९४. ूदेश अतगत रहेका एबुलेसहलाई एककृ त पमा सेवा सालन गन यवःथा

मलाउन ूादेिशक ूेषण के ि सालनको लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु ।

साथै ूेषण हुने सुके र महलाहलाई नःशुक एबुलेस र हवाई उारको लाग बजेट

यवःथा गरेको छु ।

९५. अःपतालहमा आँखा उपचार, फिजयोथेरापी, दतसेवा, इ.एन.ट. लगायतका ःवाःय

सेवाको वःतार तथा नरतरताको लाग अःपताल सुढकरण कायबमतफ .१३

करोड बजेटको यवःथा गरेको छु ।

९६. लुिबनी ूादेिशक अःपतालमा आगोले पोलेका बरामीको उपचार र शयबयाको लाग

सुवधा सप बन (Burn) वाड सालनको लाग पया बजेट वनयोजन गरेको छु।

ये नागरक अःपताल र बाल अःपतालको नमाणको सभायता अययनका लाग

बजेट यवःथा गरेको छु।

९७. गुणःतरय ःवाःय सेवाको सुनितताको लाग ःवाःयकम तथा िचकसकहको

मता अभवृको साथै राय अतराय अनुभव आदान-ूदानको साथै ःवाःय तालम

के िको गुयोजनामा आधारत रह भवन नमाण तथा तालम एवम्

बायोमेडकल

वक सप सालनको लाग . ८ करोड बजेटको यवःथा गरेको छु ।

९८. अःपताल तथा ःवाःय संःथाहबाट वतरण गरने नःशुक औषधीहको अभाव हुन

नदनको लाग . ३ करोड बजेट यवःथा गरेको छु ।

९९. ःवाःय संःथाहमा ःवाःय यऽ र उपकरणह उपलधताको सुनितताको लाग

.१९ करोड बजेट यवःथा गरेको छु ।

19

---

१००. ःवाःय मऽी मामीण ःवाःय सचेतना ूवन कायबम सालनको लाग . ३ करोड

बजेट वनयोजन गरेको छु ।

१०१. नवाचन ेऽ पुवाधार वकासमा आधारत सहभागतामूलक ःवाःय कायबम सालनको

लाग . ५ करोड बजेट वनयोजन गरेको छु।

१०२. ूदेशका सरकार अःपतालहमा डायलाईसस सेवा वःतारको लाग . ५ करोड बजेट

वनयोजन गरेको छु।

कृ षको आधुनककरण एवम् यवसायीकरण

१०३. चालु आथक वषदेिख ूयेक ःथानीय तहलाई एक अधकृ तःतरका कमचार राे

ौोतको ूबध गरएकोमा उ यवःथा पया देिखएन। सावकका गा.व.स. हाल

वडामा परणत भएको कारण एकजना कृ ष ूावधकले एक ःथानीय तहमा यथे सेवा

दन सने देिखएन। ःथानीय तहमा समेत कृ ष जनशि एकदमै

यून छ। हाॆा

कृ षकह कृ ष ूावधक ानको अभावमा भायवाद कृ ष ूणालबाट गुिळरहेका छन्।

१०४. आगामी दनमा लुिवनी ूदेशका कृ षकह भायमा होइन कममा वास गनछन्।

अबदेिख ूदेशका ूयेक कसान परवारको आनै कृ षक योजना हुनेछ। कृ ष ेऽको

आवँयक तया संकलन, कृ ष सेवा, कृ षक योजना नमाण समेतमा काय गन र ती

काय गदा ूावधकले काय सपादनमा आधारत सुवधा पाउने गर कृ ष ेऽको नयाँ

कायबमको पमा कृ ष ूावधक सेवामा कृ षकको पहु ँच नामक नयाँ

कायबम

कायावयनमा याउने गर ूदेशका १०९ वटै ःथानीय तहमा कृ ष अधकृ त र ९८३

वडामा कृ ष ूावधकको यवःथाका लाग . ३३ करोड वनयोजन गरेको छु । यस

कायबमबाट १०९२ जना ूय रोजगार हुनेछन् भने ूदेशका सबै कृ षकह यस

कायबममाफ त ूदेश सरकारसँग जोडनेछन्। यस कायबमले कृ ष ेऽमा ठू लै परवतन

याउने आशा समेत गरेको छु ।

१०५. वयापी महामारका पमा देखापरेको कोभड-१९ का कारण ूभावत भएका ूदेशका

जनताहको जीवकोपाजनमा सुधार गन कृ ष उपजहको उपादन र उपादकव वृ गर

खा सुरा र आमनभताको अवःथामा पु याउन मागमा आधारत कोभड वशेष कृ ष

तथा पशुपछ उपादनमा आधारत यवसाय संचालनका लाग . ११ करोड बजेट

20

---

वनयोजन गरेको छु। यस कायबमबाट कतीमा २२०० घरधुर ूय लाभािवत हुने

आशा गरेको छु ।

१०६. ूदेशका सबै िजलाहमा ूदेश सरकारको कृ ष तथा पशुपछ ेऽमा ूय सेवा

सुनित गन पदेह, नवलपरासी, गुमी तथा अघाखाँची िजलामा कृ ष तथा पशुपछ

हेन कायालय ःथापना गन बजेट वनयोजन गरेको छु ।

१०७. आयात ूतःथापन गद ूदेशलाई आमनभर बनाउन हाल उपादन साममीमा दंदै

आएको अनुदान कायबमलाई ूतफलमा आधारत ूोसाहन कायबममा पातरण गन

आवँयक देिखएको छ। यस सदभमा उ कायबमलाई थप परंकृ त तथा परमाजन

गर वशेष बालवःतुह; चैते धान, हउँदे तथा वसते मकै , मसना तथा वासनादार

धान, तोर, मुसुरो, मह, दुध र माछामा ूतफलमा आधारत ूोसाहन कायबम शु

गरेको छु। यस कायबमका लाग .३२ करोड ५० लाख वनयोजन गरेको छु।

१०८. एक ःथानीय तह एक ःमाट कृ ष गाउँ अभयान अनुप ूदेशका सबै ःथानीय तहहमा

संचालनमा रहेको "ःमाट कृ ष गाउँ कायबम" लाई नरतरता दंदै थप ूभावकार

बनाउँदै लगनेछ। यस कायबमका लाग . ३५ करोड वनयोजन गरेको छु ।

१०९. हालसम ९२० हेटरमा संचालनमा रहेको करार खेती कायबमलाई आगामी आथक

वषमा १२०० हेटरसम वःतार गरनेछ। ःथानीय तहसँगको सहकायमा खेती गन

चाहने कृ षकलाई जगा भाडाबापतको रकम र आवँयक पूवाधार वकासमा सहयोग

पु याउन . ५ करोड वनयोजन गरेको छु। यस सबधी कायवधलाई आगामी

आथक वषमा परमाजन गर यवहारक बनाउने यवःथा मलाएको छु।

११०. सबै कृ षकका लाग सुलभ कजा” अभयानका पमा आथक वष २०७६/0७७ बाट

सुवात गरएको याजमा अनुदान कायबमलाई ूदेशभऽका बैकं तथा वीय

संःथाहसँगको सहकायमा सबै कृ षकको पहु ँच पुने गर सरलकृ त बनाउँदै लगनेछ।

कृ ष तथा पशुपछ यवसायमा नजी तथा सहकार ेऽको लगानीका लाग याजमा

अनुदान उपलध गराउन आवँयक बजेट यवःथा गरेको छु ।

१११. पशु ःवाःयको संरण र संवनका लाग एक ःवाःय अवधारणा अवलबन गद

तराईका ६ िजलाहमा ूारभ गरएको “खोरेत रोग उमूलन अभयान” संघीय

21

---

सरकारसँगको सहकायमा ूदेशका १० िजलामा वःतार गरनेछ। यस कायबमका

लाग . ४ करोड वनयोजन गरेको छु ।

११२. “एक िजला, एक ौोत के ि” को अवधारणा अनुसार ःथानीय तहसँगको सहकायमा

ौोतके ि ःथापना कायलाई नरतरता दइनेछ। नवलपरासी (बदघाट सुःता पिम) मा

पुंप, अघाखाँचीमा बाभा, कपलवःतुमा वागवानी, दाङमा मौर, पापामा फलफू ल,

रोपामा तरकार, पदेहमा गाई, दाङमा भसी, बांके मा बाभा, बदयामा बंगुर, पूव

कु ममा भेडाको ौोतके ि ःथापना तथा संचालनका लाग . ५ करोड वनयोजन

गरेको छु।

११३. ःवदेशी उत तथा हाइॄड जातह र नको वःतार गन र बउमा आमनभर भइ

बढ भएको बउ बजन नयात गन तराईका िजलामा बउ बजारकरण पूवाधारहको

वकास एवम् वःतार गरनेछ। पहाडी िजलाहमा याज लगायतका तरकार बउ र

तराइमा अ, दलहन तथा तेलहन बालको बउ ूवन कायबमका लाग . ३ करोड

वनयोजन गरेको छु। डिजटल ूवधमा आधारत बउबजनको वासलात तयार गर

बउको माग र आपूतलाई यविःथत गरने

छु ाएको छु।

छ। यसका लाग आवँयक बजेट

११४. नजी तथा सहकार संःथाहको सहकायमा यवसायक धान ूवन कायबम

संचालनमा याइनेछ। तीनवटै सरकारको समवयमा मुय बाल तथा वःतुमा तोकएको

यूनतम समथन मूय कायावयन गन तथा बजारका अय पूवाधार वकास गर

कृ षकहको उपादनलाई उपभोासँग जोनका लाग . ६ करोड बजेट वनयोजन

गरेको छु।

११५. कृ षकम तथा कृ ष ौमकहलाई उमी बनाउने नीत अनुसार कृ ष तथा पशुजय

फम तथा नजी कपनीहमा रोजगार ूवन गन बमा, ःवाःय उपचार र सामािजक

सुरासहत संचालनमा रहेको कृ षकम रोजगार कायबमका लाग . ६ करोड

वनयोजन गरेको छु। यसबाट ८0९ जना कृ षकमको रोजगार सुनिँ चत हुनेछ।

११६. एक वडा एक हरत ःवयम् सेवकको नीत अनुप कृ ष ूवध ूसार सेवालाई थप

ूभावकार पमा ूवाह गन सबै ९८३ वडामा परचालन गरएका हरत

ःवयंसेवकहलाई नमुना फाम ःथापना, ूवध ूदशन, ूतफलमा आधारत ूोसाहन

22

---

अनुदान कायबम र सप वकास तालममाफ त मता वकास गरनेछ। यसका लाग

. ९ करोड वनयोजन गरेको छु ।

११७. दुधमा आमनभर यस ूदेशमा मुय समयमा उपादन हुने अधक दुधको बजार ूवन

गन दुध उपादनको ववधीकरण गन यवःथा गरेको छु। दुध ूशोधनका लाग UHT

लाट, िचज तथा छु प उपादन उोगह र िचज उोगको लाग याजमा अनुदान

लगायत कायबम माफ त सहयोग गन . ८ करोड बजेट वनयोजन गरेको छु। यसले

समय समयमा हुने मक होलडेको समःयालाई समाधान गन वास लएको छु।

११८. मःय उपादन र ूवनमा टेवा पु याउन नयाँ पोखर नमाण तथा सुधार, मःय ाचर

नमाण तथा सुधार, कोड ःटोरेज तथा याकु म िलन, माछा बब ःटल, भुरा

उपादन तथा बबवतरण लगायतका याऽीकरण कायबमका तथा ूावधक सेवा

संचालनका लाग . ४ करोड वनयोजन गरेको छु । यसबाट २ करोड माछाका भुरा

उपादन हुनेछन्।

११९. समूह सहकार तथा नजी ेऽसँगको सहकायमा ूदेशको वशेष बाल वःतुको उपादन

तथा ॄािडङ गर बजारकरण गन यवःथा मलाउन आवँयक बजेट वनयोजन गरेको

छु । ूदेशको एक माऽ अगानक िजला कु म पूवको ूाारक अभयानलाई अय

िजलाहमा समेत वःतारका लाग सहयोग पुने गर संघीय सरकारसँगको समवयमा

सघन कायबमलाई नरतरता दने गर बजेट वनोयोजन गरेको छु ।

१२०. सुढ तथा सबल ूयोगशाला सेवामाफ त कृ षकलाई उचतम ूावधक सेवा ूदान गन

सकने यथाथलाई महशुस गर ूदेशभऽ संचालत कृ ष तथा पशुपछ ूयोगशालाहको

ःतरोत गन गर बजेट छुाएको छु। नवलपरासीमा ःथापत ूदेश पशु रोग अवेषण

ूयोगशालालाई नमुना ूयोगशालाको पमा वकास गन र हरेक िजलाहमा माटो

परणको लाग मनयाव तथा बाल उपचारका लाग बाल उपचार िशवर संचालनमा

याउनका लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

१२१. संचाई सुवधा कृ ष उपादकव वृको आधारको पमा रहेको यथाथतालाई महसुस

गर संचालनमा आएको संिचत ेऽ लित कृ ष वकास कायबमलाई नरतरता ूदान

गरेको छु। संचा सहतको कृ ष उपादन कायबम र नवीनतम संचाई ूवधको

23

---

ूयोगलाई ूोसाहन गनका लाग संचाई लित कायबमका लाग . ३ करोड

वनयोजन गरेको छु।

१२२. पशुपछ रोगको वशेष उपचार सेवामा मता वृ गन उेँयका साथ हाल

नमाणाधीन रहेको भेटेरनर रफरल अःपताल पदेहको नमाण कायलाई नरतरता

ूदान गनका लाग . ४ करोड वनयोजन गरेको छु।

१२३. तराईका ६ िजलाहमा लसुन याज, पहाडका ६ िजलामा कागती, सुतला, पहाडका

६ िजला र बाँके िजलामा भेडा बाभा, पदेह, दाङ, बदयामा ब गुर तथा १२ वटै

िजलामा मकै भमास मसन र आलु मसनलाई नरतरता दइनेछ। कृ षकहको माग

अनुप यस वषदेिख दलहन र तेलहन मसन समेत थप गर अभयानमुखी मसन

कायबम संचालनका लाग . १३ करोड वनयोजन गरेको छु।रोड कोरडोर के िित

यवसायक कृ ष तथा पशुपछ उपादन कायबमलाई ठू ला बजारहसँग जोने गर

. २ करोड ५० लाख वनयोजन गरेको छु।

१२४. नद, खोला तथा खहरेका कारण त भई बगरमा परणत कृ ष जमनलाई उपादनशील

बनाई आयआजन कायबमसँग जोने उेँयका साथ कतीमा 1२५ हेटरमा खेती

वःतार हुने गर सभावत तराईका िजलाहमा बगर खेती कायबमका संचालनका

लाग . १ करोड २० लाख वनयोजन गरेको छु। यसबाट ४८० भूमहन कृ षकले

रोजगार ूा त गनछन्।

१२५. कृ ष उपादन साममीको भडारण तथा वतरण ूणाल यविःथत बनाउन सहकारसँगको

साझेदार र सरकारको कृ ष वःतुको ूशोधन, भडारण र बजारकरणका लाग

आवँयक बजेट छु ाएको छु।

१२६. यवसायक तालम तथा कृ ष साममी उपलध गराई कृ षकको उमिशलता वकासका

लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु। ूदेशमा रहेका कृ ष ूावधक सेवाबाट

सेवा नवृत कमचार तथा वहको वतालाइ सदुपयोग एवम् ःथानीय तह तथा

ूदेशका कृ ष ेऽमा कायरत कमचारको मता तथा वृत वकासका कायबमह

संचालनका लाग समेत बजेट छुाएको छु।

24

---

१२७. म कसान, ूदेशको शान भे नारासहत उकृ कृ षक, कृ ष उमी एवम् कृ ष

सहकारलाइ मुयमऽी उकृ कृ षक पुरःकारले पुरंकृ त गनका लाग आवँयक बजेट

वनयोजन गरेको छु।

१२८. कृ ष सबधी सूचनामा पहु ँच वृका लाग कसान कल सेटरको सेवालाई थप वैानक

एवम् ूभावकार बनाउनुको साथै भवंयमा आउनसने कृ ष तथा पशुपछजय रोग,

करा र महामार नयऽण गन आकिंमक सेवाका कायबम संचालनका लाग बजेट

वनयोजन गरेको छु । सघन पशु ेऽ तथा पछडएको ेऽहमा घरदैलो (Door to

Door) पशु ःवाःय नयमन/िशवरह संचालन गन बजेट छु याएको छु ।

ौम, सीप वकास तथा रोजगार

१२९. “सीपयु यि कहयै भोकै मदन” भे कु रालाई ूदेशवासी युवाहले महशुस गन

बाँक नै रहेको देिखछ। देशमा रहेको सीपयु रोजगारका लाग आफू लाई तयार

नगन र अद कामदारको पमा वदेश जाने ूवृतमा परवतन याउन सीप वकासलाई

एक अभयानको पमा अिघ बढाउनुपन आवँयकता महशुस गरेको छु। सरकार एवम्

वभ तहबाट सालत तालममा थुपै युवाह सहभागी पन भए तर पन सीपसँग

सबिधत रोजगार वा ःवरोजगारमा जानेको संया असायै यून रहेको पाइएको छ।

यसको ूमुख कारण बजारको माग अनुप गुणःतरय तालम दन नसनु नै हो भ ने

मलाई लागेको छ।

१३०. गुणःतरय तालमका लाग गुणःतरय पाबम, द ूिशक, ूभावकार िशण वध

र सीप परण आवँयक पूव शत हुन्। यी सबै वषयमा दता हासल गन हामीले थप

काय गनु पन भएको छ। तसथ आगामी आथक वषमा यी सबै वषय सबोधन गनगर

सीप ूतान (Skill Academy) ःथापना गरनेछ। उ ूतानले ःवदेशी तथा वदेशी

बजारको माग अययन, पाबम नमाण तथा ःवीकृ त, ूिशकको योयता नधारण

तथा सप परणजःता ेऽमा विशीकृ त संःथाको पमा काय गनछ।

१३१. कोभड-१९ को नयाँ भेरयटका कारण रोजगार गुमाएका असंगठत ेऽका ौमक

तथा वैदेिशक रोजगारबाट फक एका युवाहलाई ौममा आव गन गर नमाण कायमा

लगाउन ौममा आधारत नमाण पतको अवलबन तथा कायावयन गन यवःथा

मलाएको छु।

25

---

१३२. मु कमैया,माझी,कु माल,चुनारा एवम् लोपोमुख सीमातकृ त र वप वगलाइ सपमुलक

र ूवध हःतातरण कायबम सबै िजलामा सालन हुने यवःथा मलाएको छु ।

एकल महला उमी ूवध हःतातरण कायबम सबै िजलामा सालन गन यवःथा

मलाएको छु।यसबाट ूदेशका सबै एकल महलाह ःवयम् रोजगार हुने आशा लएको

छु ।

१३३. बुकालन र बु संःकृ तमा आधारत काकला, ललतकला र मूतकला सबधी

कलाकार उपादन गन १०० जना युवायुवतीका लाग पूण छाऽवृिको यवःथा गरेको

छु ।

१३४. इिजनयरङ, वान, ःवाःय र कृ षजःता ेऽलाई लित गर ूदेश ःवयंसेवक

कायबमलाई नरतरता दएको छु। यसबाट हाल यी ेऽमा रहेको जनशिको

अभावलाई समेत सबोधन गन सहयोग मने आसा गरेको छु ।

१३५. कोभड -१९ को कारणले रोजगारमा परेको असरलाई सबोधन गनका लाग युवाहको

सीप ःतरोतका तालमह उपलध गराउन र ूावधक िशालयहसँग सहकाय गर

युवा ःवरोजगार कायबम सालन गन बजेट वनयोजन गरेको छु।

१३६. कोभड -१९ को कारणले रोजगारमा परेको असरलाई यविःथत हसाबले सबोधन गन

ौम तथा रोजगारको माग र आपूत

यवःथापनका लाग ूदेश योजना आयोगबाट

अययन गर एककृ त ौम तथा रोजगार सबधी संयऽ सालनमा याउने यवःथा

मलाएको छु।

१३७. औोगक वकासमा असल ौम सबधको ठू लो महव रहछ। यसैले असल ौम

सबध नमाणको ेऽमा ूदेशको भूमका र िजमेवार यकन गनु को साथै आगामी

आथक वषमा ौम कानून नमाणको काय अिघ बढाउने ूबध मलाएको छु ।

१३८. ूदेशमा रहेका सीमातकृ त समुदायको आथक सामािजक सशीकरणका लाग लित

कायबम सालन गन र लोपोमुख, सीमातकृ त र अपसंयक समुदायका यिहले

ूयोगमा याएका भाषाहको शोधकाय, लप वकास र संरणका कायहलाई बजेट

वनयोजन गरेको छु ।

26

---

उोग, वािणय तथा आपूत

माननीय सभामुख महोदय,

१३९. ूदेशको एक माऽ हमाल िजला कु म पूवको पुथा उरगंगा गाउँपालकामा

जनतालाइ यूनतम आवँयक पन, दाल, नुन, तेल लगायतका वःतु सुलभ तरकाले

उपलध गराउन सो गाउँपालकामा आपूत के ि ःथापनाका लाग आवँयक बजेटको

यवःथा गरेको छु ।

१४०. ूदेशःतरमा गत आथक वषदेिख ःथापत आपूत संयऽलाइ थप ूभावकार गराउन

बजेटमा वृ गरेको छु । खाा उपादन र िजलाःतरको आपूतको अवःथामा

नयमत अावधक भइ खा सुराको ूयाभूत हुने यवःथा मलाइएको छ।

भैरहवामा ूदेशको लगानीमा नमाण गरएको खावःतु गुणःतर मापन ूयोगशाला यसै

वषदेिख संचालनमा याउन आवँयक बजेटको यवःथा गरेको छु ।

१४१. िजला तहसँगको सहकायमा बजार अनुगमन पतलाइ खावःतु लगायत बजार, औषधी

पसल, अःपतालको ूयोगशाला, एमोभेट समेतमा मासक पमा अनुगमन गन यवःथा

मलाएको छु। बजारमा एकाधकार, काटलंग, कालोबजार र मूय मलेमतोको अय

गन दशामा ूभावकार कदम चालनेछ। ूदेशका १२ वटै िजलामा उोग तथा

वािणय फमहलाई सामािजक दायव र कतयको वषयमा अभमुखीकरण गन

कायबमका लाग बजेट यवःथा गरेको छु।

१४२. कोभड -१९ का कारण रोजगार गुमाएकाहलाइ ूदेशमा उम सालन गन आवँयक

पन ऋणमा याज अनुदान दने गर गत आथक वषदेिख सालनमा रहेको लघु, घरेलु

तथा साना उोग वकास कोषलाइ नरतरता दएको छु । यसका लाग . ३ करोड

कोषमा थप गन यवःथा मलाएको छु । मामीण ेऽमा नव ूवनामक उोगलाई

अनुदान उपलध गराउने कायका लाग . २ करोड वनयोजन गरेको छु । वन र

जडीबुटजय उमका लाग . २ करोड वनयोजन गरेको छु ।

१४३. नेपाल सरकारबाट घोषणा गरएका औोगक माममा ःथानीय सरकारसँग साझेदार हुने

गर पूवाधार नमाणका लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु । पूव सभायता

अययन सप भएका ेऽमा औोगक मामको वःतृत सभायता अययनको लाग

27

---

आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु । चिौटा, कृ ंणनगर ेऽमा ूदेश औोगक

कोरडोरको सभायता अययन यसै वष सप गरने छ ।

१४४. दलत समुदायले परपरादेिख अँगादै आएको िशप यवसाय ूवन र ःतरवृ गर

ःवरोजगार बनाउन १२ वटै िजलामा भगत सविजत सीप वकास तथा ूवन कायबम

सालन हुने यवःथा मलाएको छु ।

१४५. ूदेशको िचनारको पमा रहेका वशेष उपादनलाइ सहयोग गन कायबममाफ त अलो

उोग (दाङ, गुमी, रोपा, युठान), खुकु र र परपरागत कृ ष औजार (दाङ, रोपा,

युठान), कफ (गुमी), ठे क र काठजय भाँडाकु डा (दाङ र अघाखाँची), ढाका, कवा र

पानस (पापा), वेतबाँस (बदया), उनी-कबल (कु मपूव), ढकया (नवलपरासी,

पदेह,बाँके र बदया) लाई ूवन गन आवँयक रकम वनयोजन गरेको छु ।

१४६. ूदेशको पहाडी ेऽबाट तराई तथा शहर ेऽमा बसाइसराइ गन बम बनाले

पशुपालन कम हुने र खर बावयो जःता वनजय घाँसह बनाले हउँदको समयमा

डढेलो वःतारको मायम बनेका छन। अकतफ ूदेशमा आयातत कागजको ूयोग

भइरहेको छ। यसैले कागजको लाग कचा पदाथको पमा रहेको खर लगायतका

वःतुहको सदुपयोग हुने एवम् मामीण ेऽमा अूय रोजगार सजना हुने र

कागजको आयात ूतःथापन गन आगामी आथक वषमा कागज कारखाना ःथापनाको

काय अिघ बढाउन . १ करोड वनयोजन गरेको छु ।

१४७. आधुनक ूवध आयात गन उोगलाइ आवँयक सहयोग उपलध गराउने यवःथा

सबै िजलामा मलाइएको छ । इँटा भा, समेट कारखाना लगायत ठुलो संयामा

रोजगार सजना हुने ेऽमा वदेशी ौम वःथापनका लाग तालम र ूवध

हःतातरणको यवःथा मलाएको छु । यसका लाग . १ करोड वनयोजन गरेको छु ।

सालत उोगहको ःतरोत तालमको लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु ।

१४८. उोगीहलाइ यवसायक योजना नमाण र ऋण ूा ूकृ यामा सहजीकरणको लाग

वशेष यवःथा मलाएको छु ।

28

---

खानेपानी तथा सरसफाई

१४९. कोभड-१९ नयाँ भेरयटको कारण सप न गन बाँक रहेको खानेपानी, सरसफाई तथा

ःवछता योजना (वास योजना) नमाण काय ःथानीय तह समेतको सहकायमा सप न

गर सोह योजनाको आधारमा खानेपानी आयोजनाहको ूाथमककरण गर कायावयन

गरनेछ।

१५०. ूदेश सरकारको “एक घर, एक धारा” को संकपलाई पूरा गन चालु आथक वषमा

बमागत आयोजनाको पमा रहेका 550 वटा आयोजनामये आगामी आथक वषमा

200 वटा आयोजना सप न गन र अय आयोजनालाई नरतरता दन . १ अब ६७

करोड बजेट वनयोजन गरेको छु ।

१५१. बदो जलवायु परवतनको असरले खानेपानीका मुहानह सुदै गएको तथा खानेपानी

अभावकै कारण अयविःथत आतरक बसाइँसराइ गन बम नरतर बदै गइरहेको

सदभमा ूाकृ तक ौोतको संरण गद खानेपानीको सहज पहु ँच पु याउनका लाग

माभट, लिट तथा भूमगत ूवधमा आधारत खानेपानी आयोजनाहको नमाण,

ममत संभार तथा स चालन गन कायलाई नरतरता दएको छु।

१५२. खुला दसामु ूदेश घोषणा भइसके को परूेआयमा दोौो चरणमा पूण सरसफाई उमुख

ूदेश बनाउन हातधुने, सुरित खाना, ःवछ पउने पानी, चपको सरसफाई, घर-आँगन

तथा वातावरणको सरसफाई जःता कायबमह ःथानीय तहसँगको समवयमा अगाड

बढाउने कायलाई नरतरता दएको छु। यस कायबमबाट कोभड-१९ को नयाँ

भेरयट लगायतका संबामक रोगह नयऽण गन सघाउ पुने वँ वास लएको छु।

१५३. सुरित एवम् सरसफाईयु यातायातको दगो यवःथापनका लाग पूव-पिँ चम

लोकमागमा नमाणाधीन पदेहको सैनामैना र कपलवःतुको चिौटामा २ वटा

पुनताजगी के ि (रृे स सेटर) को आगामी आथक वषमा नमाण काय सप न गर

स चालनमा याइनेछ। साथै नमाणाधीन अवःथामा रहेका नवलपरासी (ब.सु.प.) को

बदघाट, दाङको लमह र बदयाको बाँसगढको नमाण कायलाई नर तरता दइनेछ।

यस कायबमका लाग . १३ करोड ५० लाख वनयोजन गरेको छु।

१५४. बदो शहरकरणसँगै फोहोरमैलाको दगो एवम् ूभावकार यवःथापन गन बुटवल

उप.म.न.पा. ७, पदेहमा ःयानटेशन पाक नमाण कायलाई अगाड बढाइनेछ। साथै

29

---

नेपाल सरकार, ूदेश सरकार र ःथानीय तहहको समवय तथा संयु लगानीमा

पदेहको सैनामैनामा नमाण गरने ःयानटेशन पाक को अययन काय

गरनेछ। यस कायबमका लाग . १ करोड बजेट वनयोजन गरेको छु ।

सप न

१५५. नेपाल सरकारबाट हःतातरण भई आएका सशततफ का खानेपानी आयोजनालाई आगामी

आथक वषमा समेत नरतरता दएको छु । यस ूयोजनको लाग . ८९ करोड

वनयोजन गरेको छु।

सँचाई तथा नद नयऽण

१५६. कृ षको मूल आधार संचाइको पूवाधार भे कु रालाई मनन् गर कृ ष उपादन अभवृ

गन मझौला तथा वैकिपक ूवधमा आधारत सतह, लट र भूमगत संचाइ (डप र

ःयालो ूवेल) तथा जलाशय नमाण गन कायलाई आगामी आथक वषमा समेत

नर तरता दएको छु।

१५७. यवसायक कृ षको वकास एवम् ूवनका लाग संचाइको वकास गन चालु आथक

वषमा कायावयनमा रहेका भूमगत संचाइतफ का 168 वटा आयोजना, मझौला तथा

वैकिपक ूवधमा आधारत संचाइतफ 275 वटा आयोजनाहको नमाण काय

सप न गर थप 3500 हेटर जमनमा संचाइ सुवधा पु याउनुका साथै 8000

हेटरमा संचाइ सुवधा पुने

गर संचाइ ूणालको सुढकरण गरनेछ । यस

कायबमका लाग . १ अब ८७ करोड ४३ लाख वनयोजन गरेको छु।

१५८. ूदेशभऽ खाा न उपादनका लाग भडार मानएका तराईका कपलवःतु, दाङ, बाँके ,

बदया, पदेह र नवलपरासी, माड-लुमी करडोर, पापाको माडफाँट, लघुवाफाँट

अगल, रामपुर जःता उवर भूममा संचाइको पहु ँच अभवृ गन तथा भूमगत ःयालो

ुववेल अनुदानमा उपलध गराउने र छटो ूतफल दन सने खालका लट संचाइ

आयोजना नमाणका लाग संचाइ वशेष कायबम आगामी आथक वषमा समेत

स चालन गन आवँयक बजेटको यवःथा गरेको छु।

१५९. ूदेशमा स चालत संचाइ ूणालको ममत सभार गन कायलाई नरतरता दइनेछ।

परपरागत पमा कृ षकहारा नमत तथा कृ षककै यवःथापनमा स चालत संचाइ

ूणालको ममत सभारका लाग माग र ूाथमकताका आधारमा ममत सभार गन

आवँयक बजेटको यवःथा मलाएको छु।

30

---

१६०. संयु यवःथापनमा स चालन भइरहेका वाणगंगा र ूग ना बकापथ संचाइ

आयोजनाहको नयमत ममत सभार तथा स चालनको लाग आवँयक पन बजेटको

यवःथा गरेको छु। उ आयोजनाहको दगो यवःथापन गन कायमा जल उपभोा

समतलाई सम र िजमेवार बनाउँदै लगनेछ।

१६१. भूमगत जलको पुनभरण (Recharge) गन जलाशययु आयोजनाको पूवसभायताको

आधारमा नमाण कायलाई नरतरता दइनेछ। जवई सखुनया ताल संचाइ आयोजना

जःता आयोजनाहलाई कायावयनमा लैजान आवँयक बजेटको यवःथा गरेको छु ।

यसबाट जलवायु परवतनको असरलाई यूनीकरण गन थप टेवा पुने वँ वास लएको

छु ।

१६२. जल उप न ूकोपलाई नयऽण गन काय गदा बःती तथा सदरमुकामको संरणलाई

ूाथमकता दई वगत आथक वषदेिख स चालत नद नयऽण, पहरो यवःथापन

जःता ूकोप यूनीकरणको कायलाई माग र ूाथमकताको आधारमा आगामी आथक

वषमा समेत नरतरता दइनेछ । यस कायबमका लाग . 53 करोड 10 लाख

वनयोजन गरेको छु।

वुत एवम् वैकिपक उजा

१६३. ूदेशका नागरकहलाई ऊजाको यूनतम पहु ँच सुनिँ चत गद “उयालो ूदेश” को

संकप ूःताव कायावयन गन जलवुत, सौय ऊजा, वैकिपक ऊजाको वकासका

लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

१६४. सौय ऊजा उपादन गन चाहने नजी ेऽलाई ूोसाहन र सहजीकरण गरनेछ । राय

मडबाट वुत पु याउन नसकएका वा आथक पले वुत पु याउन नसकएका

ःथलहमा वुत पहु ँच पु याउन घरेलु सौय ऊजा ूणाल जडान गदा ९० ूतशतसम

अनुदान दने यवःथालाई नरतरता दएको छु । सो कायका लाग . १ करोड

वनयोजन गरेको छु।

१६५. वुत वतरण ूणालको सुधारका लाग ूदेशभऽका आवँयक ःथानमा शासफमर

जडान तथा काठको पोल वःथापनको लाग वुत ूाधकरणसँग सहकाय गरनेछ ।

यस कायको नरतरताको लाग . ७ करोड वनयोजन गरेको छु।

31

---

सडक तथा पूवाधार नमाण

१६६. नमाण यवसायीले नमाण कायको िजमा लने तर समयमा कायसप न नगन ूवृतलाई

नसाहत गन एउटै यवसायीले धेरै ठे का लने तर समयमा काम नगन,

मोवलाइजेशन पेँक लने तर अय कायमा ूयोग गन जःता नमाण यवसायमा

देिखएका वकृ तको अयको लाग आगामी आथक वषमा वशेष पहल गरनेछ। यसका

लाग संघीय सरकारसँगको समवयमा ूयेक नमाण यवसायीको मता मूयान गर

यःता यवसायीले लन पाउने अधकतम् ठे का नधारण गन र सो भदा बढ रकमको

ठे का लन नपाउने ःवचालत ूणालको नमाण गर इ-बडङसँग जोने काय अिघ

बढाउने यवःथा मलाएको छु। यस ूकारको यवःथा ूदेशको खरद नयमावलमा

समावेश गर बमश: कायावयनमा याइनेछ। तर गुणःतरय काय समयमै सप न गन

नमाण यवसायीलाई पुरःकृ त गन कायलाई नरतरता दएको छु ।

१६७. कोभड-१९ को नयाँ भेरयटको कारण जार भएको नषेधााका कारणले ूभावत

भएका चालु आथक वषमा सझौता भई कायावयनमा रहेका आयोजनाह आगामी

आथक वषमा सप न गन आवँयक बजेटको यवःथा गरेको छु।

१६८. आयोजनाको गुणःतरयता तथा सुपरवेण कायलाई ूभावकार बनाउन ःवदेशी तथा

वदेशी नमाण कपनीहमा नमाण सबधी काय गरेका यिलाई उनीहले हासल

गरेको सीप र दताको परण तथा सूचीकृ त गर आयोजनाको सुपरवेण कायमा

खटाउने यवःथा मलाएको छु। यस कायबाट आयोजनाको गुणःतर कायम हुनुका साथै

रोजगारका अवसरह सजना हुने अपेा गरेको छु।

१६९. ूदेश गौरवको आयोजनाको पमा रहेको रामपुरदेिख कपुरकोट समको जीवराज आौीत

कृ ंणसेन इछुक माग अतगत पापा, अघाखाँची, यूठान र रोपा िजलामा गत आथक

वषमा स चालत ३ वटा बहुवषय ठे का आयोजनाह सप न गर बाँक खडहको

बहुवषय ठे का कायावयनको आवँयक यवःथा मलाएको छु। यस कायको लाग

. १४ करोड ५० लाख वनयोजन गरेको छु।

१७०. ूदेशको रणनीतक महवका दाङ उपयकाको दामोदर माग, अघाखाँची िजलाको

गछे-ढकु रा-धनचौर-जलुके -लामाताल-बडीदमार-शाितपुर सडक, पदेह िजलाको

बेथर-गुवनया-खैराघाट सडक, बुटवल उप-महानगरपालकाको पुरानो बसपाक देिख

32

---

योगकु ट समको कालकापथ, नवलपरासी ब.सु.प.को सुनवल-पसावल-अॆोट-बजरया-

िघनाहा-बके ना सडक, पटौट-दुगाफाँट-कु खुरेदेउराल-खया-समचौर-तघास सडक,

बाँके को खजुरा बगाँउ-ईगाँउ-पलाडी-कोहलपुर सडक लगायतका 19 वटा सडकहको

नमाण कायलाई नरतरता दएको छु। जसको लाग . 64 करोड बजेटको यवःथा

गरेको छु।

१७१. ूदेश सरकारारा नमाण शु गरएका ूदेश भऽका 11 वटै िजलाका 21 वटा

ःथानीय तहहलाई निजकको राजमाग र सहायक राजमागमा आव गन ःथानीय तह

पहु ँचमाग कायबमलाई ूदेश सरकारकै तफ बाट सप गन नरतरता दने यवःथा

मलाएको छु। नेपाल सरकारारा सबै

ःथानीय तहमा प क सडक पु याउने काय

संघीय सरकारको तफ बाट अिघ बढाइएको सदभमा अय ःथानीय तहहमा समेत

ःथानीय तह पहु ँचमाग कायबम अगाड बढाइनेछ। यस कायको लाग . 56 करोड

45 लाख बजेटको यवःथा मलाएको छु।

१७२. कृ ष उपादनको बजारकरण तथा कृ ष ेऽको ूवन गनका लाग कृ ष सडक नमाण

गन कायबमलाई आगामी आथक वषमा नरतरता दएको छु। यस कायबमको लाग

. ९ करोड ९८ लाख वनयोजन गरेको छु।

१७३. ूदेशबाट नमाण काय शु गरएका उोगःथल पहु ँच मागको नमाण कायलाई आगामी

आथक वषमा समेत नरतरता दने गर आवँयक बजेटको यवःथा गरेको छु।

१७४. साथ राजमागको सबाबा खडमा वषनी हुने दुघटनाको जोिखमलाई यूनीकरण गन

वैकिपक मागको पमा बुटवल धागो कारखाना-चरे-झुसा सडकको खडािःमथ तथा

उ सडकमा पन ३ वटा सडक पुलहको नमाण काय सप न गर नयमत यातायात

स चालनमा याउनका लाग . 10 करोड वनयोजन गरेको छु।

१७५. हुलाक सडक तथा पूव-पिँ चम लोकमाग स जालसँग आव हुने गर दिणी सीमासँग

जोडने यस ूदेशका तराईका ६ वटा िजलाका 18 वटा सीमा सडकको नमाण

कायलाई नरतरता दने गर . ३४ करोड ३८ लाख वनयोजन गरेको छु।

१७६. पयटन ेऽको ूवन गन उेँयले ूदेशभऽका धामक एवं पयटकय ःथलसम सहज

आवागमनका लाग वगत आथक वषदेिख ूाथमकतामा परेका पापाको रानीमहल,

बदयाको ठाकु रारा, गुमीको विचऽ गुफा लगायतका 8 वटा िजलाका 15 वटा

33

---

पयटकय ःथलहलाई निजकको मुय सडकसँग जोने गर पयटकय ःथल पहु ँचमाग

नमाण तथा ःतरो नतको कायलाई नरतरता दएको छु । यस कायबमको लाग .

22 करोड 85 लाख बजेटको यवःथा गरेको छु।

१७७. सडक स जालको दगो यवःथापनका लाग कायसपादनमा आधारत करार सझौता

गर ूदेशका ूाथमकता ूा त १०६ वटा सडकमा नयमत ममत सभारको कायलाई

नरतरता दन . 22 करोड वनयोजन गरेको छु। यस कायबमबाट सडक दगो

पमा सुरित हुनुका साथै करब 750 जनालाई वाषक रोजगार सजना हुनेछ।

१७८. ूदेश भऽका १२ वटै िजलामा सडक दुघटना यूनीकरणको लाग उर कु मार वल

सडक सुरा कायबमलाई नरतरता दएको छु । यस अतगत जनचेतना अभवृ र

सडक सुधार कायबम स चालन गनको लाग . 1 करोड वनयोजन गरेको छु।

१७९. नेपाल सरकारबाट सशत अनुदानतफ स चालत 27 वटा सडक पुल र ूदेश सरकारको

अनुदानबाट नमाणाधीन 103 वटा सडक पुलमये आगामी आथक वषमा कितमा 83

वटा सडक पुल नमाण सप गन र ूःतावत ूदेश यातायात गुयोजनाभऽ परेका

सडकहमा पन 59 वटा सडक पुलको वःतृत अययन काय सप न गर नमाण गन

र ूाथमकता ूा त अय सडक पुलहको वःतृत अययन एवम् कायावयन समेतका

लाग . 1 अब ८६ करोड 69 लाख बजेटको यवःथा गरेको छु।

१८०. भौगोलक पमा वकट र सडक स जालको पहु ँच नपुगेका बःतीहका समुदायह

लाभािवत हुने गर ूावधक सभायता र ूाथमकताको आधारमा झोलुे पुलहको

नमाण एवम् ममत सभार कायलाई नरतरता दइनेछ । यस कायको लाग . 21

करोड ४० लाख वनयोजन गरेको छु।

१८१. पूवाधार नमाणको गुणःतरयता कायम गन कपलवःतुको िशवपुरमा नमाण साममी

परण ूयोगशाला नमाणलाई नरतरता दइनुका साथै

सडक पूवाधार वकास

कायालयहमा रहेका परण ूयोगशालाहको सबलकरण गन

बजेटको यवःथा मलाएको छु ।

समेत आवँयक

१८२. नेपाल सरकारबाट हःतातरण भई आएका सशततफ का आयोजनाहलाई आगामी

आथक वषमा समेत नरतरता दएको छु । यसका लाग आवँयक रकम वनयोजन

गरेको छु।

34

---

१८३. ूदेशका ूमुख नगर जोडने टह बुटवल-भैरहवा, कोहलपुर-नेपालगमा वुतीय बस

सालनको सभावना अययन पुरा भइसके कोले उ टमा वुतीय बस सालनमा

सहजीकरण गन उेँय अनुप दुवै टको ४ ःथानमा वुतीय बस चािज ःटेशन

नमाण गन आवँयक बजेटको यवःथा गरेको छु।

१८४. पूवाधार सबधी वशेष र उच ूतफलयु आयोजनाहको वकास गर सावजनक

नजी साझेदारमा सुवधासप बहु तले यापारक भवन नमाण गन उेँय अनुप

बुटवलमा लुिबनी शे ड सेटर नमाणको लाग वीय वेषण र ूारिभक डजाइन

तयार भइसके कोले यस आथक वषमा नमाण काय शु गन यवःथा मलाएको छु ।

यसैगर कपलवःतुको कृ ंणनगर र बांके को नेपालग लयायतका ःथानहमा ूारिभक

डजाइन तयार गर सावजनक नजी साझेदारमा यःता यापारक भवनहको नमाण

काय अगाड बढाउने यवःथा गरेको छु।

१८५. नेपाल संःकृ त ववालय, बेलझुडी, दाङमा आधुनक सभागृह नमाणको लाग

डी.पी.आर. समेत तयार भइसके कोले चालु आथक वषमा नमाण काय शु गन बजेट

वनयोजन गरेको छु।

१८६. ूदेश यातायात गुयोजनाको नमाण कायसप न गर सो अनुसार सडक आयोजनाहको

ूाथमकताका आधारमा नमाण, ममत संभार, ःतरोत तथा सडकको अधकार ेऽ

कायावयन गन कायलाई नरतरता दएको छु।

मामीण तथा शहर वकास

१८७. नेपाल सरकारबाट ूदेशका १२ वटै िजलामा सशत अनुदानमा हःतातरत जनता

आवास कायबमलाई आगामी आथक वषमा समेत नरतरता दएको छु। चालु आथक

वषमा बमागत पमा रहेका 772 वटा आवासका साथै थप 840 वटा आवासको

नमाण काय सप न गरनेछ। यस कायबमबाट सुरित आवास उपयोग गन नपाएका

दलत, वप न मुिःलम, लोपोमुख र अत सीमातकृ त वप न वग लाभािवत भई

आवासको हकको ूयाभुत हुनेछ। यस कायको लाग . 50 करोड वनयोजन गरेको

छु ।

35

---

१८८. शहर पूवाधार, सावजनक पाक र सडक पेट तथा फु टपाथ नमाण कायलाई नरतरता

दन . 35 करोड वनयोजन गरेको छु । यस कायबमबाट शहर पूवाधार वकास भई

शहरको सौदयता अभवृ हुनुका साथै रोजगारका अवसरह सजना हुनेछ।

१८९. शहर उमुख तथा अयविःथत बःतीहको दगो यवःथापन गनका लाग ूदेशका सबै

िजलाका 42 वटा ःथानमा स चालत आवास यवःथा तथा बःती वकास कायबम

अतगत एककृ त पूवाधार कायबमलाई आगामी आथक वषमा समेत नरतरता दएको

छु । यस कायबमको लाग . 51 करोड वनयोजन गरेको छु।

१९०. ूदेश भऽका सरकार भवन, विश यि आवास तथा कमचार आवास र बहुउेँयीय

सभाहल आदको ूाथमकताका आधारमा नमाण तथा ममत सभारका लाग . 26

करोड वनयोजन गरेको छु।

१९१. मौलक एवम् ूाचीन वाःतुकला ूवन गन ःथानीय नमाण साममीको ूयोग हुने गर

सुरित घर नमाण गन सहजीकरण गरनेछ। नजी तथा सावजनक भवन नमाण गदा

राय भवन संहताको ूभावकार कायावयन र ःथानीय तहको नयमन, समवय र

सहकायमा सपादन गन कायलाई नरतरता दएको छु ।

१९२. ूदेशका ूमुख ३ शहर ेऽह बुटवल-भैरहवा, नेपालग-कोहलपुर र घोराह-

तुलसीपुरलाई महानगरको पमा वकास गनको लाग सभायता अययन सप

भइसके कोले उ ३ ेऽलाई महानगरको पमा वकास गन काय शु गनका लाग

आवँयक बजेट यवःथा गरेको छु।

वन तथा वातारण

१९३. ूदेशभऽ ९ लाख हेटरभदा बढ वन ेऽ रहेकोमा दगो वन यवःथापनका

मायमबाट ६० हजार हेटर वन ेऽलाई उपादनमूलक ेऽका पमा यवःथापन

गरने छ। यसबाट करब २२ लाख घनफट काठ र ७ हजार चा दाउरा उपादन

भई काठको आपूत सहज हुनुका साथै २४ लाख ौमदन रोजगार सजना हुने छ।

दगो वन यवःथापनका लाग . ११ करोड २४ लाख बजेट वनयोजन गरेको छु।

१९४. सामुदायक वन वकास कायबमबाट ४ लाख हेटर सामुदायक वनको यवःथापन गर

ःथानीय आपूत र रोजगारमा टेवा पुने गर बयाकलाप सालन गरने छ। वप

36

---

परवारको आयआजनका साथै

खाल पत जगामा वन पुनःथापनामा उलेखनीय

सफलता हासल गरेको कबुलयती वन कायबमलाई वशेष ूाथमकता दएको छु ।

यसका लाग . २ करोड ५३ लाख बजेट वनयोजन गरेको छु।

१९५. जैवक ववधताको संरण र सवन गद वन अतबमण रोन ूभावकार कायबम

सालन गरने छ। वन संरणको मुय च ुनौतीका पमा रहेको वन डढेलोलाई

दगोपमा यवःथापन गन

वशेष कायबम ूःताव गरेको छु । ूदेशका १२ वटै

िजलाका डढेलो जोिखम ेऽमा वनभऽ रहेका पातपतर र ःयाउलाको सदुपयोग गर

११२ वटा ूाारक मल उपादन उम सालन गर मलको आपूत र डढेलो यूनीकरण

गन नवीनतम कायबम ूःताव गरेको छु । वन संरण र डढेलो नयऽणका लाग . ३

करोड ७६ लाख रकम वनयोजन गरेको छु।

१९६. जनतासँग ूदेश सरकार कायबममाफ त सबै िजलामा मानव र वयजतु बीचको

यवःथापन कायबम सालन गरने छ। ूदेश अतगतका महवपूण ताल तलैया तथा

समसार ेऽहको यवःथापन गद कपलवःतुको जगदशपुर ताल ेऽलाइ नेपालकै

पहलो "बड ःयाच ुर" घोषणा गर चरा संरण र ःथानीयको जीवकोपाजन कायबमको

शुवात गरने छ। ूदेशका ५ पहाडी िजलामा पुवजहले अयत मेहनत र

सुझबुझपूण पमा जगेना गरेका वंशाणु ौोतका पमा रहेका रैथाने आँप बगचाहको

अभलेख तयार गरने छ। कपलवःतु र दाङ िजलामा था समुदायको जीवकोपाजन र

परपरागत ानसँग जोडएको महु ँवा ूजातको अभलेखीकरण तथा संरणका वशेष

कायबम सालन गरने छ। तराईका िजलामा समःयाका पमा रहेको वषालु सपको

उार तथा जोिखम यूनीकरणका लाग जनशि वकास र ूवध हःतातरणका लाग

आवँयक बजेट वनयोजन गरएको छ। उलेिखत कायका लाग . ४ करोड २१

लाख बजेट वनयोजन गरेको छु।

१९७. वन पैदावारको आपूत बढाउन र कृ षकको आदानीमा वृ गन “कृ ष वन तथा वृहर

हरयाल ूवन कायबम” लाइ यसै वषदेिख अभयानको पमा अगाड बढाइनेछ।

बहुवषय ठुला साइजको बवा रोपण गर नजी तथा सावजनक ेऽको वृारोपण

सफल पान यस वष २० लाख ववा उपादन गरने र यसै वषदेिख हरेक िजलाका

ःथानीय वन नसरहमा बा॑ै महना बवा उपलध हुने यवःथाका लाग आवँयक

बजेट वनयोजन गरेको छु ।

37

---

१९८. पहाडका कतपय ःथानहमा पछलो समयमा बसाइँसराइका कारण कृ ष ेऽ समेत

झाडीबुान बदै गएका र तराइमा नदउकास वनेऽ चौरको पमा वकास हुन

थालेको सदभमा यी ःथानलाइ उपादनमुखी बनाउन यस वष ५०० हेटर ेऽमा

चलाको पमा वृारोपण गरनेछ। “हरत सडक लुिबनीको पहचान” कायबममाफ त

ःथानीय तहह तथा सडक सबधी नकायह समेतको सहकायमा २० कलोमटर

मुय सडकहमा सुगिधत सदावहार र फू ल फु ने ूजातको वृारोपण गरनेछ।

तराइमा १० वटा ःथानीय तहमा “एक घर दुइ वृः सहर हाॆो बनाऊ ःवछ” कायबम

सालन गरने छ। ूदेश राजधानी सौदयकरणका लाग आवँयक बजेट वनयोजन

गरेको छु।

१९९. तराइको उपादनमुखी भूमको बहुउपयोग बढाउने सदभमा कृ ष वनको वःतार गन यस

वषदेिख तराइको ५९ वटा ःथानीय तहमा “एक पालका एक नमूना कृ ष वन” कायबम

सालन गर नशुक बवा, ढुवानी, मलखाद र रोपणमा अनुदान एवम् ूावधक

सहजीकरण गर यस वष कतीमा ३०० हेटर नजी जगामा नमुना कृ ष वनको

बःतार गरने छ। यसलाइ आगामी वषदेिख अ यापकता दइने

छ। यसबाट

कृ षकको आदानी र वन पैदावारमा ूदेश आमनभर हु ँदै जाने अपेा लएको छु।

नजी तथा कृ ष वनको लाग . ३ करोड ८७ लाख वनयोजन गरेको छु।

२००. भू तथा जलाधार यवःथापन कायलाइ नद ूणालमा आधारत भइ सालन गद लगने

छ। यस वष वाणगंगा नद ूणालको एककृ त यवःथापन योजना तजु मा गरने र बु

संःकृ तसँग जोडएको पदेहको रोहणी नदमा रापत चुरे तराइ

मधेश वकास

संरण समत समेतको सहकायमा नद यवःथापन कायका लाग आवँयक बजेट

वनयोजन गरेको छु।

२०१. ूदेशको आनै पहचान बोके का टमुर, दालिचनी, िचउर, ओखर लगायतका

जडबुटलाइ वृहर खेती वःतार एवम् संरणका लाग दाङ समेतका पहाडी ६

िजलाहमा यस वष २०० हेटर नजी जगामा जडीबुट खेती वःतारका लाग

नशुक बवा, ढुवानी र रोने कायका लाग अनुदानको यवःथा गरेको छु । पहाडी

िजलाका समुदाय, सहकार र नजी ेऽबाट सालन हुने जडीबुट संकलन के ि र

उम वकास लाग अनुदानको यवःथा मलाएको छु। बाँके को नेपालगमा जडीबुट

सूचना के ि संचालनका लाग आवँयक बजेटको यवःथा गरेको छु।

38

---

२०२. वन ेऽभऽ बने खोला खहरेको यवःथापन नहु ँदा वनको नोसानी र वपतका

घटनाह बढेको सदभमा डभजन वन कायालय माफ त ःथानीय तहहसँगको

समवयमा खोला खहरे यवःथापन गर नदजय पदाथको बब वतरण गरने छ।

यसबाट ूदेशको आदानी वृ गन समेत सहयोग पुने आशा लएको छु ।

२०३. जैवक ववधताको भडारको पमा रहेको र पयापयटनको ूच ुर सभावना बोके को

गुमीको मदाने, रेसुा र थाले, यूठानको गौमुखी, रोपाको जलजला र बदयाको खाता

ेऽको संरित वन यवःथापनका लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

२०४. ूदेशका १० वटा नगरलाइ लािःटकजय पदाथ नयऽण तथा पुनः ूयोगका लाग

वशेष कायबम याएको छु। ूदेशःतरय वायु ूदुषण नयऽण ःटेशनको अययन

अगाड बढाइने छ। उोगहको ूदुषणको अवःथा र ःवीकृ त वातावरणीय अययनको

अनुगमनलाइ सोन र ःथलगत वधवाट तीोता दनेगर कायबम याइएको छ। वभ

आयोजनाहको वातावरणीय अययन ूकृ यामा सरलता र सहजीकरण हुने गर आवँयक

बजेट यवःथापन गरेको छु ।

महला, बालबालका तथा सामािजक समावेशीकरण

२०५. सीमाेऽ निजक बसोबास गन मधेसी दलत तथा पछडा वगका कशोरहको नेतृव

वकास तथा सशीकरणका कायबम सालन गन आवँयक बजेटको यवःथा गरेको

छु ।

२०६. बाबुआमा नभएका बेसहारा बालबालका तथा लोपोमुख परवारका अत वप

बालबालकाका लाग ःथानीय तहसँगको सहकायमा सामुदायक वालयमा आवासीय

िशाको यवःथालाई नरतरता दन असहाय बालबालकालाई लित गर बजेट

वनयोजन गरेको छु ।

२०७. असहाय वगको संरण, महला, बालबालका, एकल महला, अपाता भएका यि, ये

नागरक र अत वपहको सामािजक सुरा र संरणका लाग लित कायबमह

सालन गन तथा ये नागरक र अपाता भएका यिहको संरणका लाग ये

नागरक माम र अपाता नागरक मामको कायबमलाई नरतरता दन बजेट वनयोजन

गरेको छु ।

39

---

२०८. महलाहको आथक सामािजक सशीकरणको लाग शैिक तथा कानूनी सचेतना,

मता तथा नेतृव वकास, आय वृ, जीवकोपाजन सुधार, रोजगार सजना, उमिशलता

ूवन जःता वषयहलाई समावेश गर ःथानीय तहसँगको सहकायमा आथक-

सामािजक सशीकरणका कायबमह सालन गन बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२०९. पुनःथापना के िमा आिौत तथा पीडतहलाई सप तथा मता अभवृका लाग

ःवरोजगारमूलक तालमका अवसर ूदान गरनेछ । साथै

लैक हंसापीडत

महलाहका लाग ूदेशःतरय पुनःथापना के ि नमाणका लाग संघ, ूदेश र ःथानीय

तहको सहकायमा जगा ूा गर नमाण काय

अगाड बढाउन आवँयक बजेट

वनयोजन गरेको छु ।

२१०. अपाता भएका यिह, लैक तथा यौनक अपसयक र पछडा वगको

ःवरोजगारको लाग सीपमूलक तालमह संचालन गन आवँयक यवःथा मलाएको

छु ।

२११. बाल सहभागता अभवृ गन बाल लवहको परचालन गरनेछ र बाल हेप

लाइनको सुवात गरनेछ। सरकार सेवामा कायरत कमचारहका लाग िशशु ःयाहार

के िको ःथापना र संचालन गरनेछ। बाल ववाह उमुलनका वभ कायबमह

संचालन गन बजेटको यवःथा गरेको छु।

२१२. ूदेशमा बालसंरण गृह र लैक हंसा ूभावतहका लाग दघकालन पुनःथापना

के ि नमाणको सुवात गन . २ करोड वनयोजन गरेको छु ।

२१३. महला, एकल महला, दलत तथा अत वप समुदाय, अपाता भएका यि, लैक

तथा यौनक अपसंयक समुदायका यि र पछडावगको आय वृ, जीवकोपाजन

सुधार, रोजगार सजना, उमशीलता ूवनजःता वषयहलाई समावेश गर सीप

वकासका कायबमको लाग . २ करोड ५६ लाख वनयोजन गरेको छु ।

२१४. लैक हंसामु ूदेश नमाण कायलाई नरतरता दन लैक हंसा, घरेलु हंसा,

सामािजक कु रत, जातीय छु वाछु त, मानव बेचबखन तथा ओसारपसार व शैिक,

कानूनी सचेतना तथा सामािजक सशीकरणको लाग ःथानीय तहसँगको सहकायमा

आथक-सामािजक सशीकरणका कायबमह सालन गन आवँयक बजेट वनयोजन

गरेको छु।

40

---

२१५. लुिबनी ूदेशलाई बाल ववाह, बालौम, सडक बालबालका मु बनाई बालमैऽी ूदेश

नमाण गन कायलाई नरतरता दंदै बालबालकाको संरण, ूवन, जोिखममा परेका,

बाबुआमा गुमाएका, बेसहारा बालबालकाहको तकाल उार, संरण,

तथा

पुनःथापनाका लाग उार तथा बाल कोषको यबःथा, बाल हेपलाईन सालन

लगायतका कायको लाग . २ करोड १४ लाख वनयोजन गरेको छु । लोपोमुख

परवारका अत वप तथा असहाय बालबालकालाई लित गर ःथानीय तहसँगको

सहकायमा सामुदायक वालयमा आवासीय िशाको यवःथालाई नरतरता दन

आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु ।संघ, ूदेश र ःथानीय तहको साझेदारमा ूदेश

ःतरय बाल संरण गृह नमाणका लाग . १ करोड बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२१६. ये नागरकहको समान, संरण, राहत तथा पुनःथापनाका लाग ूदेशःतरय ये

नागरक माम नमाण, वृाौम तथा ये नागरक मलन के िहलाई सहयोग,ये

नागरक देशदशन तथा सहयोगापेी सडक मानवमु लुिवनी ूदेश नमाण काय

समेतका लाग . ३ करोड ६ लाख वनयोजन गरेको छु।

२१७. अपाता भएका यिहको सशीकरण र उमिशलता ूवन गर जीवकोपाजनमा

सवलकरण गद आमनभर बनाउन १२ वटै िजलामा समुदायमा आधारत पुनःथापना

(CBR) कायबमलाई नरतरता दएको छु । अपाता भएका यिहको संरणका

लाग ूदेशःतरय अपाता नागरक मामको नमाण, परवारवहन पूण तथा अत अश

अपाता भएका यिहको संरणका लाग पुनःथापना के ि सालनमा सहयोग तथा

अपाता भएका यिहको लाग नशुक सहायता साममी वतरण लगायतका अपाता

लित कायबमका लाग . २ करोड २८ लाख बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२१८. लैक हंसा तथा घरेलु हंसा ूभावत तथा पीडत महलाहको संरणका लाग १२

वटै िजलामा साझेदारमा सालत सेवा के ि (Safe House), बाँके र पदेह िजलामा

मानव बेचबखन तथा ओसारपसारबाट ूभावत तथा पीडत महलाहको उार र

संरणका लाग सालत पुनःथापना के िको कायबमलाई नरतरता दएको छु ।

लैक हंसा ूभावत तथा पीडत महलाहको संरणका लाग दाङ िजलाको

घोराहमा ूदेशःतरय पुनःथापना के ि नमाणका लाग संघ, ूदेश र ःथानीय तहको

सहकायमा जगा ूा गर नमाण काय अगाड बढाउन आवँयक बजेट वनयोजन

गरेको छु ।

41

---

िशा, युवा तथा खेलकु द

२१९. “मानव पु ँजी नमाणको आधार, िशा ेऽमा यापक सुधार” भे कायबम अतगत

सामुदायक वालयहको भौतक पूवाधारमा सुधार तथा ःतरो नत गन ःथानीय तहसँग

सहकाय गरनेछ । वालय तहमा गिणत तथा वान वषयको नतजामा सुधार याउन

र ूावधक ान, सीप सहतको मानवपु ँजी नमाण गन वान, ूवध, ईिजनयरङ र

गिणत (STEM) वषयलाई ूवन गन . ४४ करोड ५८ लाख बजेट ूःताव गरेको

छु ।

२२०. “वालयहमा ःवछ खानेपानी, वाथ ःवाःयमा ूदेशको लगानी” भे कायबम

माफ त वालयहमा ःवछ खानेपानीको यवःथाका लाग बजेट . २ करोड

वनयोजन गरेको छु। यस अतगत सामुदायक वालयमा युरोगाड लगायतका पानी

छा ने उपकरण एवम् अय आवँयक पूवाधार नमाण काय गरनेछ। आगामी तीन

वषभऽ ूदेशको सामुदायक वालयमा पने कु नै पन बालबालकाले असुरित पानी

पउनुपन छैन।

२२१. कोभड-१९ को महामारमा परपरागत िशण वधले धा न सने देिखएन। नजी

वालय र शहरके िित के ह सामुदायक वालयहले ई-लनलाई अयासमा याए

तापन दुरदराजमा गरब परवारका वाथ यसबाट विचत भएका छन्। तसथ ूदेशका

सबै सामुदायक वालयमा अययनरत बालबालकामा ई-लनको पहु ँच वृ हुने गर

कायबमह संचालन गन . १ करोड २० लाख बजेटको यवःथा गरेको छु ।

२२२. का ११ र १२ मा वान वषय र ूावधक िशा सालन गररहेका सामुदायक

वालयमा ःटेम यावको ःथापना गरनेछ। उकृ वान िशाको अवसर उपलध

गराउन बुटवलको काित मायमक वालयलाई ूदेशको वान वषय अययन गन

हबको पमा वकास गन सुवधासप न भवन नमाणलाई यस वष . ८ करोड ३०

लाख बजेट वनयोजन गरेको छु।

२२३. समृको अभयान : छोरहको पहु ँचमा वान कायबमको ूभावकार कायावयन

गनका लाग ूदेशका सामुदायक वालयका का ११ र १२ मा वान वषय

अययनरत सबै छाऽाह र ःनातक तहमा सामुदायक र आंगक यापसमा वान

संकायमा अययनरत छाऽाहलाई छाऽवृि ूदान गन कायबम र मु कमैया,

42

---

कमलहर, मुिःलम, दलत र पछडावगका छाऽाहका लाग का ११ र १२

अययनका लाग छाऽवृि ूदान गन कायहलाई नरतरता दन . ६ करोड

वनयोजन गरेको छु। धामक वालयह तथा मुिःलम छाऽा लित छाऽावास

कायबम संचालनका लाग . २ करोड वनयोजन गरेको छु ।

२२४. उच िशा ूदेशको ूमुख िजमेवार हो। सोह बमोिजम ूदेशसभाबाट ूदेश

ववालय ऐन जार भइसके को सदभमा ूदेश ववालयको ःथापना र संचालन

गन . १० करोड वनयोजन गरेको छु। सामुदायक यापसहको पुवाधार नमाण र

ूदेशमा नयाँ वषयमा अयापन सु गरेका ववालय र यापसलाई ददै आएको

सहायतालाई नरतरता दन . ९ करोड २० लाख बजेट वनयोजन गरएको छ।

उच िशालाई अनुसधानमूलक बनाउन यापसहको सहकायमा अनुसधान कायको

लाग रकम वनयोजन गरेको छु। उच िशामा दँदै आएको छाऽवृिको राशी बढाएर

. १ करोड पु याएको छु।

२२५. वशेष आवँयकता भएका बालबालकालाई लित गर वशेष िशा सहयोग कायबम र

अटजम वालयह नमाणका लाग समेत . १ करोड ५० लाख बजेट वनयोजन

गरेको छु । सीमा ेऽका वालयहमा सभाहल नमाणका लाग . ३ करोड

वनयोजन गरेको छु। यी सभाहलह वालयको ववध कायमा उपयोगी हुनुको साथै

कोभडजःता महामारमा भारत लगायतका छमेक राबाट नेपाल ूवेश गन नागरकका

लाग उपयोगी हुने वास गरेको छु।

२२६. वान-ूवध, अनुसधान तथा वकास, सप वकास, सप तथा सपमूलक तालमको

नयमन, बहुूावधक िशालयको यवःथापनका लाग ूदेश सरकारको ःवामवमा

ूदेश वान ूवध ूतान ःथापना गन बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२२७. ूावधक िशा संचालन गररहेका वालयहलाई सहयोग गन . २ करोड बजेट

छु ाएको छु। युवा जनशिलाई रोजगारमूलक ूावधक िशाका लाग कु म पूवको

भुमे र दाङको तुसीपुरमा बहुूावधक िशालयको भौतक संरचना नमाणका लाग

बजेट छुाएको छु।

२२८. वाथहारा हुने वैानक अनुसधान तथा आवंकार र राय तथा अतराय

ूतयोगतामा सहभागी हुन सहयोग गन कायबमह संचालन गरनेछ। वान ूवधको

43

---

वकासका लाग इनोभेशन सेटर संचालनको लाग बजेटको वनयोजन गरएको छ।

ूदेशमा वैानक समेलनका लाग समेत रकम वनयोजन गरेको छु। ूयेक िजलामा

लानेटोरयम ःथापनाका लाग बजेट यवःथा गरेको छु ।

२२९. दाङको घोराहमा नमाण हुने नेऽलाल अभागी रंगशालाको वातावरणीय ूभाव मुयान

पात् नमाण शु गन गर .१५ करोड बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२३०. ूदेश खेलकु द परष को मायमबाट खेलकु दलाई नरोधामक ःवाःय र उमको

पमा वकास गन मुयमऽी रनङिशड लगायतका खेलकु द कायबमह सालन गन

बजेटको यवःथा गरेको छु । नमाणाधीन रंगशालालाई साफःतरको रंगशालाका पमा

नमाण गन, ःथानीय तहःतरय तथा वालय ःतरय खेलकु द पुवाधारको नमाण गन

. ९ करोड २५ लाख वनयोजन गरेको छु ।

२३१. ूदेशमा युवा परषको ःथापना र संचालन, युवा ूतभा पहचान र ूोसाहन तथा िजला

युवा समतमाफ त युवा परचालन सबधी कायबमका लाग समेत बजेट छुाएको

छु । कोभड-१९ लगायतका महामार र सामािजक संकटको बेलामा समाजलाई योगदान

दनसने युवा जनशि तयार गन वालयमा ःकाउट तालम सालनको लाग बजेट

वनयोजन गरेको छु।

संःकृ त तथा पयटन

२३२. कोरोनाबाट िशथल पयटन ेऽलाई आतरक पयटन ूवनमाफ त पुनजागृत गन वशेष

कायबम सालन गरनेछ। आतरक पयटन ूवन सबधी वभ कायबमको

अतर ूदेशमा कायरत सबै कमचारहलाई बदा पयटन लगायतका कायबममाफ त

आतरक पयटनका लाग ूोसाहत गरनेछ। यसका लाग कमचारहलाई शु तलब

ःके ल अनुसार एक महनाको तलब बराबरको रकम उपलध गराउन आवँयक बजेटको

यवःथा गरेको छु ।

२३३. पयटन ेऽको दगो वकास र यवःथापनको लाग यस आथक वषमा ूदेशको पयटन

नीत तथा पयटन वकासको रणनीतक गुयोजना नमाण गरनेछ। पयटन उोगको

वतमान र भवंयलाई लित गर आवँयक सीपको पहचान र आगामी 5 वषको लाग

आवँयक पयटन जनशि वकासको योजना नमाण गर कायबम स चालन गरनेछ।

यस कायका लाग आवँयक बजेटको यवःथा गरेको छु।

44

---

२३४. पयटन ेऽलाई अथतऽको महवपूण आथक बयाकलापको मायमको पमा वकास

गद साहसक पयटन, पयापयटन, माइस पयटन, धामक पयटन, सांःकृ तक पयटन, कृ ष

पयटन, वन पयटन, खेलकु द पयटन, शैिक पयटन, मामीण पयटन लगायतका पयटन

यवसायको ववधीकरण र वकास गर ूदेशमा रोजगारको अवसर वृ गन कायबम

स चालनका लाग . 15 करोड वनयोजन गरेको छु।

२३५. यस ूदेशमा ॅमण गन पयटकह तनको खच गन शैल, ःतर, सतु जःता वषयमा

अययन अनुसधान गर नयाँ पयटकय उपजह समेट पयटन वकासको याके ज

तयार गन यवःथा मलाएको छु।

२३६. राय तथा अतरायःतरमा ूचार ूसारको मायमबाट ूदेशमा पयटक आकषण गन

वशेष कायबम स चालन गरनेछ। पयटकय सूचनालाई वुतीय सूचनामा आव गर

पयटन ूवन गन आवँयक ौोत यवःथा गरेको छु।

२३७. ूदेशभऽका ऐतहासक, धामक, सांःकृ तक, पुरातािवक, ूाकृ तक एवम् अय पयटकय

ःथलहको संरण, सवन र वकास गरनेछ। वःतृत आयोजना ूतवेदन तयार

भएका आयोजनालाई बमश: ूाथमकताका आधारमा कायावयनमा लैजान आवँयक

बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२३८. मामीण पयटन ूवनका लाग होमःटेहको ूवन र वकास गरनेछ। होमःटे

स चालनको लाग ूोसाहन गन, होमःटेलाई ःथानीय संःकृ त, भेषभुषा, मौलकता र

परपरागत पेशा, अगानक तथा घरेलु उपादनसँग आव गन र साँचो अथमा होमःटे

सालन गन

संचालकहको मता वकासका कायबम स चालन गन यवःथा

मलाएको छु।

२३९. पयटन ेऽमा वशेष योगदान गन, धेरै पयटक भयाउने, पयटन ूवनमा बयाशील

यि, संघ/संःथाहलाई ूोसाहन गन ूदेश पयटन पुरःकारको ःथापना गन बजेट

छु ाएको छु।

२४०. आधारभूत ःतरबाटै ूकृ त, संःकृ त र पयटनका सबधमा वाथहलाई समय सापे

ान दन वालयःतरमै पयटन कायबम स चालन गन यवःथा मलाएको छु ।

45

---

२४१. ूस धामक, सांःकृ तक, ऐतहासक तथा जैवक ववधता समेतका ले मनोरम

ूाकृ तक ेऽह गुफा, तालतलैया, झरना, गढ, दरबार जःता महवपूण ःथानहको

पयटन ूवन गन कायलाई नरतरता दंदै आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

२४२. ढोरपाटन िशकार आरमा ूवेशका लाग कु म पूवको उपयु बदुमा ूवेशार

नमाण गर यस ेऽलाई पयटकय गतयको पमा वकास गरनेछ। बा॑कु ने दह,

ेऽ तथा ःवगारमा पयटकय पूवाधार वकास गन तयार भएका गुयोजनाहको

कायावयनलाई नरतरता दन . 19 करोड बजेट वनयोजन गरेको छु।

२४३. ूदेशका ूमुख ५० पयटकय गतय पहचान गर पयटन ूवन गरनेछ। ूदेशका

सबै िजलामा आतरक पयटनलाई ूवन गन एक िजला एक पयटन गतय

कायबम सालन गन . 60 करोड 80 लाख बजेटको यवःथा गरेको छु।

२४४. ूदेशमा रहेका धामक तथा साँःकृ तक महवका ःथलहको संरणको लाग बजेटको

यवःथा गरेको छु । ूदेशमा समहालयहको ःथापना र ःतरोतका लाग रकम

वनयोजन गरेको छु।

सहकार तथा गरबी नवारण

२४५. आथक तथा सामािजक पमा वप यि र घरपरवारहको जीवनःतरमा सुधार गर

गरबी नवारण गन उेँयका साथ १०९ वटै ःथानीय तहहमा सालत मुयमऽी

मामीण वकास तथा रोजगार कायबमलाई ःथानीय तहहको सुझाव र सहकायका

आधारमा थप ूभावकार पमा संचालन गन आवँयक यवःथा मलाएको छु।

२४६. गरबी नवारण कायबमलाइ सीमातकृ त, द ूभावत, पछडा वगसम पु याई ौम,

सीप र ूवधमाफ त रोजगार सजना गनका साथै पोषण तथा खा सुराको सुनित

गन कायबम संचालन गन . २ करोड वनयोजन गरेको छु।

२४७. सहकार मजर नीत अवलबन गद सहकार ेऽको मता, सीप, जनशि र पु ँजीलाई

उपादनमुलक काममा लगाउन ूोसाहन गद वीय सुशासनका लाग सघन अनुगमन

तथा नयमन काय गन बजेट वनयोजन गरेको छु।

२४८. सहकारलाई उपादनशील ेऽमा लगानी गन ूोसाहन गन उेँयले ःथापना भएको

सहकार वकास कोषलाई . ५ करोड पु याउने गर बजेट वनयोजन गरेको छु।

46

---

२४९. यस ूदेशमा सहकारको संया अयधक रहेको छ। जनताको नेप संकलन गन साथै

सदःयहको हत ूवन गन कायमा संलन सहकारको नयमन तथा यवःथापन गन

विश संःथाको पमा सहकार दता अधकारको कायालय ःथापना तथा संचालनका

लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

यातायात यवःथा

२५०. यातायात सबधी सेवा लन जाँदा बुझाउनुपन कर, शुक तथा दःतुरह वुतीय

मायमबाट भुानी हुने गर बमश: नगदरहत बनाउने यवःथा मलाएको छु।

२५१. सटवेयरमा आधारत सवार सबधी अभलेख ूणालको वकास गर कायालयको

अभलेख ूणाललाई आधुनककरण गद बमश: पेपरलेस बनाउँदै लैजाने गर आगामी

आथक वषमा आवँयक सटवेयर नमाण तथा कायावयनको लाग बजेट यवःथा

गरेको छु।

२५२. सवार चालक अनुमतपऽ वतरण कायलाई छटो, छरतो, पारदश एवम् यविःथत

गरनेछ। यसका लाग बुटवलमा सुवधासप सवार चालक अनुमत परण के ि

एवम् ूशासकय भवन नमाणको कायलाई आगामी आथक वषमा सप न गन गर

बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२५३. सावजनक यातायातको भाडा वुतीय मायमबाट भुानी हुने गर बमश: नगदरहत

बनाउन नजीेऽसँग सहकाय गन ूबध गरेको छु।

२५४. ूदेशभऽ वुतीय सवार साधनको ूयोग बढाउनको लाग नजी ेऽसँगको सहकायमा

आवँयक अययन गरनेछ । ूदेशका ूमुख नगर जोने टहमा सावजनक-नजी

साझेदार मोडलमा वुतीय बस सेवा सालनको ूकृ या अिघ बढाउने

यवःथा

मलाएको छु।

२५५. भाडाका बस, मनबस तथा माईबोजःता सवार साधनले वाथ, जे नागरक, अपाता

भएका यि, जनआदोलनका घाइतेलाई सहुलयतको पमा भाडामा छुट दए बापत

यःता सवार साधनको धनीले तनु पन सवार साधन करमा साठ ूतशत छुट दने

यवःथा मलाएको छु । साथै अपाता भएका यिले ूयोग गन मनेगर बनाइएका

150 सी.सी. समका ःकु टरमा सवार साधन कर नलाने यवःथा मलाएको छु ।

47

---

२५६. कोभड-19 को रोकथाम तथा नयऽणको लाग सरकारारा घोषत लकडाउनको

अवधमा सावजनक यातायात यवसाय सालनमा आउन नसदा यवसायीहले यहोनु

परेको नोसानीलाई यानमा राखी यःता सवार धनीले बुझाउनुपन वाषक करमा ३३

ूतशत छु ट दने यवःथा मलाएको छु ।

२५७. चालु आथक वष 2077/78 मा बुझाउनुपन सवार साधन कर सवार धनीले आषाढ

मसातसम नबुझाएमा

40% जरवाना तनु पन यवःथा रहेकोमा बदाबदको

अवःथालाई मयनजर गर सो कर आगामी आथक वष 2078/079 को तीन महना

भऽ बुझाउँदा उलेिखत जरवाना छुट गन यवःथा मलाएको छु ।

भूम यवःथापन

२५८. भूमहन दलत, भूमहन सुकु बासी र अयविःथत बसोबासको अभलेख यवःथापन गन,

चलाबद खेती लगायतका नाप नशा कायबम गन, भूम बकमाफ त जगा उपयोग

गन

ूोसाहन सहायता कायबम तथा ूादेिशक भूउपयोग योजनाको मःयौदा तजु मा

सबधी कायबमह संचालन गनका साथै

ःथानीय तह र समुदायको समवयमा

सरकार, सावजनक र गुठ जगाको अभलेख तयार गनका लाग . 2 करोड

वनयोजन गरेको छु।

२५९. भूमको वैानक र आधुनक लगत राे यवःथा मलाई जगा ूशासनलाई पारदश र

गुणःतरय बनाउन ूादेिशक भू-सूचना ूणाल ःथापना गनका साथै भूम ौोतको पहचान,

दगो उपयोग, संरण र यवःथापनको लाग भूम ौोत नशान गन आवँयक मता

र पुवाधारको वकास गनका लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु ।

सूचना तथा सार

२६०. डिजटल ूदेश बनाउने अभयानलाई अगाड बढाउन सूचना ूवध नीत तथा डिजटल

ूदेश गुयोजना तयार गनु का साथै

ूदेश सरकारका काम कारवाह तथा सेवालाई

वुतीय मायमको ूयोगवाट छटो छरतो र पारदश बनाउन ूदेश सरकारवाट ूयोग

हुने सूचना ूणाल सबधी सटवेयरहको मापदड नधारण गर कायावयन गन

आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

48

4

---

२६१. ूदेशःतरमा संचार मायमहको दता, नवीकरण, अभलेखीकरण, नयमन र यवःथापन

गन सार रिजारको कायालय ःथापना र संचालनको लाग आवँयक रकम वनयोजन

गरेको छु।

२६२. सूचना ूवधमैऽी ूदेश नमाणको काय अगाड बढाउन आवँयक द जनशिको

उपादन, रोजगार सृजना, उोग तथा द कामदारहको डाटावेस तयार गन कायका

लाग आवँयक रकम वनयोजन गरेको छु ।

२६३. ूदेशमा ःथापना भई सालनमा आएको ूदेश मामला सूचना के िलाई ूदेश र जनता

बीचको सबध ःथापना गन मायमको पमा वकास गर सूचनालाई शाित सुरा,

अपराध नयऽण, वकास र सुशासन ूणालसँग आव गरनेछ। यसका लाग आवँयक

पन बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२६४. सार मायमहसँग सहकाय गर ूदेश सरकारबाट सपादन भएका कायह जनता

सम पु याउन र जनताको राय सुझाव सुको लाग टेलभजन तथा रेडयो कायबम

सालनाथ आवँयक रकम वनयोजन गरएको छ। ूदेशभऽ कायरत उकृ संचार

मायम र संचारकमलाई समान गन यवःथाका लाग आवँयक रकम यवःथा गरेको

छु ।

२६५. ूदेशःतरय सडकहलाई भौगोलक सूचना ूणाल (GIS)मा आव गर याऽालाई

अनुमानयोय र सुरित बनाइनेछ। सावजनक यातायातको भाडा वुतीय मायमबाट

भुानी हुने गर बमशः नगदरहत बनाउँदै लगनेछ। साथै सवार चालक अनुमतपऽ

वतरण कायलाई छटो, छरतो, पारदश एवम् यविःथत गनका लाग आवँयक बजेट

वनयोजन गरेको छु।

२६६. ूदेशका सरकार नकायबाट ूयोगमा याउने सबै ूकारका यवःथापन सूचना ूणाल

तथा Software को नधारण, वकास, गुणःतर परण तथा सुरा परण सूचना

ूणालको वशेष नकायको पमा रहेको सूचना ूवध ूतानबाट हुने यवःथा

मलाएको छु।

२६७. सारकमहको हत र कयाणका लाग कयाणकार कोष ःथापना गन आवँयक

रकम वनयोजन गरेको छु । यस कोषको ःथापनाबाट ौमजीवी पऽकार लगायत सपूण

सारकमहको हत र कयाण अभवृमा ूय सहयोग पुने वास गरेको छु।

49

---

शाित, सुरा तथा सुशासन

२६८. कानूनको कायावयनमाफ त ूदेश सरकारको काम कारवाहमा सुशासन कायम गन

कायलाई वशेष ूाथमकताका साथ अगाड बढाइनेछ । ूदेश सरकारले ूवाह गन सेवा

ूत सेवामाह सतु सवण कायबमलाई नरतरता दएको छु ।

२६९. ूदेश र ःथानीय तहमा कायरत कमचार एवम् नवािचत जनूतनधहको मता

वकास र कायसपादनमा सुधार, ूदेश सरकारका कायबम कायावयनमा सहजीकरण,

शासकय मताको अभवृ लगायतका कायह ूदेश ूिशण ूतानमाफ त गन

यवःथा मलाएको छु ।

२७०. संघबाट ूदेश तथा ःथानीय तहमा समायोजन भएर आउने कमचार तथा नयाँ नयु

भएका कमचारहका लाग ूभावकार पमा आनो िजमेवार पूरा गनका लाग नयाँ

ान सजना गन, यवःथापन गन गर मानव ौोत वकासका लाग तालम ूदान गन

ूदेश ूिशण ूतानलाई एक उकृ के ि (Centre of Excellence) को पमा वकास

गन आवँयक बजेट यवःथा मलाएको छु ।

२७१. ूदेश ूहर वधेयक तजु मा गर ूदेश ूहरको सालन र यवःथापन गरनेछ। ूदेश

ूहर संगठनको संःथागत सुढकरण एवम् ूहर इकाई भवन नमाणका लाग . 40

करोड बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२७२. राय सुरा र आतरक सुरा नीतसँग सामःय हुने गर ूदेशको सुरा नीत

तजु मा गन आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु। सुरा संवेदनशील ेऽ र मुय

राजमागहका वभ ःथानमा स.स.ट.भ.जडानको कायलाई नरतरता दनका लाग

. 4 करोड बजेट वनयोजन गरेको छु । जोिखमपूण याऽालाई नसाहत गन

सचेतनामुलक कायबमका लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

२७३. लागू औषध ूयोगकताको संया बढरहेको ःथान र ओसारपसार गन ूवेश बदुहमा

नगरानीको यवःथा मलाइनेछ। लागूऔषध दुयसन यूनीकरणका लाग जनचेतनामूलक

कायबम संचालन गन र ूदेश अनुसधान युरो गठन गर सालनमा याउन आवँयक

बजेट छुाएको छु ।

50

---

२७४. सश का बममा घाईते भएका यिहको उपचारको यवःथालाई नरतरता

दएको छु । ूभावत यिलाई यवसायक सप ूदान गर ःवरोजगार बनाउने

कायबम संचालन गन

आवँयक बजेट यवःथा गरेको छु । ूदेश भऽका

कारागारहको आवँयकता अनुसार नमाण, पुन:नमाण र सुढकरण गरनुका साथै

कै द/बदहको यवसायक सप वकासको लाग . 3 करोड ३० लाख बजेट

वनयोजन गरेको छु।

२७५. वषयगत कानून नमाण गदा सरोकारवालाहसँग छलफल तथा परामश गनु का साथै

समाजमा रहेका वसंगत एवम् वकृ त रोकथाम र यूनीकरणका लाग ःथानीय यायक

समत र सरोकारवालाहसँग सचेतनामूलक कायबम संचालन गन आवँयक बजेट

वनयोजन गरेको छु।

जोिखम यूनीकरण तथा वप यवःथापन

२७६. अघाखाँची, रोपा, दाङ, पापा, यूठान र गुमी िजलाका पहरो ूभावत ेऽमा

एककृ त बःती तथा पूवाधार वकास कायबम सालन गन . 16 करोड 60 लाख

बजेट वनयोजन गरेको छु ।

२७७. वप जोिखमयु ेऽको पहचान र नसान गर वप यवःथापनलाई ूभावकार

बनाइनेछ। वपको समयमा उार तथा राहतको लाग आवँयक पन जनशि नमाण

गनका लाग वप पूवतयार एवम् ूतकाय तालम संचालनका लाग आवँयक बजेट

वनयोजन गरेको छु।

२७८. ःथानीय तहसँगको सहकायमा ःथानीय तहमा वप ूतकाय सबधी कायमा योगदान

दन सने

जनशिको वकास गरनेछ। वपको उच जोिखममा रहेका ःथानीय

तहहमा उारको कायलाई छटो, छरतो तथा ूभावकार बनाउन हेलयाड नमाण गन

कायलाई नरतरता दन बजेट वनयोजन गरेको छु।

वान र ूवध

२७९. नेपाल सरकारको समवय र सहकायमा ूदेश भऽका सबै ःथानीय तहहमा नवूवतन

र वकासका लाग ूतःपधा बढाउन सघाउ पुने गर एक नवीनतम साझेदार कोष

परचालनका लाग . 18 करोड 77 लाख वनयोजन गरेको छु।

51

---

२८०. ूदेशको वकास कायबममा सघाउ पु याउने ूदेश सरकारको ूशासन र यवःथापनलाई

सबल, सम तथा ूभावकार बनाउन आवँयक काय गन र ःथानीय सरकारको पत

नमाण एवम् मता वकासमा सहयोग गन आवँयक बजेटको यवःथा मलाएको छु|

ूदेश सेवामा जनशि यवःथापन

२८१. ूदेश नजामती सेवा र ःथानीय तहको सेवाका तोकएका पदहमा वापन ूकािशत

गन उेँयले कायतालका नमाण गर सो बमोिजम जनशि भना ूबया शु गन

यवःथा मलाएको छु ।

२८२. ूदेश नजामती सेवा र ःथानीय तहको सेवा अतगतका वभ सेवा समूहका ४१ वटा

पदहको पदपूतका लाग चाहने पाबम तजु मा भइसके को छ। बाँक अय सेवा

समूहका लाग चाहने

मलाएको छु।

पाबम तजु मा आगामी आथक वषमा गरसने

यवःथा

२८३. ूदेश, ःथानीय तह र अय तोकएको ेऽमा जनशि यवःथापन सबधमा अययन,

अनुसधान, अनुगमन तथा नरण गर आवँयक यवःथाह अिघ बढाउने ूबध

गरेको छु।

२८४. ूदेश नजामती सेवा र ःथानीय सेवालाई सम र ूभावकार बनाउन तथा नजामती

सेवाूत आकषण बढाउन अनुसधानामक र ूवनामक कायका लाग बजेट

वनयोजन गरेको छु।

२८५. ूदेश लोक सेवा आयोगले संचालन गन पराको वापनमा आवेदकले Online बाटै

दरखाःत दनसने गर आयोगको मता अभवृ गन बजेट यवःथा गरेको छु ।

२८६. उच मनोबल, ःवःफू त काययवहार र सकारामक धारणा सहतको मानवपु ँजी,

उपादन र उपादकव वृका आवँयक ौोत हुन् । समृ ूदेश खुसी जनता ूदेशको

लआय हासल गन

रासेवकहलाई कामूत तपर र सेवाभावसहत समयमै

कायसपादन गन उूेरत र ूोसाहन गन उूेरणामूलक कायबमह संचालन गन

यवःथा मलाएको छु ।

52

---

२८७. संघसँगको सहकायमा ूदेश राजधानी राी उपयका (देउखुर) मा ूदेश आवास नमाण

गन काय अिघ बढाइनेछ। नजामती वालय र नजामती कमचार अःपताल नमाण

गन आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

२८८. रासेवक कमचारको मनोबल बढाई सावजनक सेवालाई ूभावकार बनाइनेछ।

ूदेशमा कायरत नजामती कमचारको . 10 लाखको सामूहक दुघटना बमा र .

1 लाखको ःवाःय बमाका लाग ूमयम वापतको रकम ूदेश सरकारले यहोन

यवःथा मलाएको छु ।

२८९. नेपाल सरकारबाट नधारण भएको 2078 साउन १ गते देिख लागू हुने गर ूदेश

नजामती सेवाका कमचारको तलबमानमा मासक . 2 हजार वृ गरेको छु । हाल

ूदान गरएको महँगी भालाई नरतरता दएको छु।

राजधानी यवःथापन

२९०. यस ूदेशको नाम र राजधानी ूदेश सभाको छैठ अधवेशनबाट टुो लागसके को

यहोरा माननीय सदःयहलाई जानकार नै

छ। ूदेशको नाम लुिबनी र ःथायी

राजधानी देउखुर उपयका (राी उपयका) भनी नधारण भएको सदभमा राको गौरव

र ूदेशको पहचान झकने गर ूदेश राजधानीको गु योजना तयार गन काय सु

भइसके को छ। ूदेश राजधानी ःथल देउखुर उपयका तुलनामक पमा खुला जमन

(Open Land) भएको ठाउँ भएकोले नद सयतामा आधारत आधुनक यविःथत

शहरको पमा वकास गन चालु आथक वषमा शु भएको शहर योजना नमाण

(Town Planning), जगा ूा (Land Pooling) जःता काय आगामी आथक वषको

शुमै सप गर आवँयक संरचना (भवन/सडक तथा अय पूवाधार) नमाण काय

तीॄ गतमा अिघ बढाउने

यवःथा मलाएको छु। यसका लाग आवँयक बजेट

वनयोजन गरेको छु।

आथक वृ, आय आजन तथा ूदेश अथतऽ

२९१. ूदेशको समृका लाग दघकालन वकासको मागिचऽ नधारण गन आवँयक लुिबनी

ूदेशको दघकालन योजना (आथक वष 2080/०81 देिख 2099/2100) नमाण

गनका लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु ।

53

---

२९२. आथक, सामािजक, मानव वकास, कृ ष, पयटन, ूाकृ तक र मानवीय ौोत यवःथापन

वषयमा सभायता अययन/अनुसधान, शोधवृि, यापार योजना नमाण जःता वषयमा

अनुसधानमुलक काय गनको लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

२९३. ूदेशको आथक वकासको आधारको पमा रहेका कृ ष, उजा, उोग, यातायात,

भौतक पूवाधार, सूचना ूवध, पयटन र शहर वकासको ेऽमा सावजनक एवम् नजी

लगानी वःतार गनु को साथै ती ेऽको संरण, ूवन र ूोसाहनका कायबम

स चालनका लाग आवँयक बजेट वनयोजन गरेको छु।

२९४. ूदेशमा वैदेिशक सहायताको ूा र परचालनको सभावना पहचान गर संघीय

सरकारसँगको समवयमा ूदेश तहमा वैदेिशक सहायतामा सालन हुनसने

परयोजनाहको पूव सभायताको अययन गनका लाग आवँयक बजेट वनयोजन

गरेको छु।

२९५. ूदेश सरकार र ःथानीय तह बीचको साझा अधकारको पमा रहेका करहको संकलन

तथा यवःथापनलाई थप सुयविःथत बनाउन एकल कर ूशासनलाई सबल,

सुढ र

पारदश बनाउन आवँयक यवःथा मलाएको छु।

२९६. गरबी यूनीकरणमा सघाउ पुने गर दगो वकासका लआयह ूा गन योजना र

बजेटलाई दशा नदश गरएको छ। समृका लाग उच दरको आथक वृ हासल

गन उेँय ूा गनगर योजना तजु मा र बजेट परचालन गन यवःथा मलाएको छु।

२९७. ूदेशको हालको ौोत साधनको अवःथा, मता र जनचाहनाको बीचमा सतुलन याउन

ूदेशको आवधक योजना (2०७६/0७७ - 2०८०/0८१) मा उलेिखत अत

ूाथमकता ूा परयोजनाहमा ूदेश सरकारको लगानी वृ गरेको छु ।

२९८. ूदेशमा उपलध कचा पदाथमा आधारत उोगको ःथापना र वकासमा जोड दंदै

यःता उोगको ःथापना र वकासमा नजी ेऽसँग सहकाय गरनेछ। परपरागत सीप

र उमलाई ूवन एवम् बमशः आधुनककरण गद दता अभवृ गनु को साथै

यःता उोगको उपादनलाई ूोसाहन गन यवःथा मलाएको छु।

54

---

२९९. ूदेशभऽ अतराय साथै अतर ूदेश तुलनामक लाभको ेऽह पहयाउँदै यःता

ेऽहमा लगानी बढाउँदै लैजाने सदभमा आवँयक अययनका लाग बजेट यवःथा

गरेको छु।

३००. ूदेशमा ःवदेशी नजी एवम् वैदेिशक लगानी बढाउने र ूदेशभऽ लगानीका सभावत

ेऽह पहचान गर लगानीकताहलाई लगानीका सभावनाहसँग जोने उेँयले

ूदेश सरकारले लगानी समेलन, २०७८ गन तयारमा जुटरहेको छ। नजी लगानीका

लाग उपयु वातावरण सृजना गन आवँयक नीत तथा सुवधा सहतको याके ज

घोषणा गनु को साथै चालु आथक वषमा तयार शु भएको लगानी समेलनलाई आगामी

आथक वषको शरद ऋतुमा भयताका साथ सप गन यवःथा मलाएको छु। यसका

लाग . १ करोड वनयोजन गरेको छु ।

३०१. नेपाल सरकारसँगको समवयमा ूदेशःतरमा पु ँजी बजार ूवनका लाग धतोपऽ

बोडको ूादेिशक संरचना ःथापनाका लाग आवँयक यवःथा मलाएको छु।

३०२. ूदेशभऽ लगानीको लाग आवँयक पन ौोत ूदेश भऽैबाट जुटाउने सदभमा ूदेशमा

पु ँजी परचालन गन ठू ला पूवाधारका लाग लगानी गनसने गर ूदेशःतरय वतीय

संःथाको ःथापनाको लाग सभायता अययन गर कानूनी एवम् संरचनागत यवःथा

गन काय अगाड बढाइनेछ। यसका लाग आवँयक बजेट यवःथा गरेको छु।

३०३. वूेषणबाट ूा अधकांश हःसा उपभोगमा खच भइरहेको वतमान सदभमा वूेषणको

आयको उलेखनीय अंश लगानीमा पातरण गन

कायबम संचालन गन यवःथा मलाएको छु।

आगामी आथक वषमा वशेष

३०४. ूदेशबासी बीचमा छरएर रहेको पु ँजीलाई एककृ त गर ूदेशका लाग आवँयक लगानी

जुटाउने सदभमा ूदेशःतरय बक तथा वीय संःथाहको ःथापना र वकास गन

नीत अितयार गरनेछ। सो सबधी कानून तजु माका लाग आवँयक रकम

वनयोजन गरेको छु।

पारदिशता, मतययता तथा आथक अनुशासन

३०५. ूदेश सरकारबाट ूवाह गरने सेवालाई पारदश, जवाफदेह र जनमुखी बनाउनुका साथै

वकास नमाण कायमा वीय अनुशासन कायम गद मतययता, कायकु शलता र

55

---

कायसपादन ःतरलाई मानकका पमा लई सेवा ूवाहलाई ूभावकार बनाइनेछ।

सरकारबाट सपादत बयाकलाप र खच ूकृ या पारदश बनाइनेछ । ूदेश सरकारबाट

सालत कायबमहको ूभाव मूयानका लाग आवँयक यवःथा मलाएको छु।

३०६. ूदेश सुशासन र समृका ूयासलाई एककृ त, चुःत र जवाफदेहपूण बनाउन संघ,

ूदेश र ःथानीय तहबीचको समवय, सहकाय र साझेदारमा संःथागत यवःथा गर

सेवा ूवाह र कायसपादन ःतरलाई गुणःतरय बनाइनेछ। ूदेश र ःथानीय तहको सेवा

ूवाह र वकास यवःथापनमा ूय संलन हुने जनूतनध र कमचारहको ान

सीप, मता र दता अभवृका कायबम संचालन गन आवँयक बजेट वनयोजन

गरेको छु।

३०७. आगामी आथक वषमा राजःव चुहावट नयऽण सबधी ूादेिशक नीत तथा कानूनको

तजु मा गर कायावयनमा याइनेछ। सूचना ूवधको ूयोगमाफ त राजःव संकलनलाई

थप पारदश तथा ूभावकार बनाउने यवःथा मलाएको छु।

३०८. ूदेशको आथक तथा वीय यवःथालाई थप ूभावकार बनाउन र आथक एवम्

वीय उरदायवलाई थप संःथागत गन आगामी आथक वषमा ूदेश आथक

कायवध ऐनलाई वःथापन गर नयाँ आथक कायवध तथा वीय उरदायव

सबधी वधेयक ूदेश सभामा ूःतुत गन यवःथा मलाएको छु।

३०९. लेखा परणबाट औंयाइएका बेजु फट गन आगामी आथक वषमा वशेष

अभयान सालनमा याइनेछ। बेजुको अंकलाई यूनतम तुयाई सबैभदा कम बेजु

रहेको ूदेशको पमा लुिबनी ूदेशलाई ःथापत गन काय अिघ बढाएको छु ।

३१०. सरकार चालु खचमा मतययी सात अपनाइनेछ। चालु खचमा नित सीमा कायम

राखी पु ँजीगत खच बढाउने यवःथा मलाएको छु।

माननीय सभामुख महोदय,

३११. बजेटमा उलेिखत उेँय पुरा गन तोकएका ूाथमकता र सातमा आधारत रह

आगामी आथक वषका नीत तथा कायबमह कायावयन गन . 40 अब 95

करोड 97 लाख वनयोजन गरेको छु । कु ल वनयोजनमये चालुतफ . 14 अब

93 करोड 73 लाख 43 हजार अथात् 36.47 ूतशत‚ पु ँजीगततफ . 21 अब

56

---

17 करोड 99 लाख 61 हजार अथात् 51.71 ूतशत रहेको छ । ःथानीय तह

वीय हःतातरणका लाग . 4 अब 84 करोड 23 लाख 96 हजार वनयोजन

गरेको छु ।कू ल बजेटमा वीय हःतातरणको अंश 11.82 ूतशत रहेको छ।

३१२. आगामी आथक वषमा सालन हुने कायबमका लाग खच यहोन ॐोतमये आतरक

राजबाट . 4 अब 29 करोड 50 लाख 50 हजार, राज बाँडफाँटबाट . 13

अब 20 लाख, रोयट बाँडफाँटबाट . 1 अव 1 लाख 50 हजार, वीय

समानीकरण अनुदानबाट . 8 अब 2 करोड 97 लाख, सशत अनुदानबाट . 6 अब

23 करोड 3 लाख, समपूरक अनुदानबाट . 72 करोड 16 लाख, वशेष अनुदानबाट

. 63 करोड 49 लाख र चालु आथक वषको वचत रकमबाट . 7 अब 5 करोड

रहने अनुमान गरेको छु ।

माननीय सभामुख महोदय,

अब म आगामी आथक वषको राज परचालनको नीत तथा कायबम ूःतुत गन अनुमत

चाहछु ।

राज परचालनको नीत तथा कायबम

३१३. एकातफ खचको बदो आवँयकता र अकतफ कोभड-१९ का कारण अथतऽमा

उप संकु चनका बीच राज परचालन चुनौतीपूण बदै गइरहेको वषयमा माननीय

सदःयह जानकार नै हुनुहुछ। यस पृभूममा रहेर आथक वष 2०७८/0७९ मा

राज परचालनको नीत तथा कायबम ूःतुत गन चाहछु ।

३१४. नेपालको संवधानमा उलेिखत ूदेश सरकारको आथक अधकारह ूयोग गद

अतरसरकार व यवःथापन ऐन, २०७४; ूदेश कर तथा गैरकर राज सबधी ऐन,

२०७५; ूदेश व यवःथापन ऐन, २०७५ समेतको आधारमा ौोत साधन परचालन

गन ूबध गरेको छु । यस अतगत अधकांश कर तथा शुक सबधी अधकारह

ूदेश र ःथानीय तह बीच साझा अधकारको पमा रहेको सदभमा कर तन जनतालाई

झझट नहोस् भाका लाग एकल कर ूशासन सालन हुने यवःथा मलाइएको छ।

साझा करहलाई ूचलत कानून बमोिजम ूदेश र ःथानीय तह बीच समयमै बाँडफाँट

हुने यवःथा मलाएको छु ।

57

---

३१५. दर नधारण तथा संकलन दुवै काय ूदेश सरकारबाट हुने सवार साधन कर संकलन

तथा बाँडफाँटलाई राज परामश समतको सुझाव तथा सफारस समेतको आधारमा थप

ूभावकार बनाउने काय आगामी आथक वषमा अिघ बढाइनेछ। अय ूदेशमा दता

भई यस ूदेशमा सालन हुने सवार साधन कर ूदेश र ूदेश भऽका ःथानीय तहले

ूा गन सने यवःथा गन आगामी आथक वषमा संघीय सरकार तथा अय ूदेश

सरकारसँग समवय गर अगाड बने

यवःथा मलाएको छु। सवार साधन तथा

नवीकरण ूकृ यालाई थप सरलकृ त गनु का साथै यस सबधी करका दरह यथावत

राखेको छु।

३१६. घरजगा कारोबारको सबधमा कारोवार मूय र लखतमा उलेिखत मूयबीच ठू लो

अतर रहने कु रामा ूदेश सरकार सचेत रहेको छ। घरजगा रिजेशन शुकवापत ूा

हुने रकम घरजगाको यूनतम मूयानमा नभर हुने

भएकोले यःतो मूयानलाई

यविःथत गन ूदेश कर तथा गैरकर सबधी ऐनले दएको अधकार ूयोग गर हालै

माऽ ूदेश सरकारले घरजगा यूनतम मूय नधारण नयमावल, २०७८ ःवीकृ त

गरेको छ। आगामी आथक वषमा यस नयमावलको ूभावकार कायावयनमाफ त

घरजगाको मूयानलाई यथासभव वाःतवक कारोवार मुतावक हुने यवःथा

मलाएको छु। यस ूकारको यवःथाबाट आगामी आथक वषमा थप राज परचालन

हुने अनुमान गरेको छु।

३१७. मनोरन करको दायरा बढाउन आगामी आथक वषमा सबै ूकारका मनोरनजय

बयाकलापहलाई करको दायरामा याइनेछ। ःथानीय तहको सहकाय र समवयमा

कर संकलन तथा परचालनलाई थप ूभावकार बनाउने यवःथा मलाएको छु।

३१८. ःथानीय तहबाटै दर नधारण तथा संकलन हुने वापन करको दायरा वःतार गन

सभावना रहेको यहोरा राज परामश

समतको ूतवेदनमा उलेख छ। तसथ

आगामी आथक वषमा सबै ूकारका वापनजय गतवधलाई करको दायरामा याउन

वापन कर सबधी अययन वेषण गन गराउने र आवँयक कानूनको मःयौदा

तयार गर ूदेश सभामा पेश हुने ूबध गरेको छु ।

३१९. नदजय ूदाथको यविःथत संकलन तथा बबबाट थप राज परचालन हुनसने

कु रामा ूदेश सरकार वःत छ। यस ेऽमा रहेका गलत अयासहलाई ूभावकार

पमा नयऽण गर उपभोाले तरेको मूयको अधकांश हःसा ूदेश र ःथानीय

58

---

तहबीच बाडफाँट हुने खातामा जमा हुने यवःथाका लाग आगामी आथक वषमा यस

सबधी वधेयक ूदेश सभासम पेश गन यवःथा मलाएको छु। नदजय पदाथ

ढुा, गी, बालुवा दहर बहर समेतको बबबाट आगामी आथक वषमा ूदेश

सरकारलाई . १ अब भदा बढ आय ूा हुने अनुमान गरेको छु।

३२०. वनेऽलाई ूदेश सरकारको आयौोतको ूमुख ेऽ बनाउने गर आगामी आथक

वषमा वन सबधी वधेयक ूदेश सभामा पेश हुने यवःथा मलाएको छु । खोसा

खोसी यवःथापन कायबम समेतबाट आगामी आथक वषमा थप आय ूा हुने

यवःथा मलाइएको छ। हाल बब वतरण रोा भएको काठ दाउराको ललाम बब

गन काय संघीय सरकारसँगको समवयमा आगामी आथक वषमा शु गरने छ।

यसका साथै राय वनभऽ जनताको जीवकोपाजन, रोजगार र ूदेश सरकारको आय

आजन बने वभ कायबम सालन गरनेछ। आगामी आथक वषमा वनेऽबाट

करब .१ अब आय ूा हुने अनुमान गरेको छु।

३२१. ूदेशको लाग आवँयक ौोत साधनको ूबध गन सदभमा संघीय सरकारूतको

हालको अयधक नभरता घटाई आमनभर ूदेश अथतऽ नमाणका लाग के वल कर,

दःतुर र सेवा शुक संकलनमा सीमत नरह वभ ूकारका एकाधकार ूकृ तका

आयमूलक कायबम ूदेश सरकारको तफ बाट सालन गन सभावनाह खोजी गर

आगामी आथक वषमा यःता ेऽमा लगानी गन शु गन यवःथा मलाएको छु ।

माननीय सभामुख महोदय,

अब म ूदेश सरकारको तफ बाट आगामी आथक वषमा उपलध गराइने वभ ूकारका छुट

एवम् सुवधाह ूःतुत गन अनुमत चाहछु ।

छु ट एवम् सुवधा

३२२. कोभड-१९ को कारण आथक गतवधमा आएको संकु चनसँगै ूदेश सरकारको राज

परचालन एवम् ौोत यवःथापनमा चुनौती थपएको छ। तर पन कोभडको असरले

ूयेक वग, ेऽ र समुदायमा पारेको असरलाई यूनीकरण गन सदभमा ूदेश

सरकारको तफ बाट वभ ूकारका छु ट एवम् सुवधाह उपलध गराउने यवःथा

मलाएको छु ।

59

---

३२३. कोभड-१९को कारणले बाबुआमाको मृयु भई छोराछोरहमा हःतातरण हुने सपि

मये घरजगा रिजेशन गदा लाने शुकमा २५ ूतशत छुट दने यवःथा गरेको

छु ।

३२४. जलवुत उोग, सौय उजा िचया खेती, कफ खेती, कपास खेती, पुंप यवसाय, तरकार

खेती, पशुपंीपालन, अलची खेती, जडीबुट खेती एवम् फलफू ल उोगको नाममा खरद

गन जगाको लखत पारत गदा लाने रिजेशन शुकमा सबिधत ःथानीय तहको

सफारसका आधारमा पचहर ूतशत छु ट दने यवःथालाई नरतरता दएको छु ।

३२५. दुई वा दुई भदा बढ पले आपसी सहमतमा कृ ष ूयोजनको लाग जगाको

चलाबद गन हक हःतातरण गदा सो मा लाने राजःव मनाहा हुने यवःथा

मलाएको छु।

३२६. ूदेशभऽ सुत, गुखा, पानपराग र मदराजय उोग बाहेकका उपादनमूलक उोगले

उोग ःथापना तथा सालन गन उोगको नाममा खरद गन जगाको लखत पारत

गदा लाने रिजेशन शुकमा पचहर ूतशत छु ट दने यवःथा मलाएको छु।

३२७. ूदेशभऽ कृ ष ऋण, बमा संःथान, बमा समतबाट ःवीकृ त ूा बमा कपनी,

ववालय, बक तथा वीय संःथाहले आना बहालवाला कमचारहलाई सेवा शत

बमोिजम दने ऋण सुवधाको धतो बधक लखत पारत गदा रिजेशन शुक छु ट दने

यवःथा कायमै राखेको छु ।

३२८. ूदेशभऽ कमचार सयकोष तथा नागरक लगानी कोषले नयमत बचत जमा गन

आना सयकताहलाई ऋण सुवधा उपलध गराउँदा लने धतोको धतो बधक

लखत पारत गदा रिजेशन शुक छु ट दने यवःथा मलाएको छु।

३२९. सहकार ऐन, २०७४ बमोिजम दता भै संचालनमा रहेका सहकार संःथाहले आना

शेयर सदःयह बीच ऋण लगानी/ूवाह गदा तीस लाख पैयाँ समको थैल अमा

रोा शुकबाहेक सेवा शुक छुट दने यवःथा कायमै राखेको छु ।

३३०. ूचलत कानून बमोिजम बक तथा वीय यवसाय र बमा यवसाय गन एकै

ूकृ तका नकायह एक आपसमा गाभन चाहेमा गाभने संःथाहले सो ूयोजनका

60

---

लाग घरजगाको एकऽत गदा संशोधन शुकबाहेक अय शुक नलाने यवःथा

मलाएको छु।

३३१. जनआदोलन, जनयु र मधेश आदोलनमा सहादत ूा गरेका सहदका आिौत पत,

पी, छोरा र छोर तथा मातापताको नाममा ःवामव ूा हुने गर पारत हुने

लखतमा ूचलत कानून बमोिजम लाने सबै ूकारको शुक पूण पमा छुट दने

यवःथा मलाएको छु ।

३३२. पूण अपाता भएका यि, दलत एवम् पछडएका जात भनी ःथानीय तहबाट ूमािणत

भएको सफारस वा आधकारक ूमाणको आधारमा तनीहको नाममा ःवामव ूा

हु ँदा यस ऐन बमोिजम असुल गरने घरजगा रिजेशन शुकमा पचास ूतशत छु ट दने

यवःथालाई नरतरता दएको छु।

३३३. महला, सर वषभदा बढ उमेरका ये नागरक र नाबालकको नाममा जुनसुकै

ूकारबाट ःवामव ूा हुने गर पारत हुने लखतमा ूचलत कानून बमोिजम

लगाइएको रिजेशन शुकमा पचीस ूतशत छु ट र एकल महलाको हकमा भने पतस

ूतशत छु ट दने यवःथालाई नरतरता दएको छु।

३३४. हाल पत वा पीको नाममा कायम रहेको घरजगाको ःवामव परवतन गर पतपी

दुवैको संयु ःवामवको पमा लखत गन

चाहेमा सो संगोलनामाको लखतमा

.१००। माऽ रिजेशन शुक लाने यवःथालाई कायमै राखेको छु।

३३५. ३०० जना भदा बढ यिलाई ूय रोजगार दने उपादनमूलक उोग ःथापना

गन वा वःतार गनका लाग जगा खरद गदा लाने रिजेशन शुकको लखतमा

पचहर ूतशत छुट दने यवःथा मलाएको छु ।

३३६. भूमहन मू कमैया र मू हलया परवारले सहुलयत ऋण र अनुदान ूा गर

खरद गरेको जगाको लखत पारत गदा लाने रिजेशन शुक, सेवा शुक र रोा

शुक पूण पमा छुट दने यवःथा मलाएको छु ।

३३७. धामक तथा सामािजक हतका नम ःथापत नेपालमा दता भएका संघ, संःथा वा

नकायले आनो नाउँमा ूा गन जगाको लखत पारत गदा पचास ूतशत रिजेशन

शुक छु ट दने यवःथा कायमै राखेको छु ।

61

---

३३८. सहकार सबधी ूचलत कानून बमोिजम दता भएका सहकार संःथाहले संःथाको

नाममा ःवामव ूा हुने गर पहाडी ेऽमा २ रोपनी , तराई र भऽी मधेशमा ३

कासम जगा र भवन खरद गदा लाने

रिजेशन शुक नयामक नकायको

सफारसमा पूण पमा छु ट दने यवःथालाई नरतरता दएको छु।

३३९. पत पीको संयु नाममा पारत हुने लखतमा महला सरह रिजेशन शुक छु ट पाउने

यवःथा मलाएको छु ।

३४०. तीनपुःता भऽ छोर वा नातनीहमा संयु नामसार भई दताफार गदा छोडपऽको

दररेटको आधा शुक लाने यवःथा गरेको छु ।

३४१. नेपाल सरकार, ूदेश सरकार र ःथानीय तह वा अतगतको कु नै एक नकायको नाममा

रहेको जगा नेपाल सरकार, ूदेश सरकार र ःथानीय तह वा अतगतको अक कु नै

नकायको नाममा रिजेशन वा दािखल खारेज गनु पदा रिजेशन शुक तथा सेवा शुक

नलाने यवःथा मलाएको छु।

३४२. कु नै यि वा संःथाको ःवामवमा रहेको जगा नेपाल सरकार, ूदेश सरकार र

ःथानीय तह वा मातहतका कु नै नकायलाई नःशुक पमा ूा भएमा वा नेपाल

सरकार, ूदेश सरकार वा ःथानीय तह वा मातहतका कु नै पन नकाय वा सामुदायक

वालयले खरद गर लएमा वा ललाम सकार गरेमा सो मा रिजेशन शुक तथा सेवा

शुक नलाने यवःथा मलाएको छु।

३४३. वैदेिशक रोजगारवाट बक ूणाल माफ त रेमास ूा भएको बकको ूमािणत

कागजातको आधारमा यःतो रेमासवाट खरद हुने

जगाको लखतमा पिचस

ूतशत रिजेशन शुक छुट दने यवःथा गरेको छु ।

३४४. चालु आथक वषमा दएका वभ ूकारका छुट तथा सहुलयतलाई नरतरता दएको

छु । यःता छु ट तथा सुवधाह मये कु नैपन छुट तथा सुवधा घटाइएको वा हटाइएको

छैन ब के ह थप गरेको छु।

माननीय सभामुख महोदय,

३४५. सरकारले जनताबाट ौोत यवःथापन गर जनताकै लाग काम गन हो। यसैले कर

तथा शुकको कारण जनतामा यूनतम भार होस् साथै सरकार सालनका लाग

62

---

आवँयक ौोत ूबध गन सकयोस् भे दुवै कु रा बीच सतुलन कायम गद अगाड

बन जर छ। यस सदभमा वषय वह, नजी ेऽ लगायतका सव पका

साथै माननीय सदःयहसँग जीवत अतरबया गर एउटा ू रोडयाप तयार गन

काय आगामी आथक वषमा अिघ बढाउने यवःथा मलाएको छु।

बजेट/कायबमका अपेित उपलिध

माननीय सभामुख महोदय,

३४६. मैले ूःतुत गरेको बजेट पूण पमा कायावयन हुने वास गरेको छु। यो बजेट पूण

पमा कायावयन हु ँदा महवपूण उपलिध हुने अपेासमेत गरेको छु ।

३४७. सबै भदा पहलो कु रा यो बजेट पूण पमा कायावयन गदा कोभड-१९ को नयऽण

तथा उपचारको मता वृ हुनेछ। जसले गदा कु नैपन ूदेशवासी कोभड परण एवम्

उपचारबाट वित हुनुपन छैन। कोभड-१९ को तेौो भेरयट नआओस् हाॆो कामना

छ तर आईहाले पन यसको नयऽण तथा उपचारमा हामी थप ूभावकार हुनेछ।

साथै आगामी आथक वषभऽै हामी ूदेशवासी सबै नागरकलाई खोप लगाउन सम

हुनेछ।

३४८. ःवाःय सेवामा सवसाधारणको पहु ँच वृ हुनेछ। आधारभूत ःवाःय सेवा, सामाय

अूेशन लगायतका सेवाका लाग ूयेक िजलावासी नागरकह आनो िजला छोडेर

अयऽ जानुपन छैन।

३४९. अब ूयेक कृ षकले आनो सभावना आंकलन गर कृ ष ूवधकसँगको सहकायमा

आनो कृ षक योजना कायावयन गद अगाड बने िःथत सजना हुनेछ। कजा

आवँयक पनले सुलभकजा पाउनेछन्। यवसाय गनले ववध ूकारका सुवधा र

अनुदानह पाउनेछन्। कृ ष ेऽमा हामीले फको मानछ।

३५०. सीप सन र उम, पेशा वा रोजगार गन चाहने कोह पन युवाह अब वदेश जानुपन

छैन। हामीले इछुक सबैलाई गुणःतरय तालम दनेछ र सप परण गर यःता

युवाले गन सने यवसाय पहचान गन वातावरण नमाण गनछ।

३५१. ूदेशमा सडक पूवाधारतफ 161 क.म सडक कालोपऽे हुनेछ भने 668 क.म.

सडकको ःतरो नत हुनेछ। 15 वटा पालका पहु ँच माग सप हुनेछन्।

63

---

३५२. सतह सँचाईतफ 8000 हेटरमा र भूमगत सँचाईतफ 3500 हेटरमा गर जमा

11500 हेटरमा सँचाई सुवधा वःतार हुनेछ। अय थुूै सँचाई संरचनाको नमाण,

सुधार एवम् ममत हुनेछ।

३५३. हामीले एक घर एक धाराको अभयानलाई थप अगाड बढाउनेछ। यसबाट थप दुई

ूतशत जनतामा खानेपानीको पहु ँच अभवृ भई कु ल 97 ूतशत जनतामा आधारभूत

खानेपानी सुवधा वःतार हुनेछ। वास योजना कायावयनमा उलेखनीय ूगत हुनेछ।

३५४. ूदेशका थप 840 परवारलाई जनता आवास कायबममाफ त पी घरमा बःने यवःथा

हुनेछ।

३५५. ूदेश सरकारको ःथायी राजधानीको वःतृत शहर योजना (Town Planning) नमाण

सप हुनेछ। जगा ूा (Land Pooling) को काय

सप गर सरकार भवन

लगायत अय पूवाधार नमाणको काय शु हुनेछ।

३५६. ूदेश ववालय ःथापना हुनेछ। हामी ूदेश ववालयका आवँयक पूवाधार

नमाणका कायमा अगाड बनेछ।

३५७. ूदेशका वभ सडकमा पन 83 सडक पुल र वभ ःथानलाई जोने 13 झोलु गे

पुलको नमाण सप भई यी पूवाधारबाट ूदेशवासी जनताह लाभािवत हुनेछन्।

३५८. ूदेशका सबै िजलामा ५० शैयाका अःपतालह सालनमा आउनेछन्। लुिबनी

ूदेशको बुटवलमा अयाधुनक लुिबनी ूादेिशक अःपतालको नमाण काय

ूारभ

हुनेछ।

३५९. ूदेशको काय ेऽमा हामी एक दजन भदा बढ ऐन र ती ऐन अतगत नयमह

नमाण गर संघीयता कायावयन र ूदेशको अधकार ूयोगमा एक कदम अगाड बने

छ । थुूै वषयह कानून बमोिजम यविःथत र सालत हुनेछन्।

३६०. सरकार, ूतप, जनूतनध, योजनाव एवम् सबिधत सबैको संलनतामा बीस वष

दघकालन योजना नमाण हुनेछ र सो योजनाले आगामी योजना तजु मा तथा बजेट

वनयोजनलाई दशानदश गनछ।

64

---

३६१. ूदेश लगानी समेलन भय पमा सप हुनेछ र यस ूदेशमा ठू लो परमाणमा ःवदेशी

तथा वदेशी लगानी आकषत गन हामी सफल हुनेछ।

माननीय सभामुख महोदय,

३६२. हामीले हालसममा आथक वष 2०७४/0७५ मा आंिशक र यसपछका तीन आथक

वषमा पूण बजेट गर झडै चारवटा बजेट नमाण गरसय। यसैले योजना तजु मा र

बजेट नमाणमा हामीले धेरै कु रा अनुभव ग य, थुूै कु रा सय र के ह ेऽमा सुधार

गनु पन अनुभव समेत ग य। यसथ आगामी आथक वषको बजेट तथा कायबम ूःतुत

गदा हालसमका अनुभव र नयाँ

सकाइलाई संःथागत गद योजना तजु मा, बजेट

वनयोजन र कायावयनमा थप दता हासल गन आवँयक ूबध मलाएको छु ।

३६३. ूःतुत बजेट राॆर कायावयन हु ँदा हासल हुने वषयह थुूै छन्। मैले उलेख

गरेका वषयह के ह सांके तक माऽ हुन्।

३६४. नेपालमा राॆा नीत, योजना र कायबम नमाण हुछन् तर कायावयन प थप

ूभावकार हुन आवँयक छ। बजेट तथा कायबमह ूभावकार पमा कायावयन

गन सरकारले थप पहल गनु पछ भने वपी दल, जनूतनध, बुजीवी, सारजगत

सबैले रचनामक सहयोग गनुपछ।

माननीय सभामुख महोदय,

३६५. ूदेशमा हुने वकासको ूतफलबाट सबै ूदेशवासीह लाभािवत भइरहेका छन्। ूःतुत

बजेट पूण पमा कायावयन गन सरकार अहोराऽ खन तयार छ। यसैले बजेट

कायावयनमा सरकारलाई आवँयक सलाह, सुझाव र सहयोगको लाग सबिधत

सबैमा हादक अनुरोध गदछु।

३६६. ूःतुत बजेट तजु मा गदा मागदशन गनु हुने माननीय ूदेश ूमुख, माननीय मुयमऽी,

माननीय सभामुख, राजनीतक दलका नेताह र ूदेश सभाका माननीय सदःयहूत

हादक आभार ूकट गदछु । बजेट तजु माको बममा उपयोगी सुझाव र सहयोग गनुहुने

राजनीतक दल, अथव, नजीेऽ, सहकार ेऽ, नागरक समाज, रासेवक एवम्

आम सारजगत लगायत सपूण ूदेशवासी दाजुभाइ ददबहनीहलाई हादक धयवाद

ापन गदछु।

65

धयवाद

---

---

अनुसूचीह

---

---

69

---

70

---

71

---

72

---

73

---

74

---

75

---

76

---

77

---

78

---

79

---

80

---

81

---

82

---

83