MİLLİ FOLKLOR 53. Sayı (Pdf)

M ‹ L L Î F O L K L O R 

Üç Ayl›k Uluslar Aras› Halkbilimi Dergisi 

International and Quarterly Journal of Folklore 

Revue Internationale et Trimestrielle des Arts et Traditions Populaires 

Cilt/Volume/Tome: 7 • Y›l/Year/Année: 14 • Say›/Number/Nombre: 53 • 

Bahar/Spring/Printemps: 2002 • ISSN 1300-3984 

‹Ç‹NDEK‹LER / Contents / Sommaire 

Türkiye’de 

ilk halkbilimi 

enstitüsü 1966 

y›l›nda bu adla 

kuruldu. 

Hakem Kurulu /Editorial Board / Comité d'Experts ............................................................................3 

Birkaç Söz/Foreword/ Par l'éditeur ........................................................................................................4 

M. Öcal O⁄UZ 

Mit Yoksullaflmas› ve "Bayram Dede" Miti /Getting Mythless and the Myth of "Bayram Dede"/ 

Pauvreté de mythe et mythe de “Bayram Dede”.......................................................................................5 

Doç. Dr. M. Öcal O⁄UZ 

Nevrûz ve Türk Kültüründe Renkler /Nevruz and the Place and Importance of Colors in the 

Turkish Culture/Nevrûz et couleurs dans la culture turque ................................................................10 

Doç. Dr. Hayrettin RAYMAN 

Uygur Folklorunda Nevruz Kutlamalar›/Nevruz Celebrations in the Uighur Folklore/ 

Célébrations de "Nevruz" dans le folklore d'Uygur ...............................................................................16 

Yard. Doç. Dr. Ramazan KARAMAN 

XIX. Yüzy›l Sonu Osmanl› Belgelerine Göre Dinî Bayram ve Nevrûz Tebrikleri/ Religious 

Holidays and Nevruz Celebrations Among the Ottomans According to the XIX. Century 

Documents/Célébrations de fêtes religieuses et "Nevrûz" d'apres les document ottomans 

de la fin du XIX e siècle ............................................................................................................................23 

Ahmet O⁄UZ 

Nevruz Fallar›/Fortune Telling in Nevruz/Augures de Nevruz ..........................................................25 

Dr. Enver UZUN 

Destan Araflt›rma ve ‹ncelemelerinde Kullan›lan Baz› Terimler Hakk›nda -I- /An Evaluation 

On Some of the Terms Used in the Research and Study of the Epics/ A propos des certains 

termes utilisés aux recherches et études des épopées -I- ........................................................................27 

Doç. Dr. Metin EK‹C‹ 

Âfl›klar›n Destanlar›n›n Sosyal Tarihe Kaynakl›k Etmeleri/Afl›ks’ (Minstrel-Poet, Story Tellers) 

Destans and the Usage of the Destans As the Source for the Social History/Poèmes épiques 

(Destan) des ach›k-s comme les sources de l'histoire sociale.................................................................34 

Doç. Dr. Erman ARTUN 

Türk Anlat›m ve Gösterim Gelene¤i ‹çinde Özay Gönlüm'ün Yeri/The Place and importance of 

Özay Gönlüm in the Turkish Narration and Performance Tradition/Place d'Özay Gönlüm dans la 

tradition turque de la narration et de la performance..........................................................................39 

Yard. Doç. Dr. Nebi ÖZDEM‹R 

Akmescid'den Türkü Sesi/The Voice of A Turkish Songs from Akmescid/Voix de 

chanson turque à Akmescid ....................................................................................................................56 

Yard. Doç. Dr. ‹smet ÇET‹N 

Millî Folklor 1

Bedik/Bedik/Bédik.................................................................................................................................66 

Yard. Doç. Dr. Ayfle YÜCEL ÇET‹N 

Kadir fiAH‹N 

Türkiye'ye Yerleflen Afganistan Kazaklar›ndan Derlenmifl Tekerleme, Bilmece ve 

Ata Sözleri/Collected Rigmaroles, Riddles and Proverbs from Afghan Kazakhs/Contines, 

devinettes et proverbes chez les Kazak-s s'installés en Turquie ............................................................71 

Yard. Doç. Dr. Nergis B‹RAY 

Özbek Türklerinin Destanc›l›k Gelene¤i Üzerine Notlar/On the Epic Tradition of Uzbek Turks/ 

Notes sur la tradition de poèmes épiques chez les Turcs d'Uzbek ........................................................78 

Yard. Doç. Dr. Mehmet AÇA 

Mazgirtli Bir Masal Anlat›c›s›: Süleyman Gül/A folk tale narrator from Mazgirt: Süleyman Gül/ 

Süleyman Gül: Comme un conteur à Mazgirt .......................................................................................94 

Ebru fiENOCAK 

Günümüz Azerbaycan Edebiyat›nda Yaflayan Afl›klar Üzerine Baz› Tespitler/Some Observations 

on the Living Afl›ks (Minstrel-Poet, Story Tellers) in the Contemporary Azerbaijan Literature/ 

Certaines fixations sur les achik-s vivants dans la littérature d'Ajerbaïdjan ...................................102 

Eyüp AKMAN 

Eflrefo¤lu ve Bir fiathiyyesinin fierhi/Eflrefo¤lu and An Evaluation on One His fiathiyes/ 

Eflrefo¤lu et Commentaire de l'un des ses "fiathiyye'-s .......................................................................106 

Doç. Dr. Ahmet MERMER 

Klâsik Türk fiiirinde Günefl Tutulmas› ve Bununla ‹lgili ‹nan›fl ve Âdetler/Solar Eclipse in the 

Classical Turkish Poetry and, the Believes and the Traditions About the Solar Eclipse in the 

Turkish Folklore/Éclipse solaire dans la poésie classique-turque et croyances et traditions 

concernant l'éclipe solaire .....................................................................................................................114 

Dr. M. Fatih KÖKSAL 

Türk Dilinin Tunus'taki Tarihi: Örnekler ve Evreler/The History of Turkish Language in Tunisia/ 

Histoire de la langue turque en Tunisie: attestations et évolution......................................................126 

Doç. Dr. Mohamed-Fadhel BECHRAOUI 

Kültürel Küreselleflme ve Mistik Folklor/Cultural Globalization and Mistique Folklore/ 

Folklore mystique et mondialisation culturelle ...................................................................................161 

Dr. Yaflar KALAFAT 

Türkler Almanya'n›n Sosyal ve Kültürel Yap›s›n›n Bir Güvencesi mi? /Are the Turks 

Guaranteeing the Social and Cultural Structure of Germany?/Sind die Türken eine Garantie 

in der sozio-kulturellen Stuktur des deutschen Staates ? ...................................................................168 

Sedat fiAH‹N 

Mitin Gerçekli¤i/The truth of Myth/Vérité du Mythe........................................................................172 

Raffaele PETTAZZONI 

Çev: M. Mete TAfiLIOVA 

Millî Folklor-Uluslararas› Halkbilimi Dergisi Yay›n ‹lkeleri /The Publication Principles/ 

Principes de publication........................................................................................................................180 

2 Millî Folklor

HAKEM KURULU 

Editorial Board/Comité d'Experts 

Prof. Dr. Ziyad AKKOYUNLU Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Ensar ASLAN Dicle Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Sarah G. Moment ATIfi University of Madison-Wisconsin (A.B.D) 

Prof. Dr. Muhan BAL‹ Atatürk Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. ‹lhan BAfiGÖZ Bilkent Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Mustafa CEM‹LO⁄LU Uluda¤ Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. fiükrü ELÇ‹N Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Nevzat GÖZAYDIN Ankara Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Umay GÜNAY Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Abdurrahman GÜZEL Gazi Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Abdulhamid HÉN‹A Tunus Bir Üniversitesi (Tunuseli) 

Prof. Dr. fiakir ‹BRAYEV Ahmet Yesevî Türk-Kazak Üniv. (Kazakistan) 

Prof. Dr. Metin KARADA⁄ Dokuz Eylül Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. James P. LEARY University of Madison-Wisconsin (A.B.D) 

Prof. Dr. Hasan ÖZDEM‹R Ankara Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Karl REICHL University of Bonn (Almanya) 

Prof. Dr. Saim SAKAO⁄LU Selçuk Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Bilge SEY‹DO⁄LU Atatürk Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Abdeljelil TEM‹M‹ Temimi Vakf› (Tunuseli) 

Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN Ege Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Dursun YILDIRIM Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) 

Prof. Dr. Kemal YÜCE Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Ali Berat ALPTEK‹N Selçuk Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Erman ARTUN Çukurova Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Pakize AYTAÇ Gazi Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Ali ÇEL‹K Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Ahmet DO⁄AN Karadeniz Teknik Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Ali DUYMAZ Bal›kesir Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Metin EK‹C‹ Ege Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Metin ERGUN Selçuk Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. ‹smail GÖRKEM Erciyes Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. fieyma GÜNGÖR ‹stanbul Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Nerin KÖSE Ege Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Hayrettin RAYMAN Afyon Kocatepe Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Esma fi‹MfiEK F›rat Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Ali TORUN K. Dumlup›nar Üniversitesi (Türkiye) 

BU SAYIYA EK 

Doç. Dr. Osman HORATA Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) 

Doç. Dr. Ülkü ÇEL‹K fiAVK Hacettepe Üniversitesi (Türkiye) 

Millî Folklor 3

YAYIN ‹LKELER‹M‹Z 

Say›n yazarlar›m›z, 

Dergimizin hakemli dergilerin 

uluslar aras› kurallar›na göre yay›m›n› 

sürdürebilmesi sizin gösterece- 

¤iniz duyarl›l›¤a ba¤l›d›r. Bir kaç y›ld›r 

Yay›n ‹lkelerimizi Türkçe ‹ngilizce 

ve Frans›zca olarak her say›n›n 

sonuna eklememize ra¤men, üzülerek 

söylemeliyiz ki kimi yazarlar›m›z 

bu kurallara uymayan yaz›lar 

göndermeye devam etmektedirler. 

Söz edilen yaz›larda görülen önemli 

eksiklikler flunlard›r: 

1. ‹kinci dilde bafll›k, özet ve 

anahtar kelimelerin bulunmamas›, 

2. Disket ve 3 nüsha ç›kt› gönderilmemesi, 

3. Hakem raporlar›n›n sonuçlanma 

süreçlerini dikkate almaks›z›n 

kimi yazarlar›n yaz›lar›n› bir an 

önce yay›nlatma arzular›. 

Daha önceki say›lar›m›zda duyuruldu¤u 

üzere, Yay›n ‹lkeleri'nde 

belirtilen flartlara uymayan yaz›lar› 

de¤erlendirebilmemiz mümkün olamad›¤›ndan 

say›n yazarlar›m›z›n 

yaz›lar›n› yay›n ilkelerimizi özenle 

okuyarak haz›rlamalar›n› diliyor ve 

yaz›lar›n› bekliyoruz. 

UMAY GÜNAY ARMA⁄ANI 

Önceki say›lar›m›zda duyurdu- 

¤umuz üzere, 2002 y›l›n›n sonunda 

yay›nlanacak olan 56. say›m›z› 

UMAY GÜNAY'A ARMA⁄AN olarak 

haz›rlamaya karar vermifl bulunuyoruz. 

Arma¤an say›ya kat›lmak 

isteyen meslektafllar›m›z için dergideki 

bu duyurular davet niteli¤inde 

olup baflka bir yöntemle yaz› tale- 

B‹RKAÇ SÖZ 

binde bulunulmamaktad›r. Arma- 

¤an say›ya kat›lmak isteyen meslektafllar›m›z›n 

1 Eylül 2002 tarihine 

kadar yaz›lar›n› göndermeleri gerekmektedir. 

DOSYA: NEVRUZ 

Nevruz'un Türk halk kültürü 

içindeki tarihî yeri, günümüzdeki 

durumu ve gelece¤i üzerine yo¤unlaflan 

bir nevruz dosyas› haz›rlad›k. 

Bilimsel Nevruz araflt›rmalar›na 

katk› aç›s›ndan yararl› olmas›n› diliyoruz. 

TUNUS'TAK‹ TÜRKÇE 

M. Faz›l Beflrevi'nin "Türk Dilinin 

Tunus'taki Tarihi: Örnekler ve 

Evreler" adl› yaz›s›, yazar›n uzun 

zamand›r üzerinde çal›flt›¤› bir araflt›rman›n 

sonucu olarak alan›nda 

önemli bir bofllu¤u doldurmakta 

olup ilk kez dergimizde yay›nlanmaktad›r. 

Yazar, akademik endiflelerle 

yaz›n›n baflka bir dile çevrilerek 

yay›nlanmas›n› uygun görmemifl, 

ancak istendi¤i takdirde Türkçe'ye 

çevrilip tekrar yay›nlanma 

hakk›n› dergimize devretmifltir. 

Önümüzdeki dönemde Türkçenin 

Tunus'taki tarihi ve günümüzdeki 

durumunu inceleyen bu önemli araflt›rman›n 

Türkçesini de yay›nlamay› 

plânl›yoruz. 

Sayg›lar›m›zla. 

M. Öcal O⁄UZ 

Yay›n Yönetmeni 

4 Millî Folklor

M‹T YOKSULLAfiMASI VE “BAYRAM DEDE” M‹T‹ 

Getting Mythless and the Myth of "Bayram Dede" 

Pauvreté de mythe et mythe de “Bayram Dede” 

Dünyay› günden güne tek tipli hale 

getiren ve ilhâm›n› kimi H›ristiyanl›k de- 

¤erlerinden alan kültürel küreselleflme olgusu 

karfl›s›nda ulusal kal›t›n (ulusal kal›t 

ve küreselleflme için bkz. O¤uz 2001) korunmas› 

yönteminin içe kapanma olmamas› 

gerekti¤i, bunun aksine olarak ulusal› 

küresellefltirme yöntemlerinin gelifltirilmesi 

gerekti¤i konusu ne yaz›k ki Türkiye’de 

henüz oluflmufl ve olgunlaflm›fl bir 

kültür stratejisi düflüncesi de¤ildir. 

Türk kültür de¤erlerinin yaflamas›n› 

sa¤laman›n “de¤iflime direnerek, korumak”la 

mümkün olabilece¤i düflüncesi ile, 

bu de¤erlerin mitik kökenlerine itiraz temelinde 

oluflan “yok sayma” e¤ilimi, birbirine 

taban tabana z›t iki yaklafl›m gibi görünse 

de, paradoksal bir iflbirli¤i içinde, 

Doç. Dr. M. Öcal O⁄UZ* 

ÖZET 

Dünyada mitler yeniden önem kazan›yor ve mitin gerçek üstü dünyas›, gittikçe gündelik hayata yerlefliyor. 

Bat›l› ülkeler, ekonomik zenginlikleri ve bu alandaki bilimsel araflt›rmalar› sayesinde kendi mit ve ritüellerini 

küresellefltirmek için çaba harc›yorlar. Buna karfl›l›k, Türk ve Do¤u mitleri, sosyal ve kültürel hayattaki 

önemlerini günden güne kaybediyorlar. Do¤ulu araflt›r›c›lar, kültürlerinin yer yüzünde yok olmamas› 

için, yerel mitlerini ça¤dafllaflt›rmay› ve küresellefltirmeyi denemelidirler. Bunun için, özellikle çocuklara 

hediye verme uygulamalar›n›n yayg›n oldu¤u mitik bayramlardan, yeni ve ça¤dafl mitler oluflturmak için yararlan›lmal›d›r. 

Anahtar Kelimeler 

Mit, Ritüel, Bayram, Ulusal Kal›t, Küreselleflme 

RÉSUMÉ 

Les mythes regagnent l’importance dans le monde entier et l’univers irréel du mythe s’instale de plus 

en plus à la vie quotidienne. Les pays occidentaux cherchent à mondialiser leurs mythes et leurs rituels grâce 

à ses richesses économiques et à ses recherches scientifiques dans ce domaine. Par contre, les mythes oriantaux 

et turcs perdent de jour en jour l’importance dans la vie sociale et culturelle. Les chercheurs orientaux 

doivent essayer de moderniser et mondialiser les mythes locaux pour que leurs cultures ne disparaissent 

pas sur la terre. Pour cela, il faut particulièrement profiter des pratiques des fêtes mythiques qui sont données 

des cadeaux aux enfants pour reformer des mythes contemporains et modernes. 

Mots-clés 

Mythe, Rituel, Fête, Patrimoine national, Mondialisation 

* H.Ü. Türk Halkbilimi Ö¤retim Üyesi 

Bat›ya yönelen Türk toplumunun arkaik 

dönemlerinden ve Do¤u kültürlerinden 

kaynaklanan ritüellerini yok etmektedir. 

Kültür araflt›rmalar› ve ça¤dafl dünyan›n 

elde etti¤i deneyimler göstermifltir 

ki, bir toplum hangi uygarl›k seviyesinde 

bulunursa bulunsun, çevresindeki gündelik 

yaflant›y› ve s›radanl›klar› de¤ifltiren, 

insan› ola¤an üstü varl›k ve unsurlarla tan›flt›rarak 

gizemli bir atmosfer yaratan 

mitik ve ritüelistik dünyadan kopamamaktad›rlar. 

Nitekim, XIX. ve XX. yüzy›llarda 

özellikle Bat› dünyas›n› derinden 

sarsan maddesel gerçekçili¤e dayal› pozitivist 

ak›m›n, “en gerçek” yönünde ilerlemesi 

beklenirken, mitlerin dönüflü ile “gerçek 

üstü” karfl›s›nda eski anlam ve önemini yitirmeye 

bafllad›¤› tart›flmas› ortaya ç›k- 

Millî Folklor 5

m›flt›r. Son yüzy›llarda Uygarl›k bak›m›ndan 

sa¤lanan geliflmeleri, biraz da Bat›n›n 

kendi kendini abart›l› biçimde “reklâm” etmesinin 

etkisinde kalarak, “insanl›¤›n büyük 

de¤iflimi” biçiminde yorumlamak, mitler 

ve ritüeller üzerine çal›flanlar aç›s›ndan 

de¤erlendirilince görülür ki, maksad›n› 

aflan yaklafl›mlara kaynakl›k etmifltir. 

Gelecekte Do¤u kültürlerinin yerel renklerini 

ve bir ulusun ulus olarak tan›mlanmas›n› 

sa¤layan “ulusal kal›t” unsurlar›n› 

yok edebilecek ve onlar› Bat› kültürü içinde 

erimeye itebilecek sonuçlar do¤urmas› 

tehlikesi bulunan bu yaklafl›mlar, esin 

kaynaklar› Bat› mit ve ritüelleri olan “küreselci 

sermaye”nin iflini kolaylaflt›rmakta, 

tüketim toplumu yaratmak için yap›lan 

küresel ölçekli dev reklâm kampanyalar›ndan 

“sebeplenen” kimi “yerel sermaye” 

sahipleri ise, bu “flimdilik” yapay ama gelecekte 

ola¤an hale gelecek ve dinsel derinlikler 

kazanacak olan mit ve ritüel 

transferlerini desteklemektedir. 

Türk toplumunu etkileyen kimi siyasal 

ve kültürel ak›mlar aras›nda “ulus” ve 

“ulusal kal›t” kavramlar›n›n tan›mlanmas›nda 

“asgari müflterek” denilen en alt düzeyde 

dahi bir anlaflman›n olmamas›na 

ra¤men, birilerinin “dinsel referans kaynaklar›m›zda 

yok”, ötekilerinin “Bat› referans 

kaynaklar›m›zda yok” diyerek, toplumsal 

yayg›nl›¤› tart›flmas›z olan Türk 

mit ve ritüellerini yok etmede z›mni bir 

anlaflma düzleminde “azami müflterek” 

içinde hareket ettikleri görülür. Yüzy›llar 

boyunca “geleneksel” din yorumcu ve vaizlerinin 

“hurafe” veya “flamanist kal›nt›” diyerek 

toplum d›fl›na itmeye çal›flt›¤› ‹slam 

öncesi kültürel birikimlere dayanan Türk 

mit ve ritüelleri kaybolmufl veya sosyal 

hayattaki etkisi azalm›flken, günümüz 

“ultra” din yorumcular›n›n Arap kayna- 

¤›ndan gelen dinsel bilgilerle oluflan veya 

biçimlenen mit ve ritüelleri “paganist” veya 

“putperestlik ça¤›” kal›nt›lar› olarak ele 

almalar›, mitsel yoksullaflma döneminin 

Y›l: 14 Say›: 53 

ikinci basama¤›n› oluflturmufltur. “Ultra” 

din yorumcular›n›n Arap kayna¤›ndan 

geldi¤i san›lan mitlere, ‹slâm dininin kutsal 

kitab›n› referans göstererek karfl› ç›k›fllar›, 

‹slaml›k öncesi Türk mitlerini öldüren 

din yorumcular› taraf›ndan “her uygulaman›n 

kutsal kitapta bire bir karfl›l›- 

¤›n›n olmas› gerekmez, baz› konular toplumsal 

uzlaflma ile ortaya ç›kan dinsel görenek 

ve gelenek uygulamalar›d›r” denilerek 

reddediliyorsa da, “geleneksel” yorumcular›n 

“ultra” yorumculardan daha “medyatik” 

olamamalar› nedeniyle, ‹slâm kaynakl› 

mitlerin yok olufl süreci h›zlanmaktad›r. 

Bu çok yönlü sald›r›lar karfl›s›nda 

bunalan veya etkilenen, öte yandan mit ve 

ritüelsiz yaflamas› mümkün olmayan toplum 

ise, Bat› sosyal veya dinsel tarihinden 

kaynaklanan mit ve ritüelleri benimsemekle 

bir uzlaflma zemini aramaya ve ritüelistik 

ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya çal›flmaktad›r. 

Bu karfl›l›kl› mit yok etme savafl›n›n 

vahim sonuçlar› veya kimin ifline yarad›¤› 

konusu, ulusal kal›t stratejisi oluflturma 

sorunsal› içinde ele al›nmal›d›r. 

Noel Baba ve kimi H›ristiyanl›k mitleri 

etraf›nda flekillenen y›lbafl› ritüelleri, 

bütün dünyada oldu¤u gibi Türk toplumu 

aras›nda da yayg›nlaflm›flt›r. Ça¤dafl tüketim 

toplumu taraf›ndan, flimdilik “eski y›ldan 

yeni y›la geçifl” sevinci ekseninde uygulanan 

bu ritüellerin, yaflamas›n› anlaml› 

k›lan ve Bat› kültüründe referanslar› 

bulunan mitik ve dinsel arka plân›n da uygulamaya 

paralel olarak gelecekte yay›lmas› 

ve benimsenmesi do¤ald›r. Yeni y›l 

kutlamas›, asgari “takvim” bilgisi olan 

kültürlerde, belli mitolojik gerekçelere dayanan 

ve kimi ritüellerle ortaya konan bu 

yönüyle de s›radan bir uygulamad›r. Yeni 

y›la giriflte tören düzenleme uygulamas›n›n 

yer yüzündeki yayg›nl›¤› ile mit ve ritüellerin 

benzerlik veya farkl›l›¤›n›n ayr› 

konular olmas›na ra¤men, olgunun Bat› 

H›ristiyan mit ve ritüelleri lehine manipüle 

edilip edilmedi¤i sorunsal› üzerinde du- 

6 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

rulmamaktad›r. Türk toplumunun yeni y›la 

geçifl sevinci içinde Noel Baba ve öteki 

H›ristiyanl›k mitlerinin yerinin ne oldu¤unu 

sorgulayabilecek ulusal kal›t stratejisi 

gelifltirilemedi¤i veya bu konuda uzlaflma 

sa¤lanamad›¤› ve ulusal kal›t›n küresellefltirilmesi 

düflüncesiyle Türk mitlerinin 

ça¤dafllaflt›r›lmas› hedeflenmedi¤i için, 

Türk yeni y›l kutlamalar›na Noel Baba yerine 

Boz Atl› H›z›r Baba’n›n ikame edilip 

edilemeyece¤i konusu tart›flma zemini bulamamaktad›r. 

Dünyay› saran “ça¤dafl ritüeller”, 

ça¤dafl insan›n hayat›n› ve ihtiyaçlar›n› 

göz önüne alan ve uygulanabilir hale getirilen, 

büyük oranda Bat› H›ristiyan toplumunun 

sosyal olaylar›ndan ve dinsel tarihinden 

kaynaklanan ritüellerdir. Son dönemlerde 

tüketim toplumu yarat›lmas› 

stratejisi içinde gelifltiren özel gün kutlamalar›n›, 

bir grubun bakt›¤› gibi sadece 

hediyeleflmeyi zorunlu k›lan kapitalist tuzaklar 

olarak yorumlamak, yeterli de¤ildir. 

Örne¤in, H›ristiyanl›k d›fl› toplumlara 

“Sevgililer Günü” olarak sunulan günün 

H›ristiyan toplumlarda “Saint Valentin 

Günü” oldu¤u ve erken dönem H›ristiyanl›k 

mitlerinden ve azizlerinin hayatlar›ndan 

esinlenilerek popülerlefltirildi¤i gerçe- 

¤i gözden uzak tutulmamal›d›r. Bu kutlaman›n 

zamanla Saint Valentin miti etraf›nda 

H›ristiyanl›k de¤erlerini kabul veya 

be¤eniye dönüflmesi, H›ristiyanl›k d›fl› 

toplumlarda ulusal kal›t stratejileri aç›s›ndan 

“kültürel yok oluflun ayak izleri”, 

“kültürler aras› etkileflimin do¤al sonuçlar›” 

veya “kültür de¤ifltirmenin olumlu görünümleri” 

olarak m› de¤erlendirilmelidir? 

Bu ve benzeri konularda düflünce 

üretilememesi, yerel mit ve kültürlerden 

kaynaklanan ça¤dafl ritüeller yarat›lamamas› 

ve bunun yerel sermaye sahiplerine 

benimsetilememesi etaplar›, sorunun ana 

unsurlar›n› oluflturmaktad›r. 

Ulusal kal›t›n ulus olarak kimli¤imi- 

zi oluflturan ve tan›mlayan temeller oldu- 

¤u ve ulusal kal›t›n korunmas›n›n ça¤dafllaflt›rma 

ve ulusaldan küresele do¤ru yayma 

ile mümkün olabilece¤i gerçe¤i, de¤erlerini 

küresellefltiren kültürler dikkate 

al›nd›¤›nda daha iyi gözlenebilir. Ulusal 

kal›t›n toplumu bir araya getiren en belirgin 

unsurlar› aras›nda mitler ve bunlardan 

kaynaklanan ritüeller ilk s›ralarda 

yer almaktad›r. Mitler ve dinsel inançlardan 

kaynaklanan toplumsal törenler olarak 

insanl›¤›n ritüellere olan ihtiyac›n›n 

de¤iflmezli¤i, uygarl›k düzeyi bak›m›ndan 

öne geçmifl toplumlarda gözlenmifltir. Eski 

mit ve ritüellerin yerlerini yenilerinin almas› 

olgusu do¤ru yorumlanamad›¤›ndan 

zaman zaman mit ve ritüellere duyulan ihtiyac›n 

ortadan kalkt›¤› düflünülmüfl ise 

de, bu düflüncelerin geçersizli¤i, mit ve ritüellerin 

ne oldu¤unu (Dundes 1984, Günay 

1990, Rappaport 1997) ve toplumlar 

için önemini sorgulayan mit araflt›rmalar› 

uzmanlar›n›n bildi¤i bir konudur. 

‹slaml›k öncesinde “Atl›-Göçebe”, ‹slâml›k 

döneminde “Yerleflik-Köylü” yak›n 

dönemde “Bat›l›-Kentli” diye tan›mlayabilece¤imiz 

uygarl›k süreçlerinde Türk mitleri 

yarat›lm›fl veya biçimlenmifl ve bunlar 

ritüelistik törenlerle toplum hayat›na kazand›r›lm›flt›r. 

Toplumlar›n yeni mitler yaratmas› 

ve bunlar› toplumsal uzlafl› ve kat›l›mla 

ritüelistik uygulamalara dönüfltürmesi 

kolay de¤ildir. Mit ve ritüeller inanç 

arka plân›ndan desteklendikleri için, ça¤dafl 

toplumlar›n kurgulad›¤› mitlerde bile 

dinsel referanslar önemli yer tutmaktad›r. 

Bat› kültüründe ça¤dafllaflt›r›lan ve bütün 

dünyaya sunulacak tarzda biçimlendirilen 

“Noel Baba” veya “Saint Valentin” mitleri 

böyledir. 

Son dönemlerde dünyay› saran ve tamam› 

Bat› din ve kültüründen kaynaklanan 

“özel gün” uygulamalar›n›n kapitalist 

sermayenin tüketim toplumlar› yaratma 

çabalar›n›n ürünü oldu¤u fleklindeki de- 

¤erlendirmeleri ‹slam kaynakl› bayramlar 

Millî Folklor 7

a¤lam›nda yorumlayacak olursak, sonucun 

söylenenden daha farkl› oldu¤unu görürüz. 

Her ne kadar bütün Müslüman ülkelerde 

Ramazan ve Kurban bayramlar›, 

“bayram haz›rl›klar›”, “hediyeleflme” ve 

“misafir a¤›rlama” gibi kültürel göstergeler 

bakam›ndan Türkiye ile bire bir paralellik 

göstermese de, bayramda temiz giyinme, 

yeni giysiler giyme gibi reddedilemez 

al›flkanl›klar, hemen hemen bütün ‹slam 

toplumlar›nda görülmektedir. Bask›n 

Bat› kültürünün ve medyan›n rüzgar›n› 

arkas›na alan sermaye sahiplerinin, yeni 

özel günler icat ederken ve büyük paralar 

harcayarak bunlar› tan›tmaya çal›fl›rken, 

Dünya üzerinde iki milyara yaklaflan nüfusuyla 

‹slam ülkelerinin reklâms›z, tan›t›ms›z 

hatta biraz da horlanarak sürdürdü¤ü 

bayram ritüellerini, tüketim al›flkanl›klar›n›n 

korunmas› ve gelifltirilmesi aç›s›ndan 

neden görmedikleri sorusu, “paran›n 

dini yoktur” vecizesi ile birlikte de¤erlendirilmelidir. 

Fransa’n›n stratejik araflt›rmalar›n› 

yürüten bilim kuruluflu olan 

ve k›sa ad› CNRS olan Le Centre National 

de la Recherches Scientifiques (Bilimsel 

Araflt›rmalar Millî Merkezi) taraf›ndan 

yay›nlanan “La fête du mouton” (Koyun 

Bayram›) adl› yaklafl›k 350 sayfal›k araflt›rma, 

Fransa, Belçika ve ‹ngiltere gibi 

Bat› ülkeleri ile Faseli, Cezayireli (ülke 

adlar›n›n bu flekilde kulan›m› için bkz. 

O¤uz 2002) ve Türkiye gibi ‹slam ülkelerindeki 

Kurban Bayram›n› özellikle tarihi 

kaynaklar› ve güncel durumuyla inceleyen 

ciddi bir eser olarak, Kurban Bayram›n›n 

mitik ve ritüelistik kaynaklar›na e¤ilir ve 

bu bayram›n ‹slam dünyas›ndaki etkinli- 

¤ini vurgular.(Brisebarre 1998). K›saca 

söylemek gerekirse Bat›, Do¤unun kültür 

kaynaklar› ve bunlar›n uygulamalar› hakk›nda 

Do¤ulular›n sand›¤›ndan daha fazla 

bilgiye ve bilimsel araflt›rmaya sahiptir ve 

dolay›s›yla kapitalistlerin bu büyük “hazine”yi 

cehaletleri nedeniyle de¤erlendiremedikleri 

düflünülemez. Buradan hareket- 

Y›l: 14 Say›: 53 

le, Bat›l› sermayedar›n kendi kültürünü 

küresellefltirme bak›m›ndan belli bir tavr›n 

içinde oldu¤u veya en az›ndan öteki 

kültürlerden gelebilecek küresellefltirme 

önerilerine kapal› oldu¤u söylenebilir. Bunun 

karfl›s›nda Do¤ulu sermaye sahiplerinin 

özgün olmay› düflünmeksizin Bat›l› ortaklar›n›n 

kültürel etkisinde kalmalar› ve 

kendi toplumlar›nda Bat› mit ve ritüellerini 

“tüketim toplumu yaratma ülküsü” do¤rultusunda 

yaymaya çal›flmalar›, genelde 

Do¤unun, özelde Türk topluluklar›n›n mit 

yoksullaflmas›na neden olmaktad›r. 

Bugün özellikle Türkiye ölçe¤inde 

Türk toplumu, “geleneksel” din yorumcular›n›n 

‹slaml›k öncesi, “ultra” din yorumcular›n›n 

Arap kültüründen kaynaklanan 

‹slamî dönem mit ve ritüellerini etkisizlefltirmeleriyle 

ortaya ç›kan mit yoksullaflmas›n›n 

do¤al sonuçlar›n› yaflamaktad›r. 

Bunlar›n üzerine Türk kültürünü küçümseyen 

ve Bat› kültürünü “benimseyen” etkin 

çevrelerin “medyatik” bask›s› eklenince, 

Türk toplumunun ulusal kal›t›n› küresellefltirmesi 

veya eski mit ve ritüellerini 

ça¤dafllaflt›rarak etkinlefltirmesi süreçleri 

t›kanmaktad›r. 

Kuzey Afrika’dan Orta Do¤u’ya Rumeli’den 

Türkistan’a uzanan genifl bir 

Türk kültürü “etki” alan›nda, Türk dilinden 

gelen bayram kelimesi, bayram kavram›n› 

karfl›lamak üzere bilinmekte ve kullan›lmaktad›r. 

“Bayram” kelimesini kullanan 

toplumlarda bayram gelenekleri bir 

çok aç›dan bir birine benzemektedir. Türk 

veya Do¤u sermaye sahiplerinin, esasen 

kendi do¤al ortam›nda var olan bayram 

tüketim al›flkanl›klar›n›, Bat›l› meslektafllar› 

gibi biçimlendirerek yönlendirmesi, 

yeni üretim ve tüketim dengeleri oluflturabilir. 

Ramazan ve Kurban bayramlar›nda 

çocuklar›n hediyelerini “Bayram Dede”nin 

getirmesi temelinde iyi haz›rlanm›fl bir 

mitin Dünya ‹slam nüfusu dikkate al›nd›- 

¤›nda yaflamas› ve bölgesel aç›ndan küreselleflmesi 

pekâlâ mümkündür. Yeter ki, 

8 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

bilimsel bilgiyi popülerlefltirme süreçlerine 

yerel sermaye ve buna ba¤l› olarak kitle 

iletiflim araçlar›n› ellerinde tutanlar 

destek versinler. Dünyada Noel Baba mitinin 

yayg›nlaflmas›, paradoksal olarak Bayram 

Dede mitinin yayg›nlaflmas›nda bir 

karfl› referans olarak olumlu etki yapabilir. 

Bayram Dede mitinin ça¤dafl bir mit 

olarak haz›rlanmas› ve ça¤dafl tekniklerle 

halka sunulmas› ile ulusal kal›t›n tan›mlanmas› 

ve nelerin ulusal kal›t olarak korunup 

yaflat›laca¤› ve gelifltirilece¤i sorunu 

birbiriyle iliflkilendirilerek ele al›nmal›d›r. 

Örne¤in toplum, “Bayram Dede” mitinin 

referans›n›n Ramazan veya Kurban 

bayram› gibi dinsel kaynakl› oluflunu benimsemiyorsa 

ve bu bayramlar› ulusal kal›t 

olarak görmüyorsa böyle bir mitin yaflama 

flans›n› art›rmak çok masrafl› kampanyalar 

gerektirebilir. E¤er toplum bunun 

aksini düflünüyorsa Bayram Dede mitinin 

çok az bir çabayla toplum katmalar›na 

yerleflmesi mümkündür. Bu konuda 

toplum mühendislerinin afaki de¤erlendirmelerinin 

yerine, halkbilimi araflt›rmalar›n›n 

sonuçlar›ndan yararlanmak gerekir. 

Miladî takvimin kabulünden sonra 

toplum hayat›ndan uzaklaflt›r›lan “Nevruz”un 

1990’larda “ac›n›n miti” olarak geri 

dönece¤ini, ne geleneksel uygulamalar› 

ça¤d›fl› görenler, ne eski Türk kültür de- 

¤erlerini hurafe olarak niteleyen geleneksel 

din yorumcular› tahmin edebilirdi. 

Toplum d›fl›na itilmelerine göz yumulan 

veya neden olunan mitleri yeniden canland›rmak 

için dünyan›n enerjisi harcanmakta 

ama baflar›l› olunamamaktad›r. Kökeni 

hangi kültüre dayan›rsa dayans›n Türk 

kültür hayat›nda zemin tutmufl ve toplumsal 

uzlafl› temelinde benimsenmifl mit ve 

ritüelleri yaflatmak, ça¤dafllaflt›rarak kü- 

resele kazand›rmak ve mit yoksullaflmas› 

ve bunun do¤al sonucu olarak öteki kültürlerin 

mitlerini benimseme olgusu karfl›s›nda 

yeni ve yarat›c› çözümler aramak gerekti¤i 

gerçe¤i, -ac› Nevruz deneyimi de 

dikkate al›narak- unutulmamal›d›r. 

Dünyada son dönemlerde bafllayan 

“mit sempatisi”nin, bilimsel araflt›rmalar› 

h›zland›raca¤› beklenmelidir. Türk halkbilimi 

araflt›r›c›lar›, dünya mitoloji çal›flmalar›n› 

yak›ndan izlemeli ve mitler üzerine 

daha fazla e¤ilmelidir. Bu arada eski mitlerin 

varl›¤›n› belgelemeye ve arflivlemeye 

yönelik “durum tespiti” tarz›ndaki yap›lmas› 

gereken geleneksel çal›flmalar›n üzerine 

mit çözümleme yöntemlerini eklemelidir. 

Bu birikime paralel olarak, ça¤dafl 

toplumun mit ihtiyac›n› karfl›lamaya yönelik 

düflünceler üretmeli ve ça¤›n sanatsal 

ürün üretim imkanlar›n› ve tüketim 

kanallar›n› göz önüne alarak mitleri ça¤dafllaflt›rma 

ve güncellefltirme stratejileri 

gelifltirmelidir. 

KAYNAKLAR 

Brisebarre, Anne-Marie, 1998, La Fête du 

mouton, Un sacrifece musulman dans l’espace 

urbain (Koyun Bayram›, Kentsel Yerleflimde Bir 

Müslüman Kurban›), Paris, CNRS Yay›n›. 

Dundes, Alan, 1984, Sacred Narrat›ve, Readings 

in the Theory of Myth, Berkeley-Los Angeles-London, 

Universty of California Yay›n›. 

Günay,Umay, Ritüeller ve H›d›rellez”, Millî 

Kültür, Say›: 72 

O¤uz, M. Öcal, 2001, “Küreselleflme ve Ulusal 

Kal›t Kavramlar› Aras›nda Türk Halkbilimi”, 

Millî Folklor, Say›: 50. 

O¤uz, M. Öcal, 2002, Tunuseli ‹ncelemeleri/Études 

de Tunisie, Ankara, Millî Folklor Yay›n›. 

Rappaport, A. Roy, (Çev. Kürflat Korkmaz), 

“Ritüel”, Millî Folklor, Say›: 33. 

Millî Folklor 9

NEVRÛZ VE TÜRK KÜLTÜRÜNDE RENKLER 

Nevruz and the Place and Importance of Colors in the Turkish Culture 

Nevrûz et couleurs dans la culture turque 

G‹R‹fi: 

A. Nevrûz’un sözcük anlam›: Nevrûz 

Farsça bir sözcüktür. Nev, yeni, rûz, gün, 

nevrûz, yeni gün demektir. Nev hecesi ile 

bafllayan baflka Farsça sözcükler de dilimize 

girmifltir. Örne¤in; nevbahar, ilkbahar, 

nevzat, yeni kifli, yani çocuk, nevcivan, 

yeni yetiflen genç vb. 

Nevrûz, Orta Do¤u ve Ön Asya halklar›nca 

yeni y›l›n bafllang›c›, bahar bayram› 

olarak benimsenen bir gündür(Tezcan: 

s.3). Ülkemizde Nevrûzla ilgili olarak baz› 

törenler düzenlenmektedir. fiimdi bu törenlerden 

baz›lar›n› tan›maya çal›flal›m: 

1. Ertu¤rul Gazi Törenleri: Eskiden 

Mart ay›nda yap›lan bu törenler, günümüzde 

Eylül ay›n›n ikinci günü düzenlenmektedir. 

Törenler, Sö¤üt’te Ertu¤rul Gazi’nin 

türbesi çevresinde gerçeklefltirilir. 

Bu törenler, bir tür “ Yörük Bayram› ” havas› 

tafl›maktad›r. Kat›lanlar daha çok 

Karakeçili afliretinin mensuplar›d›r. Kur- 

Doç. Dr. Hayrettin RAYMAN* 

ÖZET 

Nevrûz, Türklerde ve ‹ran’da bahar bayram›d›r. Türkiye'de Nevrûz ile ilgili birçok tören düzenlenmektedir. 

Nevrûz, de¤iflik anlamlar içerir. Buna karfl›n bir ortak payday› da anlat›r. Bu da dirilifli, canl›l›k ve yeniden 

do¤uflu anlatmas›d›r. 

Son y›llarda Nevrûz Bayramlar› önem kazanm›flt›r. Buna paralel olarak baz› renkler de ön plana ç›km›flt›r. 

Renklerin de¤iflik anlamlar içermesi milletlerin mitolojileri ve uygarl›klar›yla ilgidir. Renkler, insanlar›m›z› 

kaynaflt›rmak için kullan›lan araçlard›r. 


Nevrûz, bayram, renk, fonksiyon, kültür 

RESUME 

"Nevrûz" est une fête chez les Turcs et en Iran. Dans notre pays, Il se fait plusieurs cérémonies sur 

Nevrûz. Nevrûz porte des sens differents. Malgré cela, il represente l’ associe dénominateur. Ces derniers 

temps la cérémonie de Nevrûz gagne d’ importance. 

Les couleurs expliquent des sens differents a propos des nations et des civilations. 

Les Mots Clés 

Nevrûz, Fête, Couleur, Fonction, Culture 

* Afyon-Kocatepe Üniv. Ö¤retim Üyesi 

banlar kesilir, etli pilavlar yenir. Halk 

oyunlar› ve cirit gösterileri yap›l›r(Çay: 

s.120). 

2. Tahtac› Türkmenlerinde Nevrûz: 

‹zmir Bornova’ya ba¤l› Naldöken Köyü’nde, 

Tahtac› denen konar- göçer aileler 

yaflamaktad›r. Genellikle Ak Deniz ve Ege 

yöresinin da¤l›k bölgelerinde yaflayan ve 

a¤aç iflleriyle u¤raflmalar›ndan dolay› 

kendilerine “ tahtac›” s›fat› verilen Türkmenler 

vard›r. Naldöken köyündeki yaflayan 

halk da bu zümredendir. Bunlar da 

Nevrûz, yaylaya ç›k›fl günü olarak bilinir. 

Halk o gün, topluca yemek yer, mezarl›klar› 

ziyaret eder. 

Güney Do¤u Anadolu’da, Nevrûz sözcü¤ünün 

bafl›na bir de “sultan” s›fat› getirilir. 

Bu bölgede Sultan Nevrûz, 21 Mart’› 

22 Mart’a ba¤layan gecedir. Bu gece, belli 

olmayan bir saatte gökyüzünde görülen 

güzel bir k›z›n ad› Sultan Nevrûz’dur. 

Baflka bir inan›fla göre, aya¤›nda halhal› 

10 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

bulunan kufl k›l›¤›na girmifl bir erendir. 

Nevrûz’un gökyüzünden geçti¤i saatte 

uyan›k olup onu görenlerin bütün isteklerinin 

kabul olaca¤›na inan›l›r 

Nevrûz, Orta Anadolu’da Mart dokuzu 

olarak kutlan›r.Amasya yöresinde Nevrûz 

günü k›r gezisi yap›l›r.Tokat civar›nda 

ise Nevrûz, hem ulusal hem de dinsel bir 

özellik kazanm›flt›r. Bu yöredeki inanca 

göre, bahar, Tanr›’n›n ilahi güzelli¤inin 

yeryüzüne yans›d›¤› zamand›r. Bahar, yeflili, 

dirilifli, yeniden do¤uflu, tazeli¤i, güzelli¤i 

simgeler. 

Türklerde 21 Mart günü, y›lbafl› olarak 

kabul edilir. 21 Mart günü gece ile 

gündüz eflittir. Türkler bu güne “Yengigün” 

derler. Orta Asya ve ‹ran’da da Nevrûz, 

ortak bir kültür ö¤esidir. Türklerde 

bir varolufl, dirilifl bayram›d›r. Nevrûz, 

güneflin Koç Burcu’na girdi¤i gündür. 

Nevrûz, Türklerin Ergenekon’dan ç›kt›klar› 

gündür. 

Alevî- Bektafli inanc›nda Nevrûz, Hz. 

Ali’nin do¤um günü, Hz. Fatma ile evlendi¤i 

gündür (Makas: s.182). 

Kürtlerde Nevrûz, bayram günüdür. 

Nevrûz, Kawa adl› bir demircinin zalim 

yönetici Dahhak’› yendi¤i bir gündür. Gerçekte 

Pers olan Kawa, bu efsanede Kürt 

kimli¤i ile karfl›m›za ç›kmaktad›r(Aksoy: 

s.136). 

Nevrûz, de¤iflik etnik gruplarda 

de¤iflik anlamlar içerir. Buna karfl›n bir 

ortak payday› simgeler; bu da yeflillik, 

bafllang›ç, coflku ve canlanmad›r. 

B. Türk Kültüründe Renkler: Yüzy›llardan 

beri uluslar›n yaflam ve kültürü, 

gelenek ve göreneklerinde renkler, de¤iflik 

anlam, imaj ve görev yüklenmifllerdir. Afrika’da 

yaflayan zenciler için kara renk, iyi 

ruhu, ak ise, kötü ruhu simgeler. Kara 

renk, Avrupal› için kötülük, yas anlat›r. 

Çin ve Japonlar için de kara ve ak renkler, 

yas ve kötülü¤ün habercisidir(Nedret 

Mahmut: S.1). Yeflil renk, Avrupal› için 

k›skançl›¤›, umudu anlat›rken, Asyal› için 

sevinç ve mutluluk kayna¤›d›r. Sar› renk, 

Avrupal› için korkakl›¤›, k›skançl›¤›, al- 

çakl›¤› sembolize ederken Asyal› için, temiz 

ve pak sözcükleriyle anlamdafl olarak 

kullan›l›r(Nedret Mahmut: s.1). 

Son y›llarda, Nevrûz Bayramlar›n›n 

önem kazanmas›yla baz› renkler, Türk 

halk kültüründe ön plana ç›km›flt›r. Bu 

nedenle baz› renklerin kültürümüzde 

yüklendikleri fonksiyonlar› belirtmenin 

yararl› olaca¤›n› umuyorum. 

AK: Türk inançlar›nda, özellikle fiamanizm’de, 

büyüklü¤ü, adaleti, ve güçlülü¤ü 

anlat›r. Ak, renklerin bafl›d›r. Ak, temizlik, 

ar›l›kt›r. Devlet büyüklerinin savafllarda 

giydikleri giysilerin renginin 

ad›d›r. Günümüzde kullan›lan “Yüzü ak” 

ve “Aln› ak” deyimleri ak’›n Türk kültüründe 

adalet, do¤ruluk, yücelik, hakl›l›¤› 

içerdi¤ini gösterir. Alp Aslan, Malazgirt 

Savafl›’na ç›kmadan önce beyaz elbise giymifl, 

at›n›n kuyru¤unu kendisi ba¤lam›flt›r. 

Buradaki ak elbise, yüceli¤i, üstünlü- 

¤ü simgelerken, ‹slâmiyet’te kefeni, ölümü 

ça¤r›flt›r›r. 

Gönül yaylas›nda üç gül aç›lm›fl 

Ak gül k›rm›z› gül sar› gül 

Birbirinden güzel do¤mufl ay›lm›fl 

Ak gül k›rm›z› gül hele sar› gül. 

Âfl›k Meslekî, s.447. 

Atasözlerinde: Ak koyunun kara kuzusu 

da olur. 

Ak ak yudu, mor mor serdi. 

Ak akçe karan gün içindir. 

Ak esvap leke götürmez. 

Ak gözden kendini sak›n. 

Ak gün a¤art›r, kara gün karart›r. 

Ak koyunu görüp içi dolu ya¤ sanma. 

Ak sade yüksek nal›n, üstüne binip 

sal›n. 

Ak fleker beyaz fleker bir damar› soya 

çeker 

Ak üstüne karalar, birbirini kovalar 

Ak yüze kara göz. 

Deyimlerde: Anas›n›n ak sütü gibi 

helâl etmek. 

Ak beze kara yamal›k. 

Bilmecelerde: Bir salk›m üzümüm 

var, yar›s› ak, yar›s› kara (Gece – Gündüz). 

Millî Folklor 11

Ald›r onun tepesi 

Yeflildir hem cübbesi 

Kara kara küpesi (Karpuz). 

Ben kar beyazd›m 

Sonra ot gibi yeflil 

Sonunda kan k›rm›z› 

Çocuklar beni sever (Kiraz). 

Halk Türkülerinde: Yafl› yirmi yedi 

gencecik ifli 

Tabuta s›¤m›yor a¤ beyaz döflü(Öztürk: 

s. 263). 

Türk mitolojisine göre tanr› Ülgen 

dünyay› yaratmay› düflünürken, su içerisinden 

birden Ak-Ana görünür, Ülgen’e 

ak›l verir. Ak-Ana, ak›ll› ve bilgilidir. Tanr› 

Ülgen’in k›zlar›na da Ak-k›zlar denir 

(Ö¤el: s.571). Ak sözü, Altay Türkçesi’nde 

cennet anlam›ndad›r. 

SARI: Kavray›c› bir dinamizmi, külçe 

alt›n›, sonbahar yapraklar›n›, damal› 

taksileri, ay çiçek tarlas›n›, flöminedeki 

alevleri, patates k›zartmas›n›, PTT’yi, civcivi 

simgeler. Sar› rengin kutsall›¤› fiamanizm’den 

kaynaklanmaktad›r. Sar› renk, 

dünyan›n merkezinin sembolüdür. Tanr›lar 

tanr›s› Ülgen’in alt›n kap›l› saray› ve 

alt›n renkli taht› dünyan›n merkezini 

oluflturur. 

Türkler, uzun y›llar, sar› çizme ve k›z›l 

keçeden külah giymifllerdir. Bugün 

halk aras›nda yayg›n olarak kullan›lan 

“Sar› Çizmeli Mehmet A¤a” deyiminin 

kayna¤› bu kültür gelene¤imize dayanmaktad›r(Genç: 

s.32). Sar› sözcü¤ü, ço- 

¤unlukla alt›nla birlikte kullan›l›r. Göktürk 

Yaz›tlar›’nda alt›ndan söz edilirken 

yaln›zca alt›n denilmez, sar› alt›n denilir. 

Sar› renk, Memlûk ve Alt›n Ordu Devletleri’nde 

genifl yer bulur. Sar› Bayraklar, 

M›s›r Memluk Devleti’nde çok görülür. Bu 

devleti yönetenler, Alt›n Ordu Devleti gelene¤i 

içinde yetiflenlerdir. Alt›n Ordu hakan› 

Batu Han’›n baflkenti ad› da Sar› Ordu’dur. 

Sar›; edebiyatta beniz, y›ld›z, çiçek 

ve giyim için kullan›l›r. Sonbahar›, yafll›l›- 

¤›, hastal›¤›, ça¤r›flt›r›r. S›cak ve ›fl›kl› bir 

Y›l: 14 Say›: 53 

renktir. Uyar›c› özelli¤i vard›r. Trafikte 

geçifle haz›r ol anlam›ndad›r. Karacao¤lan 

bu rengi flöyle kullan›r. 

Sar› çiçek sarvan kurmufl naz ilen 

Âfl›klar da keman ilen saz ilen 

On beflinde yeni yetme k›z ilen 

Seni yaylaman›n zaman› da¤lar. 

Öztelli, 230/1. 

K›r at›n sar› donlusu 

Yi¤idin gözü kanl›s›. 

Dadalo¤lu, s. 155. 

Sar› saç üstüne sar›fl›n yazma 

Yak›fl›r bafl›na kurban oldu¤um. 

Huzurî, s..37. 

Makaram sar› ba¤lar 

K›z söyler gelin a¤lar 

Niye ben ölmüflmiyem 

Asiyem karalar ba¤lar(Öztürk: 263.) 

Sar› yazma yak›fl›r m› güzele 

Sarard› gül benzim döndü gazele 

Ben gidiyorum sen yârini tazele 

Al›r›m ahd›m› koymam a gelin (Öztürk: 

s.263.) 

Atasözlerinde: ‹ne¤in sar›s›, topra¤›n 

karas›. 

Sar› saman vaktinde alt›n olur. 

Sar› sab›r yiyen lezzetini sonradan 

bulur. 

Sar› sakall›, mavi gözlüden hay›r gelmez. 

Bilmecelerde: Ayva gibi sar›d›r 

Elma gibi suludur(Portakal). 

YEfi‹L: Toplum severli¤i, duyarl›l›¤›, 

ruhsal iliflkiyi, çam›, hal› sahay›, Bursa’y›, 

bilardo masas›n›, türbeyi, biber dolmas›n›, 

çevreyi, dört yaprakl› yoncay›, Cennet’i, 

ördek bafl›n› ifade eder. 

Türk mitolojisine göre, Tanr› Ülgen’nin 

yedi o¤lundan birisinin ad› Yeflil 

Kaan’d›r. Görevi bitkilerin büyümesini ve 

yeflillenmesini sa¤lamakt›r. Bir Türk efsanesine 

göre, Ülgen, insan› yarat›r. Sonra 

kuzgun denilen kuflu da yaratt›¤› insana 

can istemesi için Kuday adl› baflka bir 

tanr›ya gönderir. Kuzgun gökyüzüne havalan›r. 

Can› al›p dönerken yerde bir lefl 

görür. Dayanamaz, lefli yemek için a¤z›n› 

açar. Gagas›ndaki can düfler ve çam orma- 

12 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

n›na da¤›l›r. Bugün çam ve ard›ç a¤açlar›n›n 

k›fl ve yaz yeflilliklerini korumas› buna 

ba¤l›d›r Genç: s.23). 

Göçebe olarak yaflayan Türklerin hayat›nda 

baz› do¤a olaylar› etken olmufltur. 

Bunlar, otlar›n yeflermesi, gök gürlemesi, 

y›ld›r›m flak›mas›. Türkler, hayvan yavrular›n› 

otlatmak için otlar›n yeflermesini 

bekler. Bu nedenle yeflil renk, Türklerin 

yaflam›nda önemli bir fonksiyon üstlenir. 

Çin kaynaklar›n›n bildirdi¤ine göre, 

M. Ö. 8. yüzy›l ve 9. yüzy›llarda 21 Mart 

tarihleri önemli olmaya bafllam›flt›r. Çünkü 

21 Mart, ayn› zamanda otlar›n yeflermeye 

bafllad›¤› dönemdir. 

Yeflil; yafl sözünden türemedir. Yafl 

ise, dünyan›n her yan›nda yaflayan Türklerce 

ömür anlam›nda kullan›l›r. Ayr›ca 

yafl, Türk toplumunun baz›lar›nda genç 

insan anlam›nda kullan›l›r. 

Kaflgarl› Mahmut, ünlü eseri Divanü 

Lügat’it Türk’te, Çin ipeklerinden söz 

ederken k›rm›z›, yeflil ve sar› kumafllar›n 

pazarlarda çokça sat›ld›¤›n›, günlük hayatta 

çok kullan›lan bu kumafllar›n kültür 

hayat›na yans›d›¤›n› söyler (Kaflgarl› : s. 

251). 

Eski Türklerde flaman, gökyüzüne 

yükselirken sar›, k›rm›z, yeflil elbiselerini 

kullan›r. Türklerde yeflil renk, ‹slâmiyetle 

birlikte kutsall›k kazan›r. Safevî Türkmen 

Devleti’nin bayraklar› yeflildir. Osmanl›larda 

da yeflil renkli sancaklar uzun 

süre kullan›lm›flt›r. Fatih’in ‹stanbul’u 

kuflatt›¤› s›rada gemisinde yeflil sancak 

oldu¤u bilinmektedir. Çald›ran Savafl›’nda 

da Bolu ve Kastamonu süvarileri 

yeflil sancak kullanm›fllard›r. Barbaros 

hayrettin Pafla’n›n ‹nebaht› Savafl›’nda 

kulland›¤› bayrak da yeflil renklidir. 

Yeflil; edebiyattaki anlam› ile canl›l›k 

ve dirili¤i simgeler. Çöllerde, çoraklarda 

yaflayanlar, yeflile büyük özlem duyarlar. 

Halk dilinde, yeflil görmek, yeflile çalmak, 

yeflile susamak, yeflile dönmek, yeflile 

uzanmak, yefliller giymek, yeflillenmek 

gibi deyimler kullan›l›r (Eyüpo¤lu: s.121). 

Yeflil; Karacao¤lan’›n en çok kulland›¤› 

renklerden biridir. 

Boynu yeflil gövel ördek 

Sana bir göl gerek idi 

Kanad›n›n biri yeflil 

Biri de al gerek idi. 

Yeflil bafll› gövel ördek 

Uçar gider göle karfl› 

E¤ricesin tel tel etmifl 

Döker gider yâre karfl›. 


Ka¤›zmanl› H›fz›: Dal›n tahta durur 

önün yar m›d›r 

Yeflil bafll› sunam güllerin hani. 

(S.Eyüpo¤lu, s.189). 

Türkülerde: Eylen turnam eylen haber 

soray›m 

Yeflil kanad›na mektup saray›m (Öztürk: 

s.265). 

KIRMIZI (AL): Birden Heycanlanmay›, 

çucuksu ve sinirli davran›fl›, yaflam 

tutkusunu, coflkuyu, kan›, itfaiye arabalar›n›, 

Türk bayra¤›n›, bo¤aya sallanan kumafl›, 

güneflin bat›fl›n›, karpuzu, atefli anlat›r 

(fienol: s. 314).n Türklerde çok eskiden 

beri Al ruhu, Al atefl terimlerinin kullan›lmas› 

Türklerin yaflam›nda k›rm›z› 

rengin önemini gösterir. Türklerin Al Bayrak 

kullanmalar› atefl kültü ile aç›klan›r. 

Kazak ve K›rg›zlar, bayrak sözcü¤ü yerine 

Yalav sözcü¤ünü kullan›rlar ki bu sözcü- 

¤ün asl› da alav-alevdir. 

Al ve k›z›l renkler, tarihimizin bafllang›c›ndan 

beri Türk ruhu ve inanc›n› 

yans›tmaktad›r. Çin kaynaklar›na göre 

K›rg›z hanlar›n›n ota¤›nda k›rm›z› bayraklar 

bulunmaktad›r. XI. Yüzy›ldan sonra 

al, bir renk ad› oldu¤u kadar, bayrak 

ad› da olmufltur. Dede Korkut Hikâyelerindeki 

bilgilere göre O¤uzlarda güveylik 

elbise “ K›m›z› kaftan”, gelinlik ise “Al duvak” 

t›r. K›rm›z› Osmanl›larda sayg›n bir 

renktir. Osman gazi savafllarda al sancak 

kullanm›fl, ölümünden sonra da eflyalar› 

aras›nda Alaflehir dokumas› k›rm›z› sancaklar 

bulunmufltur(Genç: s.19). K›rm›z›(al), 

edebiyatta yanak, yüz, kan, gül, tafl 

sözcükleri ile birlikte kullan›l›r. Dilimizde 

Millî Folklor 13

s›fat görevini üstlenmifltir. Dinamizm, 

canl›l›k anlat›r. Kan rengi olarak tehlikeyi, 

trafikte ise yasa¤› ve durmay› simgeler. 

Karacao¤lan, bu rengi flöyle kullan›r: 

Benim vâdem senden evvel yeterse 

Mezar›ma çifte tafl dikin k›rm›z›. 

(Öztelli, 251/2). 

Sümmânî: Sevdi¤im bezendi ipekler 

ile 

Al k›rm›z› mercan yelekler ile 

(Rayman I : s. 140). 

Efkârî: K›zarm›fl yanaklar olmufl al 

gibi 

Ar›n›n yapt›¤› taze bal gibi. 

(Rayman II : s. 18). 

Atasözlerinde: Al elmaya tafl atan 

çok olur. 

Al giyen al›n›r, mor giyen sal›n›r. 

Al kiraz üstüne kor ya¤ar. 

Türkülerde: Atma bu tafllar› ben yaral›yam 

Elâlem al giymifl ben karal›yam(Öztürk: 

s. 265). 

KARA: Suskunlu¤u, korkuyu, karanl›¤›, 

gece elbisesini, gözleri saklayan 

gözlü¤ü, elektrik kesintisini gösteriri. 

Türk kültüründe kara, genellikle toprak 

rengi, ya¤›z yer anlay›fl› ile birlikte kullan›l›r. 

Halk kesimine kara budun denir. 

Kara kul, karavafl veya karabafl deyimleri 

köle anlam›nda kullan›l›r. 

Kara, Türklerde Kuzey’in sembolüdür. 

Birçok kavim kuzeyin karanl›klar ülkesi 

oldu¤u konusunda birleflmifltir 

(Genç: s.41). Müslümanlar, kuzeye diyar-› 

zülmet demifllerdir. Kuzeyden esen yele “ 

Karayel” diyoruz. Karak›fl dedi¤imiz mevsim 

de k›fl›n fliddetini anlat›r. 

Kara, Asya Türkçesi’nde kuzeyi, ak, 

güneyi sembolize eder. Anadolu halk›n›n 

karaya karfl› tavr› sürekli olumsuzdur. 

Karan›n y›k›c› ve ürkütücü bir anlam tafl›mas› 

karanl›ktan kaynaklan›r. Halk 

inanc›nda; kara y›lan, kara kedi, kara sinek, 

kara domuz, kara köpek, u¤urlu say›lmaz. 

Karaa¤aç, çok dayan›kl› olmas›na 

karfl›n, ölü mezar›na konulmaz. Kara 

Y›l: 14 Say›: 53 

a¤açtan sand›k, beflik yap›lmaz. Kara, 

ölüm, yas ifade eder. 

At, Türk toplumunda çok sevilen bir 

hayvan oldu¤u halde karas›na ilgi duyulmaz. 

Kara, giyimde a¤›rbafll›l›k ve ciddiyeti 

anlat›r. 

Karacao¤lan’da göz, zülüf, ba¤›r, kafl, 

gün, toprak sözcükleriyle birlikte kullan›l›r. 

Bana kara diyen dilber 

Gözlerin kara de¤il mi 

Yüzünü sevdiren gelin 

Kafllar›n kara de¤il mi 

————————————— 

Beni kara diye yerme 

Mevlâm yaratm›fl hofl görme 

Elâ göze siyah sürme 

Çekilir kara de¤il mi. 


Atasözlerimiz aras›nda kara ile ilgili 

flu örneklere rastl›yoruz: 

Kara haber tez duyulur. 

Kara gündür gelir geçer. 

Kara koyun oturdu, ak koyun götürdü. 

Karadan öte renk yoktur. 

Karalar kart olur, öpmesi sert olur. 

Kara ba¤la yan›na al a¤la. 

Kara dut yaprak açt› yaz, döktü k›flt›r. 

Deyimlerimizde: 

Kara ba¤lamak, kara belâ, kara cahil, 

kara çal›, kara günlere kalmak, kara 

kara düflünmek, karanl›kta göz k›rpmak, 

kara kedi geçti, kara gün dostu, kara yaz›, 

kara yüz, kara bulut, kara baht... vb. 

Kazan, kazana kara demifl, tavan›n 

gülmeden akl› ç›km›fl. 

Türkülerde: Gelinin kunduras› karalardan 

karad›r 

Koynunda memeler fleker paredir 

Benim seninkinden fleker paredir 

Bafl› duman duman a¤lar bu gelin 

(Öztürk: s.265). 

Ah kara koyun da koyunumun beyidir 

Ak koyun da yüre¤imin ya¤›dur(Öztürk: 

s.265). 

14 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

MAV‹: Duygusall›¤›, ak›lc›l›¤›, kendini 

denetleme yetene¤ini, tekne tatilini, 

do¤algaz alevini, okyanusu, blue-jean›, özgürlü¤ü, 

havac› üniformas›n›, ‹brahim 

Tatl›ses’i, halk otobüsünü, nazar boncu¤unu, 

aç›k bir gökyüzünü anlat›r. Bu anlamlar›n 

yan›nda, sessizlik, sonsuzluk, huzur 

ve rahatl›k bildirir. Yarat›c› düflüncelerin 

do¤mas›na yard›m eder. Çal›flma odalar›n›n 

maviye boyanmas› e¤itimcilerin iste- 

¤idir. Nazara karfl› koruyucudur. Gizli 

sevgilerin dile getirilmesinde bu renkten 

yararlan›l›r. Örne¤in: 

Mavi boncuk kimdeyse 

Benim gönlüm ondad›r. 

Türkülerde: Mavilim maviflilim 

Tenhada buluflal›m mavilim 

Kurban oldu¤um Allah 

Tez günde kavuflal›m mavilim(Öztürk: 

s265). 

Ayr›ca dünyada mavinin bir tonu olarak 

bilinen “ Turquaz” Türk rengi olarak 

tan›n›r. 

PEMBE: ‹nceli¤i, mutluluk bulutunu, 

tavflan burnunu, sabun köpü¤ünü, 

utangaç genç k›z›, masumiyeti, dans eden 

çingeneyi, çilek dondurmay›, genç k›zl›k 

hayallerini, yara band›n› ça¤r›flt›r›r. 

Türkülerde: ‹nce giyerim ince 

Pembe yak›fl›r gence 

‹nsan bir hofl oluyor 

Sevdi¤ini görünce. 

MOR: Yarat›c›l›¤›, özgürlü¤ü, duygusal 

bozuklu¤u, menekfleyi, tülü, ispirtoyu, 

patl›can›, karamsarl›¤›, ozaliti, ka¤›t binli¤i, 

üflümüfl yüzü, karbon ka¤›d›n›, uçan 

balonu anlat›r. Güzellik simgesi olarak 

kullan›l›r. ‹fade etti¤i anlam kesinlik göstermez. 

Türkülerde: Nerde benim mor sümbüllü 

ba¤lar›m. 

Kara çad›r dokuz direk 

Bende kalmad› yürek 

A¤ konak ›ss›z kal›yor 

Mor kekilli o¤lan gerek(Öztürk: 265). 

SONUÇ: ‹nsanlar› bir araya getiren, 

benzefltiren, ayn›laflt›ran, onlar› bir ulus 

haline dönüfltüren de¤erler vard›r. Renk- 

ler de bunlardan biridir. Renklerin de¤iflik 

anlamlar ifade etmesi uluslar›n mitoloji 

ve uygarl›klar› ile ilgilidir. 

Nevrûz Bayram› ile güncellik kazanan 

renklerden sar›, k›rm›z›, yeflil, ayr› 

kültürel kimliklerin iflareti de¤il, aksine 

ulusal kimli¤in ö¤eleridir. Sar›, k›rm›z›, 

yeflil renkler, insanlar›m›z› ay›rmak, bölmek 

için de¤il, aksine birbirine ba¤lamak, 

kaynaflt›rmak için kullan›lan araçlard›r. 

KAYNAKLAR 

1. Mahmut TEZCAN, Türk Millî Kültüründe 

Bahar Bayramlar› Olarak Nevrûz ve H›d›rellez, 

Anayurttan Atayurda, Türk Dünyas›, Mart 1995, 

C.II. 

2. Abdülhâluk ÇAY, Türk Ergenekon Bayram› 

(H›d›rellez), Ankara 1988. 

3. Zeynel Abidin MAKAS, Nevrûz, 1996. 

4. Gürdal AKSOY, Kürt Dili ve Söylenceler,1996 

5. Cahit ÖZTELL‹, Karacao¤lan (Bütün fiiirleri), 

‹stanbul 1970. 

6. Reflat GENÇ, Türk ‹nan›fllar› ‹le Millî Geleneklerinde 

Renkler ve Sar› K›rm›z› Yeflil, Ankara 

1997. 

7. Kaflgarl› Mahmut, Divanû Lügat’it Türk, 

Ankara 1974. 

8. ‹smet Zeki EYÜPO⁄LU, Anadolu ‹nançlar›, 

‹stanbul 1987. 

9. Hayrettin RAYMAN,Âfl›k Sümmânî Hayat› 

fiiirleri ve fiiirlerininTahlili, Ankara 1997. 

10. Hayrettin RAYMAN, Ardanuçlu Âfl›k Efkârî, 

Erzincan 1998. 

11. Sabahattin EYÜPO⁄LU, Gökyüzü Mavi 

Kald›, ‹stanbul 1978. 

12. As›m BEZ‹RC‹, Türk Halk fiiiri, ‹stanbul 

1993. 

13. Ali Osman Öztürk, Pertev Naili Boratav 

Arma¤an›, Ankara 1998. 

14. Bahaeddin Ö¤el, Türk Mitolojisi, Ankara 

1993. 

15. Ahmet fienol, Türk Halk Oyunlar› Adlar› 

‹çindeki Renk ve Rakam Motifi, IV. Milletleraras› 

Türk Halk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara 

1992. 

Millî Folklor 15

UYGUR FOLKLORUNDA NEVRUZ KUTLAMALARI 

Nevruz Celebrations in the Uighur Folklore 

Célébrations de "Nevruz" dans le folklore d'Uygur 

Yard. Doç. Dr. Ramazan KARAMAN 

ÖZET 

Makalede konu, Uygurlar›n Tarihi, Uygurlarda Tören ve Bayramlar ve Günümüzde Uygurlarda 

Nevruz Kutlamalar› bafll›klar› alt›nda incelenmektedir. Sonuçta Nevruz'un Türk topluluklar›n›n ortak kültür 

de¤erlerinden biri oldu¤u vurgulanmaktad›r. 


Uygur, Nevruz, Folklor 

RÉSUMÉ 

L'article a trois parties: "l'histoire d'Uygur", "Célébrations et fêtes ches les Uygur" et "Celébrations de 

Nevruz ches les Uygur à nos jours". À la fin de l'article, l'auteur attire l'attention sur Nevruz comme une féte 

commune chez les Turcs. 

Mots-Clés 

Uygur, Nevruz, Folklore 

1. Uygurlar›n Tarihçesi: 

Uygurlar›n tarihte belirgin bir flekilde 

devlet sahnesine ç›k›fllar›, 745 y›l›nda 

Göktürk Devleti’ni y›k›p Ötüken’de 

Uygur Hanl›¤›’n› kurmalar›yla bafllar. 

Bu tarihten itibaren Uygurlar k›sa sürede 

di¤er Türk topluluklar›n› da kendi 

buyruklar› alt›nda toparlam›fllard›r. 

751 y›l›nda ‹slamî yay›lmay› amaçlayan 

Karluklar, Uygur ordular›n›n da 

yard›m›yla Çin 

Kuvvetlerini Büyük Talas Savafl›nda 

bozguna u¤ratm›fllard›r. Bu savafltan 

sonra verimli Tar›m Havzas› tamamen 

Uygurlar›n eline geçmifltir. Uygurlar›n 

kültür ve medeniyet alan›ndaki en 

önemli hamlelerini bu dönemde gerçeklefltirdi¤ini 

görüyoruz. 

K›rg›zlar 846 y›l›nda Uygur Hanl›- 

¤›n› y›km›fllar ve Uygurlar› göçe zorlam›flt›r. 

Kitleler halinde da¤›lan Uygurlar 

‹çasya’ya, Beflbal›k’a, Turfan ve Kuça’ya 

yerleflmifllerdir. 

XII. yüzy›lda ilk Müslüman Türk 

Devleti olan Karahanl›lar Devleti’ni kurdular. 

XVI. yüzy›l bafllar›nda deniz yollar›n›n 

aç›lmas›yla denizden ayn› uzakl›kta 

bulunan Türkistan, kapal› bir bölge 

haline geldi ve ticaret durdu. Bölgede siyasî 

ve iktisadi buhran bafl gösterdi. Bütün 

Türkistan’› bir arada tutan siyasî çat› 

y›k›ld› ve iç savafllara Çin ilgisiz de¤ildi. 

Kardefl kavgas›n› çeflitli hilelerle destekledi 

ve 1755 y›l›nda Do¤u Türkistan’› 

fiilen iflgal etti. Bu iflgalden sonra Uygurlar 

Çin’e karfl› pefl pefle isyanlar düzenlediler 

ve 1865-1878 y›llar› aras›nda 

Yakup Han Devleti’ni kurdular. Hem 

Rusya hem de Çin kendi s›n›rlar›nda bir 

Türk devletinin kurulmas›n› çok tehlikeli 

buldu¤undan kuzeyden Ruslar, do¤udan 

Çinliler Yakup Han Devleti’ne sald›rarak 

y›kt›lar. Bölgeyi Çinliler tekrar iflgal 

ettiler. 

1933-1934 y›llar› aras›nda Kaflgar’da 

Sabit Da Molla baflkanl›¤›nda 

“fiarki Türkistan ‹slam Cumhuriyeti”, 

1944-1949 y›llar›nda ‹li’de Ali Han Töre 

önderli¤inde “fiarkî Türkistan Cumhuriyeti” 

ad›yla devletler kurulmufl olsa da 

16 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Çin bunlar› Rusya ile birlikte hareket 

ederek ortadan kald›rd›. 

fiarki Türkistan Cumhuriyeti’ni 

1949 y›l›nda Komünist Çin yönetimi ortadan 

kald›rd›ktan sonra o günden bu 

güne Do¤u Türkistan topraklar›nda lehte 

say›labilecek hiçbir geliflme olmam›flt›r. 

Bu dönemde Çinliler Do¤u Türkistan’da 

sosyal bilim alanlar›nda oldu¤u 

gibi Folklor Araflt›rmalar›n› da yasaklam›fllard›r. 

1 

2. Uygurlar’da Tören ve Bayramlar: 

Tören ve bayram faaliyetleri folklorun 

önemli konular›ndan biridir. Törenler 

ve bayramlar insanlar›n 

toplumsal bilinci ile yak›ndan ilgili 

olup, halk›n bir çeflit kültür etkinli¤idir. 

Bunlar›n flekillenmesinde dini inançlar 

oldukça etkin rol oynam›fl olsa da yaln›z 

bafl›na etkileyici bir faktör de¤ildir. 

Tören ve bayramlar›n baz›lar› uluslararas›, 

baz›lar› bölgesel, baz›lar› ise 

milli bir özelli¤e sahiptir. Bu nedenle törenler 

ve bayramlar halk›n örf ve adetleriyle 

içiçe geçti¤inden geleneksel özelli¤i 

oldukça kuvvetlidir. 

Uygurlarda tören ve bayramlar› konusuna 

göre üçe ay›rabiliriz; 

a. Geçifl dönemi törenleri; 

b. Halk aras›nda do¤al olarak ortaya 

ç›kan mevsim ve üretimle ilgili tören 

ve bayramlar. 

c. Dini bayramlar. 

Büyük bayramlar belli bir toplulu- 

¤un siyasî, ekonomik durumu, üretimi, 

yaflam› (giyim, kuflam, 

yemek-içmek, yerleflim...) dini inanc›, 

sanat›, sosyal iliflkisi ve milli psikolojisini 

ifade etmektedir. Bu nedenle halk 

aras›ndaki bayram ve geleneklerin araflt›r›lmas› 

folklor araflt›rmalar›nda oldukça 

önemlidir. 

Geleneksel bir törenin veya bayra- 

m›n ortaya ç›k›fl nedenlerini araflt›rd›¤›m›zda, 

bunun bir nedene de¤il bir çok olgunun 

birleflmesi sonucunda ortaya ç›kt›¤›n› 

görürüz. 

Bu süreç içerisinde geleneksel törenin 

veya bayram›n yay›l›p kutland›¤› 

yerdeki kiflilerin inanc›, üretim özelli¤i, 

milli psikolojisi, yaflam tarz› gibi etkiler 

bayram veya töreni zamanla de¤ifltirerek 

yeni bir kimli¤e bürünmüfltür. 

Dünyadaki bayram ve törenleri anlam 

bak›m›ndan ikiye ay›rabiliriz. Birincisi; 

ortaya ç›k›fl bak›m›ndan üretimle 

yak›ndan ilgili olan bayram ve törenler, 

di¤eri ise; ortaya ç›k›fl bak›m›ndan belirli 

dini inançla ilgili olan dini bayram ve 

törenler. 2 

Burada flunu belirtmek gerekir ki, 

bilinen ananevi bayram ve törenlerin 

hepsinde belli bir inançtan kaynaklanan 

unsurlar mevcuttur. Bu nedenle üretimle 

ilgili olan bayram ve törenlerde de dinin 

etkisi mevcuttur. Dini bir amaçla ortaya 

ç›kan bir bayram zamanla halk›n 

arzu ve isteklerinin de etkisiyle sosyal 

bir yap›ya bürünüp daha sonra geleneksel 

bir bayrama dönüflebilmektedir. 3 

Uygurlar, hayvanc›l›ktan tar›m ve 

çiftçili¤e geçmifl olsa da mevsimlerle ilgili 

çeflitli tören ve bayramlar yapmaya devam 

etmifllerdir. 

‹lkbaharda do¤an›n uyanmas›yla ilgili 

olarak kutlanan büyük bayramlardan 

biri “Nevruz” bayram›d›r. Nevruz 

Orta Asya ile ‹ran’da oldukça yayg›nd›r. 

Bu bayram çok eskiden bu yana eski takvime 

göre yeni y›l›n girdi¤i gün (Miladi 

21 Mart) yani gündüz ile gecenin eflit oldu¤u 

gün kutlanmaktad›r. 

Asl›nda “Nevruz Bayram›” yeni y›l 

bayram›d›r. Çok uzun bir geçmifle sahip 

olan bu ananevi bayram Uygur tarihinde 

çok önemli bir yer tutar. 

Büyük düflünür ve flair Aliflir NE- 

Millî Folklor 17

VA‹ “ÇAHAR D‹VAN” adl› meflhur eserinde 

geleneksel Uygur makamlar› aras›nda 

“Nevruz Makam’›ndan da bahsetmektedir. 

Ayn› zamanda “Nevruz Makam›”n›n 

“Nevruz Buzruk”, “Nevruz Hüseyin 

Sultan›” gibi varyantlar›n›n da oldu- 

¤u bilinmektedir. Tang dönemindeki tarihçi 

Hui-Lin kendinin “Müzika Tefsiri” 

adl› eserinde, Nevruz Bayram’›nda oynanan 

oyunlardan bahsederken; “Tulfar 

üzerinde oynanan Hontu Dans›; “Salma 

Tafllafl Usuli” (Kesek Atma Dans›), “Kusen 

Usuli (Kuça Dans›), “Yolvas Oyunu” 

(Kaplan Oyunu), “K›fl Bovay Oyunu” 

(K›fl Dede Oyunu) gibi oyunlar oynan›rd›. 

Bunlar halk a¤z›nda “Su-Muz” oyunu 

olarak adland›r›lmaktad›r denmektedir. 

fiang Da’n›n Tang Dönemindeki Bat› 

Bölgeleri ve Chan An Medeniyeti” adl› 

kitab›nda da “Nevruz Bayram›” konusunda 

bilgiler vard›r. Bu kitapta “Su- 

Muz” kelimesinin O¤uz dilinden oldu¤u, 

ayn› zamanda bu ad›n Nevruz koflmalar›n› 

icra eden kiflinin ad› oldu¤unu yazar. 

Bunun d›fl›nda yine Farsça olarak 

yaz› lm›fl “fiEMSUL LUGAT” adl› kitapta 

Uygurlar aras›nda kutlanan Nevruz 

Bayram›ndan bahsedilmektedir. “Nevruz 

kutlamalar›nda at koflturma, o¤lak 

tartiflifl (o¤lak kapmaca), gürefl, müzik 

gibi e¤lence ve sportif faaliyetlerin yap›ld›¤› 

yaz›lm›flt›r. 

K. Kirter 13.yüzy›lda kendisinin flahit 

oldu¤u, bir Nevruz Bayram› konusunda 

flöyle yazmaktad›r: “‹nsanlar yeni 

elbiselerini giyip, süslenip, kalpaklar›n› 

ka¤›t çiçeklerle süslemifllerdi. Onlar flehrin 

civarindaki büyük bir alana vard›lar. 

Burada nakkare, ney ve di¤er müzik 

aletleri çal›n›yordu. Her yer çeflitli oyunlar›n 

sedalar› ile yank›lanmaktayd›”. 

“Nevruz”; çetin k›fl koflullar›n›n sona 

erip, bütün tabiat›n uyand›¤›, kar ve 

buzlar›n eriyip, da¤lardaki karlar›n ve 

Y›l: 14 Say›: 53 

nehirlerdeki suyun fl›r›l fl›r›l akmaya 

bafllad›¤› a¤açlar›n ve bitkilerin suya kavuflup, 

yeflerip çiçeklenmeye yüz tuttu- 

¤u, çiftçilerin ilkbaharda çal›flmalar›na 

giriflti¤i güzel bahar mevsiminin bafllad›¤›n›n 

iflaretlerini verir. 

Keldi Noruz y›l bafli, ketti köngülning 

çirkini 

Noruz diban kilurlar, hatunlar›n›ng 

türkini, 

Güller kesip k›z o¤ul e¤ri koyar börkini, 

Meclis kilip oyniflar açur köngül 

mülkini, 

Kaygu mihnetler ketip, yayraflur 

kündüz bu kün. 

(Y›l›n bafllang›c› Nevruz geldi. Gönüllere 

ferahl›k geldi. Nevruz ay› gelir. 

Kad›nlar sal›na sal›na gezinir. K›zlar 

bafllar›na güller takarlar. Gençler flapkalar›n› 

e¤ri takarlar. Meelis oyunu oynayarak, 

gönül mülkünü açarlar. Kayg›lar, 

s›k›nt›lar kaybolup, gündüz flad olur bügün.) 

4 

3.Günümüzde Uygurlarda Nevruz 

Kutlamalar›: 

Büyük bir bölümü Do¤u Türkistan’da, 

ata yurtlar›nda yaflayan Uygur 

Türkleri için nevruz, yeni y›l›, bahar› 

karfl›lamak için yap›lan bir bayramd›r 

ve “novruz”, “noruz” fleklinde ifade edilmektedir.Uygur 

Türklerinde Nevruz’un 

anlam› geçmifl y›la veda etmek, yeni y›l 

kutlamak , bahar›n bolluk bereket getirmesini 

ümit etmekten ibarettir. 

Nevruzgelene¤i ile ilgili olarak 1989 

y›l› nevruzunda Do¤u Türkistan Urumçi 

Tv’de yay›nlanan “Tanr› Da¤›nda Nevruz 

Nevas›” adl› programda flu bilgiler 

verilmifltir: 

”Nevruz, ›l›k bahar mevsiminin elçisi,gece 

ile gündüzün eflit oldu¤u ve tabiat›n 

en adaletli günüdür.Nevruz Bayram› 

Uygurlar›n ananevi bir töreni- 

18 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

dir.Ecdatlar›m›z kabile,oymak fleklinde 

göçmen hayat› yaflad›klar› ça¤lardan beri 

bugünü milli bayram olarak kutlaya 

gelmektedirler.Tarihi kaynaklarda Nevruz 

ile ilgili flöyle bir rivayet günümüze 

kadar söylenegelmifltir: 

Çok kadim ça¤larda Türki kavimlerden 

Hunlar›n ecdatlar› münkariz oldu¤unda 

, bu Türk kavminin içinde sa¤ 

kalan tek kollu bir bala, bir difli gökbörü 

taraf›ndan Altay Da¤lar›nda emzirilip, 

bak›larak terbiye edilip yetifltirilmifltir.Bu 

balan›n sonradan on çocu¤u olmufltur.Bu 

çocuklar›n nesli ço¤alarak bir 

Nevruz günü da¤dan inerek dünyaya yay›lm›flt›r. 

Ecdatlar›m›z bu kutlu günü - yeniden 

bafllan›fl,yeniden do¤mak günü kabul 

ederek her y›l bahar mevsiminde 

Nevruz gününü - “milli bayram” olarak 

kutlam›fllard›r. 5 

Nevruz bafllamadan önce insanlar 

yeni y›l›n flerefine sevinç duygusunu ifade 

eden çeflitli fliirler, flark›lar (Nevruzname) 

yaz›p haz›rlarlar. Nevruz günü 

insanlar bayraml›k elbiselerini giyerek 

tüm evleri, kutsal yerleri, mesire yerlerini, 

al›fl-verifl merkezlerini vb.yerleri ziyaret 

ederler. 6 

Uygurlar aras›nda Nevruz Bayram›n›n 

yerleflik birçok kurallar› flöyledir: 

“Nevruzun bafllamas›yla insanlar, meydanda 

ilginç yerli milli oyunlar oynar. 

Ozanlar, fliir ve türkü at›fl›rlar. fiark›c› 

ve çalg›c›lar flark›lar›n› söylerler. Dansç›lar 

dans ederler.Meddahlar, destan ve 

k›ssalar›n› hikaye ederler. Güreflçi gençler 

gürefl tutup, kendilerin s›narlar. Yetenekli 

at canbazlar›n› ve güçlü atlar› ortaya 

koyarlar. Dönme dolap üstündeki 

genç k›zlar ve o¤lanlar mutluluktan bulutlar›n 

üstüne uçarlar. K›sacas› herbir 

kifli kendine has becerisini ortaya koyar. 

Sonsuz mutluluk içinde bayram flatafat› 

yaflarlar. Hatta Nevruz törenlerine okul 

çocuklar› da kollektif flekilde kat›l›rlar. 

Düzenli s›ralar oluflturup, çiçeklerle bezenmifl 

tahtalara, güzel yaz›larla yaz›lm›fl 

“nevruznameleri” ellerinde tutarak 

flark› fleklinde söylerler ve fliir tarz›nda 

okurlar. Nevruz hediyeleri verilerek ve 

Nevruz selam› vas›tas›yla bu halk bayram›n› 

en içten duygularla tebrik ederler. 

7 

Yukar›da belirtildi¤i üzere, Nevruz 

çok eski tarihlerden itibaren Uygurlar›n 

ruhuna yaflant›s›na sindi¤i,mutluluklar›na 

mutluluk kat›ld›¤› en kutlu bayramlardan 

biridir. Bu günü Uygurlar, 

büyük bir coflkuyla kutlar. Uygurlarda 

Nevruz kutlamalar› ile ilgili düzenlemeler 

veya gelenekler, “Tokuz K›l›k” ya da 

“Tokuz Ogul” ananesi çerçevesinde geliflmektedir.Eskiden 

beri an’aneler devam 

etmektedir.Bunlar afla¤›da toplu olarak 

verilmifltir 8 

1.)Eski Y›l›n Bitifli fienli¤i: Nevruz 

davulu çal›narak nevruz bafllar veher 

yerde nevruzun bafllad›¤›na iflaret olarak 

her mahallede davullar çal›nar.Ev ev dolafl›l›p 

Nevruz eflarp, Nevruz beg, Nevruz 

selam, Nevruzgel gibi gösteriler icra edilir.Herkes 

köy ayini için otururlar.Herkes 

bu ayine elinden geldi¤i nisbette (un, 

ya¤, fleker, pirinç, kuruyemifl, ekmek,...)fleyler 

getirir.Çeflitli mahallelerin 

(kasaba,köy,...) merkezlerinde as›lan kazanlarda 

bu getirilen fleyler piflirilir 

Bulursan koyun getir 

Bulamaz isen piliç getir 

En güzeli bulabilen getir 

Bulamazsa bir bafl so¤an getir. 

Tapk›n› koy keltürür 

Tapalm›gan çoçe horuz 

Tapk›n› gül keltürür 

Tapalm›gan bir bafl piyaz 

Millî Folklor 19

Bu dörtlükte de belirtildi¤i üzere 

her bir kifli bu yeme¤e katk›da bulunmak 

ister. Yemekler piflirilip da¤›t›ld›ktan 

sonra ayine geçilir.Ayinden sonra el 

s›k›fl›l›p herkes birbirini “yeni yafl›n kutlu 

olsun” diyerek tebrik eder ve öpüflür. 

Ayin sofras›nda birlikte oturulup 

yenilip içilip dua edilip kardefllik duygular› 

içinde tüm insanlar bir ten, bir can 

ve bir vücut olarak telakki edilir.Yani k›sacas› 

bugünde insanlar›n birlik ve beraberlik 

içinde oldu¤u ifade edilir.Buna 

“nevruza ç›k›fl” ad› da verilir.Bu dokuz 

k›l›¤›n birincisidir. 

2.Insanlar aras›ndan ayr›lm›fl,ebediyete 

göçmüfl kiflilerin,devlet büyüklerini 

kabirleri ziyaret edilerek dualar edilir.Buna 

“nevruz duas›” da denir. 

3.Üçüncü an’aneye göre tüm yerleflim 

birimlerinden insanlar›n birbirlerin 

ziyaret etmesi,yeni yafl›n› kutlamas›,yetimlere 

yard›m etmesi, o bölgenin büyüklerini 

ziyaret etmesi,kötü kiflilere ziyarette 

bulunmas›,halk› düflünmesi gibi 

hasletler icra edilir.Buna “nevruz ziyareti” 

de denir. 

4.Herbir yerleflim biriminde orta 

yafl, genç ve çocuk gibi çeflitli gruplar›n 

temsilcileri bugünde çeflitli nevruz oyunlar›n 

icra ederler.Nevruznameleri, nevruzpirleri, 

nevruz kofluklar› k›sacas› 

herkes bugünde bildi¤ini ortaya koyar. 

Baz› kaynaklara göre; Uygurlar 

aras›ndaki nevruz oyununun say›s› 

50’den fazlad›r.Nevruznamelerin çeflidi 

de 10’dan fazlad›r.Nevruznameleri nevruzkeldi,köklem, 

ay keldi, noruzgül, karagas, 

anam anam, cuptorgay, h›z›r noruz,ça¤an 

vecanandan ibarettir.Bu bayramda 

nevruz ay›n›n ilk yedi günü çeflitli 

oyunlar oynan›r ve e¤lenceler düzenlenir. 

5.Uygurlar›n nevruz an’anesi içinde 

çeflitli yerlere gezi düzenlemek önemlidir.Bugünde 

ba¤lara, bahçelere vb yerle- 

Y›l: 14 Say›: 53 

re çeflitli geziler düzenlenir.Her y›l nevruzda 

: at seyli, bezme seylisi (müzikli 

bir çeflit gezi), yurt seylisi (flehirden flehire 

yap›lan gezi), kök seylisi (k›rlara , 

ba¤lar, bahçelere yap›lan gezi ), kabir 

seylisi (kabir ziyareti), çarfl› seylisi (çarfl› 

gezisi) gibi çeflitli geziler düzenlenir.Böylece 

halk sosyal ve ayn› zamanda 

da manevi bir faaliyetin içine girer. 

6.Nevruz ayn› zamanda bir hikaye 

ve destan günüdür de.Nevruzda herbir 

yerleflim biriminde o bölgenin bilim 

adamlar›, büyük saray veya büyük meydanlarda 

toplanan halka çeflitli bilgiler 

verirler, hikaye ve destanlar anlat›rlar. 

Nevruzda “nevruzname” ve çeflitli 

nevruziyeler okunur.Bunlar okuyan kifli 

taraf›ndan bu gün için yaz›lm›fl olabilece¤i 

gibi bir baflkas› taraf›ndan da yaz›lm›fl 

olabilirler.Bu ortamlarda insanlar 

eserlerini birbirlerine karfl›l›kl› olarak 

aktar›rlar.Bu tür faaliyetler Uygurlar 

aras›nda geleneksellefltirmifllerdir.fiu fliirler 

bu konuda bir misal teflkil eder: 

Yafll›k her kiflinin gülistan ça¤› 

(Gençlik her kiflinin gülistan ça¤›) 

Her tanda bülbülün navakefl ça¤› 

(Her sabah bülbülün inledi¤i zaman) 

Bir kaça süt bolsa bu ömür digen 

(Bir tabak süt olsa bu ömür dedi¤in) 

Yafll›k›n flu sütün kaymak› yag› 

(Gençlik flu sütün kayma¤› ya¤›) 

Bahit yamgur emes kökten yagarga 

(Mutluluk ya¤mur de¤il ki gökten ya¤s›n) 

Tehi yerdin ç›k›p sudek akarga 

(Üstelik yerden ç›k›p su gibi akmaz) 

Bahit flunde ne kelse öz kölindir 

(Mutluluk her zaman insan›n kendi elleri 

ile yarat›l›r) 

Tirifl Tirmafl yengilme öz yolund›n 

(Çal›fl çabala yenilme kendi yolundan 

cayma) 

20 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

7.Nevruz bir birlik ve beraberlik 

olarak anne,babaya, konuya, komfluya,efle,dosta,iyi 

dileklerde bulunan, küskünlere 

son verilen kutlu bir bayramd›r. 

Nevruz ayininden sonra yurt, mahalle,vs. 

büyükleri ziyaret edilir.Derdi 

olanlara derman aran›r,küs olan kar› koca 

komflu bar›flt›r›l›r.Evlenme yafl›na gelenler 

için bu günde çeflitli teflebbüsler 

gerçeklefltirilir.Nevruz , sosyal aç›dan 

büyük bir yapt›r›ma sahiptir. 

Nasihatta bulunma, fikir verme, fikir 

al›fl - veriflinde bulunma toplu olarak 

dua etme gibi çeflitli sosyal faaliyetlerin 

icra edildi¤i gün olarak nevruzun cemiyet 

ahlak› ve yaflay›fl› flekillenmesinde 

de önemli bir rolü vard›r. 

8.Nevruz ayn› zamanda ekonomiyi 

canland›ran bir faaliyetler bütünüdür.Bir 

inan›fla göre nevruz iflbafllang›c› 

olarak de¤erlendirilir. 

Tar›mla u¤raflanlar eskiden beri 

nevruzu iflbafl› bayram› , her y›l›n ifllerin 

planland›¤› ve bir programa ba¤land›¤› 

gün olarak de¤erlendirilir.O gün insanlar 

bir araya gelerek ›rmak, göl, köprü, 

geçit, kaynak vb. yerleri elbirli¤i ile onar›rlar 

ve düzenlerler. 

Ekimin bafllad›¤›,hayvanlar›n ilkbahara 

erdi¤i ifllerin ç›kt›¤›, ekim için 

alet ve edevat›n haz›rland›¤› kisaca o 

yerleflim birimindeki bütün çal›flmalar›n 

elbirli¤i ile yap›ld›¤› bu günde ifllere dört 

elle sar›l›n›r. 

9.Uygurlar nevruzda, paraca fakir 

vucüden zay›f insanlara yafll›lara bak›ms›z 

ve yetimlere kaza geçirenlere geçim 

s›k›nt›s› çekenlere; yemek para gibi 

maddi yard›mlar yan›nda çeflitli manevi 

yard›mlarda da bulunulur. 

Uygurlarda Nevruz ‘da oynanan 

oyunlar bahsinde söylenecek pekçok söz 

olmakla beraber bafll›ca oyunlar›n› s›ra- 

layarak birkaç örnek vermekle yetinece- 

¤iz. 

Nevruzda oynanan oyunlar›n içinde; 

Böri ile Koy (Kurt ile Kuzu), O¤lak, 

Küçüng Yetse Al (Top Kapmaca), Oyuncu 

fiir (Oyuncu Aslan), Heyyar (Komedyan), 

Od atlafl (Atefl atlama), Talaflma 

(Köpek dö¤üflü), Üflüflme (Koç dö¤üfltürme), 

Çokuflma (Horoz, keklik dö¤üflü), 

çepiç (yar›fl), gül mefluk (Gül ile afl›k), 

Koglafl (K›z kovalama), Mükümüküfl 

(Saklambaç), Köklefl (Uzun atlama), 

Koskoklar (Koflup kovalama), doram 

(taklit), çeliflifl(gürefl), tat›flmak (ip çekme 

yar›fl›), darbazl›k /cambazl›k), suret 

(taklit), düm düm (bir tekerleme oyunu) 

gibi oyunlar as›l oyunlar olarak say›l›yordu. 

9 

Baz› bölgelerdeki nevruz bayramlar›nda 

(pamir eteklerinde Uygurlar aras›nda) 

birçok eski geleneksel “kaplan 

oyunu “, “aslan oyunu” oynan›r. Bir kifli 

kaplan k›l›¤›nda bir maske tak›p, iki Hotan 

flapkas›yla kulaklar›n› örter.Elleriyle 

yere çöküp, dört ayakl› olur ve kaplan 

hareketlerini taklit eder.Bir kifli elinde 

k›rm›z› gül tutup kaplana dans ettirir.Saz 

olarak da çoban ravab› ile balman 

(Uygur halk çalg›lar›) ve tef ahenkli 

olarak çal›n›r.Sonunda kaplan k›l›¤›na 

giren kifli maskesini ç›kar›r ve ona k›rm›z› 

gül takdim edilir. 

Yine baz› bölgelerde “Arg›mak Oyini” 

oynan›r. Bir kifli tahta at ile bayram 

elbiselerini giyip dans ederek meydana 

girer.O anda sazla tempo tutulur.Bu 

oyunlar›n hepsinde bahar› karfl›lama kötü 

k›fl flartlar›n kovma ana temad›r. 10 

Nevruz bayramlar›ndaki “nevruz 

törenleri” tamamland›¤›nda bu insanlar 

bir araya toplan›r.Büyük bir kazan haz›rlan›r.Baz› 

aileler güçleri yetti¤ince 

“nevruz afl›” haz›rlay›p tören meydan›na 

götürürler. “nevruz afl›” genelde “aben- 

Millî Folklor 21

san” diye adland›r›l›r.Bu yeme¤i oradakiler 

oturarak ifltahla yerler.Nevruz 

Bayram›n›n bilinen bu tür kurallar›, Uygurlar›n 

bir k›sm›n›n yerleflti¤i fiin Jiang 

(Do¤u Türkistan) ‘›n güneyindeki 

köylerde çiftçilik ve hayvanc›l›kla geçinenler 

aras›nda günümüze kadar temel 

özellikleriyle aynen korunup gelmifllerdir. 

11 

5-Sonuç: 

Türk topluluklar›nda ortak yaflayan 

kültürel de¤erlerden olarak bahar 

bayram› ya da Nevruz, Mart ay›n›n gelmesiyle 

Türk Dünyas›nda yaflanan çoflku, 

do¤an›n yeniden canlanmas›, hareketlenmesi, 

renklenmesi, hayat kazanmas›d›r. 

Ekonomisi tar›m ve hayvanc›l›- 

¤a dayal› olarak geliflen Türk Topluluklar›n›n 

yeni y›l› coflku ile kutlamalar› 

kadar do¤al bir fley olamaz. Nevruz’un 

bir bahar bayram› niteli¤inde kutlanmas›n› 

en eski Türk topluluklar›n›n yaflam›nda 

yer ald›¤›n› tarihi kay›tlardan ö¤reniyoruz. 

12 

Türk Dünyas›n›n önemli kültür unsurlar›ndan 

birisi olan Nevruz, milli birli¤in 

ve beraberli¤in sa¤lanmas›nda etkili 

olan kültür de¤erlerimizin en bafl›nda 

gelmektedir. Uygur folklorundaki coflkulu 

kutlamalar gibi bütün Türkler bayram 

olarak kutlamaktad›rlar. Türkler’de 

13 bu gün genelde Mart Dokuzu, 

Sultan Nevruz, Sultan Nevriz, Nevruz, 

Novrez, Manisa, Mesir Günü vb. Gibi adlarla 

devam etmektedir. 

KAYNAKLAR 

1)Nuraniye-ERKIN H.Ekrem,”Uygurlarda 

Nevruz Kutlamalar›”,Atayurttan Anayurda Türk 

Dünyas› Dergisi, y›l,5,Say›:12,s.73. 

2)Abdulhaluk M.ÇAY,Türk Ergenekon Bayram› 

NEVRUZ,Turan Kültür Vakf›Yay›n›,7. bsk.,Ankara,1996 

3)Abdulkerim Rahman,”Tarihten Günümüze 

Do¤u Türkistan’da Nevruz Kutlamalar›”,Türk Kül- 

türünde Nevruz,Uluslararas› Bilgi fiöleni (Sempozyum)Bildirileri,Ankara, 

20-22 Mart 1995 (Yay›na 

Haz. Sad›k TURAL) Ankara,1995,s.317. 

4)Nizamettin Hüseyin, “Uygurlar’da Nevruz,” 

Türk Kültüründe Nevruz, Uluslararas› Bilgi fiöleni 

(Sempozyum) Bildirileri, Ankara, 20-22 Mart 1995 

(Yay›na Haz. Sad›k Tural) Ankara, 1995, s. 317. 

5)Abdülkerim Rahman, Uygur Folkloru, Çev.: 

S. Yalç›n-E. Emet, Kültür Bakanl›¤› Yay. , Ankara, 

1996. 

6)Ramazan KARAMAN, “Azerbaycan’da Nevruz 

Kutlamalar›, Bilgi Dergisi, Ankara, 2001, Say›: 

28/Bahar,. 

7)Ramazan KARAMAN, “Türkiye’de Nevruz 

Kutlamalar›”, Milli Folklor Dergisi, Ankara, 

1999Say›: 42 

NOTLAR 

Y›l: 14 Say›: 53 

1 Abdülkerim RAHMAN, Uygur Folkloru, 

Cev.: S.Yalç›n –E.Emet, Kültür Bakanl›¤› Yay. Ankara 

1996, s.V-VI. 

2 a.e, s.,4-14. 

3 a.e., s. 120. 

4 a.e. , s.122-124 

5 A.M. Çay, Türk Ergenekon Bayram› Nevruz. 

7. bsk. , s. 39-40 

6 Nuraniye Erkin-H. Ekrem, “Uygurlarda 

Nevruz Kutlamalar›”, A. A. T. D.Derg.,s. 77. 

7 Abdülkerim RAHMAN, “Tarihten Günümüze 

Do¤u Türkistanda Nevruz Kutlamalar›”, Sempozyum 

Bildirileri, s.225-226 

8 Nizamettin Hüseyin, “Uygurlarda Nevruz” 

Sempozyum Bildirileri, s.317-321 

9 N. Erkin-H. Ekrem, a.g. mkl., s.77 

10 A. Rahman a.g. mkl., s. 226 

11 a. mkl., s 226-227 

12 Ramazan KARAMAN, “Azerbaycan’da Nevruz 

Kutlamalar›” Bilge Dergi, 2001 Bahar 28. say›.s.24 

13 Ramazan KARAMAN, “Türkiye’de Nevruz 

Kutlamalar›”, Milli Folklor Derg., Say›:42, s.39. 

22 Millî Folklor

XIX. YÜZYIL SONU OSMANLI BELGELER‹NE GÖRE 

D‹NÎ BAYRAM VE NEVRÛZ TEBR‹KLER‹ 

Religious Holidays and Nevruz Celebrations Among 

the Ottomans According to the XIX. Century Documents 

Célébrations de fêtes religieuses et "Nevrûz" 

d'apres les document ottomans de la fin du XIX e siècle 

Osmanl› arflivleri, Türk kültür tarihinin 

karanl›kta kalan yönlerini ayd›nlatabilecek 

binlerce belge ile doludur. Türk kültürü 

ve halkbilimi üzerine çal›flan araflt›r›c›lar›n 

sözlü kaynaklarla birlikte bu yaz›l› 

belgeleri de dikkate almalar› daha sa¤l›kl› 

sonuçlara ulaflmalar›n› sa¤layacakt›r. 

Türklerde tebrikleflme ve bunun tarihi belgeleri, 

Osmanl› döneminde nevruz ve kutlama 

biçimleri, Osmanl› dönemi yeni y›l 

tebrikleri veya dini bayramlarda tebrikleflme 

gibi konular üzerinde çal›flan araflt›r›c›lar›n 

görmesi gereken veya yarar olan bir 

çok belge, arflivlerin tozlu raflar›nda ilgililerini 

beklemektedir. 

XIX. Yüzy›l sonu Osmanl› arfliv belgeleri 

üzerine çal›fl›rken, Baflbakanl›k Arflivi 

Y›ld›z Esas Evrak› aras›nda buldu¤umuz 

afla¤›daki belgeleri, bu düflünceler do¤rultusunda 

yorumsuz olarak bu konuda çal›flmak 

isteyen araflt›r›c›lar›n dikkatine sunuyoruz. 

M›s›r Hidivi ‹smail Pafla’n›n ‹kin- 

Ahmet O⁄UZ* 

ÖZET 

Makalede, Baflbakanl›k Arflivi Y›ld›z Esas Evrak› aras›nda yer alan dört belgede M›s›r Hidivi ‹smail 

Paflan›n Sultan ‹kinci Abdülhamid’e gönderdi¤i Ramazan Bayram›, Kurban Bayram› ve Yeni y›l tebrikleri ile 

Ahmet Cevdet Pafla’ya ait bir Nevruz tebri¤i yer almaktad›r. 


Osmanl› Arflivleri, Tebrikleflme, Bayram, Nevruz 

RÉSUMÉ 

Dans l’article, vous trouverez trois documents, sur les célébrations des fêtes religieuses, et du nouvel 

an qui ont été envoyés par ‹smail Pacha au Sultan Abdulhamid II, et une lettre est à Ahmed Cevdet Pacha 

sur Nevruz. 

Mots-Clés 

Archives Ottomanes, Célébration, Fête, Nevruz 

* Afyon Kocatepe Üniv. Araflt›rma Görevlisi 

ci Abdülhamid’e Gönderdi¤i Ramazan 

Tebri¤i: 

Taraf-› hazret-i hidividen mevrud 

telgrafnamedir 

Cenab-› rab-› müteal menba-i bimuhal-i 

mehasin ve efsal olan zat-› ali-i mekarim-hisal 

padiflah›m›z efendimiz hazretlerini 

kemal-i afiyet ve ikbal ve mezid-i flevket 

ve iclâl ile nice nice emsal-i kesiresinin 

müflahedesiyle meflerretbin nevval kafe-i 

amal eylesin mütehattem-i uhde-irakabe 

ve ferizen zimmet-i ubudiyet ve hususiyetim 

üzere fleref hulul eden ifl bu mah-› ramazan 

magfiret niflan›n vecibe-i tebrik ve 

tehmiyesini huzur feyz niflur-› mülükânelerine 

arz ve takdime ictisar eyledigim bi 

vakt-i hali ve münasebede hak-i pay-› flevket-i 

ahtiva hazret tacdarilerine arz ve tebli¤ 

ettirilmesi hususuna mübaderet ve dikkat 

edesiz. 

Fi: Gurre Ramazan, sene (1)294. 

(BOA, Y EE 128/16: Baflbakanl›k Osmanl› 

Arflivi Y›ld›z Esas Evrak›) 

Millî Folklor 23

Kurban Bayram› Tebri¤i: 

Hak-i pay-› meramim ihtiva-i cenab-› 

hilafetpenahiye ariza-i rekabet fariza-i 

bendegan›md›r. 

Cenab-› mehamin-i müteal takaddes-i 

zatehu anilendad-› velamesal hemifle-i vucud-› 

bi-hubud kerimu’l- hisul-i flahaneleri 

kemal-i tend-resti ve afiyetle zuyur evrenki 

hilafet-i uzma ve erike bahfla-y› saltanat- 

› kübra ederek evkat ve saat›ma ve sali 

mülükanelerin makrun sunuf-u safa-y› bal 

ve merhun-› netayic hayril fal eyleyüb fiyuzat-› 

amimetül el berekat-› samadaniyesin 

flan-› madelet niflan-› hüsrevanelerinde ibray-› 

ittisal eylemek duavat-› cami-ül icabat-› 

ruz u leyal sebt-i sahilfe-i eda ve ikmal 

k›l›nmakda oldu¤unun nuyna-yu uyunu 

alimiyan ve tahsis-i kuhali geran-› behay› 

bende-i namide-i flakir-ul ihsan-› abd- 

› melükanem olan atebe-i sema mertebe-i 

tacdarilerine arz ve beyana cest-i cud-› zaman 

de’b-i bendegiden olma¤la hululiyle 

flerefmend oldu¤umuz ›yd-› edha-y› meyamine 

müteyan›n hakk-› ehak zilyet penahilerinde 

kemal-i yümn ve madeni ve bu gibi 

nice eyyam-› esdül itsamin bil ferdil iclal 

idrakini cenab-› rab-› mecid-i feyz-i mezid 

hazretlerinden bahulus -u cenan temanna 

olunmakda bulunmufltur. Bununla beraber 

her an ve dakika müflahadesiyle dilseyr-i 

pürniam oldu¤um eltaf-› namütenahi-i flehinflahilerinden 

binde bir nisbetinde eda-y› 

flükrüne vüsat ve miknet-i befleriyye-i bendeganem 

haiz-i iktidar olamad›¤›m itiraf›ndan 

baflka kendime bir fleyler bulamad›m 

mamafih hemvare ihtiyac›yla iftihar 

ve kesb-i mesar eyledi¤im teveccüh ve telettüfat› 

bende-inevazilerinin bendeganemde 

atufeten beka ve min gayr-› haddin 

mücerred ifa-y› laz›me-i tebrik ve tehniyetle 

takdim-i ubudiyete ictira maraz›nda ifl 

bu varaka-i rukiyyet-i mahsusa-i. mikdaranem 

ref’i bargah-› Süleyman unvan mehabet-› 

iktiran k›l›nm›fl olmag›n ol babda 

ve her kârda ve katibe-i ahvelde lutf ve 

merhamet veliyünnimet-i biminnet alimiyan 

bi imtihan efendimiz hazretlerinindir. 

BOA, Y EE 85/78. 

Ahmet Cevdet Pafla’n›n Nevruz 

Tebri¤i: 

Nevruzunuz mübarek olsun. Bu sene 

bilmem Nevruziye ald›n›z m›? Burada Nevruzun 

ne demek oldu¤unu bilen yok. Nevruzu 

aray›p soran yok. Fakat Nevruza benzer 

gün dahi olmad›¤› gibi ya¤murlar ya¤ma¤la 

geri ertesi gün aç›l›p gör geri hala 

havalar aç›lmad›. Nevruzu yaln›z müneccimbafl›n›n 

takviminde görün. Ali Sedat ve 

Aliye gözlerinden öperim. Sizlere selamlar 

eylerim. 

Fi; 14 Safer, sene 92. Ahmed Cevdet. 

Ali Sedat Bey Efendiye 1 

Sad›k efendinin müddet-i tahdidine 

dair çendruz mukaddem gelen mektubunuz 

üzere bir ay daha müddet-i tahdid 

olundu ve kendisine mektubu ben taraf›ndan 

telgraf yaz›ld›. Yanyal›lar 2 ifllerini pek 

iyi bilirse flimdi seninle gelirse elbette ve 

vapur paras› dahi vermez. Oras›n› Sad›k 

efendi iyi sorup etmifltir. Fakat vapur paras› 

art›k senin hesab›na tutulmal›d›r o¤lum. 

Cevdet. 

BOA, Y EE 142/5 

Hidiv ‹smail Bey’in ‹kinci Abdülhamid’e 

Gönderdi¤i Yeniy›l Tebri¤i: 

Bafl kitabet Hidiv ‹smail bey taraf›ndan 

14 Kanunevvel 1279 tarihiyle varid 

olan telgrafnamenin tercümesi: 

Sal-i cedidin tebriki vesilesiyle velinimetimiz 

Yar-› fiahi efendimiz hazretlerinin 

umr-u flevket flahaneleri ravan-› hayriyyesiyle 

meflgul oldu¤umun felek mertebe-i 

tacdariye arz ve tebli¤ini niyaz ederim. 

(12)96. Zilkade 29. BOA, Y EE 84/29 

NOTLAR 

Y›l: 14 Say›: 53 

1 Ali Sedat Bey Efendiye kayd› ile yaz›lan metin 

bir tebrik olamamakla birlikte, ayn› metin içinde 

oldu¤u ve üstteki nevruz tebri¤inin gönderildi¤i yeri 

gösterdi¤i için buraya kaydedilmifltir. 

2 Cevdet Pafla Hicri 1291 Ramazan›nda Yanya 

Valisi olmufltur. (Cevdet Pafla 1991 Tezakir, Cilt 4, 

TTK Yay›n›, Ankara, s.131. 

24 Millî Folklor

Nevruz gelene¤i Türk halklar›nda 

ve ‹ran'da oldukça yayg›n hatta dini 

bir karakter anlay›fl›nda kutlanmakta 

olan bir bayram olarak dikkati çeker. 

Ona göre de nevruz ile ilgili olarak pek 

çok de¤iflik kutlama flekilleri yap›lmakta 

nevruz bereketinden ya da kutsall›¤›ndan 

yararlanarak gelecek hakk›nda 

olacaklar ya da olmas› istenen 

dilekler ile ilgili bir tak›m davran›fl flekilleri 

yaflat›lmaktad›r ki, bunlardan 

en merakl› olan› nevruz akflamlar› ya 

da ilah›r Çarflamba akflamlar› yap›lmakta 

olan fal açmad›r. 

Hiç flüphe yok ki falc›l›k sanat› insano¤lunun 

tarihi varolufluna paralel 

bir geçmifle sahiptir. ‹lk örneklerini 

Sümerler'e ait kil tabletlerde gördü¤ümüz 

falc›l›k mesle¤i nevruz itikadi anlay›fl›yla 

da yak›ndan ilgili k›l›nm›flt›r. 

Bu gün en mutlu günlerden say›ld›¤›nda 

arzu ve dileklerin ö¤renilmesine en 

NEVRUZ FALLARI 

Fortune Telling in Nevruz 

Augures de Nevruz 

Dr. Enver UZUN 

ÖZET 

Makalede, Azerbaycan Türkleri aras›nda yaflayan Nevruz'da fal açma gelenekleri üzerinde durulmakta 

ve örnekler verilmektedir. 


Fal, Nevruz, Azerbaycan 

RÉSUMÉ 

Dans l'article, l'auteur insiste sur les traditions de'augures existées chez les Turcs d'Azerbädjan et il 

donne quelques éxemples de'augures. 

Mots-clés 

Augures, Nevrûz, Azerbaïdjan 

uygun zamanda nevruz ile ilgili and›r. 

Yayg›n bir inan›fla göre ‹lah›r Çarflamba 

akflam› bütün ölülerin ruhlar› gelip 

bacalara oturur, gün ç›kana kadar orada 

otururlarm›fl ve sediklerinin durumlar› 

ile ilgilenirlermifl. Bu nedenle 

‹lah›r Çarflamba akflam›nda üzerik 

yak›l›r, tongal kalan›r, kurflak at›l›r ve 

k›z ve o¤lanlar yüreklerinde bir niyet 

tutarak kap› kap› dolafl›rlar. Nevruz 

ile ilgili olarak oluflturulmufl bu mistik 

anlay›fla göre de bir tak›m fal türleri 

yarat›lm›flt›r ki, bunlardan en önemlileri 

flunlard›r. 

A- LE⁄EN FALI: 

Eskiden Nahçivan'da yayg›n olan 

bir fal türüdür. ‹lah›r Çarflamba akflam›nda 

genifl bir le¤ene su doldurulup, 

bu suyun içerisine bir bal›k at›l›rm›fl. 

Sonra da su dolu le¤enin etraf›na de¤iflik 

hayvan resimleri konur. Bir süre 

sonra bal›k hangi hayvan resminin 

Millî Folklor 25

önünde ters flekilde durur ise o y›l›n o 

hayvan ile bafllad›¤›na inan›l›r. Sonra 

da söz konusu sudan bardaklara doldurularak 

çocuklara flifa niyetine içirilirmifl 

(Gültekin Memedali K›z›/ Nahcivan/2000) 

B- ANAHTAR FALI 

Akflamdan niyet tutulmak suretiyle 

ayak alt›na bir anahtar konduktan 

sonra bir ayna al›nmak suretiyle 

yüze tutularak niyet edilir. Kap›dan 

evin içerisi gizlice dinlenir. Konuflmalara 

göre niyet belirlenir. Bir fley yapmak 

isteyen bu yönde bir niyet tutmufl 

ise ilk kifli bu konuda mutlaka bir fley 

söyler. ‹lk duyulan söz olumlu ise niyetin 

gerçekleflece¤ine, olumsuz ise niyetin 

gerçekleflmeyece¤ine inan›l›r. (Gültekin 

Memedali K›z›/ Nahcivan/2000) 

C- K‹L‹T ya da DÜ⁄ÜM FALI: 

Zor durumda olanlar›n bafl vurduklar› 

bir fald›r. Kad›nlar etek uçlar›na 

mendil, eflarp, çemberlerinin ucuna 

dü¤ümleyip caddeye ç›karlar. ‹lk olarak 

yanlar›ndan geçmekte olan flah›stan 

bu dü¤ünü açmas› rica edilir. Rica 

yerine getirilince bu ifli yapanlar›n ifllerinin 

düzelece¤ine inan›l›rd› ki, kilit 

açma da ayn› flekilde idi. (Peyame Nou 

Gaz, Tebriz (h.fl) 1343, No:6) 

D- KÜZE (Kü¤üm) FALI: 

Genelde kad›nlar›n baflvurduklar› 

bir fal türüdür. Akflamdan bir yere 

Y›l: 14 Say›: 53 

toplanan kad›nlar a¤z› genifl olan küzeleri 

bir yere toplarlar. Herkes bu küzelerin 

içerisine gelifligüzel bir fleyler 

(yüzük, küpe... vs) atar. Sonra küzenin 

a¤z› ayna ile kapat›l›r ve saçak alt›na 

b›rak›l›r. Gün a¤ar›rken kad›nlar küzelerin 

bafl›na toplan›rlar. Sonra küçük 

bir çocuk bu küzelerin içerisindekileri 

teker teker ç›kar›r. Bu ifllem yap›ld›¤› 

s›rada kad›nlardan birisi çocu- 

¤a bakmadan bir fleyler söyler. Küzeden 

ç›kar›lan her bir fley hakk›nda 

söylenen sözler onun sahibinin fikrine, 

niyetine göre bir sonuca ba¤lan›r. (Peyame 

Nou dergisi, Tebriz (h.fl.) 1343, 

No:7) 

Nevruz ile ilgili olarak ta bir tak›m 

halk merasimleri uygulana gelmifltir 

ki, bunlar içerisinde en yayg›n 

olanlar› flunlard›r: 

E- Y‹YECEKLERE GÖRE GE- 

LECE⁄‹ TAHM‹N ETME: 

‹lah›r Çarflamba ya da nevruz akflamlar› 

çocuklar›n de¤iflik e¤lenceler 

ile ev ev dolaflarak toplam›fl olduklar› 

yiyecekler bir kapta toplanarak tasnifi 

yap›l›r ve bu yiyeceklerden en çok 

hangisinden toplanm›fl ise o y›l o üründen 

çok fazla olaca¤› fleklinde eskiden 

yayg›n bir inan›fl vard› (Mahna Mee 

‹telaat dergisi, (h.fi) 1338, No:3) 

26 Millî Folklor

DESTAN ARAfiTIRMA ve ‹NCELEMELER‹NDE 

KULLANILAN BAZI TER‹MLER HAKKINDA -I- 

An Evaluation On Some of the Terms Used in the 

Research and Study of the Epics 

A propos des certains termes utilisés aux 

recherches et études des épopées -I- 

Türk boylar›na ait sözlü ve yaz›l› edebî 

yaratmalar içinde en ilgi çekici olan 

eserler “destan” ad›n› tafl›yan eserlerdir. 

Türk destanlar›, gerek Türk dünyas›nda, 

gerekse Türk kültürüne ilgi duyan yabanc› 

bilim adamlar›nca yo¤un bir flekilde 

araflt›r›lmakta ve incelenmektedir. Türk 

destanlar›; özel bir ilgi alan›, hatta halk bilim 

araflt›rmalar›nda bir alt bilim dal› haline 

gelmifl gibidir. Ancak, araflt›rma ve incelemelerin 

art›fl› ile birlikte, bu incelemelerde 

kullan›lan baz› terimler de dikkat çekecek 

bir flekilde ön plana ç›kmaktad›r. 

Bu makalenin amac›, Türk halk bilimi 

araflt›rmac›lar›n›n ve özellikle de destanlar 

hakk›nda araflt›rma ve inceleme yapan 

ö¤rencilerin dikkatlerini Türk dünyas› 

ve dünya destanlar›n› araflt›rma ve incelemede 

kullan›lan önemli baz› terimlere 

çekmek ve yap›lacak araflt›rma ve incelemelerde 

kullan›lacak teorik ve metodik 

Doç. Dr. Metin EK‹C‹* 

ABSTRACT 

One of most interesting oral and literary creations is the epic works. Epic creations of the Turkish people 

have attracted both Turkish and foreign scholars. The research and studies on the Turkish epics have become 

very large that requires a study of bibliography. 

While the increase on the Turkish epic studies, the usage of some of the important terms has become 

vital. Therefore, it is important to know and evaluate some of the most common terms, at least, for the students 

of the epic studies. The aim of this article is not more than the to provide the basic meanings and some 

personal arguments on those widely used terms. 

Key Words 

Epic, Terms, Turkish, Oral, Written 


Destan, Terimler , Türk, Sözlü, Yaz›l› 

* E.Ü. Türk Dünyas› Araflt›rmalar› Enstitüsü Ö¤retim Üyesi. 

yaklafl›mlarda bu terimlerin nas›l kullan›ld›¤›n› 

ve kullan›labilece¤ine dair baz› 

aç›klamalarda bulunmakt›r. Ayn› zamanda, 

bu terimlerle ilgili böylesi bir tart›flman›n 

da, konuyla ilgili araflt›rmac›lar için 

yararl› olaca¤›n› ve Türk dünyas› destan 

araflt›rmalar›n›n daha sa¤l›kl› bir terim 

yap›s›na kavuflaca¤›n› düflünmekteyiz. 

Bu amaçla, alfabetik s›ralama yerine, 

daha çok birbiriyle ilgili, yani z›t veya 

efl anlaml› kullan›lan terimler afla¤›daki 

s›ralama çerçevesinde aç›klanmaya çal›fl›lacakt›r. 

Bu makale, daha ileri bir seviyede 

terminoloji oluflturma gayretlerinin ilk 

denemesinden daha fazla bir fley olmay›p, 

araflt›rma ve incelemelere kolayl›k sa¤lama 

amac›yla haz›rlanm›flt›r. 

Böyle bir makalede ilk olarak “Destan” 

terimini tan›mlamak yerinde olabilirdi, 

ancak, biz, destan terimini baflta 

aç›klamak yerine onun hakk›nda burada 

Millî Folklor 27

k›saca bilgi verip, makalenin sonunda, 

bütün terimler hakk›nda bir de¤erlendirme 

yapt›ktan sonra bilgi vermenin daha 

uygun olaca¤›n› düflündük. Bu sebeple, bu 

ilk k›s›mda destan terimine k›sa bir temas 

yer alacak, terimin yeniden ve daha 

genifl bir tan›m› ise bu makalenin ikinci 

bölümünün sonunda verilecektir. 

Farsça bir kelime olan destan terimi 

hemen hemen bütün Türk lehçelerinde ortak 

olarak kullan›lan bir terimdir. Çeflitli 

Türk lehçeleri aras›nda bu terimin kullan›m›nda 

sadece fonetik farklar vard›r. Örne¤in; 

Destan, “Dastan”, “Dästan”, “Dessan” 

gibi (Levend 1980; 145-170) 1 . 

Terim, özellikle Türkiye Türkçesinde 

kahramanl›k konulu anlatmalar› ifade 

ederken, di¤er baz› Türk lehçelerinde aflk 

konulu anlatmalar›, baflka bir ifadeyle 

Türkiye Türkçesindeki “Halk Hikayesi” 

teriminin ifade etti¤i anlatmalar› da karfl›lamaktad›r. 

Örne¤in; Azerbaycan Türkçesinde 

“Muhabbet Destanlar›” kullan›m›nda 

aflk konulu anlatmalar destan terimiyle 

ifade edilmektedir. 

fiekil, muhteva, anlat›c›, dinleyici ve 

fonksiyon bak›m›ndan oldukça karmafl›k 

özellikler arz eden destan terimi oldukça 

tart›flmal›d›r ve her hangi bir eser için 

kullan›l›rken dikkatli davranmak gerekmektedir. 

Bugüne kadar daha çok metin 

merkezli yaklafl›mlar›n her hangi bir anlatmay› 

sadece metne ait özelliklerinden 

hareket ederek destan terimiyle adland›rmalar›ndan 

dolay›, terimin tam olarak ne 

türdeki metinleri karfl›lamas› gerekti¤i 

belirsizleflmifltir. 

Destan teriminin mu¤lak kapsam›, 

en çok halk bilimi ö¤rencilerini zorlamakta 

ve terimin ifade etti¤i metinler daha 

çok önceden mühürlenmifl metinlerle örneklenmeye 

çal›fl›lmaktad›r. Örne¤in; Manas 

Destan›, Alpam›fl Destan›, O¤uz Ka- 

¤an Destan› vb. gibi. Ancak, örnek metin 

Köro¤lu veya Dede Korkut oldu¤unda belli 

belirsiz bir karars›zl›k ortaya ç›kmakta, 

Y›l: 14 Say›: 53 

baz› tereddütler belirmekte, daha baflka 

terimlerden de yararlanarak “destan” terimi 

aç›klanmaya çal›fl›lmaktad›r. fiimdi, 

biz de, destan terimini bir kenara b›rak›p, 

ama tekrar dönmek üzere, konuyu aç›klamada 

kullan›lan di¤er baz› önemli terimlere 

bakal›m. 

1. Epos, Epope, Epik: 

Eski Yunanca bir kelime olan “epos” 

terimi fliir anlam›na gelmektedir. Terim 

olarak edebî yaratmalar› s›n›flamada kullan›lan 

ve kahramanl›k fliirlerini ifade etmede 

kullan›lan epos terimi, destani fliiri 

ifade ederken “epopiia” veya “epopee” yani 

“fliir fleklinde anlatmak” anlam›n› kazanm›flt›r 

(Yöntem 1930; 1-2). 

Aristo taraf›ndan kullan›lan ve tan›mlanan 

“epos” veya “epopee” terimi flu 

temel özelliklerle tan›mlanm›flt›r: “Epopia”; 

“temsili (mimétké)”, “anlatmaya dayal› 

(diegematike)”, “ölçülü (en métro)” ve 

“belli bir uzunlukta (mekos)d›r.” “Trajedi 

gibi, “epopiia” da, olaylar›n ölçülü bir flekilde 

(mimésiz spondaion) sunulmas›d›r; 

fakat destan›n ölçüsü, alt› m›sral› ve kahramanl›k 

konulu olmas› itibariyle farkl›d›r 

(Reichl 1992; 120-122). 

Esas itibariyle yukar›da özet olarak 

verdi¤imiz Aristo’nun tan›m›, destan›n tan›mlanmas›nda 

bir ölçü olarak kullan›lm›fl 

ve ayn› zamanda bir edebî yaratman›n 

da “destan” terimi ile adland›r›lmas›nda 

yukar›daki ölçütlere uygunluk 

aranm›flt›r. 

Bat› dillerinin hemen hepsinde kullan›lan 

ve “epope” veya “epik” fleklinde yaz›lan 

kelime, Türk lehçelerine hem “epos” 

veya “epope” hem de “epik” fleklinde geçmifltir. 

Epos kelimesi daha çok Rusça etkisinde 

kalm›fl olan Orta Asya’daki Türk 

boylar›n›n lehçelerinde kullan›l›rken, 

“epope” ise Frans›zca ile iliflkili olan ve 

“epik” ise ‹ngilizce ile iliflkili Türk lehçelerine 

girmifltir. Özellikle Yunanca olan bu 

kelimenin Yunanca’dan Türkçe’ye do¤rudan 

al›nmamas› tart›fl›lmas› gereken bir 

28 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

baflka nokta olup, atalar›m›z kadar hassas 

davran›p davranmad›¤›m›z›n bir göstergesi 

olarak düflünülebilir veya dinî taassuptan 

dolay› “Destan” terimini Farsça’dan 

almay› tercih eden atalar›m›za 

karfl›, Bat›l› olmay› tercih eden Tanzimat 

sonras› kuflaklar olarak “epos”, “epope” 

veya “epik” terimlerini tercih etti¤imiz 

düflünülebilir. 

Orta Asya Türk boylar› aras›nda 

“epos” terimi daha çok”” Manas Destan› 

gibi, büyük hacimli eserler için kullan›lmaktad›r. 

Epope veya epik terimleri ise, 

hem genel olarak bir tür ad›, hem de küçük 

veya büyük çapl›,ancak kahramanl›k 

konulu bütün eserler ve özellikle de “destan” 

teriminin karfl›l›¤› olarak bütün Türk 

lehçelerinde kullan›lmaktad›r. 

Günümüzde ise, gerek “epos” gerekse 

“epik” terimleri Bat› dillerinde de Aristo’nun 

tan›m›ndan çok öte eserler için kullan›lmaktad›r. 

“Epos” ve “epik” terimlerinin 

bat› dillerindeki anlamlar› da oldukça 

karmafl›k hale gelmifl ve tart›flmal›d›r. 

Günümüz Bat› dillerinde bu terimlerin 

gerçek anlam›n› aç›klaman›n art›k mümkün 

olmad›¤›n›n bir örne¤i olarak, 1994 

y›l›nda Amerika Birleflik Devletleri’nin 

Wisconsin Eyaletinde düzenlenen uluslararas› 

bir kongrenin ad›n›n “What Is the 

Epic?” (Epik Nedir?) bafll›¤›n› tafl›d›¤›n› 

belirterek bu tart›flmaya bir nokta koyal›m. 

2. Sözlü Destan: 

Destanî anlatmalar›n yarat›m ve oluflum 

süreci ile ilgili bir terimdir. Destan 

metinlerinin, Bahfl›, J›rav, Ak›n, Gayç›, 

Olonghohut, Ozan, fiair Türk lehçelerindeki 

adlar› veya genel olarak destanc› ad›n› 

verdi¤imiz sanatç›lar taraf›ndan ve ço- 

¤unlukla sözlü (flifahi) olarak yarat›ld›klar›, 

bu eserlerin belli bir zaman sonra kesin 

fleklini ald›klar› ve son aflamada ise 

yaz›ya geçirildikleri kabul edilmektedir. 

Yaz›ya geçirme veya son aflama, daha sonra 

destan terimi çerçevesinde tart›fl›lacakt›r. 

Destanlar›n ço¤unlukla sözlü olarak 

yarat›lmalar› kesinlikle do¤rudur. Sözlü 

olarak günümüze kadar gelen baz› destan 

örnekleri ise; Manas, Alpam›fl ve Köro¤lu’dur. 

Türk Dünyas›n›n Orta Asya’da kalan 

kesimindeki pek çok destan ise, hâlâ 

sözlü olarak devam etmekte veya yak›n 

dönemde yaz›ya geçirilmifl bulunmakta, 

hatta baz›lar›n› yaz›ya geçirme çal›flmalar› 

devam etmektedir. 

Sözlü olma ve sözlü olarak bir destan›n 

anlat›m›n›n devam etmesi daha çok 

usta-ç›rak iliflkisinin süreklili¤i ve böylece 

kuflaktan kufla¤a aktar›m›n devam edebilmesi 

ve de bu anlat›c›lar› zevkle dinleyecek 

dinleyici kitlesinin varl›¤›na ba¤l›d›r. 

Bu iki temelin varl›¤›yla ayakta kalabilen 

ve “sözlü gelenek” olarak adland›rd›- 

¤›m›z sosyal yap›n›n varl›¤› bir destan›n 

sözlü olarak devaml›l›¤›n› sa¤lar. Aksi 

takdirde, bir destan ya yaz›ya geçirilerek 

muhafaza edilecek ya da gelene¤in zay›flay›p 

flekil de¤ifltirmesiyle unutulup, kaybolacakt›r. 

3. Yaz›l› Destan: 

“Bu terim sözlü olman›n bazen z›dd›, 

bazen de bir sonraki aflamas› anlam›nda 

kullan›lan ve de destan metinlerinin yarat›m›, 

muhafazas› ve aktar›m›n› aç›klamada 

kullan›lan bir terimdir. 

Sözlü olarak yarat›ld›klar› tahmin 

edilmekle birlikte, sözlü flekilleri mevcut 

olmayan, ancak yaz›l› metinleri elimizde 

bulunan baz› destanlar yaz›l› destan terimiyle 

aç›klan›r. O¤uz Ka¤an Destan›, Dede 

Korkut Kitab› içindeki anlatmalar, Divanü 

Lügati’t-Türk’teki parçalar sözlü 

olarak yarat›lm›fl, ancak zamanla sözlü 

flekilleri unutulmufl ve sadece günümüze 

yaz›l› olarak ulaflm›fllard›r. Ancak, baz› 

Millî Folklor 29

destan metinleri de tamamen yaz›l› olarak 

yarat›lm›fl gibi görünmektedir. Örne- 

¤in; özellikle “‹slamiyet Sonras› Türk Destanlar›” 

bafll›¤› alt›nda verilmesi al›fl›lagelmifl, 

Anadolu sahas› yaratmalar›ndan 

“Gazavatnameler” ad›yla da bilinen “Battalname”, 

“Daniflmendname”, “Saltukname” 

gibi eserler yaz›l› destanlard›r veya 

ilk flekilleri de yaz›l› eserlerdir. Bu eserlerin 

ilk olarak sözlü flekilde yarat›ld›klar› 

hakk›nda elimizde kay›tlar bulunmad›¤› 

için, bunlar› “yaz›l› olarak yarat›lan” destanlar 

kabul ediyoruz. 

Yaz›l› olmakla ilgili üçüncü ve son 

durum ise, sözlü gelenekte anlat›lmakta 

olan destanlar›n, genellikle bilimsel 

amaçlarla, derlenerek yaz›ya geçirilmesidir. 

Örne¤in; Radloff’un “Proben” serisinde 

yay›mlad›¤› çeflitli Türk destanlar›na 

ait metinler bu türdendir. Bu tür yay›mlar› 

veya destan metinlerini “Derlenip, Yaz›ya 

Geçirilmifl Destanlar” fleklinde adland›rmak 

daha do¤ru olur. Ancak burada da 

tart›flmal› olan bir nokta, yaz›ya geçiren 

derlemecinin kimli¤i meselesidir. E¤er yaz›ya 

geçiren kifli Homer veya Elias Lönnrot 

gibi, kendisi de flair-destanc› bir kimse 

ise, derledi¤i metinlere kendi kimli¤ini, 

baflka bir ifadeyle üslubunu yans›t›r ki, 

bu durumda ortaya ç›kan eserin de¤erlendirilmesi 

çok farkl› flekillerde olabilir. 

Derlemenin ikinci flekli ise, Kaflgarl› Mahmud 

veya günümüz halk bilimcilerinin 

yapt›¤› gibi do¤rudan do¤ruya anlat›lanlar› 

dikte etmek veya teyp, kaset vb. araçlara 

kaydedilen metinleri transkribe etmek 

suretiyle olur. 

Yaz›ya geçirmenin bu iki farkl› fleklinin 

destan tan›mlar› için de önemli oldu- 

¤unu, “destan” tan›mlar›nda son aflama 

kabul edilen “Bir flair-destanc› taraf›ndan 

yaz›ya geçirilmek” ölçütünün asl›nda do¤ru 

bir yaklafl›m olmad›¤›n› belirtelim. Bu 

yaklafl›m›n, Homer ve Lönnrot’a bakarak, 

Y›l: 14 Say›: 53 

Bat› destan tan›mlar›n›n ülkemizde benimsenmesinden 

kaynaklanan yanl›fllar›ndan 

oldu¤u düflüncesindeyiz. 

Bir metin, yaz›ya geçirilmese de destan 

özelli¤ine sahip olmak için daha baflka 

ölçütlere göre de¤erlendirilmelidir. Yaz›l› 

veya sözlü olarak yarat›lmak, yaz›ya 

geçirilmek veya günümüzde de sözlü olarak 

devam etmekte olufl, bir metnin destan 

türü ad› alt›nda yer alabilmesi için yeterli 

ve geçerli sebeplerden birisi olamaz. 

4. Temel-As›l Destan: 

Daha çok Bat›l› destan araflt›rmac›lar› 

taraf›ndan kullan›lan ve ‹ngilizce’de 

“Primary” fleklinde ifade edilen bu terim 

destan metinlerinin oluflumu için kullan›lan 

bir terimdir. Bir destan metninin sözlü 

gelenekte ve en eski veya ilk flekline 

gönderme yapar. Destan metinlerinin efl 

metinlerinin (varyantlar›n›n) ortaya ç›kmas› 

meselesine ba¤l› olarak da kullan›l›r. 

Bu terim daha çok kaynak veya orijin meselesini 

çözerken kullan›lan bir terimdir. 

Ayn› zamanda bir destan metninin farkl› 

flekillerinin, yani masal veya hikaye kadar 

k›salm›fl flekillerinin temelde nereye 

kadar dayand›¤›n› ifade eder. 

5. ‹kincil Destan: 

Temel veya as›l bir destan metninden 

yarat›ld›¤› kabul edilen veya düflünülen 

destan metinleri için kullan›lmakta olup, 

‹ngilizce’de (Secondary) fleklinde ifade 

edilir. Destan incelemeleri sonucunda, daha 

çok eski destan metinleriyle organik 

bir ba¤ içinde bulundu¤u ortaya konulabilen 

veyahut da bir kültürden baflka bir 

kültüre tafl›nm›fl bir destan metninin asl›ndan 

uzaklaflmakla birlikte, baz› ba¤lar›n› 

halen muhafaza etti¤inin gösterilmesi 

için kullan›l›r. 

6. Do¤al Destan: 

Destan gelene¤inin canl› olarak yaflad›¤› 

veya yaflat›ld›¤› bir toplumda, belli 

olaylara ba¤l› olarak yarat›lm›fl ve flekil, 

30 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

muhteva, anlat›c›-dinleyici ve fonksiyon 

özellikleri bak›m›ndan destan türünün 

özelliklerine sahip olan ve ço¤unlukla da 

sözlü anlatmalar için kullan›lan bir terimdir. 

Genellikle destan yarat›m ve anlat›m›n 

için gerekli sözlü gelenek ortam›na 

sahip bir dönemdeki yarat›lm›fl destanlar 

do¤al destan olarak kabul edilmektedir. 

Örne¤in; Alpam›fl, Köro¤lu bu türden kabul 

edilir. 

7. Yapay (Suni) Destan: 

Destan gelene¤ini ve destanlar›n oluflum 

ça¤›n› tamamlam›fl bir toplumdan 

yerleflik ve endüstri toplumu haline gelmifl 

ve büyük d›fl düflmanlarla ilgili mücadele 

vb. olaylar›n yaflanmad›¤›, yaz›l› kültürün 

etkin olarak kendini kabul ettirdi¤i 

ve de e¤lence araçlar›n›n günümüzdekilere 

daha yak›n e¤lence arac› olarak benimsendi¤i 

bir toplumda, bazen yaz›l› olarak, 

bazen de sözlü olarak yarat›lan, ancak flekil 

ve muhteva bak›m›ndan eski destan 

metinlerine benzetilerek üretilmifl anlatmalard›r. 

Bu anlatmalar genellikle belli baz› 

siyasal amaçlara yönelik olarak üretilmifltir 

ve destan gelene¤i içinde çok fazla benimsenip, 

yay›lmalar› söz konusu de¤ildir. 

Bu tür destan metinleri ya eski anlatmalardan 

derlemeler; örne¤in Kalevela 

gibi, ya da flekil olarak eski, konu olarak 

yeni; örne¤in Yoldafl Lenin Destan› gibi, 

olabilir. 

8. Halk Destan›: 

Bir destan›n ait oldu¤u toplumsal 

grubu veya s›n›f› ifade etmek için kullan›lan 

bir terimdir. Bu terim daha çok Sovyetler 

Birli¤i döneminde ortaya at›lm›fl siyasî 

amaçl› terimlerden biridir. Sovyet 

sisteminin “halklar” birli¤i olarak kabul 

edilmesi fikrinden hareketle kullan›lmaya 

bafllanan ve Rusça “Narod” kelimesinin 

karfl›l›¤› olarak Türk lehçelerinde kullan›ld›¤›n› 

gördü¤ümüz bu terim, siyasal 

amaçlar›n ötesinde bir fley ifade etmemekte, 

ancak belli bir millete ait olma özelli¤ini 

ortadan kald›rma e¤ilimini vurgulayarak, 

Sovyet halklar›n›n birlik ve bütünlü- 

¤ünü sa¤lama endiflesini tafl›maktad›r. 

Di¤er türlü, bütün toplumlar›n destanlar› 

do¤al olarak o toplumun, milletin veya 

halk›n destan›d›r. (Halk terimi hakk›nda 

bk. “Halk, Halk Bilimi ve Halk Bilgisi 

Üzerine Bir Deneme” Milli Folklor, Say›; 

37, S. 139-153.) Köro¤lu, gibi baz› destanlar›n 

Türkiye’de de “Halk Destan›” terimiyle 

adland›r›lmaya çal›fl›lmas› yukar›da 

aç›klamaya çal›flt›¤›m›z amaçlara yönelik 

bir kullan›md›r. 

9. Millî Destan: 

Belli bir destan› ifade etmekten çok, 

belli bir millete ait olan destanlar grubunu 

veya destan terimi alt›nda yer alabilen 

bütün eserleri ifade etmek için kullan›lan 

bir terimdir. Daha çok eser adlar›nda veya 

konuflma aras›nda karfl›laflt›¤›m›z “Millî 

Destan” ifadesi, ayn› zamanda farkl› milletlere 

ait destani eserleri “biz” ve “onlar” 

kavramlar›ndan hareket ederek ay›rt etmek 

veya karfl›laflt›rma yapmak için kullan›lmaktad›r. 

Bu terimin Cumhuriyet döneminden 

itibaren kullan›ld›¤›n› ve yeni 

Türkiye Cumhuriyeti’nin kurumlar›nda 

kullan›lan “millî” teriminin ifade etti¤i 

anlama gönderme yapt›¤›n› belirtelim. 

Günümüzde ise “millî” kelimesinin 

yerini “Türk” kelimesi almal›d›r. Ancak, 

burada da “Türk” kelimesini sadece Türkiye 

Türklerini ifade eden dar bir anlamda 

kullanman›n sak›ncal› oldu¤unu, Türk 

kelimesinin ana bir yap›ya gönderme yapacak 

flekilde kullan›lmas› gerekti¤ini de 

belirtelim. Türk kelimesini sadece Türkiye 

Türkleri için kullan›p, di¤er Türk boylar› 

için de sadece boy ismine gönderme 

yapan “Kazak”, “Özbek” veya “Türkmen” 

destanlar› gibi, kullan›mlar›n yeni karmaflalara 

ve parçalanmalara yol açaca¤›- 

Millî Folklor 31

n›, bunlar›n yerine “Türk Boylar›n›n Destanlar›” 

veya “Türkiye Türkleri Destan›”, 

“Kazak Türkleri Destan›”, “Özbek Türkleri 

Destan›” gibi, kullan›mlar›n Türk Dünyas›nda 

daha birlefltirici ve bütünlefltirici 

terimler olarak kullan›m›n›n yayg›nlaflt›r›lmas›n›n 

daha sa¤l›kl› sonuçlar ortaya 

koyaca¤›n› ifade edelim. 

10. Tarihî Destan: 

Tarihî Destan terimi daha çok destan 

metinlerinin tasnifi s›ras›nda kullan›lan 

bir terimdir. Özellikle, Orta Asya’daki 

Türk boylar›n›n destanlar›n› tasnif etmede 

kullan›lan “Tarihî Destan” terimi, bir 

destan metninin, bir toplumun tarihînde 

önemli bir yer edinmifl ve tarihî tespit edilebilen 

önemli bir tarihî olaya ve olaylara 

gönderme yapmak veya tamamen bu olaylar› 

konu almas› özelliklerine göre kullan›lmaktad›r. 

Örne¤in; Kazak Türklerinin 

destanlar› tasnif edilirken kategorilerden 

birisi “Tarihî Destanlar” fleklinde verilmifltir 

(‹brayev 1998; 20-24). 

Tarih ve tarihî olaylar, destani eserlerin 

yarat›lmas›nda vazgeçilmez temel 

unsurlardand›r. Hemen bütün destanlar›n 

oluflumunda önemli bir tarihî olay vard›r. 

Bu olaylar bazen bir Türk devletinin 

veya hanl›¤›n›n kurulmas›, bazen de bir 

Türk boyunun baflka bir devlet veya baflka 

bir toplumla mücadelesini konu edebilir. 

Bu olaylar›n baz›lar› tarihî belgelerle 

yak›nl›k arz eden bir flekilde destani eserde 

yer alabilirken, baz› olaylar ise, tarihî 

belgelerden oldukça uzak bir flekilde destani 

eserde yer alabilir. Baz› destani eserlerde 

yak›n tarihteki, örne¤in; 1900-1920 

aras›ndaki, olaylara gönderme yap›l›rken, 

baz›lar› ise 13-15. yüzy›llarda geçen ve 

Türk boylar›n birleflip devlet kurmalar› 

veya her boyun bir hanl›k halinde temsili 

dönemindeki olaylar› konu edebilir. 

Yukar›da aç›klamaya çal›flt›¤›m›z gibi, 

belli bir döneme ait ve belgelerle aç›k- 

Y›l: 14 Say›: 53 

lanan tarihî olaylar› konu edinen destanlar› 

“Tarihî Destan” ve belgelerle aç›klanamayan 

destanlar› baflka bir kategori alt›nda 

de¤erlendirmek destan tasnif iflini 

zorlaflt›rmaktan baflka bir fley getirmez. 

Bu tür bir yaklafl›m “Tarihî-Co¤rafi Yöntem”in 

bir yaklafl›m›d›r ve “Metin Merkezli” 

halk bilim yaklafl›mlar›ndan biri 

olarak elefltiriye aç›kt›r. Metnin içindeki 

unsurlar› her zaman tarihî olaylar›n tam 

yans›t›m› olarak düflünmek bizi yanl›fll›¤a 

sevk edebilece¤i gibi, bilinen tarihî olaylar 

üzerine kurulmufl bir destan metnini de 

“Tarihî Destan” olarak de¤erlendirmek 

do¤ru de¤ildir. Çünkü her destan tarihî 

olay veya olaylara gönderme yapar veya 

bu olaylar› konu eder. 

11. Arkay›k (Arkaik) Destan; (Mitik 

Destan): 

Türk destanlar›n› ve özellikle de Orta 

Asya Türk boylar›n›n destanlar›n› tasnif 

ederken kullan›lan terim veya terimlerdir. 

Arkay›k Destan terimi; belli bir tarihî 

döneme ba¤lanamayan veyahut da 

metnindeki olaylar, tarihî belgelerdeki 

olaylarla tutarl› bir flekilde paralellik göstermeyen 

destanlar için kullan›lmaktad›r. 

Bazen bu tür destanlar, içlerinde çok fazla 

mitik unsurlara yer vermelerinden dolay› 

“Mitik Destan” terimiyle de adland›r›labilmektedir. 

Hemen her destan›n içinde baz› ola- 

¤anüstülüklere yer verilmesi mümkündür. 

Ola¤anüstülük ifade eden unsurlar›n 

baz›lar› mitlerle tam olarak örtüflebilir. 

Mitik unsurlar sadece destanlarda de¤il, 

masal, hikaye ve hatta f›kralarda bile söz 

konusu olabilir. Mitik unsurlar›n bir anlatmada 

bulunmas›, o metnin tam olarak 

mit kategorisi veya mit türü içinde s›n›fland›r›lmas› 

için yeterli sebep de¤ildir. 

Mit ve destan farkl› türlerdir. ‹çinde 

mitik unsur bulunduran “Basat’›n Tepegöz’ü 

öldürmesi” anlatmas›n› “Mitik Des- 

32 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

tan” veya “Mitik Hikaye” fleklinde adland›rmak 

mümkün müdür? Tabii ki de¤ildir. 

Ya “Duha Koca O¤lu Deli Dumrul” anlatmas›n›? 

Her iki anlatma da, Dede Korkut 

Kitab›’ndaki di¤er anlatmalardan farkl›d›r, 

ancak ikisi de mitik veya arkay›k destan 

fleklinde adland›r›lamaz. Tabii ki, Tepegöz 

anlatmas›ndaki ola¤anüstülük unsuru 

veya mitlerde gördü¤ümüz ola¤anüstü 

varl›k veya yarat›kla mücadele etme 

unsurlar›n›n bulunmas›, insan düflmanlarla 

mücadele eden di¤er anlatmalardaki 

kahramanlar›n olaylar›ndan, herkesin 

dikkatini çekecek flekilde, farkl›d›r. Ancak 

hiçbir flekilde bu anlatmay› mitik, di¤erlerini 

daha baflka adlarla adland›rmak tasnif 

iflimizi kolaylaflt›rmaz. Sadece ve mutlaka 

metnin unsurlar›na göre bir s›n›flama 

yapmam›z gerekiyorsa, “Mitik Unsurlar 

‹htiva Eden Destanlar” fleklinde bir 

adland›rma daha do¤ru olacakt›r. 

Arkay›k Destan terimi ise, tarihîni 

belgelerle gösteremedi¤imiz destanlar için 

kullan›lmaktad›r. Belki bir grup destan 

metni için kronolojik bir s›ralama yap›lmak 

istendi¤inde do¤ru bir ifade olabilir. 

Ancak, arkas›ndan gelen s›ralamalar 

farkl› özelliklere göre yap›l›rsa tasnifte 

mant›k hatas› olur. Bütün metinler ayn› 

temel özelli¤e göre s›n›fland›r›lmak durumundad›r. 

Birkaç tanesini oluflum dönemlerine 

göre; “eski-yeni veya en eski, eski, 

yeni ve daha yeni” fleklinde s›n›fland›r›p, 

bir k›sm›n› ise kahramanl›k, aflk vb. gibi 

kategorilere göre s›n›fland›rmak yanl›fll›- 

¤a yol açacakt›r. 

“Arkay›k”, “Mitik” ve “Tarihî” destan 

terimlerinin kullan›m› genel olarak metin 

merkezli halk bilim yöntemlerinin ortaya 

koydu¤u terimlerdir. Bu terimlerin, “ba¤lam” 

ve “icra”ya gönderme yap›lmadan, 

gelifli güzel kullan›lmas› sak›ncal›d›r. 

Halk bilimi ö¤rencilerini bu terimleri kullan›rken 

dikkatli olmalar› konusunda 

uyarmak gerekir. T›pk›, baz› bat›l› bilim 

adamlar›n›n “‹cat Edilmifl Gelenekler” 

(Invented Tradition) terimini, oluflum tarihlerini 

kesinlikle tespit edebildikleri, 

belli halk uygulamalar› için kullanmalar›nda 

yanl›fl yapt›klar› gibi, bizler de “arkay›k”, 

“tarihî” ve “mitik” destan terimlerinde 

ayn› yanl›fl› yapmayal›m. Çünkü 

her gelenek belli bir zaman ve yerde icat 

edilmifltir. Bunlardan daha yak›n dönemde 

oluflan ve tarihîni bilinenlere “icat edilmifl”, 

oluflum tarihîni tam tespit edemediklerinize 

“as›l gelenek” terimini kullanmak 

do¤ru olmaz. Herhangi bir halk uygulamas›, 

ilk baflta, belli bir grup taraf›ndan, 

belli bir yer ve zamanda oluflturulmufl, 

yani “icat edilmifltir”. Ancak, zamanla 

bu uygulama yayg›nl›k kazanm›fl ve daha 

genifl veya dar bir alanda uygulanma 

flans› bulurken, ayn› zamanda çok çeflitlilik 

kazanm›fl, yani “efl metinler de oluflturmufl” 

olabilir ve böylece bir süreçten 

sonra “gelenek” teriminin ifade etti¤i anlam 

içinde de¤erlendirme özelli¤i kazanm›flt›r. 

Bu tür uygulamalar›n eski veya yeni 

olufllar› onlar›n “icat edilmifl” terimiyle 

ifade edilmelerini gerektirmez. 

Ayn› flekilde, tarihî belgelerle paralel 

olan destanlar için “tarihî destan”, tarihî 

belgelerle örtüflmeyen veya tarih araflt›rmalar›m›zdaki 

eksik ve yetersizlikler sebebiyle, 

haklar›nda yeterli belge bulamad›¤›m›z 

veya bulduklar›m›zla paralellik 

arz etmeyen, belgelerle örtüflmeyen destanlar› 

“arkay›k” veya “mitik” olarak tan›mlamak 

da do¤ru bir yaklafl›m olmayacakt›r. 

(Devam Edecek) 

NOTLAR 

1 Agah S›rr› Levend, “Destan” kelimesini 

Zal’in ad› olarak vermekte ve “hile” anlam›nda kullan›ld›¤›n› 

belirtmektedir. 

Millî Folklor 33

ÂfiIKLARIN DESTANLARININ SOSYAL 

TAR‹HE KAYNAKLIK ETMELER‹ 

Afl›ks’ (Minstrel-Poet, Story Tellers) Destans and the Usage of the 

Destans As the Source for the Social History 

Poèmes épiques (Destan) des ach›k-s comme 

les sources de l'histoire sociale 

Sanat ürünleri, toplumun yap›s›ndan 

soyutlanamaz. Bunlar toplumsal 

iliflkilerden do¤an olgulard›r. Her toplumun 

kendine özgü ac›lar›, sevinçleri, 

umutlar›, özlemleri k›sacas› kendine göre 

bir iç dünyas› vard›r. Bu iç dünyan›n 

birikimleri sanat ürünlerinde dile getirilir. 

Edebi eserler, yaflayan kültür toplulu¤unun 

ortak dünya görüflüne ve de¤erler 

sistemine göre flekillenir. Afl›klar›n 

fliirlerinde Anadolu halk›n›n dünya görüflünün 

yan› s›ra estetik modelleri de 

temsil edilir (Artun 1996:295-298). 

Âfl›kl›k gelene¤i ve âfl›k fliiri sözlü 

kültür ortam›n›n ürünüdür. Ba¤›ms›z 

bir sosyo-kültürel kurum kimli¤iyle 16. 

yüzy›lda bafllad›¤› kabul edilen gelenek, 

günümüzde de sürmektedir. Afl›kl›k ge- 

Doç. Dr. Erman ARTUN* 

ÖZET 

Afl›k destanlar› yüzy›llarca toplumun habercili¤ini üstlenmifl, ezgiyle desteklenmifl flekil ve tür özellikleriyle 

günümüze tafl›nm›flt›r. Destanlar Anadolu'daki kültürel de¤iflim ve geliflimin analizinde, söylendi¤i dönemin 

sosyal yap›s›n›, halk›n psikolojisini, düflünüflünü, yaflay›fl›n›, inançlar›n› yans›tmalar› yönüyle sosyal 

tarihe kaynakl›k eder. 


Âfl›k,sosyal tarih, destan 

ABSTRACT 

Legends of poets, with their form and genre supported by melody, have been the messenger of the society 

for centuries, and continued until the present time. In the analysis of the cultural change and development 

in Anatolia, legends function as a source of social history from the view point that they reflect the social 

structure of the period when they were told, the psychology, the beliefs, the way of thinking and the way of 

living of the public. 

Key Words 

Poet, Social History, Legend. 

* Çukurova Üniv. Türk Dili ve Ed. Ö¤retim Üyesi 

lene¤i Türk toplumunun bütün sosyokültürel 

katmanlar›nca özümsenmifl, 

Osmanl› döneminden günümüze ortak 

kültürü oluflturan de¤erleri bünyesinde 

bar›nd›ran kurumlaflm›fl bir gelenektir 

(Çobano¤lu 2000: l) 

Âfl›k, hem döneminde hem de sonraki 

dönemlerde sesini genifl kitlelere 

duyurmufl bir sanatç›d›r. Her edebiyat 

ak›m› gibi, âfl›k fliiri de kendi döneminin 

zihinsel atmosferinin bir sonucu olarak 

oluflmufltur. Âfl›k yaflad›¤› kültürel ortamla 

iç içedir, afl›k fliiri toplumun ihtiyac›na 

ba¤l› olarak ortaya ç›km›flt›r. 

Âfl›k destanlar› Türk milli edebiyat gelene¤inin 

en eski fliir formlar›ndan biridir. 

Ozan-baks› gelene¤inden afl›kl›k gelene- 

¤ine ve afl›k fliirine intikal etmifltir (Ço- 

34 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

bano¤lu 2000:333). Âfl›klar, toplumsal 

konular› en çok destanlarda ifllemifllerdir. 

Günlük hayat›n küçük olaylar›ndan 

büyük sosyal hareketlere kadar destanlar 

her türden olay› içine al›r. 

Âfl›k destanlar› yüzy›llarca toplumun 

habercili¤ini üstlenmifl, ezgiyle desteklenmifl 

flekil ve tür özellikleriyle günümüze 

tafl›nm›flt›r. Destanlar yeni yurt 

tutulan Osmanl› co¤rafyas›nda oluflan 

kültürel de¤iflim ve geliflimin toplumsal 

dokuya yans›ma sürecini yap›sal ve ifllevsel 

bak›mdan anlafl›lmas›nda ve tahlilinde 

birinci derecede kaynaklard›r. 

Destanlar› yaln›zca edebi de¤er olarak 

al›p incelemek eksik olacakt›r. Onlar› 

edebi yönlerinin yan› s›ra tarihi ve estetik 

boyutlar›yla da incelemeliyiz. Bu 

yaz›m›zda âfl›klar›n destanlar›n› naz›m 

biçimi, ezgi, ifllev, anlat›m biçimi ve temalar›n›n 

d›fl›nda sosyal tarihe kaynakl›k 

etmeleri boyutuyla inceleme¤e çal›flaca¤›z. 

Destanlar; bir kahramanl›k hikayesini 

veya bir olay› anlatan âfl›klar›n koflma 

naz›m biçiminde yazd›¤› fliirlerdir, 

olaylar hikaye etme temeline dayal› olarak 

anlat›l›r. Âfl›¤›n yaflad›¤› ça¤daki 

sosyal yap›y› belirlemek aç›s›ndan 

önemlidir. Afl›klar destanlar›nda toplumu 

derinden etkileyen çeflitli olaylar›, 

hayat sahnelerini, yank› uyand›ran savafllar›, 

ayaklanmalar›, k›tl›k, deprem, 

yang›n, salg›n v.b. konular› ifllerler. Anlat›m 

biçimi hikaye etmedir (Yetifl 

1994:202-204, Koz,1985:95). 

Âfl›klar destanlar›nda toplumsal, 

tarihsel, bireysel olgu ve durumlar karfl›s›nda 

epik-lirik olarak nitelendirebilece¤imiz 

söyleyifl gelifltirmifllerdir, halk›n 

ortak duygu ve düflüncelerini dile getirmeleri 

bak›m›ndan Türk kültürünün korunmas›nda 

kültür tafl›y›c›lar› olarak 

görev yapmaktad›rlar. Âfl›klar d›fla dö- 

nüktür, siyasal ve toplumsal olaylara 

karfl› duyarl›d›rlar. Onlar tan›k oldu¤u, 

yaflad›¤› ve duydu¤u olumsuz durumlar› 

yarg›lar elefltirir (Artun 2000 a:296). 

*Çukurova Üniversitesi Fen-Ed. 

Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. / Adana 

Âfl›k edebiyat›nda destanlar tarihsel 

yönleri bulunan ürünlerdir. Fuat 

Köprülü destanlar›n tarihi ve kültürel 

yap›m›z›n araflt›r›lmas›nda önemini vurgulayarak 

destanlar› siyasi tarih çal›flmalar› 

aç›s›ndan belge kabul eder (Köprülü1981:192). 

Destanlarda tarihi olay›n geçti¤i zamana 

ait yaflay›fl, düflünüfl ve inan›fllar›n 

izleri vard›r. Destanlar bu yönleriyle 

eski ve yeni kültür aras›nda bir ba¤d›r. 

Destanlarda tarih kitaplar›nda yer almayan 

halk›n duygular›n› buluruz. Destanlar 

toplumun de¤er verdi¤i kifli ve 

olaylar› anlatmalar› halk›n umut ve isteklerini 

yans›tmalar› yönüyle hayata 

aç›k yap›ya sahiptirler. Toplumlar› derinden 

etkileyen savafllar âfl›klar›n fliirlerine 

de konu olmufltur (Koz,1985:96). 

Âfl›klar savafl konulu destanlar›nda 

kat›ld›klar› ya da baflkalar›ndan dinledikleri 

savafllar› kendi gözlem ve yorumlar›yla 

ele al›rlar. Bu tür destanlar genellikle 

savafla kat›lan veya kahramanl›k 

gösteren kahramanlar›n a¤z›yla anlat›l›r. 

Savafllar› konu alan destanlarda 

en dikkati çeken nokta, savafllar›n toplum 

üzerinde b›rakt›¤› olumsuz etkilerdir. 

Kaybedilen vatan topraklar›, yaralanan 

flehit olan askerler, geride kalan insanlar›n 

ac›lar› halkta derin yaralar 

açar. Savafl ekonomisi insanlar› zor durumda 

b›rak›r, bir çok de¤eri sarsar. 

Destanlar savafllar›n halk üzerindeki 

psikolojik ve sosyal etkisinin fliirleflmifl 

bir anlat›m›d›r (Özdemir,1991:53). 

Destanlarda halk›n devleti nas›l de- 

¤erlendirdi¤ine dair ipuçlar› buluruz. 

Millî Folklor 35

Âfl›klar devletin iradeli, güçlü,adaletli, 

ordusu e¤itimli ve savafl yetene¤ine sahip 

oldu¤unu belirterek devletin bekas›, 

kutsall›¤› düflüncelerini halka anlat›p 

Osmanl› Türk kültürünün oluflmas›na 

olumlu katk›larda bulunmufllard›r. Devletin 

gücünün toplumun dayand›¤› ilkeler 

çerçevesinde biçimlendi¤i düflüncesi 

halka anlat›larak devlete ba¤l›l›k düflüncesi 

pekifltirilmifltir (Artun, 2000 

b:347). Destanlar›n arka plan›nda dönemin 

sosyal, ekonomik çarp›kl›klar›, yozlaflan 

de¤erler karfl›s›nda farkl› davran›fl 

biçimleri sergileyen kifliler vard›r (Artun, 

1996:177). 

Kahramanl›k konulu destanlar›n 

büyük bir bölümünde tematik ve ifllevsel 

süreklilik kural› gere¤i ozan-baks› destan 

söyleme gelene¤inin derin izleri vard›r 

(Köprülü 1989:98). Anadolu’da destanlar›n 

söylendi¤i sözlü destan söyleme 

ortam›ndan ‹stanbul gibi üst kültürün 

yaflat›ld›¤› kültür ortamlar›nda flehir hayat›ndan 

kesitlerin konu edildi¤i tematik 

çeflitlenme görülür (Çobano¤lu, 

2000:148). 

Savafl destanlar› ordunun zaferi 

üzerine söylendi¤i gibi yenilgilerin ac› 

veren yönleri, halk›n üzüntüsü üzerine 

de söylenir. Bu destanlarda halk›n çekti- 

¤i zulüm ve kötülükler anlat›larak padiflahtan 

yard›m istenilir. Destanlar, toplumun 

de¤er verdi¤i kifli ve olaylar› anlatmalar› 

halk›n umut ve isteklerini 

yans›tmalar› yönüyle hayata aç›k bir yap›ya 

sahiptirler (Koz, 1985:104). 

Afl›klar olay›n ekseninin savafl, isyan 

vb. olmas›na ra¤men olay› bir tarihçi 

gibi anlatmaz. S›k s›k olaya iliflkin düflüncelerini 

s›ralar. Destanlar, tarihi bir 

olay›n edebiyata yans›mas› aç›s›ndan 

önemlidir. Olaylar tarihi gerçe¤e ba¤l› 

olarak anlat›l›r. Osmanl› dönemini konu 

eden destanlar, Osmanl› döneminin iç 

Y›l: 14 Say›: 53 

yüzüne ait kesitler verir. Afl›k, halk›n 

olaya bak›fl›n› yans›t›r. Bu yönüyle bu 

tür destanlar›, tarihe yard›mc› kaynaklar 

aras›na alabiliriz. Söz konusu destanlarda 

halk›n Osmanl› devletini nas›l 

de¤erlendirdi¤ine dair ipuçlar› da buluyoruz. 

Halk Osmanl› devletini iradeli, 

güçlü, adaletli, ordusunu e¤itimli ve savafl 

yetene¤ine sahip olarak görüyor. 

Türklerde devlet kutsald›r. Halk, hükümdar› 

baba olarak kabul eder. Destanlarda 

padiflah, adil, sahip- devlet olarak 

nitelenir. 

Savafl gören veya birinden dinleyen 

afl›klar gördüklerini ya da dinlediklerini 

de¤ifltirmeden söyleme¤e dikkat ederler. 

Toplumu çok yak›ndan ilgilendiren olaylar› 

anlatan destanlar birer tarihsel belge 

de¤ildir. Onlarda insan ögesi, insan 

psikolojisi kaynakland›klar› olaylar kadar 

önemlidir. O nedenle destanlar›, 

esinlendikleri olaylar› sosyolojik aç›dan 

iyi incelemek onlar› etkisinde kald›klar› 

yo¤un birikimden ar›nd›rmak gereklidir. 

Ancak bundan sonra ne ölçüde gerçekçi 

olduklar› görülebilir. Destanlarda toplumun 

sosyal yap›s›n›, psikolojisini görebiliriz. 

Bu yönüyle destanlar sosyal tarihe 

kaynakl›k ederler (Özdemir,1991:30-31) 

Devletin görevleri, toplumun dayand›¤› 

ilkeler çerçevesinde biçimlenir 

(B›çak,1998:88 92). Destanda savaflta 

yararl›l›k gösterenler s›ralan›r. Destanda 

kahramanl›k gösteren Osmanl›n›n 

simgesi etkin mutlak bir güç olarak çizilir. 

Onun kiflili¤inde Osmanl›n›n gücü 

anlat›l›r. ‹syanc›lar küçük görülür, devlete 

baflkald›ranlar›n mutlaka cezaland›r›laca¤› 

düflüncesi vurgulan›r. Savafllar›n, 

isyanlar›n halk›n üzerinde derin izler 

b›rakt›¤›n› destanda görüyoruz. Yaz›l› 

destanlar›n genifl co¤rafyaya yay›lmalar› 

halk› bilgilendirmeleri yönüyle ifllevseldir. 

36 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Âfl›klar destanlarda gördükleri, yaflad›klar› 

ya da duyduklar› bir olay› bütün 

ayr›nt›lar›yla yans›tmazlar. Onlar 

olayla ilgili görüfllerini aç›¤a vurup s›ralarlar, 

savafl destanlar›nda gerçe¤e ba¤l› 

kalma çabas› gözlenir, gözlemlerini, duygulu 

heyecan dolu bir anlat›mla dile getirirler. 

Savafl destanlar› bir tarihi olaydan 

kaynakland›klar› için gerçeklik pay› 

vard›r. Ancak destanlardan tarihi kaynak 

olarak yararlan›rken dikkatli olmak 

gerekir. Di¤er kaynaklarla da desteklenmedikçe 

destandan ç›kar›lacak bilgilerle 

tarihi olaylar hakk›nda kesin yarg›lara 

varmak yan›lt›c› olabilir. 

Tarih bilimi ve tarihçi belli bir topluma 

ve zamana ba¤l› geçmifli konu edinir 

(B›çak, 1996:54-56).Yaln›zca belgelere 

dayal› bilgi, tarih bilgisi de¤ildir. Tarih 

bilgisi geçmifl hakk›nda ba¤lant›l›, 

ahenkli anlafl›l›r bir bilgi formudur 

(Thomson,1983:6). Tarihçi inceleme alan› 

olarak ald›¤› geçmiflin bir kesitini bütün 

yönleri ve olgular›yla incelemek için 

yola ç›kt›¤›nda bütün teknikleri kullan›r. 

Bunlar›n yan› s›ra sa¤l›kl› bir sentez 

yapabilmek için her biri ayr› birer araflt›rma 

alan› olan sosyal bilimlerin bütün 

dallar›na baflvurma gere¤i duyar. Tarihçi 

araflt›rma alan›na göre gerekti¤inde 

edebiyat çözümlemelerinden de yararlan›r 

(Vial, 1994:6). 

Günümüz tarihçisi insanl›¤›n dünden 

bugüne gerçeklefltirdi¤i ve halen yaflamakta 

oldu¤u serüveni sorgulay›p anlama¤a 

çal›flmaktad›r. ‹nsanl›¤›n sorunlar›n› 

evrensel boyutlar›yla kavrama, 

ayd›nlatma çabas› araflt›rmac›lar› disiplinler 

aras› çal›flma¤a zorluyor. Tarihçi 

inceledi¤i konuyu temellendirmek için 

tarihi kaynaklar›n yan› s›ra dini inançlar›, 

destanlar›, efsaneleri, evliya menkabelerini 

hadisleri vb. kullanmal›d›r. 

Tarihi bir olay kadar, olay›n etraf›n› ören 

psikolojik ögeler de önemlidir (Turan, 

1978:37). 

Geçmiflin do¤ru bilgisi, bizi geçmifle 

ait ön yarg›lara tutsakl›ktan kurtar›r 

(Thomson,1983:6). Günümüzde bütün 

bilgilerden yararlanan, sentezci tarih 

anlay›fl› öne ç›kt›. Tarihçi yaz›lan bir dönemin 

sentezini yapabilmek için o dönemin 

insan›n›n düflüncelerini bilmek zorundad›r. 

Destanlar, halk›n duygu,düflünce 

umut ve isteklerini yans›tmas› yönüyle 

sosyal tarihe kaynakl›k ederler 

(Findley, 1998:28-31). 

Halk kültürü ürünleri toplumun ihtiyac›na 

ba¤l› olarak ortaya ç›km›flt›r. 

Toplum bilinciyle bu ürünler aras›nda 

bir ba¤ vard›r. Bir tarihi olay›n toplum 

üzerindeki etkisinin bilinmesi onu temellendirmekte 

önemlidir (Turan,1978:49). 

Halk edebiyat› ürünlerinde 

tarihi olay›n geçti¤i zamana ait, yaflay›fl, 

düflünüfl ve inan›fllar›n izleri görülür. 

Tarihçi kayda geçirilmifl olgular›, 

ulaflabildi¤i verileri belli bir düzene sokarak 

anlamaya ve aç›klamaya çal›flarak 

tahlil eder, senteze var›r (Öz, 

1998:53-59). 

Sonuç: 

Yaz›m›zda sosyal tarihe kaynakl›k 

edebilecek Prizrenli Âfl›k Ferki’nin 21 

(Artun 2000 e), günümüz Adanal› alt› 

afl›¤›n 11(Artun, 1996:295-318), Âfl›k Esrari’nin 

1(Artun, 2000 d:187-192), ve 

Âfl›k fienlik’in 10 destan› olmak üzere 

toplam k›rk üç destan› inceledik. Bu destanlardaki 

sosyal tarihe kaynakl›k edecek 

ö¤eleri flöylece s›ralayabiliriz. 

1) Afl›klar savafl konulu destanlar›nda 

halk›n içinde bulunduklar› ortam› 

ve ruh halini anlatarak döneme ›fl›k tutarlar. 

2) Afl›klar; salg›nlar›, büyük yang›nlar›, 

depremleri konu alan destanlar›nda 

halk›n durumunu, yaflanan fela- 

Millî Folklor 37

ketleri anlatarak döneme tan›kl›k ederler. 

3) Destanlarda anlat›lan flehir hayat›na 

ait çarfl›lar, hamamlar, deniz hamamlar›, 

mesire yerleri, meyhaneler ve 

e¤lence alemine ait kesitler yaz›ld›¤› zamandaki 

kültür hayat›na ait ipuçlar› vererek 

flehir tarihi araflt›rmac›lar›na kaynakl›k 

ederler. 

4) K›flla ve flehir hayat›n› konu alan 

destanlarda o dönemin askerlik kurumuna, 

flehir hayat›na ait belgeleri destekleyecek 

sosyal yap›ya ait bilgilere 

rastlan›r. 

5) Sanat destanlar›nda o döneme 

ait halk kültürüne, zanaatlara ait de¤erli 

bilgiler bulunur. 

6) Yemek destanlar›nda destan›n 

söylendi¤i dönemin mutfak kültürü ve 

yemekleriyle ilgili zengin malzemeler 

yer al›r. 

7) Kan davas› ve köy kavgalar›n›n 

konu edildi¤i destanlardan o dönemdeki 

sosyal yap›y›,devletin yapt›r›m gücünü 

ve adaletin iflleyiflini ö¤renilir. 

8) ‹flgal alt›nda kalan yörelerin kurtulufl 

çal›flmalar›na ait belge nitelikli bilgiler 

bulunabilir. 

9) Osmanl›n›n çöküfl dönemindeki 

sosyal yap›ya ait bilgiler edilinebilir. 

K›sacas› destanlar; söylendi¤i dönemin 

sosyal yap›s›n›, halk›n psikolojisini, 

düflünüflünü, yaflay›fl›n›, inançlar›n›, 

duygular›n› yans›tmalar› yönüyle sosyal 

tarihe kaynakl›k ederler diyebiliriz. 

KAYNAKLAR 

Artun (Erman), 1996 a, Günümüzde Adana 

Afl›kl›k Gelene¤i ve Âfl›k Feymani, Adana, Hakan Ofset. 

Artun (Erman), 1996 b, “Adanal› Afl›klar›n fiiirlerinde 

K›br›s Bar›fl Harekat›”, K›br›s Araflt›rmalar› 

Dergisi, 2-4, Gazima¤usa. 

Artun (Erman), 2000 a, “Osmanl›-Türk Kültü- 

Y›l: 14 Say›: 53 

ründe Âfl›k fiiirinin Belirleyici Rolü”, Adana Halk 

Kültürü Araflt›rmalar›, Adana, Epsilon Ofset. 

Artun (Erman), 2000 b, “Günümüz Adana 

Afl›kl›k Gelene¤inde Nasihat (Ö¤ütleme)”, Bal›kesir 

Kültür Araflt›rmalar› Sempozyumu Bildirileri,Bal›kesir. 

Artun (Erman), 2000 c, “Adana Afl›kl›k Gelene¤inde 

Yi¤itleme (Yi¤it Üstüne Türkü)”, Adana 

Halk Kültürü Araflt›rmalar›, Adana, Epsilon Ofset. 

Artun (Erman),2000 d, “19.yy.Osmanl› Dönemi 

Ortado¤u’nun Sosyal Tarihine Bir Kaynak:Âfl›k 

Esrari’nin Vehhabi Destan›”, Folklor ve Edebiyat 

Dergisi, S.23, Ankara,Ürün Yay. 

Artun (Erman),2000 e, “Prizrenli Âfl›k Ferki’nin 

Destanlar› “, 3. Uluslar Aras› K›br›s, Balkanlar,Avrupa 

Türk Edebiyatlar› Sempozyumu Bildirileri, 

KKTC. 

B›çak (Ayhan), 1996,”Tarih Biliminde Tarih 

Bilincinin Yeri “, Toplumsal Tarih Dergisi, A¤ustos, 

S.32, ‹stanbul. 

B›çak (Ayhan), 1998, “Kültür Medeniyet ‹liflkileri 

“, Türk Yurdu C.18, S.127-128, Ankara. 

Çobano¤lu (Özkul), 2000, Âfl›k Tarz› Kültür 

Gelene¤i ve Destan Türü, Ankara, Akça¤ Yay. 

Findley (Carter V.) 1998,”Tarihçinin Diyalekti¤i 

“, Toplumsal Tarih, Eylül, S.57, ‹stanbul. 

Koz (M. Sabri), 1985,” Âfl›k Edebiyat›nda Destan 

ve Destan Konular›”, Türk Halk Edebiyat› ve 

Folklorunda Yeni Görüfller 2, Konya. 

Köprülü (M. Fuad), 1981,”Türk Edebiyat› Tarihi”, 

‹stanbul, Ötüken Yay›nlar›. 

Köprülü (M. Fuad), 1989, Edebiyat Araflt›rmalar› 

1, ‹stanbul, Ötüken Yay. 

Öz (Mehmet), 1998,” Osman Turan’›n Tarih 

Metodolojisi”, Tarihçi ve Tarih ‹liflkileri, Ankara. 

Özdemir (Fuad), 1991, “ Anadolu Destanlar›n›n 

Biçimleri ve Çeflitli Temalar›”, Anadolu Destanlar›, 

Ankara. 

Thomson (Davit),1983,Tarihin Amac›, ‹zmir, 

Ege Ün. Yay. 

Turan (Osman),1978,Türk Cihan Hakimiyeti 

Mefkuresi Tarihi, ‹stanbul. 

Vial (Eric), 1994,”Tarihin Konusu ve Yöntemleri”,Thema 

Larausse,‹stanbul. 

Yetifl (Kaz›m), 1994,” Destan”, TDV ‹slam 

Ans.C.6, ‹stanbul. 

38 Millî Folklor

TÜRK ANLATIM VE GÖSTER‹M GELENE⁄‹ 

‹Ç‹NDE ÖZAY GÖNLÜM’ÜN YER‹ 

The Place and importance of Özay Gönlüm in the 

Turkish Narration and Performance Tradition 

Place d'Özay Gönlüm dans la tradition turque de la 

narration et de la performance 

G‹R‹fi: 

Türk kültüründe tarihin ilk dönemlerinden 

beri, “anlat›ya çok kere canland›rma” 

efllik etmifltir. fiaman, törenlerinde 

dini-büyüsel maceralar›n› sadece anlatmakla 

yetinmemifl dans, müzik, söz 

ve hareket gibi unsurlar› bir arada kullanarak 

“canland›rm›flt›r”. Ozan-baks›lar 

da ayn› flekilde hikayelerini adeta 

sahneledikleri, Dede Korkut Hikayeleri’nde 

ustaca kullan›lm›fl olan diyalog temelli 

anlat› tekni¤inden kolayl›kla anlafl›labilir. 

Benzer flekilde, hikayeci afl›klar›n 

hikayelerini anlat›rken çok kere ses 

de¤iflmeleri, jest ve mimiklerini kulland›klar› 

ve diyaloglar› saz eflli¤inde ve be- 

Yard. Doç. Dr. Nebi ÖZDEM‹R* 

ÖZET 

Bu makalede Türk halk müzi¤i sanatç›s› ve araflt›r›c›s› Özay Gönlüm’ün özgün yarat› ve katk›lar› ortaya 

konmaya çal›fl›lmaktad›r. Bu amaçla, öncelikle Türk anlat› ve gösterim gelene¤i hakk›nda özet bilgiler 

verilmekte ve daha sonra Gönlüm’ün eserleri ve etkinlikleri, sanatç› kimli¤in oluflumu ve gösterim de¤iflkenleri 

aç›lar›ndan incelenmektedir. Sonuç olarak, Gönlüm’ün Türk hikayecilik ve Meddah geleneklerini elektronik 

kültür ortam›nda birlefltiren yarat›c› bir gelenek temsilcisi oldu¤u belirtilmektedir. 


Türk Anlat›m ve Gösterim Gelene¤i, Özay Gönlüm. 

ABSTRACT 

This article tries to designate the original works and contributions of Mr. Özay GÖNLÜM, a famous 

Turkish folk music singer and researcher. In order to do this, firstly a brief information about Turkish narration 

and performance tradition is given, and then Gönlüm’s works and activities in point of the formation of 

artist’s identity and the performance is studied carefully. As a result, it is clarified that Gönlüm is a creative 

represantative of this kind of tradition, combining Turkish storytelling and Meddah traditions on the context 

of the elektronic culture. 

Key Words 

Turkish Narration and Performance Tradition, Mr.Özay Gönlüm. 

* Hacettepe Üniversitesi, Türk Halkbilimi Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi. 

lirli bir makamla söyledikleri türkülerle/naz›m 

parçalar›yla aktard›klar› bilinmektedir. 

Meddahlar›n ise bafll› bafl›na 

bir hareket ve söz ustalar› olduklar›, 

özellikle 19.asr›n sonuna do¤ru anlat›y› 

bir kenara b›rak›p tamamen taklide yöneldikleri 

belirlenmifltir. Özetle, Türk 

anlat› gelene¤i, gösterim veya canland›rma 

gelene¤iyle birlikte var olmufltur 

(Genifl bilgi için bkz. Boratav 1988; Baflgöz 

1986; Köprülü 1986; Nutku 1997; 

Günay 1992; Alptekin 1997; Görkem 

2000; Yüksel 1989; Y›ld›r›m 1999 vd.). 

Türk kültüründe “anlat›m ve gösterim-canland›rma- 

gelene¤i” önemli bir 

yer tutar. Uzun süre flamanlarca yaflat›- 

Millî Folklor 39

lan bu gelenek, daha sonra ozan-baks›lar 

taraf›ndan devam ettirilmifltir. ‹slamiyetin 

Türkler aras›nda yayg›nlaflmas›yla 

birlikte, hikayeci afl›klar küçük 

yerleflim birimlerinde (köy, kasaba vb.) 

ve meddahlar da büyük kentlerde(baflta 

‹stanbul, Bursa, Konya gibi) Türk anlat› 

ve gösterim gelene¤inin Anadolu topraklar›ndaki 

temsilcileri olmufllard›r. fiamanlar›n 

ritüelistik(dini-büyüsel) anlat› 

ve gösterileri, zamanla ozan-baks›lar›n 

epik anlat› ve gösterilerine yerlerini b›rakm›flt›r. 

Daha sonra hikayeci afl›klar 

lirik, meddahlar ise realist içerik tafl›yan 

anlat› ve gösterileriyle Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda 

yaflayan insanlar›n estetik 

ve e¤lenme/hofl vakit geçirme ihtiyaçlar›n› 

karfl›lam›fllard›r. 

Türk kültürü ve halk edebiyat› ile 

özellikle afl›k tarz› edebiyat gelene¤i 

üzerine yap›lan araflt›rmalar daha çok 

geçmiflin zirve flahsiyetleri veya bu günün 

yerel yarat›c›/aktar›c›lar› ile geleneksel 

ortam ve unsurlar›n›n ortaya ç›kar›lmas› 

ve aç›klanmas›na yöneliktir. 

Bu yaklafl›m, ayn› geleneksel kültür ve 

edebiyat geleneklerinden beslenerek 

farkl› yarat›m ve icra ortamlar›nda(örne¤in 

televizyon gibi elektronik kültür 

ortamlar›nda; plaklarda, kasetlerde vb.), 

farkl› biçimlerde veya tarzlarda ürün ortaya 

koyan sanatç›lar›n yeterince incelenmesini 

engellemifltir. Daha çok yaz›l› 

kültür ve daha sonra ortaya ç›kan ikincil 

sözlü kültür ortam›nda, bir di¤er deyiflle 

elektronik kültür ortam›nda, ça¤dafllaflma, 

bat›l›laflma, modernleflme, sanayileflme, 

kentleflme ve belki de son dönemlerde 

küreselleflme gibi kavram ve dinamiklerin 

biçimlendirdi¤i farkl› sosyokültürel 

ba¤lamda yaflayan yeni Türk 

insan›n›n estetik ihtiyaçlar›n› gidermeye 

yönelik yarat›lar ortaya koyan bu tür sa- 

Y›l: 14 Say›: 53 

natç›lar oldu¤u uzun süre göz ard› edilmifltir. 

Ayn› flekilde, geleneksel Türk tiyatrosu 

gelene¤inin meddahl›k adl› alt gelene¤inin 

2000’li y›llar›n Cem Y›lmaz, Beyaz, 

Y›lmaz Erdo¤an gibi “stand-upç›”lar›nca 

devam ettirildi¤i gerçe¤i, “bu gelene¤in 

20.asr›n bafl›nda son ustalar›n›n 

bu dünyadan göç etmeleriyle birlikte yok 

oldu¤u” fleklindeki de¤erlendirmeleri geçersiz 

k›lm›flt›r. Ancak, yeniyi/ farkl› 

form ve ortamlarda yaflanan› incelemekten 

çekinenlerin, “eski esercilerin” de- 

¤erlendirme ve yaklafl›mlar› yüzünden 

uzun süre yeni ihtiyaç ve ba¤lamlar›n biçimlendirdi¤i 

ve sinema, karikatür, televizyon, 

tiyatro gibi farkl› ortamlarda bu 

halk tiyatrosu gelene¤ini yaflatan sanatç›lar 

ve onlar›n gösterimleri bilimsel 

araflt›rmalar›n d›fl›nda tutulmufltur. Bu 

nedenle de bilhassa Türk kültür bilimi 

alan›ndaki araflt›rmac›lar, geçmiflle u¤raflmaktan 

bir türlü “yaflan›lan ana” gelememifller, 

yaflan›lan an›n insan veya 

toplumunun sorunlar›na çözüm üretememifller 

ve taleplerine cevap verememifllerdir. 

Geçmifl, yaflan›lan an ile ba¤lant›l› 

oldu¤unda anlaml› ve önemlidir. 

Kültürel gelenek bir süreçtir ve yaflan›lan 

andan yoksun olarak incelenmemelidir. 

Bu yaklafl›m, 2000’li y›llardaki Türk 

toplum ve kültürünün tahlilinde veya 

sorunlar›na çözüm üretilmesinde, yüzlerce 

y›l öncesine ait Türk ve gerekti¤inde 

de farkl› milletlere ait kültür tarihi 

verilerinden olabildi¤ince yararlanmay› 

zorunlu k›lar. Bu yaklafl›m, Meddah Aflki, 

Ya¤c› ‹zzet, Meddah Suriri ile Erol 

Günayd›n, Ferhan fiensoy, Cem Y›lmaz, 

Beyaz ve belki de Mehmet Ali Erbil’i ayn› 

gelene¤in farkl› ba¤lamlardaki temsilcileri 

olarak kabul etmeyi ve araflt›rmay› 

gerektirir. 

40 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Özetle belirtilen bu yaklafl›mdan 

hareketle bu çal›flmada, Türk anlat› ve 

gösterim gelene¤inin süreklili¤i, Özay 

Gönlüm örneklemesinden hareketle ortaya 

konulmaya çal›fl›lacakt›r. 1 Mart 

2000 tarihinde bu dünyadan ayr›lan 

Özay Gönlüm ve yaratt›klar› bilhassa 

afl›k tarz› kültür gelene¤inin halk hikayecili¤i 

ile Türk tiyatro gelene¤inin meddahl›k 

alan›ndaki verilerinden hareketle 

de¤erlendirilecektir. 

I.Türk anlat›m-gösterim gelene- 

¤i ba¤lam›nda yarat›c›-gösterimci 

ve araflt›rmac› kimli¤in oluflumu: 

Nas›l ki 19.as›r yaz›l› kültür gelene- 

¤i afl›klar› ve meddahlar› etkilemiflse, 

özellikle 1930’lu y›llardan itibaren radyo, 

1950 ve 1960’l› y›llardan itibaren de 

plak, kaset ve televizyon gibi ses ve görüntü 

kay›t ve yay›n teknolojilerinin yaratt›¤› 

elektronik kültür ortam› da afl›kl›k 

ve meddahl›k geleneklerinde de¤iflimlere 

ve dönüflümlere sebep olmufllard›r. 

Sözlü kültür ortam›nda ampirik yöntemlerle 

ö¤renilen, yarat›lan ve icra edilen 

bu gelenekler, resmi yaz›l› kültür ortamlar›nda 

ve yüz yüze iletiflimin ortadan 

kalkt›¤› elektronik kültür ortam›nda 

yarat›l›p icra edilir hale gelmifltir. Nitekim 

Özkul Çobano¤lu da, Afl›k tarz› 

kültür gelene¤i ve destan türü ba¤lam›nda 

birincil sözlü kültür, yaz›l› kültür 

ve ikincil sözlü kültür(elektronik kültür) 

ortamlar›n›n etkilerini inceledi¤i çal›flmas›nda, 

de¤iflen kültür ortam›na göre 

afl›klar›n yetiflmelerinde de farkl›laflmalar 

meydana geldi¤ini vurgulam›flt›r 

(Çobano¤lu 2000: 237). ‹flte Özay Gönlüm, 

Türk anlat› ve gösterim gelene¤inde 

böyle köklü de¤iflimlerin yafland›¤› 

bir dönemde yetiflmifltir. 

Afl›klar›n yetiflmelerinde usta-ç›rak 

iliflkisi önemli bir yer tutar. Afl›k aday›, 

çok kere usta bir afl›¤›n yan›na ç›rak girerek, 

afl›kl›k gelene¤inin gereklerini(saz 

çalma, at›flma, muamma çözme, 

do¤açlama deyifl söyleme vb.) ve repertuvar›n› 

saz ve söz meclislerinde ö¤renir. 

Özay Gönlüm, 1940 y›l›nda afl›k tarz› 

kültür gelene¤inin devam ettirildi¤i bir 

bölge olan, Erzincan/Tercan’da dünyaya 

gelmifltir. Ancak, do¤umundan birkaç ay 

sonra Denizli’ye ailesiyle birlikte göç 

eden Özay Gönlüm’ün sanat yaflam›nda, 

Tercan önemli bir iflgal etmemifltir. Bununla 

birlikte, babas›n›n ilerki yafllarda 

Özay Gönlüm’ü saz ve söz ustal›¤› yolunda 

desteklemesinde belki de Tercan’›n 

bir etkisi olabilir. Nitekim ilerde o¤lunun 

yapt›¤› derleme çal›flmalar›na kaynak 

kifli olarak katk›da bulunmas›, baba 

Ahmet Gönlüm’ün geleneksel Türk müzi¤ine 

vak›f oldu¤unu ortaya koymaktad›r. 

Onun yetiflmesinde sözlü kültür gelene¤inden 

çok “yaz›l› kültür gelene¤i, 

özellikle örgün müzik e¤itimi ile elektronik 

kültür ortam›”n›n etkili oldu¤u görülmektedir. 

Özay Gönlüm’ün 26 yafl›na 

kadar yaflad›¤› yerler olan Denizli, Afyon 

ve Kütahya illeri, bilhassa afl›k tarz› kültür 

gelene¤inin, Do¤u Anadolu’dakinin 

aksine pek canl› olmad›¤› yörelerdir. Bu 

yerleflim birimleri, Sivas gibi ne afl›klar 

yata¤›, ne de Erzurum’daki gibi afl›klar›n 

at›flmalar düzenledi¤i kahvehanelerin 

bulundu¤u yerlerdir. 

Babas›n›n hediyesi olan ve yaflam›n›n 

sonuna kadar elinden düflürmedi¤i 

belirtilen a¤›z armonikas›, Özay Gönlüm’ün 

ilk müzik aletidir. Denizli’de ortaokulda 

okurken müzik ö¤retmeninin 

teflvikiyle (keza o dönemde özellikle flehirlerdeki 

orta ö¤retim programlar›ndaki 

müzik derslerinde mandolin kullan›lmaktayd›) 

mandolin çalmaya bafllam›flt›r. 

Gönlüm’ün geleneksel Türk çalg›s› 

Millî Folklor 41

a¤lama ile tan›flmas› ise kendi merak› 

ile lise ö¤renimi s›ras›nda gerçekleflir. 

Özay Gönlüm’ün ba¤lama çalmay› her 

hangi bir ustadan de¤il, kendi çabalar›yla 

ö¤rendi¤i belirtilmifltir. Rock and 

Roll’un moda oldu¤u ve Elvis Presley’in 

bütün dünya gençli¤ini etkiledi¤i bir dönemde, 

elinde ba¤lamas›yla ‹stanbul’a 

gitmifl, Sebahattin Yaflar(2000: 20)’›n 

ifadesiyle “ba¤lama sevdal›s›” bu genç, 

saz›yla ‹ngilizce flark›lar dahi söylemifltir. 

Bu durum, belki de Özay Gönlüm’ün 

Türk anlat›m ve gösterim gelene¤indeki 

de¤iflimci özelli¤ini ortaya koyan ilk uygulamalardan 

biridir. Lise y›llar›ndaki(1956) 

bu ‹stanbul seyahati, orada bir 

organizatörden ifl teklifi alarak sahneye 

ç›kmas› ve iki ay süre ile çeflitli aç›k hava 

konserlerine kat›lmas›, Gönlüm’e sanatç› 

kiflili¤ini gelifltirme ve de¤erlendirme 

f›rsat› vermifltir. Çobano¤lu, bu tür 

konserleri, afl›klar›n elektronik kültür 

ortam›yla tan›flmalar› olarak kabul eder 

(Çobano¤lu 2000: 238). Ayn› y›l içinde 

TRT’de Yurttan Sesler’in kurucusu Muzaffer 

Sar›sözen’le tan›flmas› ve misafir 

sanatç› olarak radyo programlar›na kat›lmas›, 

Özay Gönlüm’ün 34 y›ll›k 

TRT’deki yaflam›n›n da bafllang›c› olmufltur. 

TRT ve 1966 y›l›ndan itibaren “yetiflmifl 

saz sanatç›s›” olarak yer ald›¤› 

Yurttan Sesler Korosu, Özay Gönlüm 

için genelde afl›k tarz› kültür ve geleneksel 

tiyatro geleneklerini, özelde ise halk 

hikayecili¤i ve meddahl›k geleneklerini 

ö¤rendi¤i ve araflt›rd›¤› bir “okul” ifllevini 

görmüfltür. Buradaki programlara kat›lan 

afl›klar ile son dönem hikayeci afl›k 

ve meddahlar›ndan, Türk anlat›m ve 

gösterim gelene¤ini aç›klayan kurum içi 

kurslardan, bilhassa Ankara Radyosu’nun 

di¤er imkanlar›ndan(repertuvar, 

Y›l: 14 Say›: 53 

derleme ve kay›t çal›flmalar›, gerekli kiflilerle 

tan›flma ve tan›nma vb.) yararlanan 

Özay Gönlüm, Türk kültürü ve dolay›s›yla 

Türk anlat›m-gösterim gelene¤iyle 

ilgili alt-yap› eksikliklerini gidermifltir. 

Gönlüm’ün kendi teflebbüsleriyle 

Anadolu’da 2000 civar›nda köyü dolaflmas› 

ve buralarda kat›ld›¤› saz ve söz 

meclislerindeki afl›klardan, hikayeci 

afl›klardan, türkü yakanlardan derlemeler 

yapmas›, O’nun müzik bilgi ve tecrübesinin 

de temelini oluflturdu¤u ifade 

edilmifltir(Yaflar 2000: 21). Bu derleme 

döneminde Gönlüm, Anadolu’daki afl›k 

tarz› kültür gelene¤inin repertuvar›n›, 

makamlar›n›, saz çalma(Örne¤in, fielpe 

tekni¤ini), icra ve hikaye anlatma tekniklerini, 

a¤›zlar›(bilhassa Ege ve Denizli 

yöresi), özetle sahay› ve gelene¤i tan›ma, 

inceleme ve özümseme imkan› bulmufltur. 

Çeflitli kurumlar bünyesinde yap›lan 

s›navlarda seçici kurul üyeli¤i ile repertuvar 

kurulu üyelikleri (TRT Türk 

Halk Müzi¤i Repertuvar Kurulu Üyeli¤i, 

Kültür Bakanl›¤› HAGEM Repertuvar 

Kurulu Üyeli¤i) yapmas› Özay Gönlüm’ün 

geleneksel kültür ve müzik alan›nda 

yetkinleflmesini sa¤lam›flt›r. Gerek 

TRT ve gerekse Kültür Bakanl›¤›’na 

ba¤l› ve Türkiye’de halk kültürü konusunu 

uzmanl›k alan› olarak seçmifl tek 

resmi kurum olan HAGEM’in Türk anlat› 

ve gösterim gelenekleriyle ilgili genifl 

arflivlere sahip olmalar›, Gönlüm’ün 

Türk kültür gelene¤ini yak›ndan tan›mas›n› 

ve araflt›rmas›n› sa¤lam›flt›r. Yine 

bu kurumlarda halk kültürü sahas›n›n 

uzmanlar›yla tan›flmas› ve ortak çal›flma 

ortamlar›n› paylaflmas› da, O’nun 

geleneksel kültür konusunda bilinçlenmesine 

yard›mc› olmufltur. 

42 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Sonuç olarak Özay Gönlüm, birincil 

sözlü kültür ortam›nda yarat›lan ve icra 

edilen bu anlat›m ve gösterim geleneklerini, 

yaz›l› ve elektronik kültür ortamlar›nda 

tan›m›fl, araflt›rm›fl ve yine bu geleneklerden 

hareketle elektronik kültür 

ortam›nda sergiledi¤i ürünlerini meydana 

getirmifltir. 

II.‹cra/Gösterim: 

Afl›k tarz› kültür gelene¤i ve meddahl›k 

gelenekleri, birincil sözlü kültür 

ortam›nda yarat›l›p yayg›nl›k kazanan 

Türk kültür gelenekleridir. Bu geleneklerin 

yarat›ld›¤› ve yaflat›ld›¤› bafll›ca 

eril nitelik tafl›yan sosyo-kültürel mekanlar, 

16.as›rdan itibaren Anadolu’da 

yayg›nlaflan kahvehanelerdir. Özellikle 

‹stanbul’da afl›klar, meydan flairleri, semaiciler, 

karagözcüler ve meddahlar ayn› 

kültürel ortamlarda(kahvehanelerde) 

sanatlar›n› icra ettikleri bilinmektedir 

(Kayg›l› 1937). Özay Gönlüm’ün sanat›n› 

icra etti¤i ortamlardan büyük bir bölümünü 

Ankara radyosu ve TRT televizyonu 

stüdyolar›, ses kay›t odalar›(plak ve 

kaset), aç›k ya da kapal› konser mekanlar› 

gibi elektronik kültür ortamlar› 

meydana getirmifltir. O’nun geleneksel 

kültürü elektronik kültür ortam›nda devam 

ettirmesiyle ilgili verileri Sebahattin 

Yaflar makalesinde ayr›nt›lar›yla anlatm›flt›r 

(Yaflar 2000). Örne¤in Özay 

Gönlüm 1973 y›l›ndan itibaren 10 y›l süre 

ile ‹zmir Fuar›’nda sahneye ç›km›fl ve 

sanat›n› icra etmifltir. Yine Özay Gönlüm, 

1973 y›l›ndan bafllamak üzere ç›kard›¤› 

33’lük ve 45’lik plaklar›n say›s›n›n 

k›rka yaklaflt›¤› ve ayn› flekilde bir o 

kadar da piyasaya ç›kan kasedinin bulundu¤u 

belirtilmifltir (Yaflar 2000: 22). 

Bu plak ve kasetlerin Türkiye’nin yan› 

s›ra bilhassa Türklerin yo¤un olarak yaflad›klar› 

Bat› Avrupa’da da çok sat›lma- 

s›, Özay Gönlüm’ün geleneksel kültürün 

icra töre ve ürünlerini elektronik ortamda 

sergilemekteki ustal›¤›n›n›n göstergesi 

olarak alg›lanabilir. Baflta D›fliflleri, 

Kültür ve Turizm Bakanl›klar› olmak 

üzere çeflitli resmi kurumlar›n Güneydo- 

¤u Asya ülkeleri, Okyanusya (Avustralya), 

Orta ve Kuzey Amerika (Amerika 

Birleflik Devletleri, Meksika) Orta Do¤u 

ve Avrupa’n›n pek çok ülkesinde düzenledikleri 

yurtd›fl› gezi ve konserlere sanatç› 

olarak kat›lan Özay Gönlüm, elektronik 

kültür ortam›n›n olanaklar›ndan 

yararlanarak bir taraftan Türk halk müzi¤inin 

ferdi veya anonim örnekleri ile 

Türk anlat›m ve gösterim gelene¤i ba¤lam›nda 

yaratt›klar› ürünleri dünyaya 

tan›tm›fl ve o ülkelerde yaflayan Türklerin 

estetik özlemlerini gidermifl, di¤er 

taraftan da farkl› kültürlerin benzer yarat›lar›n› 

inceleme f›rsat›n› yakalam›flt›r. 

Özay Gönlüm’ün haz›rlay›p sundu¤u, 

1998 y›l›ndan bafllay›p bir y›l kadar süren 

ve Pazartesi geceleri TRT televizyonlar›n›n 

1’ci kanal›ndan canl› ve izleyici 

kat›l›ml› olarak yay›mlanan “Türk Halk 

Müzi¤i ‹stekler” adl› program, Türk izleyicisinin 

en çok ra¤bet etti¤i programlardan 

biri olmufl, bu baflar›s›ndan dolay› 

da Özay Gönlüm’e ‹stanbul Üniversitesi, 

‹letiflim Fakültesi’n taraf›ndan “Y›l›n 

‹letiflimcisi” ödülü verilmifltir. Bu ödül 

asl›nda, Türk anlat›m ve gösterim gelene¤ini 

televizyon gibi elektronik bir ortamda 

baflar›yla sergilemesinin yan›nda, 

özellikle t›pk› afl›k ve meddahlar ile dinleyiciler 

aras›ndaki “s›cak ve samimi” 

iliflkinin bir benzerini, beyaz camlara tafl›maktaki 

veya yüz yüze iletiflimi/sözlü 

kültürün geleneksel iletiflim biçimini oldu¤unca 

yok eden elektronik dünyada 

yaratmaktaki baflar›s›n›n göstergesidir. 

O’nun bu baflar›s›ndan sonra, benzer 

Millî Folklor 43

türdeki istek programlar› TRT ve di¤er 

özel televizyon kanallar›nda yayg›n olarak 

yay›mland›¤› gözlenmifltir. 

Özay Gönlüm’ün yukar›da örneklenen 

elektronik kültür ortamlar›nda, sadece 

saz›yla de¤il, türkü ve anlat›lar›yla, 

canland›rmalar›yla izleyicinin karfl›s›na 

ç›kt›¤› belirlenmifltir. 

Özay Gönlüm’ün Ankara Radyosu’na 

öncelikle “yetiflmifl saz sanatç›l›¤›” 

s›nav›n› kazanarak kat›lmas›, O’nun saz 

çalmadaki ustal›¤›n›n onaylanmas› anlam›n› 

tafl›maktad›r. Bu s›navda kendisinin 

“Avflar Beyleri” gibi m›zrap tekni- 

¤inde ustal›¤› gerektiren türküleri baflar›yla 

çald›¤› ve Muammer Sun(daha önce 

de Muzaffer Sar›sözen) gibi o dönemin 

Ankara Radyosu’ndaki saz ve müzik ustalar›nca/e¤iticilerince 

çok be¤enildi¤i 

belirtilmifltir (Yaflar 2000: 21). Gönlüm, 

uzun süre bu toplulukta saz sanatç›s› 

olarak görev yapm›flt›r. Anadolu’ya yapt›¤› 

araflt›rma gezileri s›ras›nda sanatç›, 

afl›klar›n saz çalma tekniklerini (örne- 

¤in, flelpe tekni¤ini) ö¤renme f›rsat›n› elde 

ederek ustalaflm›flt›r. Özay Gönlüm, 

“cura ve tambura gibi telli çalg›lar›, tezene 

kullanmadan, sa¤ el parmaklar›n›n 

çeflitli hareketleriyle çalma biçimlerinden 

biri; elin, teller üzerinde yukar›dan 

afla¤›ya bir bütün halinde inmesi, afla¤›dan 

yukar›ya parmaklarla telleri k›rkayak 

gibi tarayarak çekilmesi esas›na dayanan 

biçem” olarak aç›klanan flelpe 

(Far. flefl-ber< flefl-berg’den) tekni¤ini 

(Özbek 1998: 171) kullanarak özellikle 

curas›yla yapt›¤› gösterilerle izleyenleri 

kendisine hayran b›rakm›flt›r. Özay 

Gönlüm, saz çalmadaki ustal›¤›n› ve yarat›c›l›¤›n› 

saz adl› geleneksel Türk müzik 

aletini gelifltirmekte de göstermifltir.Gönlüm, 

“tambura, çö¤ür ve cura” adl› 

gelensekteki saz türlerini bir araya ge- 

Y›l: 14 Say›: 53 

tirmifl ve bu güne kadar örne¤ine rastlanmayan 

“üçlü, ama tek parça bir saz” 

yaratm›flt›r. Daha sonra da bu saza halk›n 

önerdi¤i isimlerden biri olan “yaren” 

ad›n› vermifltir. Gönlüm’ün saz›na “dostlar, 

arkadafl, yak›n, dost” (Türk Dil Kurumu 

1988: 1599), çok kere de “sohbet ve 

e¤lence toplant›s›” anlam›na gelen ve 

Türk sosyo-kültürel yaflam›nda uzun süre 

önemli ifllevler yüklenmifl bulunan bir 

kurumun ad› olan (Tezcan 1989 ve Er 

1988) “yaren”i seçmesi, O’nun geleneksel 

“saz ve söz meclisleri” konusundaki bilinçli 

tavr›n›n bir di¤er göstergesi olarak 

alg›lanmal›d›r. Ayr›ca, böyle bir yaratma 

eyleminin y›llard›r sözlü gelenekte saz 

ustalar› olarak kabul edilen afl›klarca 

gerçeklefltirilmemifl olmas› da, dikkat 

çekici bir di¤er konudur. Belki de bu ba¤lamda, 

afl›klar›n gelenek yarat›c›l›¤›n› 

yeniden sorgulamak gerekecektir. Özay 

Gönlüm’ün bu yarat›m›, gösterimlerin 

müzikalite aç›s›ndan zenginleflmesini 

sa¤lam›flt›r. Çok kere zaman ve mekan 

s›n›rlamalar›na tabi olmayan Özay Gönlüm’ün 

elektronik ortamlardaki bu icralar› 

sayesinde izleyici, geleneksel Türk 

sazlar›n› ses ve görüntüleriyle tan›ma ve 

sevme olana¤› yakalam›flt›r. Bu aç›dan 

bak›ld›¤›nda Özay Gönlüm, icralar›yla 

yeni nesillere Afl›kl›k gelene¤inin ya da 

bu gelenekte yer alan unsurlar›n aktar›lmas›n› 

sa¤lam›flt›r. 

Özay Gönlüm Ankara Radyosu’nda 

saz sanatç›s› olarak göreve bafllamakla 

birlikte, daima halk müzi¤i örneklerini 

çal›p söyleyen bir sanatç› kimli¤ine sahip 

olmufltur. On alt› yafl›nda Mustafa 

Sar›sözen’in daveti üzerine Ankara Radyosu’ndaki 

Yurttan Sesler program›na 

“misafir sanatç›” olarak kat›ld›¤› ilk dönemden 

beri, Özay Gönlüm saz› ve sesiyle 

birlikte var olmufltur. Ayn› flekilde An- 

44 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

kara Radyosu yetiflmifl saz sanatç›l›¤› s›nav›nda 

da Avflar Beyleri gibi türküleri 

kendine özgü sesiyle söyleyerek jüriyi etkilemifltir. 

Özetle, profesyonel meslek 

yaflam›na, di¤er arkadafllar›n›n aksine, 

sadece saz sanatç›s› olarak de¤il, saz, söz 

ve icra ustas› olarak bafllam›flt›r. Gönlüm, 

toplu saz çalma ve türkü söyleme 

gelene¤inin hakim oldu¤u Yurttan Sesler 

gibi bir toplulu¤un içinde dahi saz› ve 

sesiyle öne ç›kmay› baflarabilmifltir. 

Özay Gönlüm Anadolu’ya yapt›¤› 

araflt›rma gezilerinde pek çok türküyü 

öyküleriyle birlikte derlemifl ve notaya 

geçirmifltir, daha sonra da kendine özgü 

edas›yla bu türküleri elektronik kültür 

ortamlar›nda seslendirmifltir. Bu derlemelerden 

bir bölümünü TRT Türk Halk 

Müzi¤i Repertuvar›’na vermekle birlikte 

büyük bir bölümünün flahsi arflivinde oldu¤u 

belirtilmifltir. TRT Türk Halk Müzi¤i 

Repertuvar Kitab›’ndaki afla¤›da adlar› 

verilen 37 türkünün (k›r›k havan›n) 

derlenmesinde(Afyon, Ayd›n, Burdur, 

Denizli, kütahya, Mu¤la yörelerinden) 

ve notaya al›nmas›nda eme¤i bulundu- 

¤u, yine afla¤›da adlar› belirtilen ve tamam› 

Denizli yöresine ait türkülerin ise 

kaynak kiflisi oldu¤u kaydedilmifltir. Bu 

türkülerin büyük bir bölümü ay›rt edici 

söyleyifl tarz› yüzünden Özay Gönlüm ile 

adeta özdeflleflmifltir. Nitekim TRT Türk 

Halk Müzi¤i sanatç›lar›n›n, icra üslubuna 

olan sayg›lar›ndan dolay› bu türküleri 

Gönlüm’den izin almadan söylemedikleri 

ifade edilmifltir (Yaflar 2000: 24): 

Derledi¤i, Notaya Ald›¤› ve Saz› ve 

Diliyle Seslendirdi¤i Türkülerden Baz›lar›: 

Duman› da vard›r flu da¤lar›n bafl›nda/ 

Cemile’nin gezdi¤i da¤lar mefleli/ 

Desti içinde bekmez/ Elindedir ba¤lama/ 

Osman’›m›n mendili saman sar›- 

s› (Kaynak kiflisi Özay Gönlüm’ün babas› 

Ahmet Gönlüm)/ Moymulun alt›ndan 

gelip geçersin... 

Kaynak Kiflisi Oldu¤u Türküler: 

Zobalar›nda guru mefle yan›yor/ 

Tellidir yavrum tellidir (Denizli’nin Horozlar›; 

Veli Ac›maz ile birlikte)/ Evlerinin 

önü bulgur kazan›/ Kara üzüm salk›m›, 

benim yarim sakl› m›?/ Yavefl yavefl 

esen seher yeli mi?/ Uzad›m gam›fl 

oldum/ Et ald›m elim ya¤l›. 

Çal›flma arkadafl› ve yak›n dostu 

Sebahattin Yaflar(2000:23) “çal›p söyledi¤i 

Ege türküleri kadar; taklit kabiliyeti, 

flovmenli¤i, anlatt›¤› türkü hikayeleri 

ve f›kralar, Denizli a¤z›n› kullanmaktaki 

ustal›¤› ile bir Özay Gönlüm geldi geçti 

bu dünyadan” derken, özellikle Özay 

Gönlüm’ün canland›rma yetene¤ine vurgu 

yapm›flt›r. Ankara Radyosu’na girmeden 

önce bir süre M.E.B. Film, Radyo, 

Televizyon Merkezi’nde seslendirmeler 

yapmas›, icralar›nda ses inifl ve ç›k›fllar›n› 

etkili bir flekilde kullanmas›, Denizli 

a¤z› ile yaratt›¤› gösterimler (taklit, türkü 

icras›, Nine’nin mektuplar› tiplemesi 

ve türkü öyküleri ile f›kra anlat›mlar›, 

atasözü, deyim ve mahalli terimlerle 

süslü konuflma üslubu), Maliye Bakanl›- 

¤›’n›n televizyon için haz›rlad›¤› KDV 

reklam›nda ve radyo tiyatrolar›nda rol 

almas›, çiftçilere ve çocuklara yönelik 

radyo ve televizyon programlar›ndaki 

katk›lar›, Özay Gönlüm’ün dramatizasyon 

yetene¤ini ortaya koyan, elektronik 

kültür ortamlar›n›n hikayeci afl›¤› ve 

meddah› olarak kabul edilmesini sa¤layacak 

delillerden birkaç›d›r. 

O’nun bütün bu canland›rma ve tiplemelerini, 

Türk kültürünün geleneksel 

anlat›m ve gösterim geleneklerinden elde 

etti¤i unsurlar üzerine kurdu¤u görülür. 

Yukar›da bir bölümü aç›klanan çaba 

Millî Folklor 45

ve faaliyetlerinin sonucu olarak Özay 

Gönlüm, geleneksel kültürün özellikle 

iletiflim ve dolay›s›yla icra gelenekleri 

hakk›nda genifl bir bilgiye sahip olmufl 

ve geleneksel icra temelli kendi gösterim 

üslubunu oluflturmufltur. Türküleri ve 

türkülerin öykülerini yöresel a¤›z özellikleriyle, 

bilhassa da Denizli yöresi a¤z› 

ile icra etmesi, Özay Gönlüm’ün Türk 

halk› taraf›ndan tan›nmas›n› ve sevilmesini 

sa¤lam›flt›r. 

Canland›rman›n ses boyutunun d›fl›nda, 

hareket boyutunda da Gönlüm’ün 

titizlik gösterdi¤i görülür. Dramatik veya 

müzik icras› temelli gösterimlerinde 

Gönlüm, yerel tav›r ve davran›fllara sad›k 

kalm›flt›r. Farkl› bir ba¤lamda 

(elektronik bir ortamda) kendisi gibi konuflan 

ve davranan, türküler söyleyen 

biriyle karfl›laflan halk, O’nu ba¤r›na 

basm›flt›r. Gönlüm’ün plak ve kasetlerinin 

bilhassa yurt d›fl›ndaki (özellikle Almanya) 

Türkler aras›nda ra¤bet görmesi, 

bir bak›ma Gönlüm’ün bilinçli olarak 

oluflturdu¤u icra tekni¤inden kaynaklanm›flt›r. 

Gönlüm bu özelli¤ini, sadece 

radyo, plak, kaset gibi iflitme temelli iletiflim 

araçlar›n›n yaratt›¤› ortam›n yerini 

televizyon gibi görsel-iflitsel bir arac›n 

elektronik ba¤lam›na b›rakmas›yla birlikte 

daha etkili bir flekilde ortaya koyma 

f›rsat›n› yakalam›flt›r. Gönlüm’ün”ey 

benim fistan›m›n yamas›, torunlar›n has›, 

ince sezgilim, datl› ezgilim, gara yazg›l›m, 

eli tüfeklim, demir yüreklim, nass›n 

bakim, iyi min leen?” fleklindeki icra 

aç›l›fl kal›b›n› ifliten Türk insan›, kendini 

O’nun gösterimine kapt›rmaktan alamam›flt›r. 

Hele bir de bu hitap kal›b›, 

gurbette (yurt içi veya d›fl›nda) iflitilince, 

daha bir etkili hale gelmifltir. Gönlüm’ün 

bu sözleriyle kederlenen izleyici ve dinleyici, 

“erkek g›sm› eflfle¤inden, gar› g›sm› 

Y›l: 14 Say›: 53 

döflfle¤inden belli olur; gad›n g›sm›na 

gö¤de dü¤ün vaa demifllee, gö¤e merdiven 

dayameye gakm›fl;...donunu mu sats›n 

a gahbe anal› cav›r” ara söz kal›plar›yla 

da kahkaha atmaktan kendini alamam›flt›r. 

Denizli yöresinde e¤itimi tamamlay›p 

yine o yörede ö¤retmenlik yapm›fl 

olan Mehmet Y›lmaz’›n gördükleri ve yaflad›klar›n› 

kurgulayarak oluflturdu¤u 

Umman Nine’nin Mektuplar› adl› eserinin 

Denizli’de 1964 y›l›nda yay›mlanmas› 

(Yurt Ansiklopedisi 1982: 2208), Özay 

Gönlüm’ün sanat yaflam›nda önemli bir 

yere sahiptir. Gönlüm bu kitaptan hareketle, 

daha sonra kendisinin tüm Türkiye 

ve yurt d›fl›nda tan›nmas›na da katk› 

sa¤layacak olan Nine’nin Mektuplar› tiplemesini 

yaratm›fl, di¤er bir deyiflle edebi 

bir metni, müzik/türkü ile birlefltirerek 

farkl› bir kültür ortam›nda (elektronik 

kültür ortam›nda) adeta yeniden yaratm›fl, 

canland›rm›fl ve sahneye koymufltur. 

Ayn› flekilde yaz›l› metinden sözel 

anlat›m-gösterim yaratma tekni¤i, 

hikayeci afl›klar ve meddahlar(Moran 

1983: 34-38 vd.; Nutku 1999: 60) taraf›ndan 

da kullan›lm›flt›r. Gönlüm’ün bu yaratma-icra 

tekni¤ini devam ettirdi¤i görülür. 

Nine’nin Mektuplar› tiplemesi 

müstakil bir araflt›rmay› gerektirmekle 

birlikte, burada Gönlüm’ün geleneksel 

anlat› ve gösterim sistemi ile ba¤lar›n› 

ya da bu gelenekler temelinde farkl› bir 

ba¤lamda yarat›lan örneklerini göstermek 

amac›yla afla¤›daki de¤erlendirmelerin 

yap›lmas› gereklidir. 

Özay Gönlüm’un bu tiplemesi, “hayat› 

seven, güçlüklerden y›lmayan, hoflgörülü, 

85 yafllar›nda, ümmi ama arif, 

çevresinde olup bitenlerin fark›nda, sa¤duyulu, 

askerdeki torunundan baflka 

kimsesi olmayan, Ege’nin bir köyünde 

46 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

yaflayan sevimli bir Anadolu kad›n›” (Yaflar 

2000: 23) Umman Nine’nin torununa 

yazd›¤› 25 mektuptan oluflmaktad›r. 

Umman Nine, Dede Korkut’un 20. asr›n 

son çeyre¤indeki Anadolu temsilcisi gibidir. 

Dede Korkut alt›-yedi yüzy›l öncesi 

O¤uzlar›n bilge kiflisi iken, Umman Nine, 

baz› özellikleri de¤ifliklik gösterse de, 

son yüzy›l›n bilge kiflisidir. O, toplumsal 

sa¤duyunun ve ortak düflüncenin temsilcisi 

olan bir tiptir. Dede Korkut ile Umman 

Nine’nin tipolojilerinin yan›nda Dede 

Korkut Hikayeleri ile Nine’nin Mektuplar› 

aras›nda da benzerlikler bulundu¤u 

görülmektedir. Unutulmamas› gereken 

her iki (biri sözlü iken metne dönüfltürülmüfl 

ve buna ra¤men sözlü olma 

özelli¤ini yitirmemifl, di¤eri yaz›l› metinken 

ikincil sözel kültür ortam›nda söze 

dönüfltürülmüfl) metnin de farkl› ba¤lamlardaki 

dinleyici ve izleyicilerinin 

karfl›s›nda, ilki ismi bilinmeyen bir ozan, 

ikincisi de Özay Gönlüm adl› “elektronik 

kültür ortam› ozan›” taraf›ndan gösterim 

halinde dönüfltürüldü¤üdür. Bu ba¤lam 

veya kültür ortam› farkl›l›klar›na 

karfl›n, icra edilen ve seci karakteri tafl›yan 

bu metinler, Türk anlat› ve gösterim 

gelene¤inin farkl› dönemlerindeki örnekleridir. 

Birinci sözlü kültür ortam›n›n 

bu destans› hikayelerinden, yaz›l› ve 

daha sonra Gönlüm’ün icralar›yla elektronik 

kültür ortam›na tafl›nan Nine’nin 

Mektuplar›’na uzanan süreçte, Türk anlat› 

ve gösterim gelene¤i hikayeci afl›klar 

ve meddahlar taraf›ndan yaflat›lm›fl ve 

aktar›lm›flt›r. Yine burada, “Orta Asya 

Türk göçebe topluluklar›nda, daha sonraki 

Türk anlat› ve gösteri ustalar›n›n 

atas› kabul edilen flamanlar›n hikayeleri 

anlatmak yerine ses-hareket-müzikdans 

unsurlar›n› kullanarak canland›rd›klar› 

hat›rlanmal›d›r (Nutku 1999: 57- 

58). Bu nedenle de Nine’nin Mektuplar›, 

yerine göre Dede Korkut Hikayeleri’ndeki 

epik(Umman Nine’nin K›br›s Bar›fl 

Harekat› ile ilgili mektuplar›nda oldu¤u 

gibi), yerine göre afl›k hikayelerindeki lirik 

ve yerine göre de meddah hikayelerindeki 

gerçekçi üslubu oluflturan unsurlar› 

içermektedir. 

W. Ong, birinci sözlü kültür ortam›nda 

söylemi ve düflünceyi sözel kal›plar›n 

oluflturdu¤unu ve bu kal›plar›n 

bafll›calar›n›n da atasözleri ve deyimler 

oldu¤unu belirtmifltir(Ong 1995: 50 vd.). 

Geleneksel bilgi depolama ve aktar›m 

araçlar› olarak ifllev gören bu sözel kal›plar, 

ayn› zamanda Türk kültüründe 

oldu¤u gibi, geleneksel anlat› ve gösterim 

ürünlerinin de esas›n› meydana getirir. 

Tekrarlanan bu kal›plar bir taraftan 

anlat› ve gösterime ritim kazand›r›rken, 

di¤er taraftan icra ortam›nda icrac› 

ile dinleyici aras›ndaki istendik iletiflimin 

oluflmas›na ve devam ettirilmesine 

de katk› sa¤lar. Ozanlardan afl›klara ve 

meddahlara aktar›lan bu kal›plardan 

oluflan anlat› tekni¤i, Özay Gönlüm’ün 

Nine’nin Mektuplar› tiplemesinde de yaflat›lmaya 

devam etmektedir. Dede Korkut 

Hikayeleri’nin bilhassa Girifl bölümündeki 

“Allah Allah dimeyinçe ifller 

onmaz, kadir Tanr› virmeyinçe er bay›maz. 

Ezelden yaz›lmasa kul bafl›na kaza 

gelmez..., yad o¤ul› saklama¤-ile o¤ul olmaz, 

böyüyende salur gider, gördüm dimez. 

Kül depeçük olmaz, güyegü o¤ul olmaz...” 

ile bafllay›p “Yapa yapa karlar 

ya¤sa yaza kalmaz, yapa¤ulu gökçe çemen 

güze kalmaz. Eski panbuk biz olmaz, 

kar› düflmen dost olmaz...”(Ergin1989: 

73-74) ile devam eden ve atasözlerinden 

oluflan sözel kal›plara dayal› 

anlat› tekni¤i, 20.as›r afl›klar›ndan fievki 

Hal›c›’n›n hikayelerinde “Gö¤ yerde 

Millî Folklor 47

osdan olmaz ba¤ olmaz, ba¤ olsa da 

meyve verip ta¤ olmaz, çöpten tepe olmaz, 

külden ta¤ olmaz...Ça¤r›lan yere 

erinme, ça¤r›lmayan yere görünme... Elden 

o¤ul külden tepe olmaz...G›z› öz bafl›na 

goysan ya çalg›c›ya gider ya ça¤›r›c›ya”(Cemilo¤lu 

2001: 52) fleklinde ortaya 

ç›kar. Bu anlat› tekni¤inin Özay Gönlüm’ün 

Nine’nin Mektuplar›’nda “...Ne 

derler köpek nenecek takkeyi, tingirderken 

düflürüverir, deye bi laf vard›r...Hani 

öyle derler, erkek g›sm› eflfle¤inden gar› 

g›sm› döflfle¤inden belli olur deye bi laf 

vard›r...hani öyle derler, ya¤mur ya¤d›ktan 

sonra ekilen dar›dan, gocas›ndan 

sonra galkan gar›dan hay›r ç›kmaz deye...Hani 

öyle derler, gar› g›sm›na gökte 

dü¤ün vaa dersen merdiven dayay›p da 

ç›kmaya galkam›fl ya...” fleklinde varl›¤›n› 

devam ettirdi¤i görülür. 

Cemilo¤lu “canland›rmaya dayal› 

gösteri sanat›” olarak tan›mlad›¤› halk 

hikayesi icras›nda “yerel a¤›z özellikleri 

ile kelime ve deyimler, eksiltili cümleler 

ve devrik cümle yap›lar›, ses düflmeleri” 

gibi dilsel unsurlar›n yan›nda “diyalogla 

anlat›m”›n önemini vurgular(Cemilo¤lu 

2001: 43-56).Özay Gönlüm, t›pk› afl›klar 

ve meddahlar (meddahlar›n gösterimlerinde 

tiplemeleri yaparken özellikle 

dil/konuflma unsurlar›n› kulland›klar› 

burada hat›rlanmal›d›r) gibi yöresel a¤›z 

özellikleri (Denizli/Ege yöresi a¤z›) ve di- 

¤er dilsel unsurlar›, tiplemelerinde ve 

gösterimlerinde baflar›yla kullanm›flt›r. 

Nine’nin Mektuplar›, bu yerel dil yap› ve 

unsurlar›yla doludur: 

“Yavr›m, geçennerde Bekir Day›’ngile 

u¤rad›m, ötüden beriden epey gonufltuk. 

Bekir Day›’n›n g›z› Afla vaa ya. 

Afla’ya eski köylü Memifl’in Veli A¤a dünürlü¤e 

gelmifllee. Onnar zaten evelden 

duyar›z iflleri miflleri biflirmifllee ya. Ney- 

Y›l: 14 Say›: 53 

se gari, dü¤ünleri olcek diye bekleyoz, 

bekleyoz ya bi haber geldi ki, Afla’n›n bubas› 

Bekir Day›’n beflbin lira bafll›k vermessen 

veemecen deyomufl, Veli Agbene. 

Befl bin lira bafll›¤› needen bulsun Veli 

A¤ben. Donunu mu sats›n a gahbe anal› 

cav›r. Bekir Day›’n› deyon, hani olcek mi 

sen önden flööle olcek bööle olcek deyi gari 

demedin, sonnadan öyle mi olur a yavr›m. 

Üstelik de g›z bubas›n›n a¤z›na bak›yomufl. 

Vermessen paray› varmeycen 

deyomufl. Bunu bak gari yedi¤ine. Len 

önden sen iflleri biflir, Veli’ynen deyom cilvelefl, 

g›d›klefl, ondan soona flöyle olcek, 

böyle olcek, heç olu mu a cav›r...” 

Türk anlat› ve gösterim gelene¤inde 

naz›m ve nesir birlikteli¤i, Özay Gönlüm’ün 

icralar›n›nda yer alan geleneksel 

bir özelliktir. Bu anlat› ve gösteri gelene- 

¤ini oluflturan unsurlar, Özay Gönlüm’ün 

mektup formunda elektronik 

kültür ortam›na aktar›larak yaflat›lmaya 

devam etmifltir. Gönlüm, mektuplar›n 

kurgusunu genellikle metnin sonunda 

söyledi¤i türküleri göz önünde tutarak 

yapm›flt›r. Afl›k hikayecili¤inde de “türkülü 

hikaye icras›” önemli bir yer tuttu- 

¤u göz önünde tutulursa, Gönlüm’ün yarat›c›l›¤›nda 

geleneksel unsurlar›n etkisi 

bir kez daha ortaya ç›kmaktad›r. O türküleri 

ve bu türkülerin öykülerini organik 

bir kurgu bütünlü¤ü içinde ve mektup 

formunda icra etmifltir. Çöz de al 

Mustafa Ali adl› türküyü, “s›¤›r çoban› 

eflinin dansetme düflkünlü¤ü” üzerine 

kurgulad›¤› metin ile birlikte seslendirmifltir. 

Secili bir karektere sahip nesir/anlat›/öykü 

bölümleri icran›n birinci 

bölümünü, naz›m/türkü bölümü ise icran›n 

ikinci ve son bölümünü oluflturmufltur. 

Anlat› bölümü, afla¤›da örnekleri verildi¤i 

üzere, Özay Gönlüm’ün seyirciye 

ve Nine’nin askerdeki torununa hitab›n› 

48 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

içeren söz kal›plar›ndan meydana gelmifltir. 

Hikayeci afl›klar›n icralar›n›n 

“Efendim, olsun demimiz, olmas›n gemimiz, 

hay›ra dönsün serencemimiz. Deyiller 

ki...; Raviyan-› flirin, nak›lan-› asar 

flöyle rivayet ve bu yüzden de hikayet 

ederler ki, geçmifl zaman ve eski günlerde...(Alptekin 

1997:12); Efendim, seyri 

meflgulat, vasfi hikayet, zevk ile söhbet, 

bir melek sifat. Haki pay›n›za izzeti iltifatla 

verdi¤im gine Isfahan flehri. fiah 

Abbas’a ba¤l›d› bu hikaye...(Cemilo¤lu 

2001: 48)” fleklindeki ve meddahlar›n 

“‹stanbul’da, fatih’te, Fethiye civar›nda 

Hasan Efendi nam›nda bir zat. ‹sim isme, 

cisim cisme, semt semte benzer. Geçmifl 

zaman söylenir. Yalan, gerçek vakit 

geçer demifller...(Nutku 1997: 62-63)” 

fleklindeki anlat›/gösterim bafllang›ç kal›plar› 

ile Özay Gönlüm’ün gösterim bafllang›ç 

kal›plar›, ayn› anlat›-gösterim gelene¤inin 

farkl› ba¤lamlardaki örnekleridir. 

Özay Gönlüm’ün dinleyici veya izleyiciye 

hitab› ile ilgili icra bafllang›ç kal›b›: 

“Merhaba, sevgiler, sayg›lar hepinize. 

Sizlerle Ege yöresine uzanal›m flöyle. 

Bir köyde konuk olal›m bir nineye. Bir 

nine var orda yaflayan, o köylüklerden 

birinde. Seksen yafl›nda. Kimi kimsesi 

yok bir torunundan baflka. Torunu askerde, 

Ahmet. Mektuplar yaz›yor torununa, 

nine. Mektuplar geliyor torunundan nineye. 

Bu mektuplardan...’cisi(örne¤in 

kincisi) bizim de elimize geçti. Dilerseniz, 

sizlerle neler söylüyor, ne flekilde söylüyor, 

okuyal›m beraber:” 

(Bu bölümden sonra, mektubun giriflini 

oluflturan ve afla¤›da örnekleri verilen 

Nine’nin hitaplar› icran›n geliflmesini 

sa¤lamaktad›r.) 

Umman Nine’nin torununa yazd›¤› 

mektuplar›n hitap bölümlerinden örnekler: 

“Ey benim umudumun gandili, gözyafl›m›n 

mendili, da¤dan bay›rdan afl›rmad›¤›m, 

dilden gönülden düflürmedi- 

¤im, türküynen yörüttü¤üm, duaynan 

böyüttü¤üm, gardan g›fldan gay›rd›¤›m, 

bazlamaynan doyurdu¤um, tarlada topra¤›m, 

a¤açta yapra¤›m, bi denem, yavr›m 

benim, nass›n bakem, iyi min len ? 

Ben ninenden sorarsan, flükürler ›rabb›ma 

iyiyim. Senden baflga hiç bi tasam 

yok.” 

“Ey benim can› gönülden, gursa¤›m›n 

incisi, gözümün zencisi, g›ymatl›m, 

ç›lba¤›m, ba¤r› yan›¤›m, yitimim, elimin 

asas›, gönlümün tasas›, evlerin yak›fl›¤›, 

g›zlar›n afl›¤›, çorbam›n gafl›¤›, bi danem 

nass›n bakem iyi misin len?” 

Torununun ninesine yazd›¤› mektubun 

girifl bölümü: 

“Ey benim datl› sözlü, nur yüzlü, elleri 

havada, dilleri duada, param pulum, 

unum bulgurum, al bi gülüm, 

goc’anam, bir denem, ninem benim nass›n 

bakem eyi min g›? 

Gönlüm, söz konusu gösterimlerinde 

bu girifl bölümünden sonra, “yavr›m 

köyün içinde ne gadar havadislee vaasa 

hepicini yaz›n deyon/mektubunda” sözel 

kal›b›n› kullanarak as›l anlat›-canland›rma, 

yani yorumlarla bezeli köyden 

haberlerin aktar›ld›¤› bölüme geçmektedir. 

Türk anlat›-gösterim gelene¤inde oldu¤u 

gibi çok kere dua, dilek ve hisse 

içeren sözel kal›plar›n yer ald›¤› sonuç 

bölümlerine, Gönlüm’ün gösterimlerinde 

rastlanmaz. O’nun icralar›nda son bölümleri, 

türkü seslendirmeleri oluflturmaktad›r. 

Bu de¤iflim, Özay Gönlüm’ün 

sanatç› kiflili¤inin yan› s›ra, farkl› ba¤lamlarda 

farkl› taleplere sahip insanlar›n 

(örne¤in, bu talep de¤iflikli¤i nede- 

Millî Folklor 49

niyle Türk anlat›-gösterim gelene¤inde 

meddah, afl›k hikayeci gibi icrac›lar›n 

yerini elektronik araçlara ve stand-upç›lar 

gibi icrac›lara b›rakmas›n›n) ve icra 

ortam›n›n (elektronik kültür ortam›n›n) 

bir gere¤i olarak de¤erlendirilmelidir. 

Diyaloglu anlat›m, Göktürk dönemi 

kitabeleriyle Uygur dönemi budist ve 

maniheist metinleri hariç, ‹slami dönem 

Türk yaz›l› kültür gelene¤inin ilk ürünlerinden 

biri olan Kutadgu Bilig’in de, 

Türklük tarihi ile birlikte bafllayan Türk 

sözlü kültür gelene¤inin an›t eserlerinden 

biri durumundaki Dede Korkut Hikayeleri’nin 

de temelini oluflturmaktad›r. 

Keza ayn› anlat›m tekni¤i, Türk flamanlar› 

taraf›ndan da kullan›lm›flt›r. Diyaloglu 

anlat›m tekni¤i, her türlü dinibüyüsel 

ya da din-d›fl› gösterilerin, dolay›s›yla 

da taklit ve temsilin de temelidir. 

Nitekim “bir ses de¤ifltirme, anlat›m ve 

mizah ustas›”(Nutku 1997: 54) olan 

meddah da, hikayesini anlat›rken veya 

yaflam sahnesini canland›r›rken kulland›¤› 

en temel anlat› tekni¤i, diyalogla 

anlat›md›r. Belki de bu anlat›m özelli¤i 

yüzünden Türk anlat›m-gösterim gelene¤i, 

gerek halk hikayecili¤i ve gerekse 

meddahl›k bölümleriyle bir canland›rma 

veya gösterim gelene¤i olarak incelenmektedir. 

Özay Gönlüm, halk hikayecili- 

¤i ve meddahl›k geleneklerini elektronik 

kültür ortam›nda birlefltirerek 20. yüzy›l 

Türk toplumunun estetik ihtiyaçlar›n› 

gideren gösterimler ortaya koyarken, yararland›¤› 

temel tekniklerden biri gelenekselleflen 

bu anlat› tekni¤idir: 

Dün de mektubunu ald›m, Ormanc› 

Ali Efendi’ye var›veediydim, okuyuveesin 

deye.Ara s›ra giderim de okuyuveri sa- 

¤olsun. Ö¤le vaktine do¤ru vurdum gap›ya 

“tak tak”. Ses seda yok. Tam dönüp geliveriyoodum, 

gar›s› fl›ng›rtdanak gap›y› 

Y›l: 14 Say›: 53 

açt›. “A gözel g›z›m gocen evde yok mu”, 

dedim. “Ben uyuyodum, o gazaya gitmifl”, 

dedi. “He, o giderken sen yerinden 

galkmad›n m› a y›l›k”, dedim. “Neyneyim, 

benim uykum vaad›, giderse gitsin”, 

dedi. “Haa, peki”, dedim. Ortal›k bi çeflid 

oluveemifl, dönüverdim flöyle. “Domatis 

suratl›, e¤ri bacakl›, çirkin fley. Töbe töbe, 

ele güne garfl›...” 

Türk anlat› ve gösterim gelene¤inin 

di¤er önemli bir özelli¤ini de anlat›n›n/ 

gösterimin müzikle birlikte var olmas›d›r. 

Destan, hatta flamanistik gösterilerin 

egemen oldu¤u dönemden beri Türkler, 

anlat›y› müzikle birlikte sevmifllerdir. 

fiaman gösterilerinde müzi¤in önemli 

bir yer iflgal etmesi, ‹slamiyet öncesi 

dönemde ozan-baks›lar›n ellerindeki kopuzlar›yla 

çal›p söylemeleri, Türk halk 

hikayecili¤i gelene¤inde icran›n saz eflli- 

¤inde (hikayeye bafllamadan önce müzik 

temelli fas›l bölümünün varl›¤›, hikaye 

bölümünde diyaloglar›n naz›mla ve saz 

ezgileriyle birlikte sunulmas› vb.) gerçekleflmesi 

ya da hikayeci afl›klar›n büyük 

bir bölümünün anlat›mlar›n› saz eflli¤inde 

gerçeklefltirmeleri, saz çalamayanlar› 

dahi genellikle yanlar›nda saz 

çalan birini bulundurmalar›(Boratav 

1988: 48-51; Cemilo¤lu 2001: 54-55; Güney 

1972: 48-49; Öztelli 1962:108-110; 

Yüksel 1989: 216-217 vd.), yine Türk seyirlik 

oyunlar›n›n dramatik, özellikle 

sözlü olanlar›n›n ortak özelliklerinden 

birini “dans, müzik, flark› ve taklit” 

(And1983:17) birlikteli¤inin oluflturmas› 

ve dolay›s›yla meddahlar›n gösterilerinde 

çalg›c›lar›n veya çalg›c› tak›mlar›n›n 

yer almas›na özen göstermeleri(Nutku 

1997: 63), Türk anlat› ve gösterim gelene¤inin 

bu özelli¤ini aç›klar yeterliktedir. 

Özay Gönlüm’ün kendi icra üslubunun 

bu boyutunu olufltururken, Türk 

50 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

anlat›-gösterim gelene¤inin bu özelli¤inden 

ve özellikle afl›k tarz› kültür dairesindeki 

“musiki olmadan var olamayan, 

hatta belirli icra makamlar›n›n söz konusu 

oldu¤u ‘türkülü hikaye’ alt gelene- 

¤inden”(Görkem 2000: 11) yararland›¤› 

söylenebilir. Yaflar çal›flmas›nda, “gitar, 

keman, piyano ve darbuka”y› da ustal›kla 

çalabilen Özay Gönlüm’ün mektubun 

içeri¤ine göre de¤iflen bir makamla gösterimlerinde 

“kimi zaman saz›yla alttan 

dem tuttu¤unu, kimi zaman da banttan 

kaval ezgilerini” kulland›¤›n› belirtmifltir(Yaflar 

2000: 22-23). Gönlüm’ün Nine’nin 

Mektuplar› icralar›nda, bu secili 

anlat›m ile müzik birlikteli¤inin her zaman 

afla¤›da örnekleri verilen türkü seslendirmeleriyle 

bitti¤i görülür: 

1. 

Garabafl goyunumu güde güde getirdim 

Getirdim de gabard›c›n(gaba ard›ç) dibine 

yat›rd›m 

Ak g›z sa¤d›, ben südünü bitirdim 

Ablas› gözel, kendi garabafl goyunun 

Çöz de al Mustaf’Ali, çöz de al 

Çöz de al len cav›r›n domuzu, çöz de al 

...(Yaflar 2000: 24). 

2. 

Tepsi de tepsi f›nd›klar 

Ayfle de Veli Aga’y› g›d›klar 

Aman aman Ayfle’m flan›na 

Nas›l ç›kcen Veli Aga’m›n yan›na 

...(Yaflar 2000: 21). 

Özay Gönlüm bu tür anlat›m ve 

gösterimlerinde, çok kere kendi derlemelerinden 

elde etti¤i ve yorumlad›¤› türkü 

icralar›na yer vermifltir. Bu icra özelli¤ine, 

Gönlüm’ün konserlerinin yan›nda 

kaset ve plaklar›nda da rastlan›r. Örne- 

¤in Nine’nin Mektuplar› ile ilgili kasetinde 

Gönlüm, “Dudu G›z, Yand›m Maphushane, 

Dat Diri Diri Dom, Burma 

Burma Duman, Has›r Alt› Gar›nca, As- 

mam Çardaktan, Haydi Ülen” türkülerini 

de seslendirmifltir. 

Özay Gönlüm’ün Türk anlat›-gösterim 

gelene¤inde yer alan ozan-baks›lar›n 

epik, afl›k hikayecilerin lirik ve meddahlar›n 

gerçekçi yaklafl›mlar›ndan yararland›¤› 

daha önce belirtilmiflti. Nitekim 

Gönlüm’ün derledi¤i ve kendi edas›yla 

yorumlad›¤› zeybek türkülerinin 

yan›nda, 1974 y›l›ndaki K›br›s Bar›s Harekat› 

s›ras›nda (kendisi de bu harekat 

s›ras›nda radyodan “gafil ne bilir nefle-i 

pür flevki vegay›” ile bafllayan mehter 

marfl›n› seslendirmifltir) yaratt›¤› ve 

“...Ülen sefebelikte M›stafa Kemal Pafla, 

hepicinize bi daha Türklere dakleflmeceniz 

diye töbe dedirmedi mi size he?”(Yaflar 

2000: 24) ibarelerinin de yer ald›¤› 

Nine’nin K›br›s Mektubu’yla, ozan-baks›lar›n 

epik üslubunu elektronik kültür 

ortam›nda devam ettirdi¤i görülür. Bundan 

baflka Gönlüm, icralar›nda afla¤›da 

örne¤i verilen Anadolu türkü ve ezgilerine 

yer vererek afl›klar›n lirik/romantik/ 

melankolik ve aflk› ideallefltiren üsluplar›n› 

yakalamay› da baflarm›flt›r: 

Elif dedim, be dedim 

G›z ben sana ne dedim 

Gufl ganedi galem olsa 

Ah yaz›lmaz benim derdim. 

...(Yaflar 2000: 21). 

Özay Gönlüm, özellikle Nine’nin 

Mektuplar›’yla ilgili icralar›nda, çeflitli 

konulardaki görüfllerini belirtmek amac›yla 

anlat›m-gösterimleri esnas›nda 

“arasözlere” baflvuran afl›k hikayeciler 

(Cemilo¤lu 2001:46-48) ile toplumsal 

olaylar› de¤erlendirirken, “dönemlerinin 

sosyal, politik, ekonomik aynas›” olarak 

kabul edilen (Nutku 1999: 65) yarat›lar›n 

sahibi meddahlar gibi, “elefltirel bir 

bak›fl aç›s›”n›n hakim oldu¤u belirlen- 

Millî Folklor 51

mifltir. Gönlüm, mektuplar arac›l›¤›yla 

yerine göre “eflitlik adalet, iyilik, iyi 

komfluluk, yard›mseverlik, sözünün eri 

olmak, gurbetlik” gibi de¤erleri ifllemifl, 

yerine göre de “12 Eylül Öncesinde kardefl 

kardeflin birbirine girmesini, bafll›k 

paras›n›, erkek çocuk düflkünlü¤ünü, 

kentli-köylü ayr›m›n›, bat›l inan›fllar›, 

Rumlar›n K›br›s Türkleri’ne yapt›¤› mezalimi” 

elefltirmifltir. Bütün bu elefltirilerini 

Gönlüm, çok kere mektup formu 

içinde Nine’nin a¤z›ndan torununa “köyden 

haberler aktar›rken” verme yolunu 

seçmifltir. Bu ba¤lamda Nine, köyden 

haberler aktar›rken kendinin, gerçekte 

ise toplumun yorumlar›n› da eklemeyi 

unutmam›flt›r. 

Türk anlat›-gösterim gelene¤inin 

en önemli özelliklerinden birini de, toplumsal 

ve bireysel ifllevi gere¤i, “mizah” 

meydana getirir. Fas›l bölümlerinde “pire, 

zü¤ürtlük, k›l›b›kl›k, bekarl›k, evlilik, 

çok efllilik, gelin-kaynana destanlar›na 

(Boratav 1988:48-49; Çobano¤lu 

2000: 56-57) ve halk hikayelerinin tasnifinde”mizah 

hikayeleri” bafll›¤›na da yer 

verilmesi (Sakao¤lu 1985: 38), icra s›ras›nda 

“e¤lendirme amaçl› arasözler”in 

kullan›lmas› (Cemilo¤lu 2001: 47), genelde 

duyguland›rma temelli halk hikayecili¤i 

gelene¤inin mizahi niteli¤ini ortaya 

koyan unsurlard›r. Ayn› flekilde 

“ses de¤ifltirme, anlat›m, mizah ve ustalar›” 

ve yabanc›laflt›rma tekni¤i üstadlar› 

meddahlar da güçlü gözlem yetenekleriyle 

çevrelerinde gördükleri veya çeflitli 

kaynaklardan elde ettikleri (yaz›l› ve 

sözlü kaynaklar) olay ve tipleri, çok kere 

karikatürlefltirerek canland›rm›fllar(Nutku 

1997: 54-56, 60) ve dönemlerinin 

toplumsal sorunlar›n› mizahi bir üs- 

Y›l: 14 Say›: 53 

lup kullanarak ortaya koymufllard›r. 

Benzer anlat›m-gösterim üslubunun 

Özay Gönlüm taraf›ndan da devam ettirildi¤i 

görülür. Ayn› zaman f›kra anlatma 

ve lakap takma ustas›(Yaflar 2000: 

24) olan Gönlüm’ün icralar›nda, Anadolu 

insan›n›n çok kere Karacao¤lan’›n üslubunu 

hat›rlatan, hafifletilmifl cinsellikle 

kar›fl›k mizah anlay›fl›n›n sergilendi¤i 

belirlenmifltir. Bu mizah anlay›fl›n›n 

yarat›lmas›nda genellikle “atasözlerinden, 

deyimlerden, yerel terimlerden, yöresel(genellikle 

Denizli yöresi) hitap flekillerinden 

ve di¤er a¤›z özellikleri ile 

mizahi türküler ve türkü motiflerinden, 

yine yerel motiflerle süslü anlat›m/tasvir/yorum 

kal›plar›ndan yararlan›lm›flt›r. 

Özay Gönlüm’ün bu mizah anlay›fl›n›, 

sadece gösterilerinde de¤il, bütün yaflam› 

boyunca sergiledi¤i, yak›n dostlar›nca 

ifade edilmifltir (Yaflar 2000: 22). 

Yukar›da ve afla¤›da baz› bölümlerinden 

örnekler sunulan Nine’nin Mektuplar›, 

bu türden mizahi unsurlarla doludur: 

1. 

...M›g›rd›c›n fiabano¤lan, Yal›nayak Fadime’nin 

Irm›zan, F›t›k Osman’›n M›rat, 

esgerli¤imiz yetti, günümüz bitti deyi geldiler 

gari köye. Maflallah bu olmufllaa, 

gahbe anal›lar, maydonoz gibi gittile, 

turp gibi geldilee, gari köye... 

2. 

...Eh len Karadurmufl Day›’n bi ›radyo 

alm›fl gelmifl fleherden. Alt›yüzelli pang›not 

veemifl alm›fl gelmifl emme onunku 

gibi gözel türkü söyleyen ›radyo köyün 

içinde yok. Hele bi de Azimem deye bi 

türkü dutturuveriyo baz›. Esgerli¤in yetip 

gelivesen a yavr›m, dü¤ününü de edivesem, 

nazl› Emine’ne de gavufluvesen o 

Azimem türküsünü çald›rdecen de ele 

52 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

güne garfl› gari seksen yafl›ndan sona 

flakk›d› flukkudu oynay›vecen anas›na 

satem. 

3. 

Dudu G›z (türkü metni): 

Bahçenizde gören var 

Pullu¤uyla süren var 

‹nkar etme Dudu G›z 

Sar›l›rken gören var. 

Aman Dudu G›z gald›m yal›n›z 

Ahflam ahflam pencereyi depmeli 

Dutup dutup ah Dudu G›z› öpmeli 

Nerelisin ah Dudu Gelin nereli 

Deli oldum ah sana gönül vereli (ba¤lant›). 

... 

Ayva sar› nar sar› 

Ayveye gonar ar› 

G›z›n› bana vermeyen 

Kirli gömlekli gar›. 

... 

4. (Türkü metni): 

Deniz alt›nda bal›k 

Okkal›kt›r okkal›k 

Gad›n anam goyver beni evlencem 

Yetti gari yemin olsun bekarl›k. 

Öte yakal› beri yakal› 

Nas›l gaç›verdin be¤endin de kürek sakal›...(Yaflar 

2000: 21). 

Türk anlat›m-gösterim gelene¤inde 

genellikle icrac›n›n olaylar›/vak’y› 3.flah›s 

a¤z›ndan anlatmaya bafllad›¤›, ancak 

bir süre sonra kahramanlarla özdeflleflerek 

onlar›n a¤z›ndan anlat›m› sürdürdü- 

¤ü, bu kimli¤inden çok kere hissenin verildi¤i 

son bölümde s›yr›ld›¤› görülür. Nitekim 

bu özdeflleflme tekni¤i, tiplerin 

ses, görünüm ve hareketleriyle canland›r›ld›¤› 

meddahl›k gelene¤inde de gösterimin 

esas›n› oluflturmaktad›r. ‹ki gelenek 

aras›ndaki üslup farkl›l›klar›n› aç›klayan 

Nutku, meddah›n dinleyiciyi flive 

taklitleri ve mimikle günlük yaflam›n içine 

çekme ve iluzyon yaratma çabalar›na 

karfl›n afl›¤›n s›k s›k söyledi¤i türkü ve 

deyifllerle iluzyonu kesen tutumuna dikkat 

çeker(Nutku 1997: 64). Gönlüm’ün 

icralar›nda her iki tutumun da var oldu- 

¤u görülür. Örne¤in Gönlüm, yukar›da 

metni verildi¤i üzere kendi a¤z›yla Umman 

Nine’yi tan›tan bir girifl yapt›ktan 

sonra, mektup metinlerini Umman Nine’nin 

ve torununun a¤z›ndan seslendirmifl/canland›rm›fl 

ve icras›n› türküler 

söyleyerek bitirmifltir. Bu yarat› ve icra 

tekni¤i, Gönlüm’e metinleri canlad›rma 

ve icras›n› a¤›z taklitleri ve türkü seslendirmeleriyle 

süsleme kolayl›¤›n› sa¤lam›flt›r. 

Türk anlat›m-gösterim gelene¤i, icrac›-dinleyen-metin 

ba¤lam›nda yarat›lan 

ve icra edilen bir gelenektir (Baflgöz 

1986: 49-64; Nutku 1997; And 1983 ve 

1985; Çobano¤lu 2000; Cemilo¤lu 2001 

vd.). Radyo, televizyon gibi elektronik 

iletiflim araçlar›n›n, farkl› bofl zaman ve 

estetik ihtiyaç giderme araç ve yöntemlerinin 

henüz bulunmad›¤› dönemlerde, 

bu yüzyüze iletiflim temelli anlat›m-gösterim 

ortamlar›nda dinleyicinin icray› ve 

icra metnini etkilemesi do¤ald›r. Ancak, 

Özay Gönlüm’ün icralar›n› gerçeklefltirdi¤i 

ortamlar, oldu¤unca yüz yüze iletiflimi 

yok eden elektronik kültür ortamlar›d›r. 

Gönlüm, “canl› yay›nlanan televizyon 

programlar›n› izleyicilerin istekleri 

do¤rultusunda flekillendirerek, konserleri 

ve araflt›rma gezilerinde izleyici-dinleyici 

kitlesi ile yüz yüze s›cak ve samimi 

iliflkiler, dostluklar kurarak” elektronik 

kültür ortam›n›n bu tür olumsuz etkilerini 

ortadan kald›rmaya çal›flm›flt›r. Di- 

¤er bir ifadeyle Gönlüm’ün yaratma ve 

Millî Folklor 53

icra faaliyetlerinde, t›pk› geleneksel anlat›m 

ve gösterim ortamlar›nda oldu¤u 

gibi, dinleyici icray› biçimlerdirmeye devam 

etmifltir. 

Özay Gönlüm, Türk gösterim gelene¤inin 

en önemli bölümlerinden birini 

oluflturan halk danslar› konusunda da 

önemli derlemeler yapm›flt›r. Gönlüm, 

biri Fethiye/Mu¤la zeybe¤i, di¤erleri ise 

Denizli yöresi zeybekleri (Akçakoca Zeybe¤i, 

Denizli Zeybe¤i, K›rm›z› Gül Zeybe- 

¤i, Köflkdere Zeybe¤i, Yuvarlak Zeybe¤i, 

Çak›r Zeybek, Gireniz Sipsi Gaydas›) olmak 

üzere sekiz adet oyun havas›n› (sözsüz 

k›r›k havay›) derleyip notaya geçirmifltir. 

Yine Ahmet Yamac› taraf›ndan 

derlenip notalanan Memeli Zeybe¤i’nin 

de kaynak kiflisi Özay Gönlüm’dür (Yaflar 

2000: 24). 

Lise y›llar›nda bir terzinin yan›nda 

yapt›¤› ç›rakl›¤›n da etkisiyle Özay Gönlüm’ün 

icralar› s›ras›nda ve özel yaflam›nda 

özenle giyindi¤i, kravats›z ve tak›m 

elbisesiz dolaflmad›¤›, giysi/kostümlerinde 

yaka i¤nesi, kol dü¤mesi, kravat, 

tespih ve kasket (zengin bir tespih ve 

flapka koleksiyonuna sahip oldu¤u, ayn› 

kaynakta kaydedilmifltir; bu arada bu 

koleksiyonlar ile, Gönlüm’ün b›rakt›¤› 

di¤er unsurlar›n Denizli’de kurulabilecek 

olan Özay Gönlüm Müzesi’ni dolduracak 

yeterlikte oldu¤u da unutulmamal›d›r) 

gibi unsurlar› uyumlu bir flekilde 

kulland›¤› belirtilmifltir(Yaflar 2000: 24). 

Gönlüm, gösterimlerinde ve özel yaflam›nda 

geleneksel motiflerle bezenmifl 

giysi/kostümler ile aksesuarlar kullanm›flt›r. 

Plak, kaset üzerlerindeki foto¤raflar, 

ekran görüntüleri ve sahne görünümleri 

arac›l›¤›yla ortaya konulan ve 

alg›lanan bu giyim kuflam tarz›, Gön- 

Y›l: 14 Say›: 53 

lüm’e elektronik kültür ortam›nda izleyici/dinleyicisiyle 

kolayca iletiflim kurmas›n› 

sa¤lam›flt›r. Türk anlat›m gelene- 

¤inde icrac›n›n giyim-kuflam flekli ile ilgili 

olarak, yap›lan taramalara göre ayr›nt›l›, 

müstakil bir bilimsel çal›flman›n 

bulunmad›¤› belirlenmifltir. Ancak özellikle 

Afl›k tarz› kültür gelene¤inde halktan 

giyim kuflam tarz› olarak ayr›lmaman›n 

yayg›n bir kabul oldu¤u gerçe¤ine 

karfl›n, 20.as›r afl›klar›ndan baz›lar›n›n 

geleneksel giysilerle(bu konuda Afl›k 

Bayramlar› önemli bir araflt›rma sahas›d›r) 

icralar›n› gerçeklefltirdikleri görülmektedir. 

Gösterimin esas›, farkedilmek 

ve dolay›s›yla her bak›mdan farkl›laflmak 

(mekan olarak farkl› bir konumda 

icrada bulunmak, giysi, tav›r, görünüm 

olarak dinleyici-izleyici kitlesinden farkl›laflmak) 

üzerine kuruludur. Bu gösterim 

tekni¤inin daha önceleri “süngü, 

tu¤, teberzin (küçük balta), sonralar› 

makreme ve de¤nek”i aksesuar olarak 

kullanan, anlat›lar›n› dinleyicileri yukardan 

görülmesini sa¤layacak yüksek 

bir yerde gerçeklefltiren (Nutku 1999: 

48-51, 62) meddahlar taraf›ndan kullan›ld›¤› 

bilinmektedir. 

Sonuç: 

Bu makalede, Özay Gönlüm Türk 

anlat›m-gösterim gelene¤i kapsam›nda, 

yarat›c› ve araflt›r›c›/gelifltirici kimli¤in 

oluflumu ile icra/gösterim aç›lar›ndan incelenmifltir. 

Ayr›ca bu çal›flmada Özay 

Gönlüm örneklemesinden hareketle afl›k 

tarz› hikaye ve meddahl›k gelenekleri 

esas al›narak Türk anlat›m-gösterim gelene¤indeki 

süreklilik ve de¤iflmeler belirlenmeye 

çal›fl›lm›flt›r. Sonuçta, müstakil 

bir kitap konusu durumundaki Özay 

Gönlüm’ün ikinci sözlü kültür/elektro- 

54 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

nik kültür ortam›nda Türk anlat›m-gösterim 

gelene¤inin önemli ve yarat›c› bir 

temsilcisi oldu¤u delilleriyle ortaya konulmufltur. 

Özay Gönlüm’ü konu edinen 

bu çal›flmadaki yaklafl›m›n, Türk kültürünün 

geleneksel müzik alan›ndaki eflsiz 

yarat›lar›n› kal›c› hale getirme gayreti 

içindeki Mo¤ollar, Ersen ve Dadafllar, 

Kubat, Müslüm Gürses, Orhan Gencebay 

gibi grup ve sanatç›lar› da kapsayacak 

flekilde sürdürülece¤i beklenmektedir. 

Bu tür araflt›rmalar, halk kültürünün 

ve dolay›s›yla kültür biliminin, günümüz 

toplum ve insan›n›n anlafl›lmas›, 

aç›klanmas› ve sorunlar›na çözümler 

üretilebilmesindeki ifllevselli¤inin farkedilmesine 

de katk› sa¤layacakt›r. 

KAYNAKLAR 

ALPTEK‹N, A. Berat. (1997). Halk Hikayelerinin 

Motif Yap›s›, Akça¤ Yay›nlar›, Ankara. 

ANADOLU YAYINCILIK.(1982). Yurt Ansiklopedisi, 

3.c.: 2208. 

AND, Metin.(1983).Türk Tiyatrosunun Evreleri, 

Turhan Kitabevi, Ankara. 

“(1985).Geleneksel Türk Tiyatrosu, ‹nkilap Kitabevi, 

‹stanbul. 

BAfiGÖZ, ‹lhan.(1986). Folklor Yaz›lar›, 

Adam Yay›nlar›, ‹stanbul. 

BORATAV, P. Naili.(1988). Halk Hikayeleri ve 

Halk Hikayecili¤i, Adam Yay›nlar›, ‹stanbul. 

CEM‹LO⁄LU, Mustafa.(2001).”Afl›k fievki 

Hal›c›’n›n Hikayecili¤i”, Milli Folklor, 49: 38-56. 

ÇET‹N, ‹smet. (1990). “Türk Halk Hikayelerinin 

Tarihi Geliflimi.”, Milli Folklor, 6: 35-36. 

ÇOBANO⁄LU, Özkul. (2000).Afl›k Tarz› Kültür 

Gelene¤i ve Destan Türü, Akça¤ Yay›nlar›, Ankara. 

ER, Tülay. (1988).Simav ‹lçesi ve Çevresi Yaren 

Teflkilat›, Kültür ve Turizm Bakanl›¤›, Ankara. 

ERG‹N, Muharrem. (1989). Dede Korkut Kitab› 

I, Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, Ankara. 

GÖRKEM, ‹smail.(2000) Halk Hikayesi Tahlilleri/ 

Çukuroval› Afl›k Mustafa Köse ve Hikaye Repertuvar›, 

Akça¤ Yay›nlar›, Ankara. 

GÜNAY, Umay. (1992).Türkiye’de Afl›k Tarz› 

fiiir Gelene¤i ve Rüya Motifi, Akça¤ Yay›nlar›, Ankara. 

GÜNEY, E.Cem.(1972). Folklor ve Halk Edebiyat›, 

Milli E¤itim Bas›mevi, Ankara. 

KAYGILI, O. Cemal. (1937).‹stanbul’da Semai 

Kahveleri ve Meydan fiairleri, ‹stanbul. 

KÖPRÜLÜ, M. Fuad.(1986). Edebiyat Araflt›rmalar›, 

Ankara. 

MORAN, Berna. (1983). “Afl›k Hikayeleri, Hasan 

Mellah ve ‹lk Romanlar›m›z”, Ça¤dafl Elefltiri 

Dergisi, 2.c., Ocak: 34-39 vd. 

NUTKU, Özdemir. 1976(1997)Meddahl›k ve 

Meddah Hikayeleri, ‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, 

Ankara; 2. bask›, AKM Yay›nlar›, Ankara. 

“ (1999).”On Afl›ks (Tale Singers) and Meddahs 

(Story Tellers)”, The Traditional Turkish Theatre, 

Kültür Bakanl›¤›, Ankara: 53-68. 

ÖZBEK, Mehmet. (1998). Türk Halk Müzi¤i 

El Kitab› I Terimler Sözlü¤ü, Atatürk Kültür Merkezi 

Baflkanl›¤› Yay›nlar›, Ankara. 

ÖZTELL‹, Cahit. (1962).”Halk Edebiyat›nda 

Saz›n Yeri.”, Türk Dili, 134: 108-110. 

SAKAO⁄LU, Necdet.(1985) “Halk›n Okudu¤u 

Cenk Kitaplar›- Aflk Masallar›”, Tarih ve Toplum, 

3(18): 38. 

TEZCAN, Mahmut.(1989) Sosyal De¤iflme Sürecinde 

Çank›r› Yaren Sohbetleri, Kültürel Antropolojik 

Yaklafl›m, Kültür Bakanl›¤›, Ankara. 

TÜRK D‹L KURUMU.(1988)Türkçe Sözlük 

2.Cilt, Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, Ankara. 

YAfiAR, Sebahattin.(2000). “Tan›d›¤›m Özay 

Gönlüm”, Güneyde Kültür Dergisi, 120, Mart-Nisan: 

20-25. 

“ (2000). “Özay Gönlüm ve Yaren. Daha Dün 

Buradayd›”, Radyo Televizyon Dergisi, 131. Nisan: 

20-22. 

YILDIRIM, Dursun. (1999). “ Dede Korkut’tan 

Ozan Bar›fl’a Dönüflüm”, Türk Dili, 570: 505- 530. 

YÜKSEL, H. Avni.(1989). “Hikaye Anlatma 

Gelene¤inde Hikaye Anlat›c›s› ve Çevre.”, Türk Kültürü 

Araflt›rmalar›, 26, II: 215-228. 

Millî Folklor 55

AKMESC‹D'DEN TÜRKÜ SES‹ 

The Voice of A Turkish Songs from Akmescid 

Uçsuz bucaks›z Kazakistan topraklar›nda, 

Bursa’y› görmeyen, ancak Bursa’dan 

K›r›m’a, K›r›m’dan Sibirya’ya, 

oradan da Kazakistan’›n Akmescid fiehrine 

gelmek zorunda kalan Remziye Teyze 

ile karfl›laflt›k. 15 Nisan 2001 tarihinde 

Atatürk Üniversitesi Ö¤retim Görevlisi 

Dr. Tahsin Parlak, bizi Akmescid’te 

(fiimdiki ad› K›z›lorda) Remziye Teyze’nin 

evine götürdü. Remziye teyze gözlerinden 

›fl›k saçan, zeki mi zeki bir Türk 

anas›.. Dr. Ayfle Yücel Çetin, Türkistan 

sevdal›s› Ensar K›l›ç, Tahsin Parlak ve 

Ah›skal› güzel gelin Gülçin Han›m, 

Remziye Teyze’nin evine konak olduk. 

Remziye Teyze’nin evi, henüz gelen bahar› 

müjdeleyen güller, küçücük bahçesinde 

tomurcuklanan asma, bahçenin 

bir köflesinde tüm esrar› ile duran sera 

ile s›cac›k bir Türk evi. Dede Korkut 

Ad›ndaki Devlet Üniversitesi yurtlar›n›n 

hemen arkas›nda. C›v›l c›v›l gençler- 

Voix de chanson turque à Akmescid 

Yard. Doç. Dr. ‹smet ÇET‹N* 

ÖZET 

Folklor ürünleri, yeni bir sosyal çevreye tafl›n›p say›ca az olan bir topluluk taraf›ndan yaflat›l›rsa, tafl›nd›¤› 

dönemdeki ilk fleklini korur. Zaman zaman da sosyal flartlara göre baz› de¤iflikliklere u¤rar. Bu de¤ifliklikler 

türkülerin söz ve ezgilerinde de olabilir. Bunun örne¤ini Türkiye’den (Bursa) K›r›m’a; K›r›m’dan Sibirya’ya; 

Sibirya’dan Kazakistan’a tafl›nan türküler göstermektedir. 


K›r›m, Türkü, Kazakistan 

ABSTRACT 

Products of folklore, in case they are transferred into a nev social medium and carried on by a small 

number of individuals, preserve their original form.Occisionally, they undergo certain alternations according 

to the social conditions. These alterations may take place in the lyrics and tunes of ballads. An example of 

this can be found in ballads which were carried from Turkey (Bursa) to Crimea; from Crimea to Siberia; and 

from there to Kasakhstan. 

Key Words 

K›r›m, Turku, Kazakistan 

* Gazi Üniv. E¤itim Fak. Ö¤retim Üyesi 

le pencere komflulu¤u yap›yorlar. Ensar 

K›l›ç’›n jestleri, selamlamalar› gençler 

ile bizim k›sa süreli komflulu¤umuzu 

adeta perçinledi. 

Muhtar’›n k›rm›z› renkli Auidi marka 

otomobili dar sokaklardan Remziye 

Teyze’nin evinin önünde durdu¤u zaman, 

o ›fl›kl› gözler bizi karfl›lad› ve belki 

hiç tozlanmam›fl bir odaya geçtik. 

Remziye Teyze’nin hamarat bir gelin gibi 

kofluflturmas›, tahminlerin ötesinde 

gösterdi¤i misafirperverli¤i bizi mahcup 

ediyor, utand›r›yordu. Türkiye’den el öpmeye 

giden yavrusuna sar›l›rcas›na sar›lan 

Remziye Teyze’nin kollar› aras›nda 

göz yafllar›m›z› tutmak mümkün mü? 

Allah r›zas› için bir Kur’an okuyun arzusuna 

Ensar Bey’in güzel sesiyle sureler 

okumas› Remziye Teyze’nin kendinden 

geçmesini sa¤l›yor ve biz göz yafllar›m›z› 

birbirimizden sakl›yorduk. Tan›flmadan 

önce Remziye Teyze o tatl› sesiyle bize 

56 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

hofl geldiniz dedi. “Hofl geldinizi” bir karfl›lama 

türküsü ile dillendirdi. 

Hofl keldiniz misafirler 

Konakbay özünüz ayy... 

Asla da gözümüz doymaycak 

Birbirimzge karap ayy.... 

Dost kadrini dost bilir 

Alt›n› sarraf ayy... 

Sizlernin hatirinizi sorayman 

Seyran gözüm ayy.... 

K›zd›r evin çicegi 

Gonce gulu ayy.. 

Dudu kufltay daran›r 

Aha bulbulum ayy... 

Ben Kiriflci Abdurrahman’›n k›z› 

Remziye Teyze. Remziye Teyze’nin kendini 

takdimi bu cümlelerle oluyor. Sonra 

bafll›yor kendini anlatmaya. Bursal› bir 

aileden gelmektelermifl. Aile zaman gelir 

K›r›m’a yerleflir. Kiriflçi Abdurrahman 

henüz on yafl›nda iken yetim kal›r. 

Day›lar›n›n himayesinde Kur’an ö¤renir. 

Sadece Kur’an de¤il Kur’an yolunu da 

ö¤renir. Hâf›z- Kur’an olur ve medrese 

tahsilini de tamamlar. 1917 ihtilali oldu- 

¤u zaman Abdurrahman befl-alt› yafllar›ndad›r 

ve iyi Kur’an okumaktad›r. 

1918, 1919 y›llar› derken Kur’an okuyor, 

ezan okuyor diye komünistler bask› yapmaya 

bafllarlar. Abdurrahman Efendi 

ise Kur’an veya ezan okumad›¤›n›, Türkçe 

türküler söyledi¤ini ifade ederek bask›lardan 

kurtulur. Radyoda türkü söyleyemeye 

bafllar. 1935 y›l›na kadar radyoda 

sanatç› olarak çal›fl›r. Sesi güzeldir. 

Bu arada Remziye Han›m küçücük bir 

çocuktur. 1930 y›l›nda do¤an Remziye 

Han›m, çevresinde olup biteni yeni yeni 

anlamaya bafllar. Karasubazar flehri 

onun do¤um yeridir. 1941 y›l›n›n 22 eylül 

tarihini cengin bafllad›¤› tarih olarak 

hat›rlamakta Remziye Han›m. O zaman 

dördüncü s›n›f ö¤rencisidir. Annesi ‹brahim 

k›z› Ayfle de çal›flmaktad›r. ‹kinci 

defa seferberlik ilan edildi¤i zaman Babas›n› 

askere al›rlar. Abdurrahman Bey 

Ruslar›n içinde savafl›rken aile üç buçuk 

y›l daha K›r›m’daki evlerinde yaflarlar.. 

Alman askerleri K›r›m’a girdiklerinde 

burada bulunanlara araz› verirler. Remziye 

teyzenin ailesine de bir dönüm toprak 

verirler. Rahatça yaflamaya bafllar 

burada bulunanlar. Ancak 1944 y›l›nda 

Ruslar gelirler ve Sivastopol’dan itibaren 

o çevrede bulunan Türkleri sürerler. 

Sürgüne sebep ise siz Türkiye’ye kaçacaks›n›z 

suçlamas›d›r. Her fley yirmi dakikada 

olup biter. Bütün K›r›m yirmi dakikada 

boflalt›l›r. Nereye gidilece¤ini bilmeden 

vagonlara doldurulan binlerce 

Türk art›k ailelerinden ayr› düfltüklerinin, 

vatanlar›ndan sürüldüklerinin, Sovyet 

askerleri ile omuz omuza savaflman›n 

ödüllendirildi¤inin idraki ile a¤›t yakarlar. 

Akmescit Türksüzleflmifltir art›k. 

Trenlerin düdük sesleri yerine a¤›tlar 

yükselir vagonlardan. Analar›n gözyafllar› 

bebeklere g›da olur. Gözyafl› ile büyüyen 

bebekler hayatlar› boyunca vatan 

hasreti çeker, k›r›m için gözyafl› döker, 

vatan›n varl›¤›nda vatans›zl›¤›n ac›s›n› 

yaflarlar zerre zerre. Remziye Teyze bu 

ac›y› a¤layarak “Jigirmi dakkada K›r›m 

Türklerini jüklep jüklep jiberdiler, mal 

yüklengen vagonlara yüklettiler, bir fleye 

uzanmaga hakk›m›z olmad›..” cümleleri 

ile ifade ediyor. Sibirya’da Mol›tsky 

Obl›s› Gayski Rayon’da bir ormanl›k alana 

kadar süren yolculuk, burada noktalan›r. 

Bir müddet sonra Abdurrahman 

Bey’e mektup yaz›l›p yerlerini bildirilir. 

Ancak yaz›lan mektup al›n›p y›rt›l›r. 

1945 y›l›nda Abdurrahman Bey terhis 

olur. Y›llarca ailesini arar ve ümidi keser. 

Abdurrahman Bey ilk zamanlar Sibirya’ya 

ailesinin görmeye gider. Bu arada 

K›z›lorda’da bir fabrikada çal›flmaya 

bafllar ve ailesi ile irtibat kurulur, gerek- 

Millî Folklor 57

li kâ¤›tlar tamamlan›p ailenin K›z›lorda’ya 

nakli için gerekli ifllemlere bafllan›r. 

Abdurrahman Bey’in yegane düflüncesi 

ailesini K›z›lorda’ya ald›rmakt›r. Sonunda 

ölüm varsa bu yolda ölmek en büyük 

mutluluktur. Ancak ailenin Sibirya’da 

bulunduklar› yerden baflka bir yere 

gitmeye haklar› yoktur. 1956 y›l›na 

kadar arada bir görüflmek, s›k s›k haberleflmek 

mümkündür. Stalin’in ölümü yeni 

bir dönemin bafllang›c›d›r ayn› zamanda. 

Sadece K›r›m Türkleri için de¤il, 

Sovyetler birli¤inde yaflayan bütün insanlar 

için bir rahatlama dönemi bafllam›flt›r. 

Bu rahatlama dönemi içinde aile 

K›z›lorda’da toplanmaya karar verir bu 

yolda çabalar h›zland›r›l›r. Nihayet 1956 

y›l›nda aile K›z›lorda’da bir araya gelir. 

Dr. Ayfle Yücel Çetin ile kaydetti¤imiz 

bilgiler, burada k›smen verildi.Tespit 

edilen türküler, Remziye Teyze’nin 

babas›ndan ö¤rendi¤i türkülerden baz›lar›. 

Türkiye’den, Bursa’dan K›r›m’a, 

oradan da Sibirya’ya tafl›nan türkülerimiz. 

Sibirya’dan Özbekistan ve Kazakistan’› 

dolaflan türkülerimiz...Türküler, 

Yard. Doç. Dr. ‹smet Do¤an taraf›ndan 

notaya al›nd›. Kendisine teflekkür ediyorum. 

Yay kurdum yal›ya 

Askerim yayd›m yayl›ya 

Paflalardan imdat yoktur 

‹flimiz kald› Mevla’ya 

Paflalardan imdat yoktur 

‹flimiz kald› Mevla’ya 

Karadeniz akmam deyor 

Akdenize bakmam deyor 

Yuzbin kâfir kesmeyince 

Ben tunamdan kalkmam deyor 

Yuzbin kâfir kesmeyince 

Ben tunamdan kalkmam deyor 

Olur mu beyle olur mu 

Evlat babay› vurur mu 

Körolas›n Kâmil Pafla 

Yakt›n bizi cay›r cay›r 

Y›l: 14 Say›: 53 

Körolas›n Kâmil Pafla 

Yakt›n bizi cay›r cay›r 

Ben bir çoban k›z görmüflüm su kenar›nda 

Bir yavru kuzusu vard›r hem kuca¤›nda 

‹mdi al›mda gezerdim ben bu da¤larda 

Kaval çalar e¤lenirdim flu evalarda 

Öksüz çoban em yabanc› sabahdan beri 

Beyhude yerde gezerdi flu çumenleri 

Dertli kaval gönlüm gibi inle dur 

Yuregimin ac›s›n› unuttur 

yan›k sesinle yarama medet ol 

Dinle kaval dertlerimi sen sustur 

Bu¤day yeflil bahaman bu ba¤ degil 

Bu da yeflil dahamam o da¤ degil 

Ah neyleyim anam babam va¤ degil 


Yoh ettiler cümlemizni melunlar 

Yoh ettiler onlar da yoh olsunlar 

Belalar›n ep Tanr›’dan bulsunlar 


Hani benim yorgand›¤›m dereler 

Hani benim d›rmand›¤›m tepeler 

Baflka yerde onlanmaz yareler 


Baflka ilde onlanmaz yareler 


Bahçesaray bizimidi 

‹çi dolu yüzümüdü 

‹htiyarlar yol verse 

Ey gozel Ey gozel 

‹mdi nevbet bizimid 

Yar yar yar aman 

Erzurumda ba¤ olmaz 

Siyah yüzüm a¤ olmaz 

Yafll›¤›nda yar sevsen 

Ey gozel ey gozel 

Yüre¤inde ya¤ olmaz 


Erzurum dedikleri 

Bal fleker yedikleri 

‹ç hatrimden c›kmacak 

Ey gozel ey gozel 

Yarimin dedikleri 


Yar sevdas› pek yaman 

58 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 59

Y›l: 14 Say›: 53 

60 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 61

Y›l: 14 Say›: 53 

62 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 63

Y›l: 14 Say›: 53 

64 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 65

Türkistan sahas› Türk edebiyat gelene¤inde, 

‹slamiyet öncesi Türk inanç 

tarz›n›n etkisi büyüktür. fiamanizm, 

Kam Dini, Gök Tanr› Dini, vb. adlarla 

an›lan bu inanç yap›s› içinde, zaman zaman 

dinle aynileflen sihrî faaliyetler de 

görülmektedir. Medeniyet de¤iflikli¤inden 

sonra, yani Türk topluluklar›n›n ‹slam 

medeniyeti çevresine girmelerinden 

itibaren, daha önce sahip olduklar› inanç 

yap›s›ndaki unsurlardan birço¤u, ya bât›l 

say›lmalar›ndan dolay› yok olmufllar, 

ya da inanç/din çevresinden ç›karak hayat›n 

baflka alanlar›nda görülmeye devam 

etmifllerdir. 

Bafllang›çta dinî-sihrî bir terim olan 

Bedik, Türkistan sahas› Türk topluluklar›n›n 

‹slamiyet’i kabul etmesi ile birlikte, 

daha çok ayt›sgerlik gelene¤inin 

bir ürünü olarak varl›¤›n› devam ettir- 

BED‹K 

Bedik 

Bédik 

Yard. Doç. Dr. Ayfle YÜCEL ÇET‹N* 

Kadir fiAH‹N** 

ÖZET 

‹slamiyet öncesi Türk inanç sistemi içinde do¤up geliflen, din ve medeniyet de¤iflikli¤i ile eski fonksiyonunu 

yitiren Bedik, Kazak Türklerinin edebiyat gelene¤i içinde önemli bir yer tutmaktad›r. Tedavi maksatl› 

olarak ortaya ç›kan Bedik fliiri, zaman içinde anlam ve söylenifl maksad›n› yitirerek e¤lence, söz ustal›- 

¤›, flâirlik hüneri gibi unsurlar› bünyesinde bar›nd›ran bir tarz halini alm›flt›r. Pratikler ve söz sanat›n› ihtiva 

etmesi bak›m›ndan oldukça önemli bir fliir türüdür. 


Kazakistan, Bedik, Ayt›s 

ABSTRACT 

Bedik, which came out in Turkish faith system before ‹slam and lost its previous function as a result of 

religion and civilization changes, has an important role in the literary tradition of Kazakh Turks. The Bedik 

poetry which started as a means of treatment lost its meaning and aim in time and became a literary style 

which is based more an entertainment, language style and poetic success. It ia quite an important literary 

genre in the sense that it includes language stlye and language practice. 

Key Words 

Kazakstan, Bedik, Ayt›s 

* Gazi Üniv. E¤itim Fak. Ö¤retim Üyesi 

** Ahmet Yesevi Uluslararas› Türk-Kazak Üniversitesi Ö¤rencisi 

mifltir. Bedik terimi, baz› araflt›rmac›lara 

göre bed kökünden türetilmifltir. Dirilmek, 

kald›rmak anlamlar›na gelen bu 

kelimeden bezik (Bedik) ve bezgek 

kelimelerinin türedi¤i varsay›lmaktad›r. 

1 Divanü Lügati’t-Türk’te bezik (titreme), 

bezgek (titreme), bezitti(titretti) 

flekilleriyle geçen kelime 2 , Kuman 

Türkçesi’nde bezgek (nöbet –s›tmadaki 

gibi-) 3 , Kumuk-Balkar Türkçesi’nde 

bezzek (humma, atefl) 4 , Karaçay Türkçesi’nde 

bezgek (atefl, hararet, humma) 

5 , K›rg›z Türkçesi’nde bezgek (s›tma) 

flekilleriyle geçmektedir. Üzerinde 

duraca¤›m›z Kazak Türkçesi’nde ise 

bezgek kelimesi s›tma anlam›na gelmektedir. 

6 

Bezgek, bezzek veya bezik kelimesinin 

de¤iflmesi ile meydana gelen Bedik, 

Kazak Türklerinde baflta tedavi maksat- 

66 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

l› söylenen büyü sözleri olarak karfl›m›za 

ç›kmaktad›r. Bilindi¤i gibi büyü, ak ve 

kara büyü olmak üzere ikiye ayr›l›r. Ak 

büyü, daha ziyade ilkel toplumlarda tedavi 

maksatl› olarak yap›l›r. ‹nsano¤lu 

ak büyüyü, her hangi bir kötülükten sak›nmak 

ve ço¤u zaman da t›bbî müdahaleler 

fleklinde hayvan zehirlenmeleri, vb. 

fleyleri bertaraf etmek için uygulamaktad›r...Tabiat 

varl›k ve olaylar›n› kontrolleri 

alt›na almak için sihre müracaat 

eden insan, bir noktaya gelip sihrin s›n›rl›l›¤›n› 

görünce daha yüksek varl›klara 

müracaat etmifl; cinleri, ata ruhlar›n› 

ve tanr›lar› yüksek tan›m›fllar. Burada 

iki tür inanç meydana gelmifltir. Birisi 

sihirle yönetme, kontrol alt›na al›p idare 

etme; di¤eri üst güçlerden yard›m talep 

ederek onlar› yat›flt›rmaya çal›flmakt›r. 

‹flte bu inanç, Orta Asya ile Güney Sibirya 

ve Kazakistan kültür çevresinde göçebe-çoban 

kültüründe fiamanl›¤›n saf hali 

olarak ortaya ç›km›flt›r. 7 Ak büyü olarak 

telakki edilen efsun, psikolojik hastal›klar›n 

tedavisinde kullan›lmakla beraber, 

hayvanlara onlara gelebilecek, onlardan 

gelebilecek tehlikelere karfl› da 

uygulanmaktad›r. Efsun anlafl›lmayan 

bir tak›m pratik,söz veya söz gruplar›ndan 

ibaret de¤ildir. Hasta(insan veya 

hayvan) tedavi edilirken efsunu yapan 

(bafllang›çta flaman,kam, arbavç›,bak›c›, 

bab, vb.) kifliye ait sihirli sözlerin yan› 

s›ra yard›mc› birtak›m araçlar da kullan›l›r. 

Türkler taraf›ndan kutsal say›lan 

bitkiler ve a¤açlar bunlar›n bafl›nda gelir. 

Çeflitli kaynaklardan aktar›lan bilgiler, 

efsun/ ak büyü büyü flekil ve törenlerini 

bafllang›çta inanç çerçevesinde kabul 

ederler. Bunun yan› s›ra efsun/ ak 

büyü yapanlar›n toplum içindeki yerleri 

ve kimlikleri hakk›nda zaman zaman 

farkl› görüfller ileri sürmüfllerdir. Abdulkadir 

‹nan, tabip ile flaman ayn› kiflidir 

derken efsun yapmak için flaman olman›n 

gerekmedi¤ini de ifade etmektedir.Zira 

oca¤a mensup herkes efsunu ö¤renmifl 

ise okuyabilir. 8 ‹nan, Mo¤ol hakimiyetinden 

sonra bu tür faaliyetlerin 

fleyh ve dervifller taraf›ndan icra edildi- 

¤ini ifade ederken, 1403 y›l›nda ‹spanya 

kral› taraf›ndan Semerkand’a gönderilen 

elçi Clavige bunlar› âfl›klar olarak 

tan›tmaktad›r. 9 Eliade de, Kazak-K›rg›z 

baks›lar›n›n ‹slamî ve ‹slam öncesi 

inanç kar›fl›m› baz› pratiklerle sa¤altma 

ifllemleri yapt›klar›n› zikretmektedir. 10 

fiamanist inanca göre ruhlar iyi ve 

kötü olmak ikiye ayr›l›r. Bilindi¤i gibi iyi 

ruhlar, insana kötülük yapmayan, hatta 

birçok durumda yard›mc› olan ruhlar 

olarak bilinir. Ancak ruh, küstürüldü¤ü 

zaman insan›, bedenini terk eder onun 

yerini kötü ruhlar al›r. Böylece insan ve 

hayvan zaman zaman çeflitli ruhsal ve fiziksel 

rahats›zl›klara duçâr olur. Bu durumda, 

çeflitli tedavi yollar› aran›r ve denenir. 

fiamanist inançta hastal›klar› tedavi 

etmenin ferdî ve genel türleri bulunmaktad›r. 

Ferdî tedavî metodunda 

yaln›zca balger (falc›, bak›c›) ve hasta 

bulunur. Genel tedavi yönteminde ise 

hastan›n yan› s›ra halk da yer almaktad›r. 

Yukar›da k›saca bahsi geçen tedavi 

flekilleri, farkl› adlarla an›lan flah›slar 

taraf›ndan uygulan›r. Bunlar Kam, fiaman, 

Bab, Ata, Arbavç›, Baks›, Bak›c›, 

fieyh, Mürflid, Âfl›k ve benzerleridir. Ancak, 

tedavi eden/ sa¤altan kiflinin ad› ve 

kimli¤i ne olursa olsun, hastal›klara sebep 

kötü ruhlar ile koruyucu olan iyi 

ruhlar (iye-neme) da çeflitli adlarla an›l›rlar. 

Kuzey Türk gruplar›nda Saha, Altay, 

Volga ...) her evin- insan›n bir koruyucu 

ruhu oldu¤una inan›l›r. fiamanist 

inanc› kabul edip ona mensup olan insanlar; 

hayvana ve insana bulaflan hastal›k 

ve dertlerin iyesi, tengrisinin varl›- 

Millî Folklor 67

¤›n› tasavvur etmifl ve buna da Bedik 

ad›n› vermifllerdir. 11 

Hasta insan veya hayvan› tedavi etmek 

için Kazak Türkleri aras›nda yukar›da 

bahsedilen ferdî ve genel tedavi türleri 

yayg›nd›r. Tedavi eden ve edilenin 

yan› s›ra halk›n da kat›ld›¤› genel tedavi 

türlerinden biri de Bedik’tir. Bu tür Bedikte 

hasta ortaya al›n›r, toplanan insanlar 

iki gruba ayr›l›r. Bu flekilde birbirleriyle 

karfl›l›kl› fliirler söylemeye 

bafllarlar. Bunda maksat, hastal›¤a sebep 

olan kötü ruhlar›n uzaklaflmas›n› 

sa¤lamakt›r. Bu sebeple söylenen fliirlerin 

son sözleri köfl köfl ( kaç kaç) diye biter. 

Bedik, icra edildi¤i toplumun medeniyet 

de¤ifltirmesi, farkl› bir dini kabul 

etmesi ile de¤iflikli¤e u¤ram›flt›r. Özellikle 

‹slamiyet’in kabul edilip yay›lmas› 

ile birlikte eski önemini yitirmifl, kimi 

zaman tedavi, kimi zaman da e¤lence 

maksatl› icra edilir hale gelmifltir. 

M. Jarmuhammedov, “‹lk baflta dinî 

olarak do¤mufl olan Bedik fliirleri, yavafl 

yavafl kalabal›k taraf›ndan söylenilmeyi 

b›rakarak, gençlerin toplu olarak e¤lence 

flekillerine dönüflmüfltür. Genç k›z ve 

erkekler, Bedik’in halk taraf›ndan bilinen 

özelliklerini de¤ifltirerek ona kendi 

maksatlar›na göre yeni anlamlar yüklemifllerdir. 

Böylece Bedik fliirinin bafllang›çtaki 

mahiyeti de¤iflmifl, bu gelenek 

gençlerin birbirine duygular›n› serbestçe 

söyleyebilecekleri bir fliir tarz› haline 

gelmifltir. “ diyerek, Bedik fliirinin geliflimi 

hakk›nda bize fikir vermektedir. 12 

Avezov da Bedik’in eski inançlardan, geleneklerden 

do¤du¤unu izah ederek, onu 

âdet-salt ayt›s› (toplumsal hayata dair 

at›flmalar) içinde gösterir. 13 

Bedik tür ve icra bak›m›ndan iki 

bafll›k alt›nda de¤erlendirilmifltir. Bunlar; 

Y›l: 14 Say›: 53 

a. Hasta insan ve hayvana söylenen 

tedavi maksatl› fliirler, 

b. Gençlerin (k›z ve erkeklerin) e¤lence 

maksatl› söyledikleri fliirler. 

Bunlar›n haricinde ayt›s gelene¤i 

içinde de önemli bir yer tutar ki, bunu 

ayt›s fliirlerinin bir parças› olarak kabul 

etmek gerek. Zira, ayt›s fliirlerinde bir 

tür olarak âdet-salt ayt›s›na dahil edilmektedir. 

Eski dönemlerde, birisinin hayvan›, 

y›lan veya kurt gibi hayvanlardan zarar 

gördü¤ü zaman Bedik söylenmektedir. 

Hayvan› zarar gören kifli, komflu köylere;” 

bizim köye gelin dü¤ün yapal›m, e¤lenelim” 

diye haber salar. Bu törene Bedik 

gecesi ad› verilir. Bedik gecesine davet 

edilen insanlar toplan›rlar. Gelene¤e 

göre Bedik, ay ›fl›¤›nda veya gece karanl›¤› 

çökmeden bafllar. Toplanan gruba 

hem yafll›lar, hem de gençler kat›l›rlar. 

‹lk önce, iki k›z iki erkek ortaya ç›karak 

karfl›l›kl› grup olufltururlar ve Bedik 

söylemeye bafllarlar. Bazan Bedik gecesi 

yedi gün boyunca devam eder. Oyun ve 

e¤lence gecesi Bedikle bafllay›p sonunda 

k›z ve delikanl›n›n at›flmas›na dönüflür. 

Halk›n Bedik inanc›na göre görünmeyen, 

ama canl›, ço¤unlu¤un sesinden, 

gençlerin kahkahalar›ndan korkan varl›k 

fleklinde tasavvur edilir. Bedike özel 

süslü, hikmetli sözler söylenir. 

Kuyru¤u yok, yelesi yok, ata git 

y›lana git 

Yer yüzünü kaplayan dumana göç 

Kayadaki yaln›z kalm›fl yuvaya git 

Bir yerde atefl yakmadan 

su içmeden, yatmadan 

sert akan sulara göç 

sözleri ile Bedik’i bilinmeyen bir istikamete 

yönlendirmek amac› güdülür. fiiir 

söyleyenler Bedik’i flekillendirip, yürüyüp 

oturdu¤unu görürmüfl gibi tasavvur 

ederler. Bedik’in arkas›na düflen k›z ve 

68 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

erke¤in ç›nlayan kahkahalar› iflitilir. Geceye 

kat›lanlar “Bedik’i tedavi ettik/ hastal›¤› 

belay› uzaklaflt›rd›k “ diye söylerler. 

Bundan sonra gençlerin oyunlar› 

bafllar. Oyunlar esnas›nda ara s›ra Bedik’in 

ad›n› da söyleyerek delikanl› k›za, 

k›z delikanl›ya fliir yoluyla duygular›n› 

anlat›r. Bedik ad›yla bahsedilen k›z ve 

erke¤in at›flmas›nda erkekler, Bedik’i k›z›n 

saç›na, saç ba¤›na, eline, gece yürüdü¤ü 

ize göre tasvir ederler. Bunun arac›l›¤› 

ile erkekler k›zlar› korkutmak 

amac› güderler. Kendisini Bedik’in düflman› 

olarak göstermeye çal›fl›rlar. Bu sebeple 

flakal› sözler söylerler. 14 

Eski inançlar üzerine bina edilen ve 

gruplar halinde söylenen Bedik fliirleri, 

zaman içinde ak›nlar taraf›ndan söylenen/ 

yaz›lan fliirlere zemin haz›rlam›flt›r. 

Bedik fliirlerinde hüner göstermek, söz 

sanatlar›n›n zenginli¤i, bilgi birikiminden 

ziyade gelenekte sözle nakledilen 

kal›p ifadeler., istihzal› söyleyifller ön 

plana ç›kar. Ak›nlar taraf›ndan söylenen 

fliirlerde görülen bilgi ve tecrübenin yan› 

s›ra, yetenek de önemli bir yer tutmaktad›r 

Din veya inançtan süzülerek kazak 

Türk toplumunun edebiyat dünyas›nda 

önemli bir yere kavuflan bu tarz fliir, e¤lenceden 

söz ustal›¤›na, bilgelikten halk 

tababetine kadar her alanda görülmektedir. 

Afla¤›da verece¤imiz örneklerden 

birincisi, tedavi maksatl› söylenen Bedik 

fliiri, ikincisi ise k›z ve erkeklerin karfl›l›kl› 

söyledikleri Bedik fliiri örnekleridir. 

Ayt degenden aytam›n ay Bedikti 

Kara makpal ton›m bar barfla edipti 

Ot ottamay suv iflpeyjata berse 

Bedik emey nemene bir kedikti 

Köfl...Köfl.... 

Söyle dedi¤inden söyleyece¤im Bediki 

Kara makbal donum var burma dikiflli 

Atefl yakmayan, su içmeyen, yatmayan 

Bedik’i bilir misin? Bir tehlikeli 

Kaç...Kaç... 

Bedik ketip barad› jatka taman 

Jügen ala jüriptim atka taman 

Kuday ondap Bedikti kolga berse 

‹tere salar ödim otka taman 

Köfl...Köfl... 

Bedik gidip varayd› yada do¤ru 

E¤eri al›p yürüdüm ata do¤ru 

Allah kolay k›l›p Bedik’i ele verse 

‹teliyiver yanan atefle do¤ru 

Kaç...Kaç.... 15 

Erkek-Devrilsin Bedik gelmeden devrilsin 

Akl› gitmifl övünüyor, sevinsin 

Bedik’i böl böl torbaya koy 

fiu k›zlar Bedik’i devirsin 

K›z- Hadi hadi Bedik gel bize 

Yak›flm›fl güzel k›za yüksek ökçe 

Bedik’i b›rak sadece fliirini söyle 

fiimdi Bedik söylenir, ç›ks›n geceye 

Erkek-Kara da¤ dendi¤inde Kara da¤›m 

Da¤ bafl›nda bafllad› kara f›rt›na 

Sizin evde bir Bedik var dendi¤inde 

Göçüp geliriz hemen sizin köye 

K›z- Bedik gitmifl da¤› afl›p 

Da¤›n arkas›ndaki bulutla kar›fl›p 

fiimdi ikimiz Bedik’i bulup 

Bencillikten uzak mertçe vuruflup 

Erkek-‹n Bedik dendi¤inde in Bedik 

Sadece k›zlar›n flaka¤›n› kemir Bedik 

Semiz k›zlar›n içine girip 

Böbrek ya¤›n› da semir Bedik 

K›z- Gidecek Bedik kendi Mekkesine 

Bildirmez keçi s›rr›n› tekesine 

Gidece¤in yeri ben söyleyeyim 

Erke¤in git de yap›fl flakak kemi¤ine 

Erkek-Oy Bedik kara da¤dan afl›p gider 

K›zlar› tenhalarda yakalay›p gider 

Ete¤ine bir tabak toprak koyup 

Gördü¤ü k›z›n gözüne saç›p gider 

Millî Folklor 69

K›z- Git Bedik büyük da¤›n tafl›na git 

Kalem gibi güzel erke¤in yan›na git 


Erke¤in büyük enseli bafl›na git 

Erkek-Git Bedik s›cak evin sobas›na git 

Cuman›n bayram günü gecesine git 


K›zlar›n güzel güzel saç›na git 

K›z- Git Bedik don giyenin koynuna git 

Küçük çocuklar›n oyununa git 


Yumru¤u s›k› erke¤in boynuna git 

Erkek-Git Bedik ozan k›z›n diline git 

Yabanc›lar›n bahçede aç›lm›fl gülüne git 


K›zlar›n gidece¤i yere git 

K›z- Git Bedik zengin köyün kurduna 

Her yerden göçüp giden halk›na 


Savaflan kahramanlar›n b›y›¤›na git 

Erkek-Git Bedik kal›n otun kuruyan›na 

Git k›zlar›n yap›fl kula¤›na 


Hemen git k›zlar›n dura¤›na 

K›z- Git Bedik yafl› büyük adama git 

Erke¤in inci gibi difline git 


Yeni büyüyen gencin içine git 

Erkek-Gider Bedik uzaktaki susam›ra 

Uzanm›fl yolda yatan yaln›z mezara 

Tanr› kolay k›l›p Bedik’i ele versin 

Gidelim bafl›n› ba¤lay›p bir domara 

K›z- Gider Bedik da¤›n ete¤ine do¤ru 

Gitti gitti binili ata do¤ru 

Tanr› kolay k›l›p Bedik’i ele verse 

Kâfiri itelim atefle do¤ru 

Erkek-Önceki zamandan beri Bedik sakl› 

Yiyece¤i gece gündüz hastal›k bulafl›c› 

Genç k›z›n içine gidip girip 

Oy öldüm dese, ç›kma Bedik 

K›z- Kofl denildi¤inde Bedik koflar 

‹yi cins at sahibini tapar 

Köyünde dü¤ünden e¤lenceli Bedik var 

Haber vermesen Tanr› da azat eder 

Erkek-Git Bedik flimdi gidersen sazl›¤a git 

Yaz güneflinde saç›lm›fl kaz›ya git 


K›z›n köyünde sald›ran taz›ya git 

K›z- Gidici Bedik dese kofla kofla 

Suyu koysa yumuflar sert soba 

"Göçmeyeceksin Bedik’im nerdesin” der 

U¤urlamaya gelen Tanr› da16 NOTLAR: 

1 Z. AHMEDOV-T.fiANBAYEV,Edebiyettanu 

Terminderinin Sözdigi, Almat› 1996, s.65 

2 Divanü Lügat-it Türk Tercümesi (Çeviren: 

Besim Atalay), Ankara 1985, C: I, s.385-C: II, 

s.289,305 

3 K. GRÖNBECH, Kuman Lehçesi Sözlü¤ü- 

Codex Cumanicus’un Türkçe Dizini, (Çev. Kemal 

Aytaç), Ankara 1992 

4 Gyula NEMETH,Kumuk ve Balkar Lehçeleri 

sözlü¤ü, (Çev. Kemal Aytaç),Ankara 1990 

5 Wilhelm PRÖHLE, Karaçay Lehçesi Sözlü¤ü, 

(Çev. Kemal Aytaç), Ankara 1991 

6 A. Bican ERC‹LASUN-vd., Karfl›laflt›rmal› 

Türk Lehçeleri Sözlü¤ü, Ankara 1991 

7 ‹smet ÇET‹N, Orta Asya Türk Kültüründe 

Efsun ve Efsun Törenleri,Millî Folklor, S: 10 (Yaz 

1991), s.25-26 

8 Abdulkadir ‹NAN, fiamanizm, Ankara 

1986, s.14,146 

9 ‹NAN, a.g.e., s.187 

10 Mircae EL‹ADE, fiamanizm-‹lkel Esrime 

teknikleri-, (Çev.‹smet B‹RKAN), ‹stanbul 1999, 

s.249-252 

11 Sabit MUKANOV, Kazak Hal›k Edebiyyat› 

Ansiklopedyas›, C: I, Almat› 1988, s.13 

12 M. JARMUHAMMEDOV, Ayt›st›n Damu 

Joldar›, Almat›, s. 30-31 

13 Muhtar AVEZOV, Folklor Yaz›lar›-Seçmeler-, 

(Haz. Ali Abbas ÇINAR), Ankara 1977, s.254 

14 Sultan¤ali SADIRBAEV, Kazak Hal›k 

Edebiyetinin Negizderi, Almat› 1992, s.5-7 

15 Melik ⁄ABDUL‹N, Kazak Halk›n›n Av›z 

Edebiyeti,, Almat› 1996, s.60 

16 SADIRBAYEV, a.g.e. 

Y›l: 14 Say›: 53 

70 Millî Folklor

TÜRK‹YE'YE YERLEfiEN 

AFGAN‹STAN KAZAKLARINDAN DERLENM‹fi 

TEKERLEME, B‹LMECE VE ATA SÖZLER‹ 

Collected Rigmaroles, Riddles and Proverbs from Afghan Kazakhs 

Contines, devinettes et proverbes chez les Kazak-s s'installés en Turquie 

Milletimizin hayat görüflünü genellikle 

sade ve samimî bir dille ortaya koyan 

anonim veya ferdî eserlerden meydana 

gelen halk edebiyat› içinde tekerleme, 

ata sözü ve bilmecelerin farkl› bir 

yeri vard›r. 

D›fl Türk boylar›n›n halk edebiyat› 

mahsulleri de Türk edebiyat›n›n bütünü 

içinde önemli bir yere sahiptir. Bu mahsullerin 

derlenip ortaya konulmas› yap›lacak 

mukayeseli çal›flmalara da ›fl›k tutacakt›r. 

Bugün ço¤unlu¤u ‹stanbul Zeytin- 

Yard. Doç. Dr. Nergis B‹RAY* 

ÖZET 

Halk taraf›ndan meydana getirilen edebiyat ürünleri içinde tekerleme, bilmece ve ata sözlerinin farkl› 

bir yeri vard›r. Hem e¤lenmeye hem de zekây› gelifltirmeye yönelik olarak günümüze kadar korunmufl olan 

bu türler, Türkiye d›fl›nda geliflen Türk edebiyatlar›nda da yer almaktad›r. Bu mahsullerin tesbit edilmesi, 

ileride yap›lacak olan karfl›laflt›rmal› çal›flmalara kaynak teflkil edecektir. 

Bu yaz›da, Afganistan Kazaklar›’ndan derlenmifl olan tekerleme, bilmece ve ata sözleri hem as›l hem 

de Türkiye Türkçesi’ne aktar›lm›fl flekilleriyle verilmektedir. Bu türlerin Kazak Türkçesi’ndeki isimleri ve 

özellikleri üzerinde de durulmaktad›r. 


Afganistan Kazaklar›, tekerleme, bilmece, ata sözü. 

ABSTRACT 

Rigmaroles, riddles and proverbs have different roles in works of folk Literature. Such genres which 

are entertçining and improving mental abilities have been protected so far, are seen in Turkish literature that 

developed in other Turkish nations’ literatures. Depicting such works, will be basis for further comperative 

studies. 

In this study, rigmaroles, riddles and proverbs from Afghan Kazakhs are given both in its original form 

and in transcribed version of Turkish. The study also olwells on the names and characteristics of Kazak Turkish. 

Key Words 

Afghan Kazakhs, rigmaroles, riddles, proverbs. 

* PAÜ Fen-Edeb. Fk. Türk Dili ve Edeb. Bölümü Ö¤retim Üyesi 

burnu’na, yüzde yirmisi Bursa’ya yerleflmifl 

olan Afganistan Kazaklar›n›n 5 - 6 

hanesi Kayseri’de yaflamaktad›r. 1982 

y›l›nda Türkiye’ye göç etmifl olan Afganistan 

Kazaklar›n›n ço¤u, bugünkü Kazakistan’da 

bulunan K›z›lorda ve Çimkent 

flehirlerinden; bir k›sm› ise daha 

önceden göçtükleri Tacikistan’›n Korgantepe 

flehrinden Afganistan’a geçmifllerdir. 

Say›lar› hakk›nda kaynaklarda 

kesin bir bilgi bulamad›¤›m›z Afganistan 

Kazaklar›, Kazakistan’daki k›tl›k ve zulüm 

y›llar›n›n ard›ndan meflakkatli bir 

Millî Folklor 71

yolculuk sonunda 1932-1933 y›llar›nda 

Afganistan’a gelmifl ve büyük ço¤unlu¤u 

Mazar-› fierif’le Kunduz’a yerleflmifllerdir. 

1982’de Türkiye’ye kabul edilen ve 

ilk önce Kayseri’nin Yeniflehir (Beflparmak) 

Mahallesi’ne yerlefltirilen Kazaklarla 

ilgili olarak ‹çiflleri Bakanl›¤› Koordinatörlü¤ü’nde 

haz›rlanan raporlarda, 

gelenlerin 65 hane, 277 kifli oldu¤u belirtilmektedir. 

1982 y›l›nda kendilerinden 

derleme yap›lan Afganistan Kazak 

Türkleri, orta ve küçük cüze mensuptur. 

Afla¤›daki tekerleme, bilmece ve ata sözleri, 

bu derlemelerden tesbit edilmifltir. 

Yap›lacak çal›flmalara katk›s› olmas› 

amac›yla bu halk edebiyat› mahsulleri 

hem asl› hem de Türkiye Türkçesine aktar›lm›fl 

flekilleriyle verilmifltir. 

Tekerlemeler: 

Tekerlemeler, ya bir bilmece, masal, 

halk tiyatrosu veya oyun içinde ya da tek 

bafllar›na ortaya ç›kan ürünlerdir. Söylenifllerinde 

vezin, kafiye, seci’ ve alliterasyondan 

faydalan›l›r. Tekerlemeler; 

z›tl›k, güldürme veya flafl›rtmaya dayal› 

sözlerdir. Belli söz kal›plar› içinde ard 

arda bazen kapal› bazen aç›k ifadelerle 

söylenir. 1 

Kazak Türklerinde tekerleme “jan›ltpafl” 

ad›yla bilinmektedir. Ahmet 

BAYTURSUNO⁄LU, jan›ltpafllar hakk›nda 

flu bilgiyi vermektedir: “Jañ›ltpafl 

degen at› jañ›ltuwdan fl›qqan. Qatar›nan 

qayta-qayta flapflañ aytqanda, ya til kelmeytin, 

ya til basqa söz q›l›p bur›p ketetin 

sözderdiñ bas›n qurap, kelistirgen fl›- 

¤arma- jañ›ltpafl dep atalad›. 

Jañ›ltpafl köbinese jañ›l¤anda ersi 

ma¤›nal› söz bol›p fl›¤›p küldirerlik sözder 

al›nad›.” 2 

(Jan›ltpafl ad› yan›lmaktan ç›km›fl. 

S›ras›yla tekrar tekrar h›zl› bir flekilde 

söylendi¤inde ya yanl›fl ya da dil sürçerek 

söylenen sözlere jan›ltpafl ad› verilir. 

Jan›ltpaflta genellikle yanl›fl söyleyifl, buna 

ba¤l› olarak da yersiz ve anlams›z 

sözler ortaya ç›kar ve gülünç bir duruma 

yol açar.) 

Derlemelerdeki dört tekerleme flunlard›r: 

Aytay karbay 

Aytay karbay degenin 

Kaytay karbay 

Mal›nd› jab›rat›p dala¤a 

Jartay garbay. 

(Aytay karbay 

Aytay karbay dedi¤in 

Kaytay karbay 

Mal›n› zorla at›p bofla 

Cartay karbay) 3 

Yesevimnin bir ja¤›na opak artt›m 

Bir ja¤›na kopak artt›m 

Opa¤›n bolsa kopa¤›n menen 

Kopa¤›n bolsa opa¤›n olur. 

(Efle¤imin bir yan›na çerçöp(?) yükledim 

Bir yan›na otlar yükledim. 

Çerçöpün olursa otlar›n ile 

Otlar›n olursa çerçöpün olur.) 

Ay bal gaymak 

Ay bal gaymak degenim 

Kay bal kaymak 

Ay bal gaymak 

Ay bal gaymak degenin 

Kay bal gaymak 

(Ay bal kaymak 

Ay bal kaymak dedi¤im 

Kay bal kaymak 

Ay bal kaymak 

Ay bal kaymak dedi¤in 

Kay bal kaymak.) 

Y›l: 14 Say›: 53 

72 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

fiiyirbay fliyirbay fliyirbay kus 

fiiyir bas›na kon¤an kus 

Karkaralay kalban kus 

Kaz bas›na kon¤an kus 

(fiiyirbay fliyirbay fliyirbay kufl 

fiiyir bafl›na konan kufl 

Hürmetli, hep uçan kufl 

Kaz bafl›na konan kufl.) 

Bilmeceler: 

“Bilmeceler, tabiat unsurlar› ile bu 

unsurlara ba¤l› hadiseleri; insan, hayvan 

ve bitki gibi canl›lar›; eflyay›; ak›l, 

zekâ veya güzellik nev’inden mücerred 

kavramlarla dinî konu ve motifleri vb. 

kapal› bir flekilde yak›n-uzak münasebetler 

ve ça¤r›fl›mlarla düflünce, muhâkeme 

ve dikkatimize aksettirerek bulmay› 

hedef tutan kal›plaflm›fl sözlerdir.” 4 

Bilmeceler manzum veya mensur 

olabilir. 

“Kazaklarda bilmeceye “jumbaq” 

ad› verilir. Jumbaqlar ço¤unlukla manzum 

halde söylenirler. Kafiyeli cümleler 

halinde söylenenleri de vard›r.” 5 

A. BAYTURSUNO⁄LU “jumbaq” 

hakk›nda flunlar› yazmaktad›r: “Jumbaq 

degen at› jumuwdan fl›qqan: ya¤ni qold›ñ 

ifline bir närseni jas›r›p, jum›p tur›p, 

son› tap degennen fl›qqan. Jumbaqta 

närseni qol¤a jum›p tur›p tapt›rmayd›. 

Oyda bügip aytpay qoy›p, sol närsege uqsas 

närselerdi siypattap ayt›p, uqsast›¤› 

boy›nfla tapt›rad›. jumbaq zeyindi ustartuw¤a 

paydas› bar närse. Jumbaqt›ñ negizi 

tärizdew, ya¤ni närseniñ siypat›n tärizdep 

aytuw. Mäselen...at bast›, arqar 

müyizdi, böri kewdeli, böken sand›, qus 

qanatt›, qum›rsqa izdi, bota tiresekti. 

(flegirtke)” 6 

(Jumbaq ad› yummaktan ç›km›fl. 

Yani elin içine bir fleyi gizleyip yumup 

onu bul demekten ç›km›fl. Jumbaqta bir 

nesne ele saklan›r ve karfl›dakinin bulmas› 

için çal›fl›l›r. Saklayan kifli nesnenin 

ad›n› söylemeden ona benzer fleyleri 

tarif ederek benzerlik yönünden yard›mc› 

olarak nesnenin ne oldu¤unu buldurmaya 

u¤rafl›r. Jumbaq›n zihni aç›c›, keskinlefltirici 

faydas› da vard›r. Jumbaq›n temeli 

benzetme, yani nesnenin görünüflünü 

tarif ederek buldurmaya dayan›r. Örnek...: 

At bafll›, koyun boynuzlu, kurt 

gövdeli, bö¤ü bacakl›, kufl kanatl›, kar›nca 

izli, deve dirsekli (çekirge).) 

Derlenmifl olan bilmece örnekleri 

flunlard›r: 7 

I. Tabiat ve tabiî hadiseler: 

Dar darbaz 

Bir gümbez 

Bir göbök 

Q›rq flaflaq 

(Hava, Yer, Ay, Y›lduz) (417) 

(Dar pencere 

Bir kümbet 

Bir göbek 

K›rk saçak ) 

(Hava, Yer, Ay, Y›ld›z) 

Tam¤a tar› jayd›m. 

(Y›lduz) (418) 

(Gö¤e dar› (m›s›r) yayd›m.) 

(Y›ld›z) 

Uzun uzun uz ketti 

Uzun boylu k›z ketti 

Köleñkesi kümüsten 

Külüp tur¤an q›z ketti 

(Aqqan suv) (419) 

(Uzun uzun uz gitti 

Uzun boylu k›z gitti 

Millî Folklor 73

Gölgesi gümüflten 

Gülüp duran k›z gitti) 

(Akar su) 

II. ‹nsan, Hayvan, Bitki: 

‹nsan: 

Qal›n gam›s iflinde q›yaq 8 gam›s 

Q›yaq gam›s içinde j›lt›ldav›q 

J›lt›ldav›q iflinde t›q›ldav›q 

T›q›ldav›q iflinde p›s›ldav›q 9 

(Safl, kirpik, köz, difl, burun) (417) 

(Kal›n kam›fl içinde k›yak kam›fl 

K›yak kam›fl içinde c›lt›ldav›k 

C›lt›ldav›k içinde t›k›ldav›k 

T›k›ldav›k içinde p›s›ldav›k.) 

(kal›n kam›fl: saç;k›yak 

kam›fl: kirpik; c›lt›ldav›k: göz 

t›k›ldav›k: burun; p›s›ldav›k: : difl.) 

Jar bas›nda jart›las›q. 

(Qulaq) (419) 

(Yar bafl›nda ›fl›ldak.) 

(Kulak) 

Hayvan: 

Bas›nda börigi bar qara puspaq 

Üstine a¤ ös qart›n kiyip al›p 

Turad› iki qol›n art›na ustap 

(Alaqar¤a) (416) 

(Bafl›nda börkü var kara bafll›k 

Üstüne bu ak elbiseyi giyip al›p 

Durur iki elini arkas›nda tutup) 

(Ala Karga) 

Tañga tayaq süyedi. 

(Deveniñ quyru¤u) (418) 

(Gökyüzüne dayak dayan›r.) 

(Devenin kuyru¤u) 

Kiflkentay ¤ana miden tas 

Atan tüye köteralmas 

(Qaraqurt) (418) 

(Küçücük sadece miden tafl 

Baban deve götüremez.) 

(Akrep) 

Dübir dübir törtev 

Yesen keldi yekev 

Qasabay keldi jal¤›z 

Ja¤as›nda qund›z 

(At) (421) 

(Pat›r pat›r dördü 

Kulak geldi ikisi 

Vücudu geldi yaln›z 

Yakas›nda kunduz.) 

(Pat›r pat›r dördü: dört ayak ;Kulak geldi 

ikisi: iki kulak; Vücudu geldi yaln›z 

at›n vücudu; Yakas›nda kunduz: Kuyru- 

¤u; Bir cam›n önünden geçen at›n görünüflü.) 

Ast› tas 

Üsti tas 

Ortas› flad›rbas 

(Tosbaqa) (422) 

(Alt› tafl 

Üstü tafl 

Ortas› kocaman bafl.) 

(Kaplumba¤a) 

Bitki: 

Kiflkene bala qazanfla 

‹fli tola palavfla 

(Yangaq) (418) 

(Küçücük minicik kazanc›k 

‹çi dolu pilavc›k.) 

(Ceviz) 

Y›l: 14 Say›: 53 

III. Eflya: 

Bir adam¤a bes adam min¤esipti 

Mingesip ayta q›rdan izdesipti 

(Kalem) (416) 

74 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

(Bir adama befl adam bindirmifl 

Bindirip sorarak ovadan izlemifl) 

(Kalem) 

Bir qus bar babasmanda 

Bas› tömen 

Özine zor keledi sabasqanda 

Özimen qas taylasqan 

Bir qus bar 

Ketedi ilip al›p janasqanda 

(Quduq) (417) 

(Bir kufl var yüce gökte 

Bafl› yüksek (gö¤e do¤ru) 

Kendine zor gelir savaflt›¤›nda 

Kendiyle yak›n yükten kurtulan 

Bir kufl var 

Al›r gider ona yaklaflt›¤›nda.) 

(Kuyu) 

Qaz›q bas›nda qar turmaz. 

(Jumurtqa) (417) 

(Kaz›k bafl›nda kar durmaz.) 

(Yumurta) 

Qara s›y›r›m qaraptur 

Q›z›l s›y›r›m jalaptur 

(Qazan) (417) 

(Kara s›¤›r›m bakm›fl 

K›z›l s›¤›r›m yalam›fl.) 

(Kazan) 

Ömür ömür ömürden 

Jaq qanat›m kömürden 

fiañ›ra degen bir q›z bar 

Jum›rtqas› demürden 

(Silah) (418) 

(Ömür ömür ömürden 

Yan kanad›m kömürden 

Tüfek denen bir k›z var 

Yumurtas› demirden.) 

(Silah) 

Tap tap etti 

Ast›nan kerven ötti 

(Elgezer) (419) 

(Tap tap etti 

Alt›ndan kervan geçti.) 

(Elek) 

Aq küflü¤im a¤ etti 

Kötinen bo¤u sar(›) etti 

(Yiplik) (419) 

(Ak köpeci¤im ak etti 

Götüyle b...u sar› etti) 

(‹plik) 

Aq küflü¤im iy _aynal›p bu¤az bold› 

(Yiplik) (419) 

(Ak köpeci¤im i¤ dönüp bo¤az oldu.) 

(‹plik) 

Qatar qatar qaralar q›m›ld›¤›n 

Q›r›l qoz¤an aya¤›n 

Noqta kete b›¤›l..... 

(Makine) (419) 

(Katar katar karalar k›m›ldayan 

K›r›la k›r›la k›m›ldatan aya¤›n 

Nokta gider s›ra s›ra.... 

(Makina) 

J›lq etti j›mb›l¤a getti. 

(Tüfengiñ tiri) (421) 

(Bir göründü bir kayboldu.) 

(Tüfe¤in oku) 

Qaran¤› üyde qaban kürki. 

(Tiyirman) (421) 

(Karanl›k evde kaplan kürkü.) 

(De¤irmen) 

Q›zart›p satd›m 

Maldat›p ald›m 

(Yet) (421) 

Millî Folklor 75

(K›zart›p satt›m 

Sahiplenip ald›m.) 

(Et) 

Jündüge jünsüz kirdi. 

(Ton) (421) 

(Yünlüye yünsüz girdi.) 

(Don) 

Qar¤az qar¤az 

Moy›n› bir ¤az 

fiaq›rsam kelmes 

Piyade jürmes 

(Ç›l›m) (422) 

(Kar¤az kar¤az 

Boynu bir kaz 

Ça¤›rsam gelmez 

Yaln›z yürümez.) 

(Nargile) 

IV. Dinî Unsurlar: 

Bes alma bes qol›mn›n aras›nda 

Yekevi künge pisken 

Üflevi bir terektin sayas›nda 

(Namaz) (416) 

(Befl elma befl parma¤›m›n aras›nda 

‹kisi günde piflen 

Üçü bir a¤ac›n gölgesinde.) 

(Namaz) 

Qattama, qattamadan attama. 

(Quran) (420) 

(Katlama, katlamadan atlama.) 

(Kur’an) 

Ata sözleri: 

Ata sözleri; k›sa, kal›plaflm›fl, özlü 

cümlelerdir. Halk düflüncesini, felsefesini 

hikmetli ve özlü bir flekilde ortaya koyarlar. 

Genellikle manzum olmalar› yan›nda 

mensur da olabilirler. Söylenecek 

Y›l: 14 Say›: 53 

düflünce; mecaz, teflbih, istiâre gibi edebî 

sanatlardan da faydalanarak bazen kapal› 

bazen de aç›k bir flekilde ifade edilir. 

“.........maddî flekli bir hareket noktas› 

yapan ve ilk söyleyicilerini tesbit 

edemedi¤imiz bu dil mahsûlleri, hayat 

prensibi olacak fikir ve düflünceleri din, 

ahlâk, hukuk, iktisad, terbiye, gelenekgörenek 

ile tabiat hâdiselerinden, teknikten 

vb. ç›kacak kâideleri müflahhastan 

mücerrede giden bir yolla, bazen bir 

f›kra k›l›¤›nda söz ve yaz› ile nesillerden 

nesillere intikal ettiren hikmetli cümlelerdir.” 

10 

Kazak Türkçesinde ata sözüne “maqal” 

denilmektedir. “Kazaklarda atasözlerine 

maqal-mätelder ad› verilir. Kazak 

atasözlerinde konar-göçer hayat›n derin 

izleri görülür. Maqallar, mätellere göre 

daha uzun ve mânâlar› daha aç›k olan 

sözlerdir. Mätelder ise, daha çok âdet halinde 

söylenen sözlerdir. “Mezgili jetse 

muz da erir. (Zaman› gelirse buz da 

erir.)” Maqal. “Özi toysa da közi toymayd›. 

(Kendi doysa da gözü doymaz.)”. Mätel. 

Maqal-mäteller kafiyeli sözlerdir. 

Hatta baz›lar› iki m›sral›k manzum söyleyifller 

halindedir.” 11 

Ahmet BAYTURSUNO⁄LU, maqal 

ve mäteli ayr› bafll›klar alt›nda incelemektedir: 

“Maqal da taqpaqqa jaq›n 

salt-sanas›na säykes ayt›l¤an pikirler. 

Taqpaqtan köri maqal mañ›zd›, fl›n› keledi. 

............. 

Mätel degenimiz kezine kelgende 

kesegimen ayt›lat›n belgili-belgili sözder. 

Mätel maqal¤a jaq›n bolad›. Biraq 

maqal täciriybeden fl›qqan aqiyqat türinde 

ayt›lad›. Mätel aqiyqat ja¤›n qaramay, 

ädetti söz esebinde ayt›lad›.” 12 

76 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

(Makal da takpaka (fliir ve güzel 

sözler) yak›n, gelenekle ilgili de¤erlere 

ba¤l› olarak söylenip gelen fikirler toplulu¤u. 

Takpaka göre makal, daha esasl› 

daha gerçekçidir. ............. 

Mätele gelince, güçlü bir ifadeyle 

söylenen ve herkesçe bilinen sözlerdir. 

Mätel, makala yak›nd›r. Fakat makal, 

tecrübelerden elde edilen gerçekler fleklinde 

söylenir. Mätel gerçekli¤ine bakmadan 

âdet sözü fleklinde söylenir.) 

Afganistan Kazaklar›ndan derlenmifl 

olan ata sözleri flunlard›r: 

A¤afl jas vak›t›nda iyiler. 

(A¤aç yafl vaktinde (yaflken) e¤ilir.) 

Alt›n alma, dua al. 

(Alt›n alma, dua al.) 

Aybar kerek - äl kerek, älsiz aybar ne kerek. 

(Heybet gerek, hâl gerek, hâlsiz heybet ne 

gerek.) 

Javun (jangur) men cer gögered, du¤a 

menen yel gögered. 

(Ya¤murla yer gö¤erir, duayla yurt gö¤erir.) 

Jer taws›z bolmayd›, el daws›z bolmayd›. 

(Yer da¤s›z olmaz, il kavgas›z olmaz.) 

J›¤›l¤an üstine jud›r›q. 

(Toplananlara yumruk.) 

Densawl›q - zor bayl›q. 

(Sa¤l›k - en büyük zenginlik.) 

Q›z›m sa¤an aytam, kelinim, sen t›ñda! 

(K›z›m sana söylüyorum, gelinim sen 

dinle!) 

Özi toysa da, közi toymayd›. 

(Kendi doysa da gözü doymaz.) 

Sen siylasan kerindi, kuday siylayd berindi. 

(Sen hürmet etsen yafll›na, Hüdâ hürmet 

eder hepinize.) 

Siylamasan ker›nd›, it kemirer bas›nd›. 

(Hürmet etmezsen yafll›na, it kemirir bafl›n›.) 

KAYNAKLAR: 

Ahmet BAYTURSINOV, fi›¤armalar›, Almat›, 

1989. 

Ahmet BAYTURSINOV, Aq Jol, Almat›, 1991. 

Nergis B‹RAY, Afganistan Kazaklar› A¤z›, 

Gazi Ünv. Sosyal Bil. Enst. (Dan.: Prof.Dr. Ahmet 

Bican ERC‹LASUN; Bas›lmam›fl Doktora Tezi), Ankara, 

1995. 

Prof. Dr. fiükrü ELÇ‹N, Halk Edebiyat›na 

Girifl, Kültür Bakanl›¤› Yay., Ankara, 1981. 

Ferhat TAM‹R, “Kazak Türkleri Edebiyat›”, 

Türk Dünyas› El Kitab›-(Türkiye D›fl› Türk 

Edebiyatlar›), IV.Cilt, TKAE Yay., Ankara,i 1998 

(3. Bask›). 

NOTLAR: 

1 Prof. Dr. fiükrü ELÇ‹N, Halk Edebiyat›na 

Girifl, Ankara, 1981, s.650-651. 

2 Ahmet BAYTURSINOV, fi›¤armalar›, Almat›, 

1989, s. 234-235 ve Ak Jol, Almat›, 1991, s. 

414. 

3 aytay, karbay, kaytay, jartay vs. gibi kelimeler 

tekerlemelerde kullan›lan manas›z kelimelerdir. 

4 fiükrü ELÇ‹N, a.g.e., s. 662-664. 

5 Ferhat TAM‹R, “Kazak Türkleri Edebiyat›”, 

Türk Dünyas› El Kitab›, IV. C., s. 423-449. 


1989, s. 234-235 ve Aq Jol, Almat›, 1991, s. 

413. 

7 Bilmecelerin veriliflinde, Prof. Dr. fiükrü EL- 

Ç‹N’in yapm›fl oldu¤u grupland›rma esas al›nm›flt›r. 

8 k›yak: k›z›l› ve karas› olan bir ot çeflidi. 

9 j›lt›ldav›k, t›k›ldav›k, p›s›ldav›k: benzetme 

yoluyla göz, difl, burun yerine kullan›lm›fl kelimelerdir. 

10 fiükrü ELÇ‹N, a.g.e., s. 684. 

11 Ferhat TAM‹R, a.g.e., s.426. 


1989, s. 249-250 ve Aq Jol, Almat›, 1991, s. 

425. 

Millî Folklor 77

ÖZBEK TÜRKLER‹N‹N DESTANCILIK 

GELENE⁄‹ ÜZER‹NE NOTLAR * 

Türk destanc›l›k gelene¤inin bir bütün 

halinde ele al›narak her yönüyle ortaya 

konulabilmesi için Türk Dünyas› 

geneline yay›lm›fl olan ve binlerce y›ll›k 

ortak kültürü yaflata gelen Türk topluluklar›n›n 

destanc›l›k geleneklerinin 

mukayeseli bir flekilde araflt›r›lmas› ve 

incelenmesi gerekmektedir. Derleme, 

metin neflri (Yeni derlenecek metinlerle 

önceden derlenip de arflivlerde yatan 

metinlerin yan› s›ra, daha önceden neflredilen 

metinlerin yeniden gözden geçirilerek 

çeflitli flive ya da lehçelerde neflri 

de gerekmektedir.), mukayeseli inceleme 

ve araflt›rma safhalar›ndan oluflacak 

olan her bir çal›flma, genel Türk destanc›l›k 

gelene¤inin ortaya konulmas›nda 

On the Epic Tradition of Uzbek Turks 

Notes sur la tradition de poèmes épiques chez les Turcs d'Uzbek 

Yard. Doç. Dr. Mehmet AÇA* 

ÖZET 

Bu bildiride, Özbek Türklerinin destanc›l›k gelene¤i, destan kavram›, destan anlat›c›lar›, icra teknikleri, 

destanlar›n konular› ve flekil özellikleri yönlerinden ele al›nmaya çal›fl›lm›flt›r. Ayr›ca Özbek destanc›l›k 

gelene¤inin flekillenmesini ve geliflmesini sa¤layan destanc›l›k mektepleri de önde gelen temsilcileri ile birlikte 

tan›t›lmaya çal›fl›lm›flt›r. 


Özbek, Alpam›fl, Bahfl›, Jirmunskiy, Fazil Yoldafl o¤li 

ABSTRACT 

In this paper, epic tradition of Uzbek Turks was examinated together with “epic concept”, “epic singernarrators”, 

“narration tecniques of epic singers”, “epics’ subjects” and “epics’ formal charecteristics”. In my paper, 

I would like to inform my readers about the epic schools of Uzbek epic tradition and its represantives. 

Key Words 

Uzbek, Alpamis, Bahsi, Zhirmusnki, Fazil Yoldas ogli 

önemli bir merhaleyi teflkil edecektir. 

Günümüze dek Anadolu sahas›nda Altay, 

Hakas, Tuva, K›rg›z, Tatar, Baflkurt, 

Uygur gibi baz› Türk gruplar›n›n destanc›l›k 

gelenekleri üzerinde önemli çal›flmalar 

ve metin neflirleri gerçeklefltirilmiflse 

de, Türkistan co¤rafyas›n›n 

merkezini teflkil eden Özbek Türklerinin 

destanc›l›k gelene¤i hakk›nda, birkaç 

tez, makale ve bildiri ile bir metin neflrinin 

d›fl›nda kapsaml› bir araflt›rma ve 

inceleme yap›lmam›flt›r 1 . Son y›llarda 

Türkiye ile Özbekistan aras›nda yaflanan 

olumsuz geliflmeler sonucu iliflkilerin 

kopma noktas›na gelmesiyle Özbek 

Türkleri daha çok siyasî ve ekonomik boyutlar›yla 

gündeme gelir olmufltur. Te- 

* Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araflt›rma ve Uygulama Merkezi taraf›ndan 22-24 Kas›m 2000 tarihleri 

aras›nda düzenlenen “Geçmiflten Günümüze Destan” adl› sempozyumda sunulan bildiri metnidir. Sunulduktan 

sonra metin, baz› ekleme ve de¤iflikliklerle yeniden düzenlenmifltir. 

** Bal›kesir Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Ö¤retim Üyesi 

78 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

melleri Sovyet döneminde at›lm›fl olan 

etnik ve dinsel çat›flma tehdidinin günümüzde 

Özbekistan’› da içine alan bir bölgede 

çok ciddî bir flekilde ortaya ç›kmas›, 

Sovyet dönemi sonras› Özbekistan devlet 

yönetiminin büyük hatalar yapmas›, 

bu bölge Türklerinin daha çok siyasî ve 

ekonomik aç›lardan dikkatleri olumsuz 

bir flekilde üzerlerine çekmelerine neden 

olmaktad›r. Ülke yönetiminde söz sahibi 

olan önemli çevrelerin bafl›n› çekti¤i Özbekleri 

Türk kavram›n›n d›fl›na çekme 

yaklafl›m›n›n da Türkiye ile Özbekistan 

iliflkilerinin gittikçe kötüleflmesinde 

önemli katk›s› olmaktad›r. An›lan bölgede 

yaflanan olaylar›n ciddiyetiyle Özbekistan 

ile Türkiye aras›ndaki iliflkiler 

hangi boyutta olursa olsun, Sovyetler 

Birli¤i’nin da¤›lmas›yla ivme kazanmaya 

bafllayan Türkiye merkezli türkoloji 

araflt›rmalar›n›n yerinde saymamas›, 

türkologlar›n üzerlerine düflenleri, esen 

olumsuz havaya ra¤men yerine getirmeye 

devam etmeleri gerekmektedir. Bu 

bildiride, yukar›da zikredilen zaruretler 

çerçevesinde, Türk destanc›l›k gelene¤i 

içinde önemli bir yere sahip olan Özbek 

Türklerinin destanc›l›k gelene¤i hakk›nda 

bilgiler (Destan kavram› ve anlat›c›lara 

verilen adlar, destan anlat›c›lar›, icra 

teknikleri ve destanc›l›k mektepleri, 

destanlar›n konu ve flekil bak›m›ndan s›n›fland›r›lmas›, 

destanlar›n poetik yap›s›, 

vs.) aktar›lmaya, tespitlerde bulunulmaya 

çal›fl›lacakt›r. 

Türk sözlü edebiyat› araflt›rmalar›n›n 

en önemli meselelerinden olan terim 

ya da türlerin adland›r›lmas› meselesi, 

kendisini destan araflt›rmalar›nda da 

göstermektedir. Anadolu sahas›nda destan 

ve halk hikâyesi olarak vas›fland›r›lan 

anlatmaya dayal› ürünlere, di¤er 

Türk topluluklar› aras›nda çok çeflitli 

adlar verilmektedir (Elçin: 1988, 33-41; 

Aça: 1988, 1-90; Aça: 2000, 11-21.). Özbek 

Türkleri aras›nda, aflk ve kahramanl›k 

konulu destan ya da hikâyeleri 

tan›mlamak için dastan / halk dastan› 

ve epos kavramlar› kullan›lmaktad›r (S. 

F. Akabirov-vd: 1981a, 235; S. F. Akabirov-vd: 

1981b, 248-249; Jirmunskiy-Zarifov: 

1947; Muradov-vd: 1985, 3-10; 

Mirzaev: ?, 3-6; ‹mamov-vd: 1990, 227- 

267.). Epos kavram›, daha çok kahramanl›k 

konulu destanlar› tan›mlamak 

amas›yla kullan›lmaktad›r. Özbek Türklerinin 

destanc›l›k gelene¤i üzerinde en 

kapsaml› çal›flmay› yapm›fl olan V. M. 

Jirmunskiy ile H. T. Zarifov, dastan teriminin 

Özbek Türklerinin folklorundaki 

tan›m›n› flu flekilde yapmaktad›rlar: 

Epik fliir, Özbek Türkçesinde “dastan” kelimesi 

vas›tas›yla aç›klanmaktad›r. 

Farsça’dan geçen bu söz, Özbeklerde yaz›l›, 

klasik ve sözlü halk edebiyat›n›n 

epik eserleri hakk›nda kullan›lmaktad›r. 

Nevaî’nin fliirlerine de, bir zamanlar sözlü 

olarak anlat›lan halk edebiyat›n›n 

kahramanl›k ve aflk konulu eserlerine de 

“dastan” denilmektedir (Jirmunkiy-Zarifov: 

1947, 23-24.). Bir di¤er araflt›r›c› M. 

Saidov da destan›n mürekkep bir sanat 

eseri oldu¤unu, bir sanat eserinin destan 

olabilmesi için edebî metninin, müzikalitesinin 

ve bir terennüm edicisinin olmas› 

gerekti¤ini söylemektedir (Saidov: 

1969, 21.). 

Özbek Türklerinin destanlar›, kahramanl›k, 

aflk ve kahramanl›k olmak 

üzere iki konu üzerinde yo¤unlaflm›flt›r. 

Özbek destanlar›n›, konular›na göre, kaba 

hatlar›yla flu flekilde grupland›rmak 

mümkündür: a. Kahramanl›k dastanlar› 

(Göro¤li, Alpam›fl, vs.), b. Aflk dastanlar› 

Millî Folklor 79

(Rüstem Han, fiirin-fieker, vs.). Jirmunskiy 

ile Zarifov, çal›flmalar›nda, çok daha 

ayr›nt›l› bir s›n›fland›rma yapm›fllard›r. 

Onlar, Alpam›fl’› kahramanl›k masal› 

(bogat›rskaya skazka) bafll›¤› alt›nda 

incelemifllerdir. savafl/harp fliiri bafll›¤› 

alt›nda Yusuf-Ahmed’i; tarihi destanlar 

(dastan› istoriçeskogo sodercaniya) 

bafll›¤› alt›nda fieybani Han ile Kün 

Bat›r’›; aflk destanlar› (romaniçeskie 

dastan›) bafll›¤› alt›nda da Künto¤m›fl 

(ya da Halbike), fiirin-fieker, Arz›gül, 

Muradhan, Rüstemhan’› inceleyen araflt›r›c›lar, 

Göro¤li dairesini de dastan 

bafll›¤› alt›nda ele alm›fllard›r. Jirmunskiy 

ve Zarifov, yaz›l› edebiyattan do- 

¤an destanlar (dastan› literaturnogo 

proishoceniya) bafll›¤› alt›nda da 

Leyli-Mecnun, Ferhad-fiirin, Behram- 

Gülendam, Yusuf-Zuleyha, Varke ve Gülfla, 

Seypul-Melik, Tahir-Zuhra gibi destanlar› 

incelemifllerdir. Yeni dastanlar 

(nov›e dastan›) bafll›¤› alt›nda da Tolganay, 

Mamatkerim palvan gibi yak›n 

dönemlerde teflekkül etmifl olan destanlar› 

ele alm›fllard›r (Jirmunskiy-Zarifov: 

1947, 61-112.). 

Özbek Türkü âlim M. S. Saidov, Özbek 

Türklerinin destanlar›n› kahramanlik, 

saf muhabbetni küylevçi (Saf aflk› terennüm 

eden), romantik, cengname ve 

tarihi destanlar gibi türlere ay›rm›flt›r 

(Saidov: 1969, 32.). B. ‹. Sar›msakov ise 

halk destanlar›n› üç ana grupta toplam›flt›r: 

Kahramanlik, romanik ve tarihiy. 

Sar›msakov’un tasnifine göre, cengname 

ve kitabiy dastanlar, romanik dastanlar›n 

bir baflka tezahürüdürler (Sar›msakov: 

1981’den ‹mamov-vd: 1990, 

239.). K. ‹mamov, T. Mirzaev, B. Sar›msakov, 

O. Seferov taraf›ndan haz›rlanm›fl 

olan Özbek Halk A¤zaki Poetik ‹cadi 

Y›l: 14 Say›: 53 

(Taflkent, 1990) adl› eserde de Sar›msakov’un 

görüflleri do¤rultusunda Özbek 

Türklerinin destanlar›, kahramanlik 

dastanlari, romanik dastanlar ve tarihiy 

dastanlar fleklinde üç büyük gruba ayr›lmaktad›r. 

Eserde, romanik dastanlar, 

kendi içinde cengname dastanlar, ‹flk›yromanik 

dastanlar, maifliy-romanik dastanlar 

ve kitabiy dastanlar olmak üzere 

alt dallara ayr›lm›flt›r. Eserde, kahramanlik 

dastanlar›na Alpamifl, romanik 

dastanlara (Ki, romanik dastanlar, araflt›r›c›lar 

taraf›ndan yukar›da da belirtti- 

¤imiz gibi, dört gruba ayr›lm›flt›r.) Yufus 

bilen Ahmed, Alibek bilen Balibek, Yekke 

Ahmed, Ernazar, Rüstem, Göro¤li, Künto¤mifl, 

Ravflan, Sahibk›ran, Arzigül, 

Erali bilen fierali, Ferhad ve fiirin, Leyli 

ve Mecnun, Behram ve Gülendam, Varka 

bilen Gülflah, Vam›k bilen Uzra gibi destanlar, 

tarihiy dastanlara (Tarihiy dastanlar 

da kendi içinde tarihiy-kahramanlik, 

tarihiy-fantastik, tarihiy-konkret 

ya da yeñi dastanlar ve avtobiografik 

destanlar olmak üzere çeflitli dallara ayr›lmaktad›r.), 

Aysuluv, Tulumbiy, fieybanihan, 

Tol¤anay, Mamatkerim Palvan, 

Cizzah Koz¤alani, Merdikar, Emir Kaçdi, 

Tercimei Hal (Ergafl Cumanbülbül), 

Künlerim (Fazil Yoldafl o¤li) gibi metinler 

örnek verilmektedir (‹mamov-vd: 

1990, 239-252.). 

Özbek Türkleri aras›nda bahfli, dastançi, 

flair, cirav, vs. ad› verilen sanatkârlar 

taraf›ndan terennüm edilen dastanlar, 

flekil bak›m›ndan naz›m-nesir kar›fl›m› 

bir yap›ya sahiptirler. Jirmunskiy 

ile Zarifov, Özbek Türklerinin destanlar›ndaki 

nesir k›s›mlar›, k›sa ve ba¤lay›c› 

eklemeler olarak de¤erlendirmektedirler: 

Masallarda nesir esast›r, flayet varsa 

manzum k›s›mlar nesir içine eklenmifltir. 

80 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Destanda ise naz›m esast›r, nesir ise k›sa 

ba¤lay›c› bölümler olarak nazma eklenmifltir 

(Jirmunskiy-Zarifov: 1947, 24.). 

Fakat, gelene¤in sonraki aflamalar›nda, 

t›pk› Anadolu ve Türkmen sahalar›nda 

oldu¤u gibi, baz› destanlar, nesir bölümlerin 

a¤›rl›kta oldu¤u bir flekilde terennüm 

edilmifltir. Alpam›fl 2 destan›n›n 

Berdi bahfli’ye ait olan varyant›nda (Mirzaev: 

?) manzum k›s›mlar a¤›rl›ktad›r ve 

manzumeler, kahramanlar›n diyaloglar›n› 

oluflturmaktad›r. Nesir k›s›mlardan 

manzum bölümlere geçilirken... bir soylab 

turgeni,...flu beytni ok›r edi,...bir söz 

degeni,...bir söz deb turgeni...fleklinde 

ibareler kullan›lmaktad›r. Manzum k›s›mlar, 

dörtlüklerden oluflmaktad›r. Zaman 

zaman 5, 7, 8, 12 heceden oluflan 

m›sralar›n meydana getirdi¤i bölümler 

de yer almaktad›r. Manzum k›s›mlarda 

ço¤unlu¤u 7, 8 ve 11 heceli m›sralar 

oluflturmaktad›r. Ayn› destan›n Fazil 

Yoldafl o¤li varyant› da naz›m-nesir kar›fl›m› 

bir yap› sergilemektedir (Muradovvd: 

1985, 13-348.). Destan›n bu varyant›nda, 

nesir k›s›mlar az›nl›ktad›r. Manzum 

bölümlerde ise Berdi bahfli’nin anlatt›¤› 

varyant›n aksine, dörtlük naz›m 

birimi kullan›lmamaktad›r. Bunun yerini, 

Kazak Türklerinin destanc›l›k gelene¤indeki 

c›r naz›m flekli, yani, tüydek 3 

tarz›nda terennüm edilen manzumeler 

almaktad›r. Manzum bölümleri oluflturan 

m›sralar, 8 ve 11 heceden oluflmaktad›r. 

Destan, kahramanl›k destan› icra 

tekni¤ine, yani, Kazak c›ravlar›n›n anlat›m 

flekillerine çok daha yak›nd›r. Dalli 

ve Huflkeldi (Zarif, 1972.) destanlar›nda 

da naz›m ve nesir bölümler iç içedir. 

Manzum k›s›mlar, genelde 11 heceli m›sralardan 

oluflurken zaman zaman dörtlükler 

aras›nda 7 ve 8 heceli m›sralar- 

dan oluflmufl dörtlüklerle de karfl›laflmak 

mümkündür. Manzum bölümlerdeki 

7 ve 8 heceli dörtlükler, daha çok diyalog 

k›s›mlar› oluflturmaktad›r. Ara ara, 

dörtlüklerin yerini 6, 9, 12, 13, 16, 34 

m›sradan oluflan manzum bölümler almaktad›r 

(Zarif: 1972, 70-72, 74, 75, 79, 

116, 186, 187, 271, vd.). Bu durum, bizi, 

tüydeke götürmektedir. Kahramanl›k 

destanlar›n›n di¤er Türk boylar›nda (Altay, 

Tuva, Hakas, K›rg›z, Kazak) daha 

çok Kazak âlimlerin tabirince c›r türünde 

terennüm edildi¤i düflünülürse, bu 

durum çok normal karfl›lanmal›d›r. Ayn› 

fley, Fazil Yoldafl o¤li’nin anlatt›¤› bir di- 

¤er destan olan Tolganay için de geçerlidir 

(Hüseinova: 1974.). Dalli ve Huflkeldi 

destanlar›nda dörtlüklerin ve tüydek 

tarz› naz›m k›s›mlar›n d›fl›nda, beyitlerden 

oluflan manzum bölümler de yer almaktad›r. 

K›sacas›, dörtlükler; befl, alt›, 

yedi, on iki, on üç m›sradan oluflan bölümler; 

beyitler ve nesir bölümler destan› 

oluflturmaktad›r. Özbek destanlar›ndan 

olan ve Fazil Yoldafl o¤li taraf›ndan 

terennüm edilen Rüstemhan da naz›mnesir 

kar›fl›m›ndan meydana gelmektedir 

(Muradov-vd: 1985, 351-445.). Fakat, 

buradaki naz›m-nesir kar›fl›m› daha 

dengelidir. Yani, nesir k›s›mlar›n hacmi, 

Alpam›fl’a nazaran daha büyüktür. Ayr›ca, 

buradaki manzum bölümler dörtlük, 

yedilik, dokuzluk, on befllik, vs. sistemlere 

göre terennüm edilmektedir. Buradaki 

flekil yap›s›, aflk destan› anlatma tekni¤ine 

biraz daha yak›nd›r. 

Di¤er Türk boylar›n›n halk anlatmalar›nda 

oldu¤u gibi, Özbek Türklerinin 

destanlar›nda da klifle ifadeler (formel 

ifadeler) s›k s›k yer almaktad›r. 

Özellikle bafllang›ç ve bitifl formellerinin 

yan› s›ra geçifl ve ba¤lay›fl formelleri de 

Millî Folklor 81

ahfli, dastançi, cirav gibi sanatkârlar 

taraf›ndan s›kça kullan›lmaktad›r. Alpam›fl’›n 

Fazil Yoldafl o¤li taraf›ndan anlat›lan 

varyant›nda, sade ve nesir halde 

bir bafllang›ç formeli yer almaktad›r: Burung› 

ötgen zamanda, on alt› uru¤ Koñ- 

¤›rat elinde Danbanbiy degen ötdi... (Muradov-vd: 

1985, 13.). Ayn› varyant›n bitifl 

formeli ise manzum flekildedir: 

Fazil flair aytar bilgenlerini, 

Bu sözlerniñ biri yal¤an, biri çin, 

Baktihufll›k bilen ötsin körgen kün, 

Ebleb-sebleb aytgen sözim boldi flol. 

Hay deseñ keledi sözniñ makuli, 

fiair bolar biliñ adam fakiri, 

fiöytip eda boldi gepniñ ahiri (Muradov-vd: 

1985, 348.). 

Alpam›fl’›n Berdi bahfli varyant›nda 

da t›pk› Fazil Yoldafl o¤li varyant›nda oldu¤u 

gibi, nesir, sâde ve basit bir bafllang›ç 

formeli yer almaktad›r: Burung› zamanda 

fiaflabat flehrinde Davanbiy degen 

padfla bar eken... (Mirzaev: ?, 8.). 

Alpam›fl’›n Berdi bahfli taraf›ndan 

terennüm edilen varyant›ndaki bitifl formeli, 

hay›r dua ve iyi dilekten oluflmaktad›r. 

Berdi bahfli, destan› kendisinden 

dinleyip kaleme alana ve dinleyenlere flu 

flekilde hay›r dua etmektedir: 

Açilgende bagda taze gül bols›n, 

Amma kökregide canu dil bols›n, 

Ufluni okigen, fluni yazgenge 

Hudavendim Alpam›flday ul bersin 

(Mirzaev, ?,107.). 

Özbek destanlar›ndan Dalli’de yer 

alan bafllang›ç formeli, Alpam›fl’a nazaran 

daha uzundur: Burung› ötgen zamanda, 

Ürgenç elden töbende, özi k›ble 

tamanda, Çambilniñ belide, teke-yevmid 

elide Göro¤libek gürleb, bek bolib, avaze 

köterib ketti (Zarif: 1972, 7.). 

Bir di¤er Özbek destan› Huflkeldi’de 

Y›l: 14 Say›: 53 

yer alan bitifl formeli de flu flekildedir: 

Hasanhanni alib kelib 

Bal Avazni o¤il k›lib 

Göro¤liden at kaladi 

Alemge avaze salib 

Ötdim, armanim kalmadi (Zarif: 

1972, 334.). 

Di¤er bir destan olan Rüstemhan’da 

yer alan bafllang›ç ve bitifl formelleri nesir 

haldedir: Zaman›nda Aktafl vilayetide 

Sultanhan degen ötdi... (Muradov-vd: 

1985, 351.). Bitifl formeli ise flu flekildedir: 

fiunday k›lib Hurayim bilen Rüstemhan 

murad-maksadige yetdi (Muradovvd: 

1985, 445.). 

Özbek destanlar›nda da Alpam›fl 

baflta olmak üzere, fliir sanat›n›n pek çok 

unsuru (Epitet, mübala¤a, teflbih, vs.) 

kullan›lm›flt›r. Alpam›fl destan›nda, Alpam›fl’› 

k›l›ç kesmemekte ve ona ok batmamaktad›r 

(Mirzaev: ?, 9.). Bu husus, 

giperbolaya (mübala¤a) bir örnektir. Hakimbek 

yetti yaflga kirgen. Alpinbay babasidan 

kalgen on tört batman biriçden 

bolgen parli yayi bar edi. Ana flunda yetti 

yaflar bala Hakimbek flul on tört batman 

yayni kolige ufllab köterib tartdi, 

tartib, koyib yubardi. Yayniñ oki yaflinday 

bolip ketti. Askar ta¤iniñ kette çokkilarini 

yulib ötdi, avazasi alemge ketti 

(Muradov-vd: 1985, 16). Alpam›fl’›n ola- 

¤anüstü gücü ve da¤›n tepesini uçuran 

oku, giperbola (mübala¤a) kavram› içinde 

de¤erlendirilmelidir. Ayr›ca On miñ 

üyli Koñ¤›rat, On alt› uru¤ Koñ¤›rat örneklerinde 

de oldu¤u gibi, çeflitli epitetler 

de destan metinleri içinde s›k s›k görülmektedir. 

Malayik suvratli, gül yüzli 

dilber örne¤inde oldu¤u gibi, kahramanlar›n 

tasvirlerinde de çeflitli benzetmelerle 

s›k s›k karfl›laflmaktay›z. 

Özbekler aras›nda destan anlatan 

82 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

sanatkârlara bahfli, dastançi, flair, flaire, 

cirav, yüzbafli, saki, sazende, sanavçi, 

cirçi, ak›n, ahun, halfe ve k›ssahan gibi 

adlar verilmektedir. Bahfli, dastançi, flair 

ve c›ravlar, domb›ra ve kob›z eflli¤inde 

destanlar› terennüm etmektedirler. 

Farkl› adlarla zikredilen icrac› tiplerin 

çeflitli yönlerden (Yarat›c›l›k, icra tarz›, 

destanlar›n konular›, vs.) birbirlerinden 

ayr›ld›klar› ve çeflitli fonksiyonlar› üstlendikleri 

görülmektedir. Bunlardan baz›lar› 

hakk›nda, s›ras›yla flu bilgileri aktarmak 

mümkündür. 

Bahflilar: 

Di¤er Türk topluluklar› aras›nda 

bakfl›, baks›, bagfl› fleklinde adland›r›lan 

bahflilar, Özbek Türkleri aras›nda halk 

destanlar›n› terennüm eden ve onlar› 

kuflaktan kufla¤a aktaran bir tip olarak 

karfl›m›za ç›kmaktad›r. K›rg›z ve Kazak 

Türkleri aras›ndaki bakfl› ya da baks›lar 

gibi, geçmiflte sa¤altma ve büyü ifllemleriyle 

de meflgul olan bahflilar, zamanla, 

Türkmen bagfl›lar› gibi, sadece destan 

terennüm eden kifliyi, yani, profesyonel 

destanc›y› temsil etmeye bafllam›fllard›r. 

Özbek Türkleri aras›nda, baz› bahflilar 

hakk›nda menkabeler teflekkül etmifl, 

halk bu bahflilara büyük bir sayg› ve 

hürmet duygusu beslemifltir. Bunda da 

bahflilardan baz›lar›n›n vaktiyle sanatkârl›kla 

birlikte sa¤altma ve büyü ifllemlerini 

de yerine getirmesi etkili olmufltur. 

Bahflilar, destanlar› domb›ra, kob›z 

ya da dütar çalarak terennüm etmektedirler. 

Kullan›lan müzik aleti, bölgelere 

göre de¤iflebilmektedir. Özbek Türklerinin 

destanc›l›k gelene¤i içinde önemli 

bir yere sahip olan Harezm ekolüne 

mensup olan bahflilar, destanlar› esasen 

dütar eflli¤inde icra etmekteydiler ve on- 

lara balaman ve giccak çalan sazendeler 

de efllik etmekteydiler. Harezm yöresi 

bahflilar›, 1930’lu y›llardan itibaren tar 

ve rübab eflli¤inde de eserlerini terennüm 

etmeye bafllam›fllard›r. Bütün bu 

geliflmelere ba¤l› olarak baz› bahfli topluluklar›nda, 

gicak yerine kemandan 

faydalanma, toplulu¤a daireci (tefçi), 

hatta oyuncu dahil etme gibi yeni âdetler 

de bafl göstermifltir (‹mamov-vd: 

1990, 228-229.). 

Bahflilar, sadece terme 4 ve dastan 

terennüm eden sanatkârlard›r. Onlar, 

anlatt›klar› destanlar› müzik eflli¤inde 

ve tam bir halde terennüm ederler. Di¤er 

baz› anlat›c›lar gibi, destanlar›n sadece 

belli bölümlerini ya da nesir k›s›mlar›n› 

anlatmazlar. Bahflilar›n repertuarlar›, 

yeteneklerine ve haf›za güçlerine göre 

oluflmakta, s›radan bir bahfli befl on destan 

bilip de bunlardan sadece bir ikisini 

iyi bir flekilde anlatabilirken baz› usta 

bahflilar›n (Ergafl flair, Polkan flair, ‹slam 

flair, vs.) k›rktan fazla destan› ak›llar›nda 

tutup terennüm ettikleri görülmüfltür. 

Dastançilar: 

Özbek Türklerinin destanc›l›k gelene¤inde 

destan terennüm eden sanatkârlara, 

genel bir ad olarak dastançi denilmektedir. 

Lirik halk türküleri söyleyen 

afluleçiler ile dastançilarin kar›flt›r›lmamas› 

gerekmektedir. Dastançi, daha 

çok destanlar› terennüm eden sanatkâr 

olarak ortaya ç›kmaktad›r. Baz› dastançilar›n 

destanlar› terennüm ederlerken 

zaman zaman terme söyledikleri de 

görülmüfltür (Jirmunskiy-Zarifov: 1947, 

27.). 

fiairler: 

Özbek Türkleri aras›nda, destan terennüm 

eden sanatkârlara bahflinin ya- 

Millî Folklor 83

n› s›ra flair de denilmektedir. Haz›r cevap, 

flirin söz söyleyen kifli anlam›na da 

gelen flair terimi, destanlar›n yeni varyantlar›n› 

terennüm eden, bunun yan› 

s›ra yeni yeni destanlar yaratan usta 

bahfl›lar için kullan›lm›flt›r. Yani, onlar 

hem baz› destanlar›n yeni varyantlar›n› 

olufltururlarken di¤er yandan da yeni 

yeni destanlar tasnif edebilmifllerdir. Bu 

tür sanatkârlara Ergafl flair, Fazil flair, 

‹slam flair, Polkan flair gibi isimleri örnek 

vermek mümkündür (Jirmunskiy- 

Zarifov: 1947, 26; ‹mamov-vd: 1990, 

229.). Araflt›r›c› V. M. Jirmunskiy, 

Turkskiy Geroiçeskiy Epos adl› meflhur 

çal›flmas›nda, baz› destan terennüm 

eden sanatkârlar›n, halk taraf›ndan 

mesleklerindeki ustal›k ve üstün baflar›lar›ndan 

dolay› flair olarak adland›r›ld›klar›n› 

ve bu sanatkârlar›n bu bak›mdan 

klasik bahflilardan ayr›ld›klar›n› 

yazmaktad›r (Jirmunskiy: 1974, 637.). 

Nitekim, bu flair terimine, Karakalpak 

afl›k tarz› fliir gelene¤inde de rastlamaktay›z. 

Baz› k›ssahanlar, eski hikâyelerle 

ustalar›n›n fliirlerini terennüm etmekle 

birlikte kendileri de fliir ç›kar›p söylemektedirler. 

Kendi fliirleri olan bu k›ssahanlara 

son dönemlerde flay›r ad› da verilmeye 

bafllanm›flt›r (Ergun: 1996, 

279.). 

Sazçiler: 

Özbekistan’›n Harezm bölgesinde 

destan ya da destan parçalar›, a¤›z kopuzu 

ya da a¤›z orgu ad› verilen müzik 

âleti eflli¤inde de terennüm edilmektedir. 

Destan ya da destan parçalar›n› bu 

flekilde icra eden sanatkârlara ise sazçi 

denilmifltir. Bu tür icrac›lara Kurban 

sazçi, Kadir sazçi gibi isimleri örnek vermek 

mümkündür. Sazçilar, destanlar› 

tam bir flekilde icra etmekten ziyade, 

Y›l: 14 Say›: 53 

destanlardan baz› epizotlar›, termeleri 

ve kendilerinin oluflturduklar› eserleri 

terennüm etmeyi ye¤lemifllerdir (‹mamov-vd: 

1990, 229-230.). 

Halfeler: 

Özbekistan’›n Harezm bölgesinde 

destanlar›, destan parçalar›n› ve baz› 

termeleri terennüm eden ve çoklukla kad›nlardan 

oluflan sanatkârlara halfe ad› 

verilmektedir. Daha çok kad›nlar aras›nda 

yay›lm›fl olan halfecilik sanat›, bir 

topluluk halinde icra edifl ile anlat›c›n›n 

icray› tek bafl›na gerçeklefltirmesi bak›mlar›ndan 

iki yönde geliflmifltir. Grup 

halinde icrada, halfe toplulu¤u üç kifliden 

oluflmaktad›r. Bunlardan en önemlisi 

olan usta halfe, bir yandan a¤›z kopuzu 

çalarken di¤er yandan da aflule 5 ler terennüm 

eder. Daireçi (Tefçi) ad› verilen 

ve icra s›ras›nda bazen dans eden bir di- 

¤er sanatkâr ise, aflule söylemeye ifltirak 

etmektedir. Tef çalan, kayrak denilen ve 

Anadolu’daki parma¤a tak›lan zile benzer 

bir taflla oynayan, mani ya da atma 

türkü ile aflule terennüm eden oyinçi de 

topluluk içinde önemli bir görevi yerine 

getiren sanatkard›r. Sanatlar›n› bir topluluk 

ya da grup halinde icra eden halfeler, 

halk destanlar›n›, destan parçalar›n›, 

toy kofluklar›n›, mani ya da atma türküleri, 

afluleleri, kendilerine ya da baflka 

sanatkârlara âit eserleri a¤›z kopuzu ve 

tef eflli¤inde terennüm etmektedirler 

(‹mamov-vd: 1990, 230.). Bu tür halfelere 

Bibi flaire, Han›mcan halfe, Acize, 

Anacan Seferova, Nezire Sabirova gibi 

isimleri örnek vermek mümkündür. 

Sanatlar›n› tek bafllar›na terennüm 

eden halfeler, destan ve kofluklar› müzik 

âleti olmaks›z›n terennüm etmektedirler 

ve sanatlar›n› icra ederken saz eflli¤ine 

bafl vurmamalar›yla K›rg›z Türklerinin 

84 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Manasç›lar›yla Anadolu sahas› meddahlar›na 

benzemektedirler. Bu tip halfeler, 

destanlar› ya ezberden ya da kitaptan 

âhenkli bir flekilde okurlar. Kitaptan 

okumalar›, onlar› k›ssahanlarla birlikte 

de¤erlendirmemize imkân vermektedir. 

Ayr›ca, terennüm ettikleri destanlar›n 

konular› da onlar› k›ssahanlara yaklaflt›rmaktad›r. 

Sanatlar›n› bir bafllar›na icra 

eden halfeler, destanlar› ezbere ya da 

kitaptan okuman›n yan› s›ra, Yar-yar, 

Kelin selam, Mübarek gibi toy kofluklar›n› 

terennüm etmekle de meflhur olmufllard›r. 

Raziye Metniyaz k›z›, Saadet Hudaybergenova, 

Paflfla Seidmemed k›z›, 

Ambercan Rozimetova, Anarcan Rezzakova 

gibi isimler, sanatlar›n› bir bafl›na 

icra eden halfelerin bafl›nda gelmektedirler. 

Bu isimlerin yan› s›ra Cumanbülbül’ün 

ninesi olan Tille kempir ile Kulsemey 

bahflinin anas› Sultan kempiri de 

burada zikretmek gerekir. Cumanbülbül’ün 

o¤lu Ergafl’›n Tille kempire ait 

olan Kür Bat›r adl› destan› da terennüm 

etti¤i bilinmektedir. 

K›ssahanlar›n kad›n versiyonu olan 

halfelerin baz› yönleriyle do¤rudan k›ssahanlara 

benzedikleri hususu üzerinde 

durmufltuk. Halfeler, bütünüyle dünyal›k 

konular› ele alan eserleri terennüm 

ederlerken, k›ssahanlar›n dinî konulu 

eserleri de terennüm ettikleri görülmektedir. 

Bunun d›fl›nda halfeler ile k›ssahanlar›n 

anlatt›klar› ya da okuduklar› 

destanlar›n konular› genelde ayn›d›r. 

Halfelerin repertuar›n›, çoklukla, Afl›k 

Garib ve fiasenem, Afl›k Ayd›n, Hurlika 

ve Hemra, Kumri, K›ssai Zeba, Tulumbiy, 

Zevriya, Dürepfla, Bazirgan, H›rman 

Deli gibi destanlarla Magt›mgul›’n›n fliirleri, 

çeflitli tören kofluklar› ve kendilerine 

ait olan eserler oluflturmaktad›r. 

Yukar›daki bilgilerden de anlafl›laca¤› 

üzere, halfeler, toylara, dü¤ünlere, bayramlara 

ve kad›n toplant›lar›na ifltirak 

ederek bu tür toplant›lar› yönetmektedirler 

(Jirmunskiy-Zarifov: 1947, 56- 

57.). 

K›ssahanlar: 

Rüstem Dastan, Tahir ve Zühre, Hikayeti 

Göro¤li, Behram ve Gülendam gibi 

dünyevî hikâyelerin yan› s›ra dinî konulu 

eserleri de anlatan, okuyan k›ssahanlar, 

halk destanlar›n›n yeniden ifllenmifl 

nüshalar›n›, ilgi çekici tercüme hikâyeleri, 

klasik edebiyat örneklerinin 

folklorlaflt›r›lm›fl varyantlar›n›, çeflitli 

cenknameleri, çeflitli toplant›larda, kahve 

ya da çayhanelerde ya anlatm›fllar ya 

da yazma metinlerden okumufllard›r 

(‹mamov-vd: 1990, 230.). Türkistan’da 

yaz›n›n yayg›nlaflmas›ndan sonra ortaya 

ç›kt›klar›na inan›lan k›ssahanlardan 

(Ay›mbetov: 1988, 147-148’den Ergun: 

1996, 279.) baz›lar›n›n yeni yeni hikâyeler 

tanzim etmeye ve terennüm ettikleri 

eski hikâyeleri yeniden yorumlamaya 

çal›flt›klar› da görülmüfltür. T›pk›, Anadolu 

sahas› k›ssahanlar›nda oldu¤u gibi, 

Özbek Türkleri ya da Türkistan sahas› 

k›ssahanlar› da daha çok flehirlerde ortaya 

ç›km›fl ve buralarda ra¤bet görmüfllerdir. 

Türkistan’da kitap basma iflinin 

yayg›nlaflmas› ve bas›lan kitaplar aras›nda 

daha önceleri k›ssahanlar taraf›ndan 

terennüm edilen pek çok hikaye 

metninin de yer almas›ndan dolay›, k›ssahanlar 

yavafl yavafl ilgi görmemeye ve 

ortal›ktan çekilmeye bafllam›fllard›r. 

Ciravlar: 

Özbekistan’›n daha çok Bulungur 

gibi belli baz› bölgelerinde destan anlatan 

sanatkârlar› adland›rmak için cirav 

terimi de kullan›lmaktad›r (Jirmunskiy- 

Millî Folklor 85

Zarifov: 1947, 27.). Terim, eski dönemlerde 

çok daha yayg›n bir flekilde kullan›lm›flt›r. 

C›rav terimi, Kazak, K›rg›z, 

Tatar-Baflkurt Türkleri aras›nda c›rav, 

y›rav fleklinde görülmektedir. Ad› geçen 

Türk topluluklar› aras›ndaki c›rav ya da 

y›ravlar›n t›pk› bizdeki ozanlar gibi, sadece 

kahramanl›k destanlar› terennüm 

ettikleri bilinen bir husustur. Bizdeki 

ozandan afl›¤a geçifl süreci, Kazak, K›rg›z, 

Tatar-Baflkurt Türkleri aras›nda c›rav 

ya da y›ravdan ak›n ya da sesene geçifl 

fleklinde yaflanm›flt›r. Bilindi¤i üzere, 

ozanlar sadece kahramanl›k fliirleri ya 

da terennüm ederlerken daha çok 16. 

Yüzy›ldan itibaren görülmeye bafllayan 

afl›k tipi, güzelleme söyleme özelli¤iyle 

ön plana ç›kmaktad›r. Afl›klar, bir yandan 

güzellemeler terennüm edip öbür 

afl›klarla at›fl›rlarken di¤er yandan da 

ozanlar›n kahramanl›k fliirleri söyleme 

özelliklerini de kendi bünyelerine dahil 

etmifllerdir. Ayn› fley Kazak, K›rg›z ve 

Tatar-Baflkurt Türklerinin ak›n ve sesenleri 

için de geçerlidir (Aça: 1998, 20- 

48, 66-90.). Burada, ak›n teriminin Özbek 

Türkleri aras›nda dar bir alanda da 

olsa kullan›ld›¤›n› da hat›rlatmak gerekmektedir. 

Yüzbaflilar: 

Surhanderya ile Kaflkaderya’n›n 

baz› bölgelerinde destan terennüm eden 

sanatkârlara yüzbafli ad› verilmektedir 

(‹mamov-vd: 1990, 229.). 

Saki, Sazende, Cirçi, Sanavçi, 

Ak›n ve Ahun: 

Güney Türkistan ya da Fergana 

bölgesi Özbekleri aras›nda, destan terennüm 

eden sanatkârlara bahflinin yan› 

s›ra saki, sazende, cirçi, sanavçi, ak›n 

ve ahun adlar› da verilmektedir (‹mamov-vd: 

1990, 229.). 

Y›l: 14 Say›: 53 

Özbek Türklerinin destanc›l›k gelene¤ini 

meydana getirme ve gelene¤in süreklili¤ini 

sa¤lamada pek çok sanâtkar›n 

ad› ön plana ç›kmaktad›r. Yukar›da 

da de¤indi¤imiz gibi, bu sanatkârlar çeflitli 

destanc›l›k mekteplerine mensupturlar 

ve terennüm ettikleri destanlar›n 

konular›, icra tarzlar›, kulland›klar› müzik 

âletleri, vs. bak›mlar›ndan birbirlerinden 

ayr›labilmektedirler. Ancak, bu 

sebeplerden dolay›d›r ki, zikredilen destanc›l›k 

mektepleri ortaya ç›kabilmifltir. 

Biz burada, do¤al olarak, destan terennüm 

eden bütün sanatkârlar› de¤il, belirli 

mektepler dahilinde ad› daha çok ön 

plana ç›km›fl olanlar hakk›nda bilgi vermeye 

çal›flaca¤›z. Bu destanc›lar›n bafl›nda 

da Böri bahfli, Yoldafl flair, Fazil 

Yoldafl o¤li, Ergafl Cumanbülbül o¤li, 

Polkan flair, ‹slam flair, Abdulla Nurali, 

Nurman flair, Bala bahfli gibi sanatkârlar 

gelmektedir. Yaln›z, bu ad› zikredilen 

destanc›lar hakk›nda bilgi vermeye bafllamadan 

önce, Özbek Türklerinin destanc›l›k 

gelene¤inin oluflum ve gelifliminde 

önemli görevler ifâ eden destanc›l›k 

mektepleri üzerinde k›saca durmak 

gerekmektedir. Her bir Türk grubunun 

afl›kl›k ya da destanc›l›k gelene¤inde oldu¤u 

gibi, Özbek Türklerinin destanc›l›k 

gelene¤inde de destanc› ya da destanc› 

gruplar›n›n birbirlerinden icra tarz›, icra 

s›ras›nda kulland›klar› müzik aleti, destanlarda 

iflledikleri konular bak›mlar›ndan 

ayr›lmalar› neticesinde çeflitli mektepler 

ortaya ç›km›flt›r. Hadi Zarif, V. M. 

Jirmunskiy, K. ‹mamov, B. Sarimsakov, 

A. Seferov, Töre Mirzayev gibi araflt›r›c›lar, 

Özbek Türklerinin destanc›l›k gelene¤i 

içindeki mektepleri genellikle flu flekilde 

s›ralamaktad›rlar: Bulun¤ur, Kor- 

¤an (Nurata), Narpay (fiehrisebz), Ka- 

86 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

may, Serabad, Güney Türkistan, Harezm, 

vs. V. M. Jirmunskiy, Turkskiy 

Geroiçeskiy Epos adl› eserinde, Türkistan 

destanc›lar›n›n sanatlar›nda profesyonel 

bir flekilde e¤itildiklerini ve destan 

terennüm edecek adaylar›n iki ya da 

üç y›l boyunca usta (ustaz) destanc›lar›n 

e¤itiminden geçtiklerini yazmaktad›r. 

Genç destanc›lar, ustalar›n›n hikâyelerini 

dinlerler ve onlara köylere yapt›klar› 

seyahatler s›ras›nda refakat ederler. 

Adaylar, bir yandan destanlar›n geleneksel 

pasajlar›n› ve epik kliflelerini ezberlerlerken 

di¤er yandan da kendi irticalleri 

s›ras›nda destan›n geri kalan k›s›mlar›n› 

nas›l hikâye edeceklerini ö¤renmektedirler. 

Bir kaç y›l boyunca süren 

bu e¤itim, ç›raklar›n halk huzurunda 

s›navdan geçmeleriyle sonlanmaktad›r. 

Ç›rak ya da ö¤renci, seçkin destan 

dinleyicisi önünde tam bir destan› ezberden 

anlatmak zorundad›r ve ancak böyle 

yaparak ba¤›ms›z bir flekilde destan terennüm 

etme hakk›na kavuflmaktad›r. 

Jirmunskiy, 19. Yüzy›lla 20. Yüzy›l›n 

bafllar›nda Özbekistan’da destanc›lar›yla 

meflhur iki mektepten söz etmektedir. 

Bunlar Bulungur ve Nurata (Kor¤an) 

mektepleridirler ve birbirlerinden önemli 

noktalarda ayr›lmaktad›rlar. Bulungur 

mektebi, Alpam›fl gibi kahramanl›k 

konulu destanlarla ön plana ç›kmaktad›r 

ve temsilcilerinin icra ettikleri destanlar 

flekil aç›s›ndan daha kat› ve gelenekseldir. 

Nurata mektebinde ise daha 

çok aflk konulu destanlar›n terennüm 

edildi¤i görülmüfltür. Bu mektebe mensup 

destanc›lar›n üslubu romantik konulara 

uygun bir flekilde daha lirik ve 

süslüdür. Nurata (Kor¤an) mektebinin 

üslup özelliklerinin flekillenmesinde, Tacik 

ve Özbek k›ssalar›yla Fars klasik 

destanlar›n›n etkisi aç›kt›r. Bulungur 

mektebinin en önemli temsilcisi Fazil 

Yoldafl o¤li iken di¤er mektebin en büyük 

temsilcisi de Ergafl Cumanbülbül 

o¤li’dir. Ergafl ile ö¤rencilerinin büyük 

bir çoklu¤u, okumufl insanlard› ve adlar›n›n 

bafl›nda bir de mulla tabiri yer almaktayd›. 

Nurata mektebinin merkezi, 

Ergafl’›n do¤du¤u köy olan Kor¤an’d›r. 

Köy, bir kaç genifl aileden müteflekkil olmas›na 

ra¤men Özbek Türkü folklorcular›n 

tespitlerine göre, on ikinin üzerinde 

destanc›n›n yetiflti¤i bir merkez olmufltur 

(Jirmunskiy-Zarifov: 1947, 45; 

Jirmunskiy: 1974, 639-640.). Bu arada, 

bu mektebin Ergafl’tan sonraki en büyük 

temsilcisinin Polkan flair oldu¤unu da 

belirtmek gerekmektedir. Mektebin di- 

¤er temsilcileri ise Yadgar, Lepes, Mulla 

tafl, Mulla Halmurad, Sultan kempir, 

Tille kempir, Calman bahfli, Boran bahfli, 

Boran flair, Bota bahfli gibi destanc›lard›r. 

Bulungur destanc›l›k mektebinin 

en büyük temsilcisi olan Fazil Yoldafl o¤li’nden 

Alpam›fl, Yadgar, Yusuf bilen Ahmed, 

Melike Ayyar, Maflrika, Zulfizar, 

Bala Gerdan, ‹ntizar, Nurali, Cehangir, 

Muradhan, Rüstem, fiirin bilen fieker, 

Ra’na bilen Suhangül, Zerevhan gibi 

destanlar derlenmifltir. Ad› geçen mektebin 

di¤er temsilcileri ise Emin bahfli, Çini 

flair, Tavbuzar flair, Kurbanbek flair, 

Sultanmurad, Yoldaflbülbül, Yoldafl, Koldafl, 

Süyer, Rahimbülbül, Cora, Yarlakab 

gibi isimlerden oluflmaktad›r (‹mamovvd: 

1990, 236-237.). 

Bir di¤er önemli destanc›l›k mektebi 

de Narpay (fiehrisebz) mektebidir ve 

en önemli temsilcisi de 1874-1953 y›llar› 

aras›nda yaflam›fl olan ‹slam Nazar o¤li’dir. 

‹slam flair, 19. Yüzy›l›n en büyük 

flairlerinden Receb flairin ö¤rencisidir. 

Millî Folklor 87

‹slam flair, Özbek kökenli baz› araflt›r›c›larca, 

hem Narpay hem de Kor¤an mekteplerinin 

ortak bir temsilcisi olarak gösterilmektedir. 

Gerçekten de baz› destanc›lar 

birden fazla mektebin temsilcisi 

olarak ortaya ç›kmaktad›r. Bunlara bir 

baflka örnek olarak Yarlakab’› verebiliriz. 

Araflt›r›c›larca, Yarlakab’›n hem Bulungur 

hem de Kor¤an mekteplerinin 

temsilcisi oldu¤u ifade edilmifltir (‹mamov-vd: 

1990, 236-237.). Narpay mektebin 

bir di¤er önemli temsilcisi de Nurman 

Abdubay o¤li’dir. 

En büyük temsilcisi olarak fiernazar 

Beknazar’› gördü¤ümüz fierabad 

mektebi ise 19. Yüzy›l›n ikinci yar›s› ile 

20. Yüzy›l›n bafllar›nda etkili olmufltur. 

Mektebin en büyük temsilcisi, fiernazar 

Beknazar o¤lidir. fiernazar’›n yan› s›ra 

Merdankul, Evliyakul o¤li, Ümir Sefer 

o¤li, Narmurad bahfli, Ahmed bahfli, Nurali 

Baymet o¤li, Memedrayim bahfli, 

Böribay Ahmed o¤li, Yusuf Ötegen gibi 

isimler de mektebin temsilcilerindendirler. 

Ad› geçen destanc›lar›n repertuarlar›nda 

yer alan Altin Kavak, Melle Sevdager, 

Allanazar Alçinbek gibi baz› destanlar 

baflka bölgelerdeki destanc›lar›n repertuarlar›nda 

yer almamaktad›r (‹mamov-vd: 

1990, 238.). 

Özbek Türklerinin destanc›l›k gelene¤ini 

oluflturan ve gelifltiren güçlü 

mekteplerden baz›lar› hakk›nda bu k›sa 

izahat› verdikten sonra gelene¤in temsilcisi 

olan baz› önemli destanc›lar› ana 

hatlar›yla tan›tmak, gelene¤in daha iyi 

anlafl›lmas› aç›s›ndan faydal› olacakt›r, 

kanaatindeyiz. 

Böri Bahfli: 

Böri bahfli, Fergana vilayetinin Kumarlik 

köyünde 1886 y›l›nda çiftçi bir ailenin 

çocu¤u olarak dünyaya gelmifltir. 

Y›l: 14 Say›: 53 

Babas› destanc›d›r ve Sad›k flair ad›yla 

tan›nm›flt›r. Bahfl›l›¤› a¤abeyi Cora flairden 

ö¤renen Böri Sad›k o¤li, baflka flairlerden 

farkl› olarak destanlar› dütar eflli¤inde 

söylemifltir. Bahfli, 1954 y›l›nda 

vefat etmifltir. Repertuar›nda Alpam›fl, 

Mesbeçe, Göro¤liniñ Evezni Alib Kelifli 

gibi destanlar olan Böri bahflidan Alpam›fl 

destan›n bir varyant› Yusuf Sultan 

taraf›ndan 1937 y›l›nda derlenmifltir 

(Kuçkartay: 2000, XL.). 

Yoldafl flair: 

Fazil Yoldafl o¤li’nin ustas› olan Yoldafl 

flair, Bulungur’dand›r ve Bulungur 

bölgesi destanc›l›k gelene¤inin önemli 

temsilcilerinden biridir. 

Fazil Yoldafl o¤li (1872-1955): 

Fazil Yoldafl o¤li, Semerkant vilayeti, 

Bulungur s›n›rlar› içinde 1872 y›l›nda 

çiftçi bir ailede dünyaya gelmifltir. Befl 

yafl›nda babas›n› kaybeden Fazil, koyun 

güderken çobanlardan domb›ra çalmas›n›, 

maniler söylemesini ö¤renmifl ve yirmi 

yafl›na girince Yoldafl flaire ö¤renci olmufltur. 

Befl alt› y›l boyunca destan söylemenin 

s›rlar›n› büyük bir ustal›kla ö¤renen 

Fazil, büyük bir toplant›da üstad›n›n 

yapt›¤› s›navdan baflar›yla geçip, tek 

bafl›na destan söyleme hakk›n› elde etmifltir. 

Bulungur destanc›l›k mektebinin 

büyük temsilcisi olarak tan›nan Fazil 

Yoldafl o¤li, k›rk üç destan söylemifl ve 

otuz tanesi (Jirmunskiy ve Zarifov’a göre 

yirmi bir.) derlenmifltir. Fazil’den derlenen 

destanlardan yedi tanesi (Alpam›fl, 

Melike Ayyar, Bala Gerdan, fiirin-fieker, 

Murad Han, Rüstem Han, Zülfüzar) yay›mlanm›flt›r. 

Fazil Yoldafl o¤li, 1955 y›l›nda 

vefat etmifltir (Jirmunskiy-Zarifov: 

1947, 48-51; Kuçkartay: 2000, XLIII.). 

Ergafl Cumanbülbül o¤li (1868- 

1937): 

88 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

1868 y›l›nda (fiairin do¤um tarihi, 

Jirmunskiy ve Zarifov taraf›ndan 1870 

olarak gösterilmektedir. (Jirmunskiy- 

Zarifov: 1947, 44.).) Semerkant vilayeti 

Kor¤an köyünde dünyaya gelen ve Kor- 

¤an destanc›l›k mektebinin en önemli 

temsilcilerinden olan Ergafl Cumanbülbül 

o¤li, yaflad›¤› yokluk y›llar› s›ras›nda 

köy köy, flehir flehir dolaflarak pek çok 

bahfli ile tan›fl›r ve onlardan çeflitli destanlar 

ö¤renir. Babas› Cuman da meflhur 

bir flair ve destanc›d›r. Yetene¤inden 

dolay›, ona bülbül s›fat› verilmifltir. Cumanbülbül’ün 

flöhretinin izlerini bugün 

de halk destanlar›nda sürmek mümkündür. 

Ergafl’›n babas› Cuman’›n Casak ve 

Yarlakap ad› a¤abeyleri de meflhur destanc› 

idiler. Casak, Cumanbülbül’ün de 

ustas› olmufltur. Casak’›n ö¤rencileri 

aras›nda Polkan flair de yer alm›flt›r. Cumanbülbül, 

Buran flairin (Kiçi Buran) 

ö¤rencisidir. Kiçi Buran, XVIII. Yüzy›l›n 

sonlar›nda Semerkant’›n Çelek ilçesinde 

do¤up XIX. Yüzy›l›n 60’l› y›llar›nda ölmüfltür. 

XVIII. Yüzy›lda yaflayan ve Kor- 

¤an (Nurata) mektebinin önemli temsilcilerinden 

olan meflhur Mulla Abdukadir 

de Buran bahflinin ö¤rencilerindendir. 

Ergafl’›n yedi göbek öncesine kadar bütün 

atalar› da flair ve destanc›d›r. Onun 

destanc› atalar› aras›nda Yadgar, Lapas, 

Mulla Tafl, Mulla Halmurad gibi isimler 

yer almaktad›r. Ergafl’›n babas›, okuma 

yazma bilmedi¤i için o¤lunun e¤itimli 

bir insan olmas›n› istemifl, onu mektebe 

göndererek özel hocalar tutmufltur. Ö¤rendi¤i 

destan metinlerini yorumlay›p 

yeniden yaratan Cumanbülbül o¤li, Buhara 

medreselerinde okudu¤u y›llarda 

Aliflir Nevaî, Fuzulî, Magt›mgul› gibi flairleri 

be¤enerek okumufl ve özellikle de 

Nevaî’nin etkisinde kalarak destanlar 

yazm›flt›r. 18 yafl›nda iken babas› ölmüfl 

ve Ergafl’›n ailesi çok zor durumda kalm›flt›r. 

fiair, kendi hayat›n› anlatt›¤› bir 

destan›nda, bu çetin yoksulluk y›llar›n› 

ayr›nt›l› bir flekilde anlat›r. Cumanbülbül 

o¤li’nin destan repertuar›n›n oluflumunda 

Polkan flairin önemli bir yeri vard›r. 

Cumanbülbül o¤li’nin destan repertuar›, 

Alpam›fl, Yekke Ahmed, Aysuluv, 

Küntugm›fl, K›ranhan, Dall›, Göro¤liniñ 

tu¤ilifli, Yunus Peri, Miskal Peri, Gülnar 

Peri, Huflkeldi, Hasanhan, Çambil Kamali, 

Ravflan, Avazhan, Kündüz bilen 

Yulduz, Haldarhan, Elaman gibi pek çok 

destan metninden oluflmaktayd›. Bunlardan 

yaln›zca sekizi bizzat kendisinden 

dinlenerek yaz›ya geçirilmifltir. Yaz›ya 

geçirilen sekiz destandan befli olan 

Ravflan, Kündüz bilen Yulduz, Dalli, 

Künto¤mifl ve Huflkeldi yay›mlanm›flt›r. 

Ravflan, Ergafl’›n temsilcisi oldu¤u Kor- 

¤an destanc›l›k mektebinin üslubunu ortaya 

koyan en güzel metinlerdendir. Sovyet 

döneminde Sosyalizmi övücü fliirler 

de yazmak durumunda kalan Cumanbülbül 

o¤li, 1937 y›l›nda 67 yafl›ndayken 

Taflkent’te vefat etmifltir. Jirmunskiy ile 

Zarifov, flairin ölüm tarihi olarak 1938’i 

vermifllerdir (Jirmunskiy-Zarifov: 1947, 

44-46; ‹mamov-vd: 1990, 237; Koçar: 

1991, 245-253). 

Polkan flair (1874-1941): 

Kor¤an mektebinin temsilcisi olan 

ve Er¤afl flairin sanat anlay›fl›n›n flekillenmesinde 

önemli bir yere sahip olan 

Polkan flairin gerçek ad›, Muhammedkul 

Camrat o¤li’dir. Semerkant ili Hatirçi ilçesinde 

çiftçi bir ailede dünyaya gelmifltir. 

Babas›n›n erken ölümüyle birlikte 

yoksullaflan Polkan, çocuklu¤undan itibaren 

çobanl›k yapmaya bafllam›flt›r. On 

dört y›l boyunca çeflitli köylerde çobanl›k 

Millî Folklor 89

ve iflçilik yapm›flt›r. Çobanlardan domb›ra 

çalmas›n› ö¤renen Polkan, yine ayn› 

çobanlardan çeflitli destanlar› dinleyerek 

haf›zas›na yerlefltirmeye çal›flm›flt›r. Ö¤rendi¤i 

destanlar› çobanlar aras›nda anlat›rken 

yetene¤i, meflhur Kor¤an flairlerinin 

ustas› olan Cassak flair taraf›ndan 

fark edilip ve ö¤rencili¤e kabul edilmifltir. 

Dört y›l e¤itim gördükten sonra ustas›n›n 

bir kaç destan›n› ö¤renir. Klasik s›navdan 

geçerek bahfli unvan›n› al›r ve 

ba¤›ms›zl›¤›n› kazan›r. Fakat, o ustas› 

Cassak’tan daha fazla fley ö¤renmek 

amac›yla her zaman ustas›n›n yan›na 

gelir ve destanlar terennüm eder. Polkan, 

yirmi befl yafl›nda iken meflhur bir 

flair olarak tan›n›r. I. Dünya Savafl› s›ras›nda 

köydafl› olan Böribay’›n yerine, 

Çarl›k hükümeti taraf›ndan cephe gerisinde 

hizmet etmek (merdikârl›k) amac›yla 

Rusya içlerine gönderilir. Merdikârl›k 

s›ras›nda bir yandan Çar hükümetini 

elefltiren fliirler terennüm eder, 

di¤er yandan da Merdikar adl› destan›n› 

oluflturmaya bafllar. Ekim Devrimi’nden 

sonra merdikârl›k yapanlar›n da¤›t›lmas› 

üzerine tekrar yurduna döner ve Merdikar› 

tamamlar. Yetmiflten fazla destan› 

ezbere bilen ve bunlar› terennüm 

eden Polkan flairin en uzun eseri 20. 000 

dizeden oluflan Kiranhan destan›d›r (Jirmunskiy: 

1974, 636; Jirmunskiy-Zarifov: 

1947, 46-47.). 

Abdulla Nurali/Abdulla flair/ 

(1874-?): 

1874’te Buhara ili, Kitab ilçesi Kaynar 

k›flla¤›nda dünyaya gelmifltir. fiairin 

do¤du¤u köy, fiehrisebz’e çok yak›nd›r. 

Küçük yaflta öksüz ve yetim kalm›flt›r. 

Di¤er pek çok destanc› gibi o da çocukluk 

ve gençlik y›llar›n› yoksulluk içinde geçirmifltir. 

Uzun y›llar boyunca çobanl›k 

Y›l: 14 Say›: 53 

ve iflçilik yapan Abdulla’n›n destanc›l›k 

alan›ndaki ustas›, kendisi gibi bir çoban 

olan Recep flairdir. Receb flair, fiehrisebz 

mektebinin XIX. Yüzy›l›n ikinci yar›s›ndaki 

temsilcilerindendir. Ad› geçen mektebin 

di¤er baz› temsilcilerine ise, Hidir 

flair ile Ernazar flairi örnek vermek 

mümkündür. Ernazar flair, Buhara emiri 

Nasrulla’n›n saray›nda destanlar terennüm 

etmifltir. Abdulla flairin terennüm 

etti¤i destanlar›n en büyük özelli¤i 

canl›, nefleli ve lirik olmalar›d›r. Destanlar›n 

böylesi bir karaktere kavuflmufl olmas›, 

do¤rudan Abdulla’n›n karakteriyle 

ba¤lant›l›d›r. Bu örnek, halk anlatmalar› 

incelemelerinde anlat›c› ya da yarat›c›n›n 

ayr›nt›l› bir flekilde incelenmesi gerekti¤i 

fikrini destekler mahiyettedir. 

Abdulla flair, Ekim Devrimi’nden sonra 

devrimle ilgili destanlar ve termeler terennüm 

etmifltir. 1937’de Moskova’da 

düzenlenen Özbekistan Sanat Kongresi 

ile 1938’de Taflkent’te düzenlenen Özbek 

Halk Sanat› Olimpiyat›’na ifltirak etmifltir. 

Özbekistan hükümeti taraf›ndan 

kendisine halk sanatç›s› unvan› verilmifltir 

(Jirmunskiy-Zarifov: 1947, 51- 

52.). 

‹slam flair/‹slam Nazar o¤li/ 

(1874-1953): 

Hem fiehrisebz (Narpay) hem de 

Kor¤an destanc›l›k gelene¤inin temsilcisi 

olan ‹slam flair, 1874 (Jirmunskiy ve 

Zarifov, 1872 olarak göstermektedirler.) 

y›l›nda Semerkant vilayeti, Narpay ilçesi 

Aktafl köyünde dünyaya gelmifltir. 

Meflhur destanc› Ernazar (Buhara emiri 

Nasrulla’n›n saray›nda destanlar terennüm 

eden Ernazar’la kar›flt›r›lmamal›d›r.) 

flairin ç›ra¤› olarak destan icra sanat›n›n 

inceliklerini ö¤renen ‹slam flair, 

otuza yak›n destan terennüm etmifltir. 

90 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Bunlardan Arzigül, Sahibk›ran, Erali ve 

fierali, Kunto¤mifl, Tahir ve Zühre, Zülfizar 

bilen Avazhan, Gülhiraman, Hirman 

Deli gibileri kendisinden derlenerek yaz›ya 

geçirilmifltir (Jirmunskiy ile Zarifov, 

‹slam flairin yirmi sekiz destan bildi¤ini, 

onlardan sadece dördünün yaz›ya geçirilerek 

Arzigül ad›yla yay›mland›¤›n› yazmaktad›rlar.). 

1940 y›l›nda halk destanc›s› 

unvan›n› alan ‹slam, 1941’de de Özbekistan 

Yazarlar Birli¤i’ne üye olarak 

kabul edilir. Narpay destanc›l›k mektebinin 

güçlü temsilcilerinden ‹slam flair, 

1953 y›l›nda hayata gözlerini yummufltur 

(Jirmunskiy-Zarifov: 1947, 52-53; 

Mirzaev: 1982, 307-312; ‹mamov-vd: 

1990, 237.). 

Nurman flair/Nurman Abduvay 

o¤li/ (1862-1940): 

Nurman flair, 1862 y›l›nda Semerkant 

vilayeti, Payar›k ilçesi, Enefl-yahfli 

köyünde dünyaya gelmifltir. Gençli¤inde 

çok güçlü bir pehlivan olan Nurman, ayn› 

zamanda iyi bir at binicisiydi de. Gürefl 

ve at yar›fllar›na kat›lmak amac›yla 

Buhara, Kermen, Karfli ile Güney Türkistan’›n 

pek çok yerini dolaflan flair, terennüm 

etti¤i destanlarda s›k s›k Çar 

hükümetini elefltiriyordu. Namaz adl› 

destan›, halk taraf›ndan çok be¤enilmifltir. 

Bu destanda, Köro¤lu gibi bir bahad›r›n 

mahallî idareye karfl› yürüttü¤ü 

mücadele terennüm edilmifltir. Namaz 

destan›, mahallî idarenin kula¤›na gitmifl 

ve flair, idare taraf›ndan a¤›r çal›flma 

cezas›na çarpt›r›lm›flt›r. Bu a¤›r çal›flma 

cezas› neticesinde sakat kalan flaire, 

bir de destan ve fliir söylememe yasa- 

¤› getirilmifltir. Ekim Devrimi’nden sonra 

tekrar destan terennüm etmeye bafllayan 

destanc›n›n sekiz eski destan› ezbere 

terennüm etmifl ve bunlardan ikisi 

derlenip yaz›ya geçirilmifltir. fiair, 1940 

y›l›nda vefat etmifltir (Jirmunskiy-Zarifov: 

1947, 53-54.). 

Kurbannazar Abdulla o¤li/Bala 

bahfli/ (1904-?): 

Bala bahfli mahlas›n› kullanan Kurbannazar, 

1904 y›l›nda Hive ilçesi Güllenbage 

köyünde dünyaya gelmifltir. On 

yafl›na kadar çocuklar aras›nda destanlar 

terennüm etmifltir. Dütar çalmay› ö¤renen 

Kurbannazar, okuma yazma bilen 

kiflilerden bir kaç destan ö¤renmifl ve 

bunlar› çocuklar aras›nda anlatm›flt›r. 

Balamançi Ediyar, onun bu yetene¤ini 

keflfederek e¤itimini üstlenmifltir. Ediyar’›n 

e¤itiminden geçen Kurbannazar, 

büyükler aras›nda da destanlar anlatmaya 

bafllam›flt›r. Geleneksel s›nav› geçtikten 

sonra ba¤›ms›z bir destanc› olmufltur. 

Kurbannazar, o y›llarda daha 

çok Bala bahfli olarak adland›r›lm›flt›r. 

Gençlik y›llar›ndaki hocas› ise Harezm 

destanc›s› olan Cuma Nazar bahfli olmufltur. 

Ekim devriminden sonra tambur, 

gicak ve tar gibi müzik aletlerini 

çalmay› ve okuma yazmay› ö¤renmifltir. 

Devrim konusunda destanlar yazm›flt›r. 

Repertuar›nda eski destanlardan befl 

destan yer alm›fl ve bunlardan sadece 

Afl›k Garib derlenip yaz›ya geçirilmifltir 

(Jirmunskiy-Zarifov: 1947, 56.). 

Biz, bu bildirimizde, Özbek Türklerinin 

destanc›l›k gelene¤ini daha çok 

geçmifl ba¤lam›nda incelemeye çal›flt›k. 

Yukar›da verdi¤imiz bilgilerden de anlafl›laca¤› 

üzere, Bat› Türkistan’›n kalbi 

konumundaki Özbek Türklerinin çok 

köklü ve zengin bir destanc›l›k gelene¤i 

vard›r. Di¤er Türk topluluklar›n›n destanc›l›k 

gelenekleri gibi, bu gelene¤in de 

geçmifli ve bugünüyle bütün yönleriyle 

incelenmesi, Türk Dünyas› destanc›l›k 

Millî Folklor 91

gelene¤ini bir bütün olarak ortaya koyma 

yolunda önemli bir basmamak olacakt›r, 

kanaatindeyiz. 

KAYNAKLAR 

AÇA, (Mehmet), 1999, Türk Destanlar›ndaki 

Epitetler Hakk›nda Dört Eser ve ‹lhan Baflgöz’ün Bir 

Yaz›s›na Dair, Türk Kültürü, 436, A¤ustos, 484- 

489 (36-41). 

AÇA, (Mehmet), 2000, Köne Epos (Arkaik Destan) 

Kavram› ve Türk Halk Hikâyelerindeki ‘Âfl›klara 

Mahsus Evlilik’ Konusunun Kaynaklar›ndan 

‘Alplara Mahsus Evlilik’, Millî Folklor, 6(47), Güz, 

11-21. 

AÇA, (Mehmet), 1998, Koz› Körpefl-Bayan 

Sulu Destan› Üzerinde Mukayeseli Bir Araflt›rma, 

1. c., Konya (Yay›mlanmam›fl doktora tezi). 

AKAB‹ROV, (S. F.)-vd, 1981a, Özbek Tiliniñ 

‹zahli Lügati, 1. c., Moskva 1981. 

AKAB‹ROV, (S. F.)-vd, 1981b, Özbek Tiliniñ 

‹zahli Lügati, 2. c., Moskva 1981. 

Alpam›fl Destan›, Ankara 2000. 

AYIMBETOV, (Kall›), 1988, Hal›k Danal›g›, 

Nökis. 

BAYDEM‹R, Hüseyin, 1998, Rüstem Han 

Destan›, Erzurum (Yüksek lisans tezi). 

ÇINAR, (Ali Abbas), 1994, Özbekistan’da 

Folklor Faaliyetleri, Millî Folklor, 3(24), K›fl, 10- 

19. 

ELÇ‹N, (fiükrü), 1988, Türk Dilinde Destan 

Kelimesi ve Mefhumu, Halk Edebiyat› Araflt›rmalar›, 

1, Ankara, 33-41. 

ERGUN, (Metin), 1990, Özbek Türklerinin ‹ntizar 

Destan›, Millî Folklor, 1(7), Eylül, 45-47; 

ERGUN, (Metin), 1996. Ergun, Karakalpak 

Âfl›k Tarz› fiiir Gelene¤i Üzerinde Araflt›rmalar-I, 

Türk Kültürü, 397, May›s, 275-289. 

⁄ABDULL‹N, (Mâlik), 1974, Kazak Halk›n›ñ 

Av›z Âdebiyeti, Almat›. 

HÜSE‹NOVA, (Zübeyde), 1974, Tolganay, 

Taflkent. 

‹MAMOV- (K).-vd, 1990, Özbek Halk A¤zaki 

Poetik ‹cadi, Taflkent. 

J‹RMUNSK‹Y, (V. M.), 1974, Turkskiy Geroiçeskiy 

Epos, L. 

J‹RMUNSK‹Y, (V. M.)-Zarifov, H. T., 1947, 

Uzbekskiy Narodn›y Geroiçeskiy Epos, Moskva. 

KARADAVUT, Zekeriya, 1996, Köro¤lu’nun 

Zuhuru Kolu Üzerine Mukayeseli Bir Araflt›rma-‹nceleme-Metinler, 

Konya (Doktora tezi). 

KENCEBAEV, (B.), 1973, Kazak Âdebiyeti 

Tarih›n›ñ Mâseleleri, Almat›. 

KIRBAfiO⁄LU, Filiz, 1993, Köro¤lu Destan›’n›n 

Özbek Rivayeti Üzerine Karfl›laflt›rmal› 

Bir Çal›flma, Erzurum (Yüksek lisans tezi). 

KOÇAR, (Ça¤atay), 1991, Türkistan Halk Saz 

fiairi Ergefl Cumanbülbülo¤lu, Türkistan ‹le ilgili 

Makaleler, Ankara, 245-253; 

KUÇKARTAY, (‹ristay), 2000, Özbek Kahramanl›k 

Destan› Alpam›fl, Alpam›fl Destan›, Ankara, 

XL. 

M‹RZAEV, (Töre), ?, Alpam›fl, Taflkent. 

M‹RZAEV, (Tura), 1982, Özbek Halk Destanc›l›¤› 

ve ‹slam fiair, II. Milletleraras› Türk Folklor 

Kongresi Bildirileri, II. c., Halk Edebiyat›, Ankara, 

307-312; 

MURADOV, (Malik)-vd, 1985, Cahan Balalar 

Edebiyati Kütübhanesi, Alpam›fl-Rüstemhan, 

Taflkent. 

ÖZKAN, (‹sa.), 1989, Yusuf Bey-Ahmet Bey 

“Bozo¤lan” Destan›, Ankara. 

RECEPOV, Muhammedcan, 1994. Özbek Destan 

Terennüm Düzeni, Millî Folklor, 3(23), 1994, 

50-52. 

SA‹DOV, (M. S.), 1969, Özbek Halk Dastançiligide 

Bediiy Maharet, Taflkent. 

SARIMSAKOV, (B.), 1981, Halk Dastanlariniñ 

Tasnifi ve Aral›k fiekller Meselesi, Özbek Tili 

ve Edebiyati, 3. Say›. 

TULUM, M. Mahur, 1991, Özbekçe “Rustem” 

Destan›, ‹stanbul (Yüksek lisans tezi). 

TÜRKMEN, (Fikret), 1989, Köro¤lu’nun Özbek 

Varyantlar›, Millî Folklor, 1(4), Aral›k, 8-9. 

YILDIRIM, (Dursun), 1989, Köro¤lu Destan›’n›n 

Ortaasya Rivayetleri, Millî Folklor, 1(4), 

Aral›k, 10-11, 26. 

ZAR‹F, (Hadi), 1972, Özbek Halk ‹cadi, Dalli-Huflkeldi, 

2. c., Taflkent. 

KAYNAKLAR 

Y›l: 14 Say›: 53 

1 Tura Mirzaev, Özbek Halk Destanc›l›¤› ve ‹slam 

fiair, II. Milletleraras› Türk Folklor Kongresi 

Bildirileri, II. c., Halk Edebiyat›, Ankara 

1982, 307-312; Dursun Y›ld›r›m, Köro¤lu Destan›’n›n 

Ortaasya Rivayetleri, Millî Folklor, 1(4), 

92 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Aral›k 1989, 10-11, 26; Fikret Türkmen, Köro¤lu’nun 

Özbek Varyantlar›, Millî Folklor, 1(4), Aral›k 

1989, 8-9; Metin Ergun, Özbek Türklerinin ‹ntizar 

Destan›, Millî Folklor, 1(7), Eylül 1990, 45-47; 

Ali Abbas Ç›nar, Özbekistan’da Folklor Faaliyetleri, 

Millî Folklor, 3(24), K›fl 1994, 10-19. Ç›nar’›n bu 

yaz›s›nda, Özbek Türkü bilim adamlar› taraf›ndan 

Özbek destanlar› üzerine yap›lm›fl olan çal›flmalardan 

da söz edilmektedir; Ça¤atay Koçar, Türkistan 

Halk Saz fiairi Ergefl Cumanbülbülo¤lu, Türkistan 

‹le ilgili Makaleler, Ankara 1991, 245-253; Muhammedcan 

Recepov, Özbek Destan Terennüm Düzeni, 

Millî Folklor, 3(23), 1994, 50-52. Recepov’un yaz›s›, 

ilk üç cümle hariç, Özbek Halk A¤zaki ‹cadi 

(Taflkent 1980) adl› eserden aktarmad›r. Özbek 

Türkleri aras›nda Alpam›fl ad›yla bilinen ve Türk 

dünyas›n›n hemen her köflesinde tespit edilen Alpam›fl 

destan›n›n Fazil Yoldafl varyant›, Türkiye’de de 

yay›mlanm›flt›r: Alpam›fl Destan›, Ankara 2000. 

Türkiye’de Özbek Türkleri aras›nda yayg›n olan baz› 

destanlar› konu edinen yüksek lisans ve doktora 

tezleri de haz›rlanm›flt›r. Bunlara flu örnekleri vermek 

mümkündür: ‹sa Özkan, Yusuf Bey-Ahmet 

Bey “Bozo¤lan” Destan›, Ankara 1987 (Doktora 

tezi). Özkan’›n 1989 y›l›nda Ankara’da yay›mlanm›fl 

olan bu çal›flmas›nda, Özbek Türkü bilim adamlar› 

taraf›ndan haz›rlanm›fl olan eserlerden yararlan›larak 

Özbek destanc›l›k mektepleri hakk›nda bilgiler 

de verilmektedir; M. Mahur Tulum, Özbekçe “Rustem” 

Destan›, ‹stanbul 1991 (Yüksek lisans tezi); 

Filiz K›rbaflo¤lu, Köro¤lu Destan›’n›n Özbek Rivayeti 

Üzerine Karfl›laflt›rmal› Bir Çal›flma, Erzurum 

1993 (Yüksek lisans tezi); Hüseyin Baydemir, 

Rüstem Han Destan›, Erzurum 1998 (Yüksek lisans 

tezi); Zekeriya Karadavut, Köro¤lu’nun Zuhuru 

Kolu Üzerine Mukayeseli Bir Araflt›rma- 

‹nceleme-Metinler, Konya 1996 (Doktora tezi); vs. 

2 Alpam›fl destan›n›n Özbekler aras›ndaki varyantlar›n›n 

bir de¤erlendirmesi için bk. Jirmunskiy- 

Zarifov, 61-112. 

3 Kazak, K›rg›z, Hakas, Altay, Tuva gibi Türk 

topluluklar›yla k›smen Özbek Türklerinin destanc›l›k 

gelene¤inde baz› destanlar, özellikle de kahramanl›k 

destanlar› dörtlük naz›m birimi kullan›larak 

oluflturulmaz. Dörtlük naz›m birimi ile kurulan fliirlere 

öleñ ya da kara öleñ ad› verilmektedir. Öleñ bir 

naz›m flekli olarak kabul edilmektedir. Bunun yerine 

c›r ad› verilen naz›m flekli kullan›l›r. C›rlar dört- 

lüklere bölünmezler. Gelenekte c›rlarda kullan›lan 

naz›m birimine de tüydek denilmektedir. Tüydekler, 

dört dizeli dörtlükten daha fazla dizeyle kurulurlar 

ve dize say›lar›n›n kaç oldu¤u da pek mühim de¤ildir; 

6,10,15,25,30... dizeli olabilirler. Tüydekte esas 

olan düflünce ve olay›n anlat›lmas›d›r. Anlat›mak istenen 

olay ya da düflünce kaç dizede biterse tüydek 

de orada biter. C›r ve tüydek hakk›nda daha ayr›nt›l› 

bilgi için bk: B. Kencebaev, Kazak Âdebiyeti Tarih›n›ñ 

Mâseleleri, Almat› 1973, 43-60; Mâlik 

⁄abdullin, Kazak Halk›n›ñ Av›z Âdebiyeti, Almat› 

1974, 164-165; Mehmet Aça, Türk Destanlar›ndaki 

Epitetler Hakk›nda Dört Eser ve ‹lhan Baflgöz’ün 

Bir Yaz›s›na Dair, Türk Kültürü, 436, A¤ustos 

1999, 484-489 (36-41). 

4 Terme: Ö¤üt-nasihat, adap-ahlak, saz ve söz 

konular›nda meydana getirilen, sosyal hayattaki çeflitli 

olaylarla kifli ve hayvanlar›n tarifi ya da elefltirisi 

üzerine kurulan, bahflilar taraf›ndan terennüm 

edilen 10-12, 150-200 hatta daha fazla dizeden oluflabilen 

lirik, liro-epik fliirlere verilen add›r. Bahflilar, 

destana bafllamadan önce dinleyicilerin dikkatini 

kendilerine çekebilmek, onlardaki destan dinleme 

flevkini artt›rmak amac›yla termeler terennüm etmifllerdir. 

Termelerin uzunlu¤u ve k›sal›¤› anlat›c›lar›n 

destanc›l›k repertuarlar›na ba¤l›d›r. Termelerin 

büyük bir k›sm›, otobiyografik ve biyografik eserlerden 

oluflmaktad›r. Bahflilar, çald›klar› müzik aletleriyle 

sohbet ederek kendi hayatlar› ve sanatkârl›klar› 

hakk›nda söz açmaktad›rlar. Termelerin fonksiyon 

bak›m›ndan Anadolu sahas› hikâyeci âfl›klar›n 

hikaye anlatmaya bafllamadan önce icra ettikleri döflemelere 

benzedi¤i muhakkakt›r (Terme konusunda 

daha ayr›nt›l› bilgi için bk. K. ‹mamov-vd., 169- 

172.). 

5 Aflule: Türkü, lirik halk türküsü. 

Millî Folklor 93

MAZG‹RTL‹ B‹R MASAL ANLATICISI: 

SÜLEYMAN GÜL 

A folk tale narrator from Mazgirt: Süleyman Gül 

Süleyman Gül: Comme un conteur à Mazgirt 

Anonim halk edebiyat›n›n anlatmaya 

dayal› türlerinden biri olarak ele alabilece¤imiz 

masallar, sözlü gelenek içerisinde 

nesilden nesile aktar›larak günümüze 

kadar gelmeyi baflarm›fl manevi 

kültür hazinelerimizden biridir. fiöyle ki, 

gelene¤e uygun olarak anlat›lan bir masalda, 

anlat›c›n›n yaflad›¤› çevreyi, kültürünü, 

de¤er yarg›lar›n› hatta inan›fllar›n› 

bulmam›z mümkündür. Bu yüzden kültürümüzün 

önemli bir parças› olan masallar›n 

sözlü gelenek içerisinde kayboluflunu 

engellememiz ve masal anlat›c›lar›n› tespit 

etmemiz gerekir. Her insan masal anlatamaz. 

Önemli olan gelene¤e uygun olarak 

anlat›lan masallar›n derlenmesidir. 

Ziya Gökalp’in de belirtti¤i gibi; 

“Halk masal› her masal söyleyenden al›nmaz. 

Çünkü, masal›n, kendine mahsus lisan› 

vard›r. Masallar› hususî tabirleriyle 

hususî flivesiyle nakleden ancak ocaktan 

yetiflme masalc›lard›r. Masalc›lar, eski 

ozanl›¤›n kad›nlarda devam eden k›sm›- 

Ebru fiENOCAK* 

ÖZET 

Türk dünyas› folklor araflt›rmalar›nda metin derleme ve incelemesi, her geçen gün daha büyük önem 

tafl›maktad›r. Özellikle de, gelene¤e uygun olarak anlat›lan masallar üzerinde yap›lan çal›flmalar, masallar›n 

Türk halk kültürüne ait maddi ve manevi unsurlar› yans›tt›¤›n› göstermifltir. 


Derleme, masal, maddi ve manevi kültür. 

ABSTRACT 

Text compilation and investigation is getting important day by day in Turkish folkloric studied. The studies 

on folk tales which were narrated according to the tradition showed that the folk tales reflect the material 

and spiritual features of Turkish folk culture. 

Key Words 

Compilation, folk tale, material and sipiritual culture. 

* F›rat Üniv. Fen-Edebiyat Fak. Arafl. Gör. 

d›r. Ozanl›k babadan o¤ula kald›¤› gibi, 

masalc›l›k da anadan k›za intikal eder. 

Erkek masalc›lar da varsa da, ekseriya 

masalc›lar kad›n cinsindendir...” (F‹L‹- 

ZOK,1991: 94). 

Buradan flu sonucu ç›karabiliriz; nas›l 

ki halk hikâyeleri erkek anlat›c›lar taraf›ndan 

anlat›l›yorsa, masallar da daha 

çok han›m anlat›c›lar taraf›ndan anlat›lmaktad›r. 

“Acaba erkek masal anlat›c›s›na 

rastlamam›z mümkün de¤il midir?” 

sorusuna cevab›m›z tabiî ki “evet” olacakt›r. 

Han›m anlat›c›lar›n, masal analar›n›n 

yan›s›ra bazen erkeklerin de masal anlatt›klar›n› 

görüyoruz. Fakat bu, çok ender 

rastlanan bir olayd›r. ‹flte, Mazgirt’ten 

(Tunceli) Derlenen Halk Edebiyat› 

Örnekleri (GÜL, 1999) adl› lisans tezinde 

de Süleyman GÜL adl› kaynak flah›s, 

bir masal anlat›c›s› olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. 

‹yi bir masal anlat›c›s› olan Süleyman 

GÜL’ün hayat hikâyesi k›saca flöyle- 

94 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

dir: “1929 y›l›nda, Mazgirt (Tunceli)’de 

dünyaya gelmifltir. GÜL, ö¤renim görmemifl 

olup, okuma-yazmas› da yoktur. Eskiden 

dü¤ünlerde kaval çalarak halk› e¤lendiren 

Süleyman GÜL, babas›n›n vefat›ndan 

sonra çobanl›k ve ›rgatl›k yapm›flt›r. 

fiimdi ise hayli yafll› olup Elaz›¤’›n Abdullahpafla 

mahallesinde ikâmet etmektedir. 

Süleyman GÜL’ün masalc›l›¤› da 

Mazgirt’in Ortadurak köyünde yaflad›¤› 

zamanlara uzan›r. Anlatt›¤› masallar›n 

ço¤unu flu anda ölmüfl olan Davulcu Beko 

adl› akrabas›ndan ö¤renmifltir. Süleyman 

GÜL’ün, Kürtçe anlatt›¤› masallar, 

daha sonra akrabas› olan Zülfü GÜL taraf›ndan, 

Türkçeye çevrilmifltir. Söz konusu 

masallar ile GÜL, radyo ve televizyonun 

eksikli¤ini hissettirmemifl, böylece 

yaramazl›k yapan çocuklar› e¤lendirmeyi 

baflarm›flt›r. Bazen de kar ya¤s›n ve di¤er 

gün ava gidilebilsin diye avc›lar ve delikanl›lar›n 

›srar› üzerine masal anlatm›flt›r. 

Çünkü bölge halk›; “Ne kadar çok masal 

anlat›l›rsa o kadar çok kar ya¤ar,” inan›fl›na 

sahiptir. Bu inan›fl›n bir benzeri de 

K›rflehirli bir masal anas› olan Esma DE- 

M‹RDAfi’›n masallar›nda görülür. “Gündüzleri 

masal anlat›l›rsa kar ya¤ar” inanc› 

ile DEM‹RDAfi, masal anlatmak için 

genellikle gece vakitlerini tercih eder, 

(fi‹MfiEK, 1999: 22). 

GÜL’ün anlatm›fl oldu¤u masallar›n 

isimleri ve masal tip kataloglar›ndaki numaralar› 

flu flekildedir: 

1. Sî Ahmet (EB: -; AaTh: -). 

2. Edül’ün Peflinden Giden Adam 

(EB: 220, AaTh: 300). 

3. Mehmet Bey ile Cemal Bey (EB: - 

, AaTh: -). 

4. Kel ile Kör Kaz (EB:146; AaTh: 

301B). 

5. Talihini Arayan Adam (EB: -; 

AaTh: -). 

6. Ölçü (EB: 271, AaTh: 1406,1423). 

Bütün anlatmaya dayal› türlerde oldu¤u 

gibi GÜL’ün anlatt›¤› masallarda da 

sözlü gelene¤e ba¤l› olarak bir tak›m de- 

¤ifliklikler olmufl; anlat›c› masallar› kendi 

bilgisi, kültürü, hayal dünyas›, inanc› ile 

yeniden yo¤urmufltur. Her anlat›c› ayn› 

masal› anlatabilir, konu hemen hemen 

hepsinde ayn›d›r. Fakat gerek anlat›c›n›n 

kulland›¤› formeller, gerekse masal›n as›l 

konusunu anlat›rken uygun yerlerde kulland›¤› 

kültürüne ve yaflad›¤› bölgeye ait 

özellikler, masal›na ayr›cal›k kazand›r›r. 

Bu flekilde biz, incelemifl oldu¤umuz masallarda 

kaynak flah›slara ve bölgeye ait 

pek çok bilgiye de ulaflm›fl oluruz. Tespit 

etti¤imiz masallardaki özellikleri flu flekilde 

de¤erlendirebiliriz. (Konu ile ilgili 

olarak verilen örneklerin geçti¤i masal 

isimleri, bafl harflerine göre k›salt›larak 

ifade edilmifltir: Sî Ahmet (SA), Edül’ün 

Peflinden Giden Adam (EPGA), Mehmet 

Bey ile Cemal Bey (MBCB), Kel ile Kör 

Kaz (KKK), Talihini Arayan Adam (TAA), 

Ölçü (Ö)). 

a. Masallar›n fiekil Özellikleri 

a.1. Masallarda Kullan›lan Formeller 

Anlat›c›lar, masallar›n belli yerlerinde 

kulland›¤› formeller, masala renk katan 

unsurlard›r. Özellikle de masal›n bafllang›ç 

ve bitiflinde kulland›klar› ifadeler, 

“anlat›c›lar›n ustal›klar›n› göstermeleri 

için bir f›rsatt›r,” (SAKAO⁄LU, 1999: 

150). Süleyman GÜL, anlatt›¤› masallar›n 

ço¤unda bafllang›ç ve bitifl formellerini 

kullanm›flt›r. Bu formellerin dört masalda 

ayn› oldu¤u görülür: 

“Varm›fl yokmufl...bir...varm›fl” (EP- 

GA, KKK, MBCB). 

“Bir...varm›fl” (TAA). 

Geriye kalan masallarda girifl formeli 

kullan›lmam›flt›r. Söz konusu edilen 

“Sî Ahmet” ve “Ölçü” masallar›; 

“Adam›n biri...” “Talihini Arayan 

Adam” masal› da; 

Millî Folklor 95

“Bir fakir varm›fl...” ifadesi ile bafllam›fl 

ve hemen ard›ndan olay›n anlat›m›na 

geçilmifltir. 

Onun, uzun zaman› k›saca ifade 

etmek için kulland›¤› formeller de flu 

flekildedir: 

“Bir gün öyle, iki gün öyle...” (EPGA). 

“Bir gece kal›r, iki gece kal›r...” 

(MBCB). 

Masal ortas›nda geçifli sa¤layan 

ve çokça kullan›lan formelleri flöyle s›ralayabiliriz: 

“Çok kal›r, az kal›rlar...çocuklar› olur 

ve büyür,” (EPGA). 

“Çok gider, az gider” (SA, TAA, 

MBCB). 

Gül, di¤er masal anlat›c›lar›nda oldu¤u 

gibi, dinleyicinin dikkatini çekmek 

için de formel kullanm›flt›r: 

“Gider bakar ki çad›r›n yerinde kimse 

yoktur” (EPGA). 

“Bakar ki herkes e¤lenmekte, ziyafetler 

verilmektedir” (EPGA). 

“Bakar ki o¤lu eflikte düflmüfl bayg›nd›r” 

(MBCB). 

“Kolunu aç›p gösterir ki her nereye 

tutmuflsa oras›n› simsiyah etmifl” 

(MBCB). 

Bazen de GÜL, masal içerisinde, 

kahraman› de¤ifltirmek için formel 

kullan›r: 

“Neyse onu orda b›rakal›m gelelim...” 

(MBCB). 

GÜL, anlatt›¤› masallar› ise genellikle 

flu flekilde bitirir: 

“...muratlar›na ererler” (EPGA, SA). 

“Muratlar›na erip mutlu olurlar” 

(MBCB). 

Bunlar›n d›fl›nda GÜL’ün anlatt›¤› 

masallardan “Talihini Arayan Adam” masal›, 

özetleyen bitifl formeli (“Fakir de 

gidip kurtulur”) ile “Kel ile Kör Kaz” masal› 

da âni bitifl formeli (“Bu masal da 

bitti gitti”) ile sona erdirilir. 

Her masalda oldu¤u gibi Süleyman 

GÜL’ün anlatt›¤› masallarda da, formü- 

Y›l: 14 Say›: 53 

listik say› olarak üç, yedi, k›rk say›lar› 

geçmektedir. Bunlar içerisinde, üç say›s›n›n 

di¤erlerine göre daha çok kullan›ld›¤› 

görülmektedir. Üç k›z kardefl, üç erkek 

kardefl, üç torba, üç ayn› renk ip vb. Bu 

say›n›n pek çok yerde kullan›lmas›nda 

halk aras›ndaki “Allah’›n hakk› üçtür” 

fleklindeki inanc›n etkisi vard›r. “Edül’ün 

Peflinden Giden Adam” adl› masalda “Ben 

diyeyim iki-üç gün kar›s›n›n yan›nda kal›r” 

fleklinde kesinlik bildirmeyen ifadeler 

kullan›lm›flt›r. Bu ifadelere, Süleyman 

GÜL’ün anlatt›¤› di¤er masallarda da 

s›kça rastlan›r: 

“Hâlâ bizim iki-üç günümüz kalm›fl” 

(MBCB). 

“Ben bu tarlaya iki-üç saban çekiyorum” 

(TAA). 

“Budur üç-dört kezdir seni suya at›yorum” 

(Ö). 

Söz konusu edilen ifadelerdeki belirsizlik, 

anlat›c›n›n baz› konularda emin olmay›fl›ndan, 

karars›zl›¤›ndan belki de 

dinleyiciyi masal havas›na katmak isteyiflinden 

kaynaklanmaktad›r. 

a. 2. Kulland›¤› Mahallî Kelime 

ve Deyimler 

Süleyman GÜL, Mazgirt (Tunceli)’in 

Ortadurak köyünde yaflam›fl (flu anda 

Elaz›¤’da ikâmet etmekte) ve anlatt›¤› 

masallar› ayn› yerde yaflayan Davulcu 

Beko’dan ö¤renmifltir. Masal metinlerinde 

her ne kadar Kürtçe’den Türkçe’ye 

çevrilmifl de olsa anlat›ld›¤› bölgenin a¤›z 

özelliklerini görmemiz mümkündür. 

GÜL’ün anlatm›fl oldu¤u masallarda 

“horul horul yat-” (TAA) fleklindeki tabiat 

taklidi seslerin yan›s›ra, mahallî kelime 

ve deyimlere de yer verilmifltir: “ç›¤›n” 

(TAA), “dallama” (Ö), “nene” (MBCB), 

“odur....” (MBCB), “olmaya ki... korka” 

(MBCB), “Peyda ol-” (MBCB), “gözden hile 

gör-” (MBCB), “her fleyden elini aya¤›n› 

çek-” (MBCB), “gölgesi a¤›r ol-” (TAA), 

“etraf›nda dört dön-” (KKK), “toprak bafl›na 

ol-” (MBCB), “anam bac›m olsun” 

96 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

(KKK), “sigara duman› gibi gözünde tüt-” 

(MBCB), “renk mengin...” (MBCB), vb. 

Anlat›c›, masal›n ola¤anüstü, hayret 

verici özelliklerini okuyucuya hissettirmek, 

böylece anlat›m› daha canl› ve çekici 

k›lmak için bazen kelime veya cümleleri 

tekrar ederek durumu anlatmaya çal›fl›r: 

“Öyle asker gider, öyle asker gider...” 

(MBCB). 

“Asker k›rar, asker k›rar...” (MBCB). 

“O taraf› arar, bu taraf› arar” (TAA). 

a. 3. Mekân: 

Süleyman Gül’ün masallar›nda, hâdiseler 

genellikle belli bir yerde bafllay›p 

bitmektedir. Yaln›z, “Mehmet Bey ile Cemal 

Bey” masal›nda anlat›c›, hâdiselerin 

bafllamas›ndan geliflme ve sonuç k›sm›na 

kadar farkl› mekânlar› kullan›r. Ad› geçen 

masalda padiflah›n o¤lu, evlendikten 

sonra Zekrat Düzü’ne gelip yerleflir. O s›rada 

Rus hükümdar›, vücudunda ç›kan 

yaran›n iyileflmesi için memleketi d›fl›nda 

bir yere yerleflmesine izin verilen gelini 

kaç›rmaya karar verir. Pire, padiflah›n 

emri ile Palu’ya gelip gelini kaç›r›r ve onu 

Rus ülkesine getirir. Kaç›r›lan gelin ise 

yedi kap›n›n ard›nda eflini bekler. E¤er 

efli, ona verdi¤i süre içinde gelmezse, elinde 

tuttu¤u hançer ve zehir ile kendisini 

öldürecektir. 

Buradaki ifadelere bakt›¤›m›zda mekân›n 

darlaflt›¤›n› görürüz. Gelinin içinde 

bulundu¤u psikolojik durumu, kurtulma 

ümidinin yan›s›ra hançer ve zehir ile kendisini 

savunmaya çal›flmas› yönlendirmektedir. 

Dikkatimizi çeken bir di¤er 

özellik de, anlat›c›n›n “yedi kap›n›n ard›” 

fleklinde kahraman›n içinde bulundu¤u 

durumu ifade ederken mekân unsurundan 

yararlanmas›d›r. Anlat›c›n›n di¤er 

masallar›nda, bu flekilde bir mekân darlaflmas› 

bulunmamaktad›r. 

Süleyman GÜL’ün masallar›nda geçen 

Mazgirt, Palu, Zekrat Düzü, Antep 

fleklinde bahsetti¤i mekânlar büyük ola- 

s›l›kla onun yaflad›¤›, gezi veya ifl amaçl› 

olarak gitti¤i yerlerdir. Anlat›c› bu yerlerden 

bazen ülke, bazen memleket olarak 

bahseder. Gül’ün, masallar›nda bir ilçe 

olan Mazgirt’ten, Palu’dan flehir olarak, 

yöneticisinden de kaymakam de¤il, vali 

olarak bahsetmesi kaynak flah›s›n bilgisinden, 

belki de yaflad›¤› yeri daha güzel 

ve üstün görmesinden kaynaklan›r. 

Süleyman Gül’ün masallar›nda ola- 

¤anüstü mekânlar yerine realist mekânlar 

yer al›r. Hatta bir masal›nda (Mehmet 

Bey ile Cemal Bey) “Rus padiflah›”, “Rus 

ülkesi” fleklinde ifadeler kullanmas›, gündemdeki 

olaylar› masala yans›tmas›ndan 

kaynaklan›r. 

a. 4. Masallar›n Yap›s›: 

Süleyman GÜL taraf›ndan anlat›lan 

alt› masal›, hacim yönünden de¤erlendirdi¤imizde 

en uzun masal›n “Mehmet Bey 

ile Cemal Bey” oldu¤unu görürüz. “Sî Ahmet”, 

“Edül’ün Peflinden Giden Adam”, 

“Kel ile Kör Kaz”, “Talihini Arayan 

Adam”, “Ölçü” masallar›na karfl›l›k 

“Mehmet Bey ile Cemal Bey” masal›nda 

meydana gelen olaylar, tek bir flah›s merkezinde 

gerçekleflmemifltir. 

Söz konusu masallarda, halk hikâyeleri 

ve masallarda ortak olan masal 

motiflerine de rastlar›z. Mesela, “Mehmet 

Bey ile Cemal Bey” masal›nda genç k›z 

k›yafet de¤ifltirerek eflinin peflinden gider. 

Bu unsur, “Varaka ile Gülflah” adl› 

halk hikâyesinde de karfl›m›za ç›kar: 

“K›z, k›yafet de¤ifltirerek Yemen’e var›r” 

(ALPTEK‹N, 1997: 335). 

Halk hikâyeleri ile ortakl›k gösteren 

bir di¤er motif de “yüzükle tan›ma”d›r. Bu 

motif, Stith Thompson’un Motif Index 

of Folk Literature adl› eserinde, H80 

“iflaretle tan›ma” fleklinde yer al›r. “Mehmet 

Bey ile Cemal Bey” masal›nda da 

sevgilisine hasret olan genç k›z, ikram 

edilen çay içinden ç›kan yüzü¤ün, efline 

ait oldu¤unu anlar. Halk hikâyelerimizden 

“Mem u Zin”de de iki âfl›k, yüzük de- 

Millî Folklor 97

¤ifltirerek niflan takar ve aradan geçen 

uzun zaman›n sonunda birbirlerini bu 

yüzük ile tan›rlar, (fiENOCAK, 2001: 23). 

“Kel ile Kör Kaz” masal›nda, Kel’in, 

kazlar›n sihirli tüylerini birbirine sürterek 

sihirli bir ata ve elbiselere sahip olmas›; 

“Edül’ün Peflinden Giden Adam” 

masal›nda yedi kardeflin, k›z kardefllerine 

verdikleri tüyün birbirine sürtülmesi 

ile onlar›n hemen yard›ma koflmas› unsurlar›, 

halk hikâyelerinde de ola¤anüstü 

güç ile zor durumdan kurtulma fleklinde 

karfl›m›za ç›kar. Buna, “fiah ‹smail” hikâyesinde, 

fiah ‹smail’in kufl tüyünü gözlerine 

sürünce, gözlerinin görmeye bafllamas›n› 

ve “Melikflah ile Güllühan” hikâyesinde, 

Melikflah’›n gücünü bafl›ndaki 

tüyden almas›n› örnek verebiliriz, (ALP- 

TEK‹N, 1997: 310). 

“Edül’ün Peflinden Giden Adam” masal›nda 

“fiah ‹smail” hikâyesini hat›rlatan 

bölümler de yer al›r. Masalda yedi 

kardeflin, kendilerine dev ile kavgalar›nda 

yard›m eden gencin iyili¤ine karfl›l›k 

ona k›z kardefllerini vermeleri bir çerçeve 

masal örne¤idir. Yine ayn› masalda dikkatimizi 

çeken bir di¤er ortak özellik de 

k›z›n çeflme bafl›ndaki ocak tafllar›ndan 

birini kald›r›p mektup ile haber b›rakmas›d›r. 

Söz konusu unsur, halk hikâyelerimizde 

s›kça rastlad›¤›m›z bir haberleflme 

fleklidir. Buna,“Hurflit ile Mah›mihri” hikâyesini 

örnek olarak verebiliriz. Hikâyede 

Mah›mihri, bir mektup yazarak ocakl›k 

tafl›n›n alt›na b›rak›r ve göç ettikleri 

yeri sevgilisine haber verir, (ALPTEK‹N, 

1997: 204). Yine ayn› masalda k›z›n, mektup 

ile yedi gün mühlet verdi¤ini bildirmesi 

de halk hikâyelerine özgün bir motiftir. 

Süleyman GÜL’ün anlatt›¤› masallarda 

destan motiflerine de rastl›yoruz. 

“Edül’ün Peflinden Giden Adam” adl› masalda 

bir da¤›n ete¤inde bulunan konaktan 

dumanlar yükseldi¤ini gören adam, 

oraya vard›¤›nda evin kap›s›n›n, pencere- 

Y›l: 14 Say›: 53 

sinin, ve bacas›n›n olmad›¤›n› görür. Söz 

konusu masal›n bu bölümü bize, “O¤uz 

Ka¤an” destan›n› hat›rlatmaktad›r. Anlatmaya 

dayal› türlerden birisi olan destanlar›m›zda, 

kahraman›n ola¤anüstü 

gücünü ön plana ç›kartt›¤› görülür. Halk 

hikâyelerimizden “fiah ‹smail” hikâyesinde 

de ad› geçen motife rastlar›z. Hikâyede, 

Gülizar’› takip eden fiah ‹smail, yolda 

bacas› olmayan bir kule ile karfl›lafl›r ve 

ola¤anüstü gücü ile kulede bir delik açar, 

(ALPTEK‹N, 1997: 206). Bu yönü ile destan, 

masal ve halk hikâyelerimizde ortakl›k 

bulunmaktad›r. Nitekim, yukar›daki 

örneklerde ifade edilen kap›s›, penceresi, 

bacas› olmayan yere, ancak güç unsuru 

kullan›larak yani y›karak girilebilmifltir. 

Yine “Kel ile Kör Kaz” adl› masalda 

da devin aya¤› yarad›r. Oraya ok at›larak 

kan, irin akmas› sa¤lanacak ve sonuçta 

rahatlayan devden istekte bulunulacakt›r. 

Ad› geçen masal›n Dede Korkut hikâyelerinden 

Tepegöz ile benzerlik gösterdi- 

¤ini söyleyebiliriz. Nitekim, Tepegöz hikâyesinde 

de devden kurtulufl yaln›zca 

aln›n›n ortas›ndaki et parças›na at›lan ok 

ile mümkündür. TTV (Typen Turkischer 

Walksmarchen) 146. masal tipi “Tepegöz” 

olarak yer alan metinde de Tepegöz, üç 

kardefl ve sürüsünü ma¤araya kapat›r. 

Onlar da Tepegöz’den kurtulabilmek için 

önce onun gözlerini k›zg›n bir fliflle kör 

ederler. Daha sonra da bir kaya ile öldürürler. 

“Edül’ün Peflinden Giden Adam” 

masal›nda yedi kardeflin birbirine yard›m 

etmesi ve dev ile savaflmas› hadisesi, TTV 

(Typen Turkischer Walksmarchen)’de 

220. masal tipi “Birbirine Yard›m Eden 

Kardefller”dir. “Ölçü” masal›nda kad›n›n 

kocas›n› aldatmas› da TTV (Typen Turkischer 

Walksmarchen)’de 271. masal tipi 

“Kocas›n› En ‹yi fiekilde Kim Aldatabilir” 

olarak yer al›r. 

Diyebiliriz ki; masal anlat›c›m›z, anlatt›¤› 

masal metinlerinde gerek destan, 

gerekse halk hikâyelerimizde rastlayabi- 

98 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

lece¤imiz ola¤anüstü motifleri kullanarak, 

yer yer yaflanm›fl hâdiselerin benzerini 

ele alm›fl, kültürel de¤erlerimizi geçmiflten 

bu güne tafl›yarak mânevi de¤erlerimize 

sahip ç›km›flt›r. 

a. 5. Üslûp/Anlat›m fiekli: 

Süleyman GÜL, masallar›n› ak›c›, 

anlafl›l›r bir dil ile aktarm›flt›r. Yer yer 

mahallî kelimeler de kullanarak yaflad›¤› 

bölgenin dil özelliklerini yans›tm›flt›r. 

Masal kahramanlar›n› karfl›l›kl› diyaloglarla 

konuflturan GÜL, böylece masala 

daha gerçe¤e yak›n bir anlat›m özelli¤i 

kazand›rm›flt›r. 

b. Masallar›n Muhteva Özellikleri 

b. 1. Atl›-Göçebe Hayat›n›n ‹zleri 

Süleyman GÜL, anlatm›fl oldu¤u 

masallara günlük hayat›n›n belli k›s›mlar›n› 

da aksettirmifltir. Buna ba¤l› olarak 

biz de anlat›c›n›n yaflad›¤› çevre ve kültür 

özellikleri hakk›nda bilgi edinebiliriz. 

Türk toplumunun, göçebelikten yerleflik 

hayata geçifle kadar yaflant›s›n›n 

hemen hemen her safhas›nda yard›mc› 

hayvan olarak yararland›¤› “at” motifi, 

anlatmaya dayal› türler içerisinde önemli 

bir yere sahiptir. GÜL’ün masallar›nda 

da bu özelli¤i görmemiz mümkündür. Bunun 

yan›s›ra GÜL, “çad›r”, “gürefl”, “av” 

motiflerini de kullanarak atl›-göçebe 

Türk toplumunun kültürünü masallar›nda 

yaflatm›flt›r. 

Kaynak flahs›m›z›n anlatm›fl oldu¤u, 

“Kel ile Kör Kaz” masal›nda, kahraman›n 

en büyük yard›mc›s› att›r. Masalda dile 

gelen at, sahibine felaketleri önceden haber 

vererek ne yapmas› gerekti¤ini söyler. 

Bunun yan›-s›ra at nal›n›n da iflaret, 

iz b›rakma amac› ile kullan›ld›¤› görülür. 

Türk kültürünü çok eskiden beri 

simgeleyen gürefl sporu da GÜL’ün masallar›nda 

problemlerin çözümü ve gücü 

ispat etme amac› ile kullan›lm›flt›r. 


delikanl›n›n Füzul Beko ile görüflmesi 

ve kazanan kiflinin do¤ruyu itiraf ettirme 

hakk›na sahip olmas› yine ayn› masalda 

adam›n ilk eflinden olan o¤lunun kendisine 

ait olup olmad›¤›n› anlamak için ikinci 

ve üçüncü eflinden olan o¤ullar› ile gürefltirmesi, 

atl›-göçebe toplumunun yaflant›s›ndan 

günümüze yans›yan örnekleridir. 


dikkatimizi çeken bir di¤er unsur 

da “av” ve “avlanma”d›r. Masalda A¤a’n›n 

o¤lu, Ala geyik efsanesinde oldu¤u gibi, 

evlendi¤i günden hemen sonra avlanmaya 

gider. Bu da göçebe-atl› toplumun ava 

olan merak›n› her fleyden üstün tuttu¤unun 

bir göstergesidir. Masalda ayr›ca “çad›r” 

kültürüne dair izler de görürüz. Buna 

göre, gönlü Edül’e düflen delikanl›, onlar›n 

çad›rlar›n› nereye koyduklar›n› merak 

eder. Çad›ra ulaflt›¤›nda onlar›n göç 

ettiklerini anlar. Burada da yine göçebe 

toplumun yaflant›s›n› görüyoruz. 

Diyebiliriz ki; masal anlat›c›lar›m›z 

kaybolmaya yüz tutan kültürel de¤erlerimize 

sahip ç›kan, onlar› geçmiflten günümüze 

tafl›yan en önemli kültür kaynaklar›m›zd›r. 

b. 2. Anlat›c›n›n Kültürünü, De- 

¤er Yarg›lar›n› Yans›tan Unsurlar 

Her masal, farkl› kiflilerin dilinde 

farkl› ifadeler kazan›r. Buna 

göre, anlat›c›n›n yaflam›ndaki kültürel 

de¤erlerin, masal›n sihirli dünyas› 

içinde eritilerek yaflat›ld›¤›n› söyleyebiliriz. 

Hatta ola¤anüstü olaylar bile anlat›c›n›n 

ifadeleriyle günlük hayat›n bir parças› 

gibi gösterilir. Bunlar belki de kaynak 

flah›s›n fluur alt›na yerleflen, onu derinden 

etkileyen, derman› olmayan bir 

hastal›¤a flifa bulabilme arzusundan kaynaklanmaktad›r. 

Ayr›ca burada, psikososyal 

bir anlay›fl ve hayal gücü ile imkâns›z 

sorunlara çözüm getirilmeye çal›fl›lm›flt›r. 

“Kel ile Kör Kaz” masal›nda, pa- 

Millî Folklor 99

diflah›n “dev sütü” ve “bin elmas”› olmas› 

halinde iyileflece¤inin söylenmesi bunun 

bir ifadesidir. 

Türk halk›n›n misafirperverlik özelli¤i 

kaynak flah›s taraf›ndan masallara 

da aktar›lm›flt›r. Misafir kim olursa olsun 

Tanr› misafiridir ve bafl tac› edilir. 


evinin bir taraf›n› y›kan adama genç 

k›z, yine de yemek haz›rlar. 

“Talihini Arayan Adam” adl› masalda 

çiftçi, fakire, ç›k›n›ndaki bir parça ekme¤i 

verir. “Ölçü” masal›nda da ev sahibi, 

izin almadan evinde saklanan fakiri görünce 

onu yeme¤e davet eder. Buradan 

kiflinin, toplumun dinî de¤erlerine sahip 

ç›karak, yard›mlaflmaya önem vermesi 

gerekti¤i mesaj›n› al›yoruz. 

Masallarda kültürün en büyük özelli¤i 

olan gelenek unsurunun örnekleri de 

yo¤un bir flekilde karfl›m›za ç›kar. Namus 

kavram›, insan› insan yapan de¤erlerin 

bafl›nda gelir. “Edül’ün Peflinden Giden 

Adam” masal›nda gürz ile evi y›kan adama 

genç k›z, a¤abeylerinin gelince onu öldüreceklerini 

söyler. Yine ayn› masalda 

adam, babas›n›n evine gider ve kar›s›n› 

orada görerek “Yoksa kar›m› m› alm›fl? 

Bu yüzden mi hizmet ediyor?” diye düflünüp 

sinirlenir. Daha sonra ikram edilen 

kahveyi içmeyerek yere döker. 


gelin, dama ç›kabilmek için kay›nbabas›ndan 

ve kocas›ndan izin almas› gerekti¤ini 

söyler. Ad› geçen masalda ayr›ca, 

han›m›n› kaybeden gence babas›, k›z 

bulaca¤›n› söyleyince o da, “insan›n tavu- 

¤u bile kaybolsa onun dört-befl gün arand›¤›n›, 

bunun namus ortakl›¤›, namus belas›ndan 

dolay› önemli oldu¤unu söyler. 

“Ölçü” masal›nda da kad›n, kocas› 

olmad›¤› için adam› içeri almaz. Yine ayn› 

masalda kad›n›n namussuzluk yapt›¤› 

düflünülerek dövülmesinden bahsedilir. 

Bütün bu örnekler, geleneklerine, 

mânevi de¤erlerine sa¤lam bir flekilde 

Y›l: 14 Say›: 53 

ba¤lanm›fl bir toplumun de¤er yarg›lar›d›r. 

Masallardaki di¤er gelenek unsurlar›na 

da flu örnekleri verebiliriz: 


niflanl›s›n›n mendilini yaras›na 

ba¤layan gencin davran›fl› ve “Edül’ün 

Peflinden Giden Adam” masal›nda gürefli 

kazanan kifliye Edül’ün verilece¤inin söylenmesi 

kültürel özelliklerin geçmiflten 

bugüne hâlâ yaflat›ld›¤›n›n bir ifadesidir. 

Biz, okudu¤umuz masallarda kaynak 

flahs›n kendisi ve sosyal çevresi hakk›nda 

da bilgi edinebiliriz. 


hayvanc›l›kla geçinen adam›n 

hayvanlar›n›n bak›c›l›¤›n› yapmas› için 

Edül’ü çobanl›¤a ald›¤›, “Kel ile Kör Kaz” 

masal›nda da Kel’in padiflah›n yan›nda 

kaz çobanl›¤› yapt›¤› belirtilir. 

Buradan da anlafl›ld›¤› gibi geçim, 

hayvanc›l›kla sa¤lanmakta ve çobanl›k 

yap›lmaktad›r. 

Kaynak flah›s, yemek kültürünü ve 

eflinin kendisine hizmetini de masala 

yans›t›r. Bunu “Edül’ün Peflinden Giden 

Adam” masal›nda han›m›n›n kalk›p eflinin 

ekme¤ini, kayma¤›n›, tütününü, sigara 

kâ¤›d›n› haz›rlay›p onu u¤urlamas›ndan 

anl›yoruz. “Ölçü” masal›nda da karpuz, 

ba¤›rsak, pirinç pilav› “Mehmet Bey 

ile Cemal Bey” masal›nda çay içme unsurlar› 

konuya örnek olarak verilebilir. 

Masallarda ayr›ca, k›zlar›n tuz fal›na 

bakmas› (MBCB), yaraya tuz basarak 

uyan›k kalma (MBCB) kaynak flah›s›n 

sosyal çevresinin yaflant›lar›n›, tecrübelerini 

masal›na aksettirdi¤inin bir ifadesidir. 

b. 3. Anlat›c› ve Çevresinin ‹nan›fl 

Sistemini Aksettiren Unsurlar 

Süleyman GÜL, pek çok masalda 

kendi inanc›n›, masal kahramanlar›n›n 

flahs›nda ifade eder. Buna göre selamlaflman›n 

Türk toplum yaflant›s›nda önemli 

bir yeri oldu¤u, hatta Allah’›n selam›n› 

100 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

almaman›n büyük günah say›ld›¤›, masallarda 

da görülür. 


“Mehmet Bey ile Cemal Bey”, “Kel ile Kör 

Kaz”, “Talihini Arayan Adam”masallar›nda 

kahramanlar›n 

“Selamün aleyküm” fleklinde selamlaflt›¤› 

görülür. 

Selamlaflman›n önemi “Edül’ün Peflinden 

Giden Adam” masal›nda daha bariz 

bir flekildedir. Adam, yedi kardeflin savaflt›¤› 

yere geldi¤inde hangi taraf selam 

verirse oraya gidece¤ini söyler. 

Kaynak flah›s, “Mehmet Bey ile Cemal 

Bey” ve “Ölçü” masallar›nda abdest 

alma, namaz k›lma gibi dinî özellikleri de 

masala yans›t›r. Buradan, her an iyi dileklerde 

bulunma ihtiyac› duyan ve 

Rabb’ine s›¤›nan insan psikolojisi için 

inanc›n, duan›n büyük önemi oldu¤u sonucuna 

varabiliriz. 

“Sî Ahmet” masal›nda padiflah›n 

bahçesine izinsiz giren Sî Ahmet, dar› ve 

tuzu ay›klayamazsa bafl› kesilecektir. Bu 

zor durumda, Allah’dan yard›m isteyen Sî 

Ahmet’in duas› kabul edilir ve kar›ncalar›n 

yard›m› ile kurtulur. Yine “Mehmet 

Bey ile Cemal Bey” masal›nda Cemal Bey, 

Allah’›na, peygamberine dua ederek yard›m 

ister. 


“Mehmet Bey ile Cemal Bey” masallar›nda; 

“Allah iflinizle olsun” ve Ölçü masal›nda; 

“Allah sana uzun ömürler versin” fleklindeki 

temennilerin masala yans›mas› 

inanc›n gücü ile ayakta kalan toplumun 

bunun bilincinde oldu¤unun ifadesidir. 

Ayr›ca bu unsurlar, kaynak flah›s›n dinî 

yönünün a¤›r oldu¤unu gösterir. 

Karfl›daki kifliyi söylenen söze inand›rmak 

için edilen yeminlerde de inanc›n 

kutsal yönü vard›r. Buna “Mehmet Bey 

ile Cemal Bey” masal›nda gelinin, evini 

basan Rus askerlerine; “Vallahi kap›y› 

açarsan›z kendimi telef ederim” ve adam›n; 

“Vallahi ben kar›m› falan yerde b›- 

rakt›m” fleklindeki sözleri bunun ifadesidir. 

Görüldü¤ü gibi masallar›m›z, di¤er 

halk anlatmalar› gibi sadece kendi büyülü 

dünyas›yla, ola¤anüstü hadiselerle s›n›rl› 

de¤ildir. Günlük hayatla ilgili olarak 

pek çok unsurun bu atmosfer içinde eritilerek 

dinleyiciye sunulmas›, e¤itim, verilen 

mesaj ve kültürün belli bir bölümünü 

yans›tmas› aç›s›ndan oldukça önemlidir. 

Süleyman GÜL de anlatt›¤› masallarda 

gerek di¤er anlatmaya dayal› türlerde 

rastlad›¤›m›z motif unsurlar›, gerekse 

günlük yaflant›m›zdan verdi¤i örneklerle 

(gelenek ve görenekler, yemek kültürü, 

âlet ve eflyalar) masallar›n› anlatm›flt›r. 

Türk kültürünün geçmiflten gelece¤e tafl›nmas›nda 

mânevi tafllardan bir yenisini 

daha koyarak bu harca katk›da bulunan 

Süleyman GÜL, usta bir masalc›d›r. 

KAYNAKLAR 

ALPTEK‹N, Ali Berat, (1997), Halk Hikâyelerinin 

Motif Yap›s›, Ankara, Akça¤ Yay›nevi. 

F‹L‹ZOK, R›za, (1991), Ziya Gökalp’in Edebî 

Eserlerinde Halk Edebiyat› Tesiri Üzerine 

Bir Araflt›rma, Ankara, Kültür Bakanl›¤› Yay›nlar›. 

GÜL, Zülfü, (1999), Mazgirt’ten (Tunceli 

Derlenen Halk Edebiyat› Örnekleri, Elaz›¤, (F›rat 

Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili 

ve Edebiyat› Bölümü, Lisans Tezi). 

SAKAO⁄LU, Saim, (1999), Masal Araflt›rmalar›, 

Ankara, Akça¤ Yay›nevi. 

fiENOCAK, Ebru, (2001), Mem u Zin Hikâyesi 

Üzerine Mukayeseli Bir Araflt›rma, Elaz›¤, 

(F›rat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, yay›mlanmam›fl 

Doktora Semineri). 

fi‹MfiEK Esma, (1999), “K›rflehirli Bir Masal 

Anas›: Esma Demirdafl”,Tarla, 99/5, May›s, s. 22-27. 

WOLFRAM Eberhard- Pertev Naili Boratav 

(1953), Typen Türkischer Volkmarchen, Wiesbaden. 

Millî Folklor 101

GÜNÜMÜZ AZERBAYCAN EDEB‹YATINDA 

YAfiAYAN AfiIKLAR ÜZER‹NE BAZI TESP‹TLER 

Some Observations on the Living Afl›ks (Minstrel-Poet, Story Tellers) 

in the Contemporary Azerbaijan Literature 

Certaines fixations sur les achik-s vivants dans la littérature d'Ajerbaïdjan 

2000 y›l› A¤ustos ay›nda Azerbaycan'da 

tan›flt›¤›m Prof. Dr. Sednik Paflayev 

Pirsultanl›, Prof. Dr. Mürsel Hekimov, 

Prof. Dr. Meherrem Gas›ml›, Prof. Dr. Azad 

Nebiyev....bana gerçek Türk misafir perverli¤inin 

yan›s›ra Afl›k Edebiyat› hakk›ndaki 

engin bilgileriyle yolumu ayd›nlatt›lar. 

Bunlardan baflka Bakü’nün ve Tovuz’un 

ünlü afl›klar›yla da tan›flma imkan› 

buldum. Bakü’de yaflayan Azafl› Mikail’in 

k›zlar› Dilara ve Gülara han›mefendilerin 

yan›nda, ünlü ifac› afl›k Zülfiye, Tovuz bölgesi 

afl›klar›ndan Afl›k Semendar, Afl›k ‹lyas, 

Afl›k Feridun, Afl›k Fethullah ve Göyçeli 

Afl›k Mahmut bunlardan baz›lar›d›r. 

Her fleyden evvel flunu söylemek gerekir 

ki, afl›kl›k gelene¤i bu gün Azerbaycan’da 

da -malesef- eski kuvvetini, kudretini 

yitirmek üzeredir. Bunu, gerek büyük 

afl›klar›n yetiflmeyifline, gerekse afl›k sanat›na 

ilginin azalmas›na ba¤layabiliriz. 

Kendileriyle görüfltü¤üm afl›klar, ya kendilerine 

devlet taraf›ndan bir kömek (yard›m) 

yap›lmamas›ndan ya da sosyal çevre- 

Eyüp AKMAN* 

ÖZET 

Türk dünyas›nda Azerbaycan, afl›k edebiyat›n›n önemli merkezlerinden birisidir. Afl›kl›k gelene¤i 

günümüzde Azerbaycan’da a¤›r aksak devam etmektedir. Geçen y›l a¤ustos ay›nda yapm›fl oldu¤umuz seyahat 

sonucu gerek konunun uzmanlar›yla yapt›¤›m›z görüflmeler ve gerekse bizzat afl›klarla yapt›¤›m›z sazl› 

sözlü sohbetler bize Azerbaycan afl›k edebiyat›n›n günümüzdeki durumunu ortaya ç›karmaktad›r. Bu incelememizde 

bu seyehattan ald›¤›m›z küçük notlar ve yapt›¤›m›z mülakatlar ele al›nm›flt›r. 


Azerbaycan, Afl›k Edebiyat›, Yaflayan Azerbaycan Afl›klar› 

ABSTRACT 

Azerbaycan in Turkish world is one of the most prominent centers of ash›k literature. Today tradition 

of ash›k hardly exists in Azerbaycan. The interviews with the ash›ks and experts we had reflects the peresnt 

literature of ash›k in Azerbaycan after we had a trip there in August last year. ‹n this study, we focused on 

some notes and interviews from this trip. 

Key Words 

Azerbaycan, Literature of Ash›k, Living Ash›k of Azerbaycan 

* Gazi Üniversitesi Kastamonu E¤itim Fak. Türk Dili ve Edb. Okutman› 

lerin eskisi kadar bu sanata itibar etmemelerinden 

flikayetçilerdir. 

‹rfan Ünver Nasratt›no¤lu 1992 y›l›nda 

yazd›¤› bir yaz›s›nda (Nasratt›no¤lu, 

1992)Azerbaycan Afl›klar Birli¤i’nin 700 

üyesi oldu¤unu ve bu birli¤in iyi iflledi¤ini 

söyler. Afl›klar Birli¤i 1982 y›l›nda kurulmufltur. 

Kurucu baflkan› Hüseyin Arif’tir. 

On y›l afl›klara yol göstericilik, baflkanl›k 

eden Hüseyin Arif 2 Eylül 1992 de vefat etmifltir. 

Vefat›na kadar olan dönemde denilebilir 

ki Azarbaycan Afl›k Edebiyat›, bir 

yükselme devrine girmifltir. Fakat Hüseyin 

Arif’in ölümünden sonra çark a¤›r dönmeye 

bafllam›fl, birlik da¤›lmaya yüz tutmufltur. 

Bütün bunlara ra¤men Azerbaycan’da 

dikkatlerden kaçmayan iki müessese 

düzenli olarak ifllemektedir. Bunlardan 

biri Gence-Basar Afl›klar Birli¤i, di¤eri ise 

Afl›k Peri Meclisi’dir. Sednik Paflavev’in 

anlatt›klar›na göre kendisi bu ad› geçen 

kurumun bafl›na 1984 y›l›nda Hüseyin 

Arif’in telkinleriyle geçmifltir. Halen daha 

11 reyonun afl›klar›na baflkanl›k etmekte- 

102 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

dir. Faaliyetlerini ise kervan saray› and›ran, 

tafllarla çevrilmifl bir binan›n içinde, 

serin gölgeli, billur sular› akan bir mekanda 

sürdürmektedirler. Kendilerini Gence’de, 

her taraf kufl sesleriyle dolu bu kahvede 

ziyaret ettim. Buras› civar afl›klar›n 

toplanma yeri. Burada özellikle birli¤e üye 

afl›klar belirli zamanlarda –ço¤u zaten her 

gün ordad›r-toplanarak flenlik düzenlerler, 

dü¤ünlere ve e¤lencelere buradan ça¤›r›larak 

giderler. ‹flte bu mekanda Sednik Paflayev 

ile ve hali haz›rdaki genç afl›klarla tan›flma 

ve onlar›n güzel seslerini dinleme 

f›rsat› buldum. 

Kendileriyle görüfltü¤üm ve saz ve 

sözlerinden istifade etti¤im afl›klar flunlard›r: 

Afl›k ‹lyas R›zayev. Kendisi Gence’lidir. 

1940 do¤umlu olup, yaflayan ünlü afl›klar 

aras›nda say›l›r. Üstad› Afl›k ‹mran ve 

Afl›k Zeynal’d›r. Halen Gence Afl›klar Birli- 

¤i üyesidir. 

Afl›k May›s Sad›kov. 1945 Gence do- 

¤umludur.Üstad› Afl›k fiemflir ve Afl›k Talip’tir. 

Göyçeli Afl›k Feridun Halilov: 

1949 Göyçe do¤umludur.Üstad› babas› 

Afl›k Bayaram’d›r. 

Afl›k Fethullah: 1941 Gence do¤umludur. 

Üstad› Afl›k fiemflir ve Afl›k ‹mran’d›r. 

Afl›k Selim Göyçeli: 1955 Göyçe do- 

¤umludur. Üstad› Afl›k Hac› Bayramovdur. 

Afl›k Semandar Namazov: 1961 

fiemkir do¤umludur. Üstad› Afl›k Gürmal›’d›r. 

Afl›k Heygani: 1976 do¤umlu Kelbecer 

afl›klar›ndand›r. Yafl›n›n genç olmas›na 

ra¤men bu sanata ilgi duyan birisidir. 

Özellikle buradaki birli¤e üye olmas› ve sürekli 

afl›klarla hafl›r neflir olmas› onun gelece¤inin 

parlak oldu¤unu göstermektedir. 

Afl›k Mahmut: Kendisiyle Bakü’de 

etrafl›ca görüfltü¤ümüz Afl›k Mahmut 1935 

y›l›nda Göyçe’nin A¤bulak köyünde do¤mufltur. 

As›l ad› Memmedov Mahmut’tur. 

Babas›n›n ad› ise Kas›m’d›r. 1953 y›l›nda 

afl›kl›k sanat› ile ilgilenmeye bafllam›fl ve 

on y›l ünlü afl›k ‹mran Hesenov’un ç›ra¤› 

olmufl ve onunla pek çok meclislere kat›lm›flt›r. 

Yaflayan ve bu sahada söz sahibi ün- 

lü afl›klar aras›ndad›r. fiiir de yazan Afl›k 

Mahmut’un bir fliiri flöyledir: 

OLAR 

fiahlar flah› nezer etse bir kere 

Günbegün ucalar, ahr› han olar. 

Hofl geler car sözü elde obada 

fiirin dili hofl zeban› car olar 

Talihsiz bir insan efsane yaflar 

Artar derdi, gemi haddinden aflar 

Gelbi gara, fikri gaynayar, daflar 

Ahvali namesi ba¤r› gan olar. 

‹flin düzse g›fl aylar› yaz olar 

fiairden niflane yaln›z söz olar 

Esil insan ilgar›na düz olar 

Yohsula fakire mehriban olar. 

Ba¤ban ol ba¤›n›n bar›n› ye sen 

Sedagatli dosta sirrini de sen 

Mahmud sözlerini nesihat de sen 

Nesihat söz halk dilinde car olar. 

Afl›k Muharrem Hac›yev: Gence’nin 

belki de Azerbaycan’›n yaflayan en 

yafll› afl›¤›d›r. 1913 do¤umludur. Gence 

Hanlar kasabas›nda yaflamaktad›r. Kendisiyle 

görüflmeye gitti¤imizde evde olmad›- 

¤›ndan, görüflemedik. Sadece eflinin bize 

gösterdi¤i birkaç fliirine ulaflabildik. 

Afl›k Dilara ve Gülara: Afl›k Dilara 

1947, Gülara ise 1959 do¤umludur. Her iki 

afl›k da babalar› Afl›k Azafl› Mikail’in oca- 

¤›nda büyüdüklerinden bu sanatla ilgilenmektedirler. 

Özelikli Dilara hem söyleyip 

hem de fliir yazmaktad›r. Afl›k Peri Meclisi’ne 

büyük katk›lar› vard›r. Her iki Afl›k 

da fliir yazmaktad›r. Bizimle görüflmelerinde 

daha ziyade babalar› Azafl›’n›n fliirlerini 

okuduklar›ndan, buraya “Afl›k Peri Meclisi” 

isimli kitapta kay›tl› bulunan fliirlerinden 

örnekler verece¤iz: 

HARA GED‹R BU DÜNYANIN AHIRI? 

A¤a gara, garaya a¤ deyenler, 

Düze dere, tepeye da¤ deyenler, 

Gangall›¤a meyveli ba¤ deyenler, 

Hara gedir bu dünyan›n ah›r›? 

Üflüyürem dumanlar›n alt›nda, 

Sular ah›r samanlar›n alt›nda, 

Hagg-edalet yalanlar›n alt›nda, 


Hegigetim yalan olup gözümde, 

A¤ lekeler, da¤ lekeler üzünde, 

Ceylan gaçmaz, lale bitmez düzünde, 

Millî Folklor 103


Üreklerde mehebbeti goruyar, 

Yeri, göyü, tebieti goruyar. 

‹nsanlar›, ülviyeti goruyar, 


Dilare’yem yaraland›m min defa, 

Parçaland›m, paraland›m, min defa, 

Öz özümden araland›m min defa, 

Hara gedir bu dünyan›n ah›r›? (Nar›nç Hatun 

vd.1991:36) 

Afl›k Dilara’n›n babas› Azafl› Mikail 

ile olan deyiflmesini de afl›¤›m›z›n bu sanattaki 

yerini tespit etmek için afla¤›ya al›yoruz: 

Dilara: 

Gurbanam ömrüne gününe ata, 

Ayr›l›k yafl›m› töker, a¤laram. 

Sen umut ba¤lad›n namerd, bed zata, 

Men ömrüm ta¤›n› söker a¤laram. 

Mikayil Azafl›: 

Gelbimin ilk bâr›, ey ci¤er parem, 

Olup dert seline düçar a¤lama. 

Talihin hökmüyle kesildi aram, 

Vaht olar gara gün keçer a¤lama. 

Dilara: 

Bu dünya meni çoh yand›r›b, yah›b, 

G›fl›nda yaz›nda göz yafl›m ah›b, 

Baba, hesretinle yollara bah›b, 

Her ahflam boynumu büker a¤laram. 

Mikay›l Azafl›: 

Kederli olsa da hicran›n da¤›, 

Sabreyle can bala öter gem ça¤›, 

Bizim de gap›da fladl›g ç›ra¤›, 

Sevinç fluas›n› saçar a¤lama. 

Dilara: 

Oldu hicran›ndan Dilara solgun, 

fiikayet yazard›m dursayd› Vur¤un, 

Heyat yollar›nda olmuflam yorgun, 

Gah y›h›lar, galhar, çöker a¤laram. 

Mikay›l Azafl›: 

Azafl› dünyan› gananlar duyar, 

Çoh gördüm behti kem oldu behtiyar, 

Âlim atalar›n bir misali var: 

“Bir yandan ba¤layan, açar...” a¤lama. 

(Kafkasyal›,1996:332) 

Gülare Azafl›’n›n bir fliiride afla¤›daki 

gibidir: 

DÖNER M‹ HEÇ 

Ürekde eflg odu ola, 

Sön demekle söner mi heç! 

Y›l: 14 Say›: 53 

Baht ki senden küsüb gede, 

Dön demekle döner mi heç! 

Bir gameti keder eyse, 

Bir üreye güsse deyse, 

Bir gelbi ki hesret döyse, 

Gül demekle güler mi heç. 

Gülare’ni duyanmasa, 

Yasta behti oyanmasa, 

Ürek özü de yanmasa, 

Yan demekle yanar m› heç! (Kafkasyal›, 

1996:48) 

Sednik Paflayev ile her görüflmemizde 

hemen hemen her konudan konufltuk. Bulundu¤u 

bu mekanda afl›klar›n yetiflti¤ini, 

yeni nesillerin usta ç›rak iliflkisi içinde gelene¤i 

sürdürdü¤ünü söyledi. Zaman zaman 

dastan gecelerinin tertip olundu¤u bu 

kahve, denilebilir ki Azerbaycan Afl›k Edebiyat›’n›n 

kalbinin att›¤› yerdir. Sednik Paflayev’le 

di¤er bölge afl›klar› ile de görüfltük. 

O’na göre Göyçe, Kelbecer, Gence, 

fiemkir afl›klar› hep ayn› okurlar. Fakat 

aralar›nda baz› farklar vard›r. Mesela Gence, 

fiemkir afl›klar› dastana ve kahramanl›k 

fliirlerine meyillidirler. Kelbecer afl›klar› 

ise mahni söylemeyi, ferdi olarak fliir 

okumay› severler. Borçal› afl›klar› da tek 

okurlar. Gence afl›klar›n›n kahramanl›k ve 

cenk fliirlerini sevmelerinin sebebini de Orta 

Asya olarak gösterir. Çünkü eskiden hep 

kahramanl›klar, savafllar vard›. Bu saz havalar›n› 

da en iyi flekilde Gence-Basar 

afl›klar› icra eder. Hatta öyleki afl›klar›n 

kahramanl›k fliirlerini okurken ayakta olmalar›, 

oturdu¤u yerden sazlar›n› çalmamalar› 

gerekmektedir. Gerçekten de bizim 

flahit oldu¤umuz afl›klar›n hepsi son derece 

hareketli bir flekilde, adeta raks eder gibi 

ayakta sanatlar›n› icra ettiler. 

‹yi iflleyen di¤er bir kurum da Afl›k 

Peri Meclisi’dir. Asl›nda buna kurum demek 

yanl›fl olur. Çünkü daha kurumsallaflmam›flt›r. 

‹lk defa 1984 y›l›nda Nar›nç Hatun 

taraf›ndan kurulmufltur. Peri ad›n› da 

XIX. yüzy›lda yaflam›fl afl›k Peri’den almaktad›r. 

Bu konuda bilgileri bize Afl›k Mikail 

Azafl›’n›n k›zlar› Afl›k Gülara ve Dilara 

Azafl› vermektedir. Kendilerini evinde 

Afl›k Mahmut ile beraber ziyaretimizde bize 

hem peri meclisinden bahsettiler hem de 

104 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

baba miras› sazlar›yla küçük bir resital 

verdiler. 

Nar›nç Hatun ilk defa 1981 y›l›nda 

Azarbaycan ve Ermenistan’›n çeflitli yerlerini 

gezerek bayan afl›klar› tesbit etmifltir. 

Buna sebep olarak da Afl›k Gülara “Meclisin 

yaranmas› hayat›n talebinden ileri geldi” 

sav›n› gösterir. O devirlerde afl›k sanat›na 

pek k›ymet verilmedi¤inden böyle bir 

faaliyete ihtiyaç duyulmufltur. ‹lk olarak 

Nar›nç Hatun büyük afl›k Azafl› Mikail 

(Kafkasyal›, 1996) ile yak›ndan temaslarda 

bulunmufl ve onun deste¤ini alm›flt›r. Hatta 

ikisi beraber “Nar›nç Hatun ve Mikay›l 

Azafl›” isimli bir dastan oluflturmufllard›r 

Daha sonra çeflitli bayan afl›klarla sürekli 

bir araya gelip ne yapacaklar›n› konuflmufllar. 

1984 y›l›nda “‹lk Bahar ve Saz Festivali” 

ad›yla gerçeklefltirilen düzenlemede 

Hüseyin Arif’in aç›l›fl yapmas›yla ç›k›fl yapm›fllard›r. 

Böylelikle birlik kurulmufl olur. 

Birli¤in ilk üyelerinden baz›lar› flunlard›r: 

Azafl› k›zlar›, Dilara, Gülara, Meral, Minaye; 

Lütfiye, Pakize, Terlan Göyçeli...Bu gün 

bu birli¤in 50 üyesi vard›r. Bunlardan baz›lar› 

d›fl ülkelerdendir. Türkiye’den g›yabi 

olarak Sürmelican, ‹ran’dan Günefl Tebrizli 

bu birli¤in üyesidir. 

Bu bayan afl›klar ayda en az iki kez 

birbirlerinin evinde toplan›rlar ve fliir söylerler. 

Genellikle topland›klar› ev Afl›k Gülara’n›n 

evidir. Zaman zaman televizyon ve 

radyolara da konuk olurlar. Son zamanlarda 

bu afl›k k›zlar›n ünü dünyaya yay›lm›flt›r. 

Çeflitli ülkelere sanatlar›n› icra etmek 

için gidenler de vard›r. Bu birlik Medeniyet 

Naz›rl›¤›’n›n nezdindedir. Fakat Afl›k Gülara 

ve Dilara’n›n anlatt›klar›na göre devletten 

hiç yard›m alamamaktad›rlar. Kendi 

imkanlar›yla bu birli¤i sürdürmektedirler. 

Tek temennileri bunun kurumsallaflmas› 

ve meclis fleklinde devlet taraf›ndan desteklenmesidir. 

1991 y›l›nda bu meclisin 

üyeleri bir araya gelerek bir de “Afl›k Peri 

Meclisi Afl›klar› El fiairleri”(Nar›nç Hatun 

vd. 1991) isminde kitap yay›nlam›fllard›r. 

Bu kitapta 39 bayan afl›¤›n fliirleri ile o zamana 

kadar yaflam›fl ve hala yaflayan pek 

çok afl›¤›n fliirine yer verilmifltir. Eserde 

afl›klar hakk›nda bilgi olmay›p sadece birkaç 

fliirleri vard›r. 

Afl›k Peri Meclisi içinde erkek afl›k bulunamaz. 

Bunun sebebini de Afl›k Dilara 

“Nar›nç Hatun çok k›skanç biridir. Meclise 

erkek afl›k koymaz. Han›mlar›n özü incedir, 

saz sanat› da incedir, bundan dolay› 

kula¤a hofl gelir” diyerek aç›klar ve büyük 

erkek afl›klar›n da oldu¤unun alt›n› çizer. 

Bu afl›k k›zlar›n içinde fliir yazan, sadece 

ifac› olan afl›klar da vard›r. Özellikle Zülfiye’nin 

ifac› gücü daha yüksektir. Kendisini 

evinde ziyaret etti¤imizde, bir yak›n›n› 

kaybetmesini sebep göstererek bize sesini 

dinletmedi. 

SONUÇ: Günümüz Azerbaycan Afl›k 

Edebiyat› eskisi gibi güçlü de¤ildir. Özellikle 

Hüseyin Arif’in ölümünden sonra 

Afl›klar Birli¤i’nin da¤›lmas› bunu daha da 

kötülefltirmektedir. Fakat gerek Gence 

Afl›klar Birli¤i’nin ifllemesi ve gerekse Afl›k 

Peri Meclisi üyelerinin kendi faaliyetleri, 

umudumuzu yitirmememize sebep olmaktad›r. 

Özellikle seyrek de olsa baz› güçlü 

seslerin hala yafl›yor olmas› iflin baflka sevindirici 

taraf›d›r. 

Günümüzde Azerbaycan’da iki tip 

afl›k vard›r: Bunlardan birincisi hiç fliir yazamayan, 

tamamen usta mal› deyifl okuyan 

ifac› afl›klar, ikincisi hem fliir yazan ve 

hem de usta mal› söyleyen afl›klard›r. Bunlardan 

birincisi daha a¤›rl›k basmaktad›r. 

Bunlardan baflka ifac› afl›k olup da edebi 

de¤eri haiz olmayan fliirler yazanlar da 

vard›r. 

KAYNAKLAR 

HEK‹MOV, Mürsel 27 Temmuz 2000 Tarihli 

görüflme, Bakü 

KAFKASYALI, Ali 1996. Mikayil Azafl›, Hayat› 

Sanat›, Eserleri. Erzurum 

NARINÇ HATUN, EHMEDOV, Magbet 1991 

Afl›k Peri Meclisi Afl›klar› El fiairleri, Bakü 

NASRATTINO⁄LU, ‹rfan Ünver 1992 “Azerbaycan 

Afl›klar Birli¤i ve Hüseyin Arif” “Halk Ozanlar›n›n 

Sesi”, Aral›k 1992 

P‹RSULTANLI, Sednik Paflayev 2 A¤ustos 

2000 Tarihli Görüflme. Gence 

Millî Folklor 105

Türk insan›n› yeni bir zevk, hassâsiyet, 

güzellik, asâlet, saâdet, hatta kültür 

iklîmine tafl›man›n yollar›ndan biri 

de, mütefekkir kiflileri yeni araflt›rmalarla 

yeni nesillere tan›tmakt›r. Anadolu’yu 

yurt edinen Türklerin rûh dünyâs›n› 

inflâ eden, gönül âlemini ayd›nlatan 

ululardan biri de Eflrefo¤lu Rûmî’dir. 

Eflrefo¤lu, tekke sâhibi, büyük fleyh 

ve mürflid oldu¤u kadar iyi bir flâirdir 

de. Eflrefo¤lu, fliirlerinin baz›lar›n› heceyle, 

baz›lar›n› da aruz vezniyle yazm›fl, 

fliirlerinde genellikle ‹lâhî aflk› terennüm 

etmifltir. Eflrefo¤lu’nun fliirlerinde 

ruh bak›m›ndan çok samîmi ifâdeler yer 

al›r. fiâir Eflrefo¤lu’nun aflk› en güzel iflleyen 

fliirlerinden biri san›r›m fludur: 

EfiREFO⁄LU VE 

B‹R fiATH‹YYES‹N‹N fiERH‹ 

Eflrefo¤lu and An Evaluation on One His fiathiyes 

Eflrefo¤lu et Commentaire de l'un des ses "fiathiyye'-s 

Doç. Dr. Ahmet MERMER* 

ÖZET 

Eflrefo¤lu, büyük moralist ve aflk ahlakç›s› oldu¤u kadar, yazm›fl oldu¤u eserleriyle de, Türkçe’ye büyük 

hizmet etmifl bir flâirdir. Eflrefo¤lu’nun büyük mütefekkir ve mistik yan›n› dile getiren, Dîvân edebiyat›n›n 

esteti¤i içerisinde yaz›lan ve çok be¤enilen bir fiathiyyesi vard›r. fiathiyyeler, Türk edebiyat›n›n en gizemli 

türlerinden biridir. Söz konusu fliir,estetik,tasavvufun derûnîlik, soyutluk ve giriftlik yönleriyle flerh edilmeye 

çal›fl›lm›flt›r. 


Eflrefo¤lu, Tasavvuf (‹lâhî Aflk), fiathiyye 

ABSTRACT 

Eflrefo¤lu is a great moralist and mystic as well as a poet who greatly contributed to Turkish by composing 

works. He wrote a fiathiyye in the esthetics of literature which was Ottoman admired, and which 

symbolized him as a great thinker and mystic. fiathiyyes are one of the most mysterious genres of Turkish literature. 

The socalled poem was commented in terms of the esthetics, profoundness, abstraction, and complesity 

of mysticism. 

Key Words 

Eflrefo¤lu, mysticism (Divine love), fiathiyye 

* ‹znik Belediyesi Eflrefo¤lu Rûmî Bilgi fiöleni, Bildiri (1-2 Haziran 2001), ‹znik. 

** Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Ö¤retim Üyesi. 

Cihân› hiçe satmakdur ad› áflk 

Döküp varl›¤› gitmekdür ad› áflk 

Elinde sükkeri ayru¤a sunup 

A¤uy› kendü yutmakdur ad› áflk 

Belâ ya¤mur gibi gökden ya¤arsa 

Bafl›n› ana dutmakdur ad› áflk 

Bu ´âlem sanki oddan bir denizdür 

Ana kendüyi atmakdur ad› áflk 

Var Eflrefo¤l› Rûmî bil hakîkat 

Vücûd› fânî itmekdür ad› áflk (Eflrefo¤lu 

2000:227) 

Eflrefo¤lu, büyük bir moralist ve 

aflk ahlakç›s› oldu¤u kadar, yazm›fl oldu- 

¤u eserleriyle de, Türkçe’ye büyük hizmet 

etmifl bir flahsiyettir. Tasavvufun dinî 

ve ahlâkî cepheleri vard›r. Onun bir 

de, “Derûnîlik, soyutluk ve giriftlik” cep- 

106 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

heleri vard›r ki, edebiyat için, as›l bu 

yönleri önemlidir. Bu özellikler çerçevesinde 

Eflrefo¤lu’nun büyük mütefekkir 

ve mistik yan›n› dile getiren, divan edebiyat›n›n 

esteti¤i içerisinde yaz›lan, çok 

be¤enilen ve iyi bir fiathiyye örne¤i say›lan 

flu fliirini flerh etmeye çal›flal›m. fierh 

etmeden önce fiathiyyenin ne oldu¤unu 

belirtelim. fiathiyye, Türk edebiyat›n›n 

en gizemli türlerinden biridir (bk.Kurnaz 

vd 2001). Sûfî flâirlerin Cem´ sarhofllu¤uyla 

âdeta Tanr›laflt›¤›, Tanr› ile teklifsiz 

konufltu¤u çizgi d›fl› fliirlerdir. 

Araflt›rmam›za konu edindi¤imiz 

bu gazel, muhtevâ olarak incelendi¤inde 

sâlikin Cem´ makam›ndayken kendinden 

söz etti¤i anlafl›l›r. Söz konusu fliiri 

Abdullah Salahaddin-i Uflflâkî 

(ö.1197/1782) de flerh etmifltir (Mecmûa 

vr.101b-105a). Söz konusu fiathiyyeyi 

XVIII. Yüzy›lda yaflam›fl, Mevlevî flâir, 

Eski Za¤ral› Handî (ö.1727) de, baz› beyitleri 

kullanarak ilk bindini verdi¤imiz 

flu tahmisi yazm›flt›r (M. Eflâr, vr.30a): 

fiu yüzde varl›¤›n flâhid gerekdir dîde-i 

insân 

Ve lâkin her bir insâna de¤ildir behre 

bu seyrân 

Cemâlün pertevinden aks alup âyîne-i 

devrân 

Tecellî flevki dîdârun beni mest eyledi 

hayrân 

Ene’l-Hak s›rr›n› cândan an›nçün 

k›lmazam pinhân 

GAZEL 

Tecellî flevk dîdârun beni mest eyledi 

hayrân 

Ene’l-Hak s›rr›n› cânum anunçün 

eylemem pinhân 

(Dîdâr’›n›n tecellî nûru beni mest ve 

hayrân eyledi. (Ey benim) cân›m! “Ene’l- 

Hak” s›rr›n› onun için gizleyemem, aç›kça 

söylerim.) 

Eskiler el-mańâ fi-batni’fl-flâír 

(mânâ flâirin karn›ndad›r) demifllerdir. 

Eski fliirde beyti anlaman›n yolu, onda 

geçen teflbih unsurlar› veya kavramlar› 

aç›klamaktan ve bunlar aras›ndaki iliflkiden 

geçer. Eflrefo¤lu’nun bu beytinde, 

tasavvufun dört önemli kavram›ndan 

söz edilmifltir: Tecellî, Dîdâr, Hayrân ve 

Ene’l-Hak. 

Tecellî, sözlük anlam›yla âflikâr olmak, 

görünmek demektir. Tasavvufta 

ise, Tecellî gayb âleminden gelen ve sâlikin 

gönlünde do¤an nura verilen add›r. 

Bir baflka deyiflle görünmeyenin gönülde 

görünür hâle gelmesidir. 

Dîdâr, tasavvuf terimi olarak ‹lâhî 

güzelli¤i seyretme ve Allâh olarak dile 

getirilir. 

Hayrân veya hayrânl›k, hayret makam›ndaki 

müflâhede ile meydana gelen 

bir hâldir. Tasavvufta Allâh’›n fiil ve s›fatlar›ndaki 

kemâli anlamakla bafllayan 

hayrânl›k, ayn› zamanda, akl›n fonksiyonunu 

yitirdi¤i bir makam say›lm›fl, bu 

bak›mdan beyitte de görüldü¤ü gibi, 

hayrân kelimesi mest kelimesiyle birlikte 

kullan›lm›flt›r. ‹nsan› hayret makâm›na 

götüren o hakikati idrâk aflk›d›r. 

Ene’l-Hak, Hallâc-› Mansûr’a ait 

olan bu söz “Ben Hakk›m” demektir. Tasavvufî 

kaynaklar›n baz›lar›nda Hallâc-› 

Mansûr’un bu sözü sekr halinde söyledi- 

¤i belirtilmektedir. Hallac’›n Kitâbü’t- 

Tavasin ve Dîvân›’n› Türkçeye tercüme 

eden Yaflar Nuri Öztürk’e göre, Hallâc 

denince ilk akla gelen “Ene’l-Hak” sözüdür. 

Öztürk’e göre, “tasavvuf ve ilm-i kelâm 

sahalar›nda Hallâc’›n orjinalitesi bu 

tabirde aranmal›d›r. Öztürk, “Ene’l- 

Hak” sözünü Kur’ân terminolojisi yönüyle 

ele alarak flu aç›klamay› yapmaktad›r: 

“Ene’l-Hak (Ben Hakk›m) enellâh (Ben 

Allâh’›m) demek de¤ildir. Bu iki söz aras›nda, 

Kur’ân’›n beyânlar› dikkate al›n›rsa, 

çok fark vard›r. Kur’ân, Allâh’›n 

Millî Folklor 107

hem zât›ndan hem de tecellîlerinden 

bahsetmektedir. Allâh, zât›yla tasavvurlar›m›zda 

vücut bulan fleylerden münezzehtir. 

O, zat› itibâr›yla bizim idrâkimizce 

kavranacak halde de¤ildir. Hz. Peygamber 

“Allâh’›n zat› üzerinde de¤il; 

O’nun tecellîleri üzerinde düflünün” derken 

bu inceli¤i aç›kl›¤a kavuflturuyordu. 

Allâh’›n bir de bu âlemde bize kudretini 

tan›tan tecellîleri vard›r. ‹flte bu tecellîler 

aç›s›ndan O’nun bir çok ad ald›¤›n› 

görüyoruz. O, tecellisiyle ayn› zamanda 

Hak’t›r. Ârifler hakikat semâs›na yükselenin, 

hakiki vâhidden gayr› bir fley görmeyece¤ine 

ittifakla karar vermifllerdir. 

Ancak bu keyfiyet onlar›n baz›lar›nda ilmi, 

bir irfân olurken, baz›lar›nda zevk ve 

hâl oluyor. Böylece gözlerinden çokluk 

zâil olarak ferdâniyet-i mahzda gark oluyorlar. 

Ve ak›llar› kaybolarak mest hâlde 

düflüyorlar. Böyle olunca da, Allâh’›n d›fl›nda 

hiçbir fley-hatta nefisleri bile- onlar 

için varl›k ifâde etmiyor. Gözlerinde 

Allâh’tan baflka fley kalm›yor. Kendilerini 

bu hâl içinde öyle yitiriyorlar ki, ak›llar› 

hâkimiyetini yok ediyor. Tam bu anda 

baz›lar› “Ene’l-Hak”, baz›lar› “sübhânî” 

diyor”. 

Öztürk, âfl›klar›n bu hâlde söyledikleri 

sözlerin sekr ile meydana geldi¤ini 

belirttikten sonra, “Ene’l-Hak” sözünü 

aç›klamaya devam eder: Hallâc flunu ortaya 

koymak istedi: Hakk ile mahlûk 

aras›nda aslî bir uzakl›k, aç›k bir ayr›l›k 

yoktur. Çünkü vahdaniyyet bütün varl›- 

¤› kuflatm›flt›r. Binâenalleyh, nefsinin 

zâhiri cephesinden gerçekten s›yr›lan kifli 

hakikki varl›¤›yla bafl bafla kal›r ki, o 

da Allâh’t›r. “Ene’l-Hak” diye ba¤›ran, 

Hallâc de¤il, bizzat Hak’t›”(Öztürk 

1976:37; Niyazi 1994:46). 

Pinhân tasavvufî bir terim olarak, 

Allah’›n zâhir ve bât›n s›fatlar›yla ilgilidir. 

Y›l: 14 Say›: 53 

Selahaddîn Uflflâkî de, bu beyitte 

Tecellî üzerinde durmufl, Allâh’›n kulu 

olanlar Tecellî nurunda mest ve hayrân 

olanlard›r. Bunu her isteyene de¤il, Allâh’›n, 

kendi diledi¤ine verdi¤ini belirtmifltir. 

Bütün bu aç›klamalardan anlafl›laca¤› 

üzere flâirin, bu beytinde insân-› kâmil 

noktas›na ulaflm›fl kifliden bahsetti¤i 

ortaya ç›kmaktad›r. 

2 Áceb hayrân u mestem ki biliflden 

bilmezem yâri 

Gözüm her kanda kim baksa görünür 

sûret-i Rahmân 

(O kadar hayrân ve sarhoflum ki, 

yâri biliflten bilmiyorum. Gözüm her nereye 

baksa Rahmân’›n sûretini görür.) 

Yeni Tarama Sözlü¤ünde bilifl, dost, 

tan›d›k ve marifet anlamlar›ndad›r. 

Hayranl›k bilmeye ve görmeye dayal› bir 

bilgidir. Beyitte göz, görünür kelimeleri 

de, yer alm›flt›r. Dolay›s›yla biliflten 

maksat, ‹lme’l-yakîn (‹lmî ve aklî delillerle 

elde edilen bilgi)’den Ayne’l-yakîn 

(keflif yoluyla elde edilen bilgi) ve Hakke’l-yakîn 

(Müflâhede ve bizzat içinde 

yaflan›larak elde edilen bilgi)’e yükselme 

çizgisidir, desek yan›lm›fl olmay›z, san›r›m. 

Ayne’l-yakîn ve Hakke’l-yakîn bilgiler, 

sâliklere ve velîlere özgü bilgiler olup 

vehbî ve keflfîdir. Dolay›s›yla bilifl, 

Hakk’› bilmek, bulmak ve Hakk’ta olmak 

demektir. Bilifl, ayn› zamanda âriflerin 

bir s›fat›d›r. Bilifllik, ezeldendir; Allah 

ile yâr olma hâlidir. Sûret-i Rahmân 

da, Tasavvufta âriflik bilgisi olarak kabul 

edilmektedir. Ayn› konuda Niyâzî 

M›srî de, flöyle seslenir: 

Hakk’› istersen yürü insana bak 

fiems-i zât yüzünde rahflân eylemifl 

Hakk yüzü insan yüzünden görünür 

Zât-› Rahmân fleklin insan eylemifl 

(Nur 1982:121,249) 

108 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Hayrân ve mest terimleri sâlikin 

hayret makam›nda bulunmas›n›n iflareti 

say›labilir. Kendinden geçme, sarhofl olman›n 

Tasavvuftaki ad› sekrdir. Sekr, 

vecd ehline özgüdür. Tasavvuf ehli, cemâl 

tecellisini temâflâ edince rûhen büyük 

bir zevke dalar. Burada, ayr›ca Sûret-i 

Rahmân ile insan-› kâmil’in kastedildi¤ini 

belirtelim. Zîrâ Allâh, insan› 

kendi sûretinde yaratt›¤›ndan insan-› 

kâmil olan kifli, Hakk’›n sûreti say›l›r. 

Selâhaddîn Uflflâkî, bu beyti flerh 

ederken Hz. Yusuf’un güzelli¤i karfl›s›nda 

M›s›r’daki saray kad›nlar›n›n meyve 

b›çaklar›yla ellerini kesmeleri hâdisesini 

ve Hz. Râbiá’n›n “Allâh sevgisiyle gönlünün 

dopdolu oldu¤unu, baflka bir kimsenin 

sevgisine ve düflmanl›¤›na yer kalmad›¤›” 

sözünü örnek vermifltir (bk.Mecmûa, 

vr.102a). Bu örnekler dolayl› yoldand›r. 

fiâir, beyitte Rahmâniyyet makâm›ndaki 

insan-› kâmil yüzünden ‹lâhî 

güzelli¤i (hüsn-i mutlak) temâflâ etmenin 

zevkini dile getirmifltir, diyebiliriz. 

Tasavvuf terimleriyle söyleyecek olursak 

sûrî varl›ktan mânevî tecellîye geçifltir. 

3 Benem her derdlü dermân› benem 

her ma´denün kân› 

Benem ol dürr-i hemtâ benem ol 

bahr-i bî-pâyân 

(Her dertlinin dermân›, her ma´denin 

kayna¤›, o eflsiz inci ve sonsuzluk denizi 

benim.) 

Deniz, s›n›rs›z oluflu, içinde bulunan 

varl›klar› kapsamas›, derinli¤i ve 

geniflli¤iyle tasavvufta “‹lâhî aflk” ile ilgili 

bir benzetme unsurudur. Denizde 

bulunan k›ymetli cevherler, aflk ve vecd 

ile hâs›l olacak nimetlerdir. Bu nimetlerden 

biri de, dürdür. Dürr, inci demektir. 

‹nci, tasavvufta özü, gerçe¤i, hakîki varl›¤›, 

Rûh-› Muhammedî’yi temsil eder. 

Türk sûfîleri, Hz. Muhammed’in ilk nûr, 

fakat son peygamber oluflunu ifâde için 

flu ünlü sözü kullan›rlar: “O, varl›¤›n ilk 

nûru, son zuhûrudur”. Bu sözün kayna¤› 

yine Hz. Muhammed’in bir hadîsi olmaktad›r. 

Diyor ki: “Ben insanlar›n yarat›l›flta 

ilki, peygamber olarak gönderiliflte sonuyum” 

(A.Kârî 1307:508 ; Aclûnî 

1351:163). Sûfî düflüncenin bu hadîsten 

ç›kard›¤› sonuç fludur: Hz. Peygamber, 

gâye varl›k, gâye insan, gâye peygamber 

oldu¤u için bütün hayat›, bütün peygamberler 

ve bütün insanl›k onun flahsiyetindeki 

kemâlin tecellî etmesi ve aç›l›psaç›lmas› 

olarak görülebilir. Cem´ makâm› 

da, Nûr-› Muhammedî’nin tecellî etti- 

¤i makamd›r. Burada Eflrefo¤lu, görünen 

ve görünmeyen bütün varl›¤› kendisinde 

cem´ etmifltir. Bilindi¤i gibi, Cem´, 

sûfîlerin hedefi olan, hakîkatin tecellî etti¤i 

makamd›r. 

Cem´, Arapça bir kelimedir. Bir araya 

gelmek,toplamak gibi anlamlar› vard›r. 

Tasavvufî bir terim olarak flöyle 

aç›klan›r: Öncesiz (kadîm) ile sonradan 

olan aras›ndaki ayr›l›¤›n ortadan kalkmas›d›r. 

Zira, Cem´ hâlindeyken, ruh basîreti, 

Allâh’›n zât cemâlini müflâhedeye 

do¤ru çekilir. Eflyâlar› ay›rt edici ak›l, 

kadîm olan zât nûrunun kendisine galip 

gelmesiyle örtülü kal›r. Hakk geldi¤inde 

bât›l kayboldu¤u için, hudûs ile k›dem 

aras›n› ay›rt etmekten uzaklafl›r. Bu hâle 

Cem´ ad› verilir. Sonra izzet perdesi 

zât›n vechi üzerine örtülünce, rûh madde 

âlemine dönüfl yapar. Bu hâle de, tefrika 

hâli denir. Cem´ ve tefrika aras›nda 

gelir giderler. Kâflânî Cemí, halk›n gözden 

silinip sadece Hakk’› müflâhede etmesidir, 

diye tarif eder (bk. Cebecio¤lu 

1997:175-177). 

Aç›klamalar›m›z›n sonucunda beyitte 

Allâh’›n lutfuna mazhar olan sâlik, 

S›rr-› ekber’e mâlik olur, denmektedir, 

desek herhalde yan›lm›fl olmay›z. 

Millî Folklor 109

4 Semâda seyr eder s›rrum cihân› 

dutd› envârum 

Mukaddesler cemísi benüm s›rr›mda 

ser-gerdân 

(S›rr›m semâda seyreder, nurlar›m 

cihân› kaplad›, mukaddesler cemísi benim 

s›rr›mda dolafl›yor.) 

Mukaddeslerden maksat rûh-› kudsiler, 

yani erenlerdir. Tasavvufta iki seyir 

vard›r: Seyr-i cismânî, seyr-i rûhânî. 

Cismânî seyir herkese ait de¤il, ama rûhânî 

seyir herkese aittir. Rûh-› cismânî’nin 

seyri insan bedenindedir. Rûh-› 

seyrânînin seyri de, meleklerdedir. Rûh- 

› kudsîlerin seyri, seyr-i cismânî, yani 

ulûhiyyet âlemindedir. Nûr sûresindeki 

“Allâh göklerin ve yerin nûrudur. Onun 

nûrunun s›fat›, sanki içinde bir çera¤ bulunan 

bir hücredir... Allah kimi dilerse 

onu nûruna kavuflturur. Allâh insanlar 

için meseller îrâd eder. Allâh, her fleyi 

hakk›yla bilendir.” (Sûre:24,Âyet:35) 

denmektedir. 

Cem´, toplama demektir. Tasavvufta 

Hakk’› halks›z temâflâ etme, halk› de- 

¤il, sadece Hakk’› seyretme anlam›ndad›r. 

Bütün eflya ve varl›klar›n Allâh ile 

mevcut olduklar›n› görme haline Cem´ 

ad› verilir. Yine bir âyette “Biz diledi¤imizi 

derecelerle yükseltiriz ve her ilim 

sâhibinin üstünde bir âlim vard›r” (Sûre:5, 

Âyet:100) denmektedir. Eflrefo¤lu, 

bu beytinde Allâh’›n bir lutfu olan rûh-i 

kudsîlik herkese nâsip olmaz, benim s›rr›m 

karfl›s›nda bütün rûh-i kudsîlerin 

bafl› dönmüfl ve hayran kalm›fllard›r demek 

istemifltir, diye düflünüyorum. 

5 Bu ay u gün bu y›ld›zlar bu giceler 

bu gündüzler 

Bu yazlar k›fllar u güzler benim emrimdedir 

yeksân 

(Bu ay ve günefl, bu y›ld›zlar, bu geceler, 

bu gündüzler, bu yazlar,k›fllar ve 

güzler hepsi birden benim emrimdedir.) 

Y›l: 14 Say›: 53 

Burada Cem´ idrâki devam etmektedir.Bu 

beyitte varl›¤›n mânâ âleminden 

maddeye dönüflmesi devresinde var 

olan bütün olufl ifâde edilmektedir. Zaman 

ve mekân›n tasavvuftaki anlam›, 

soyut mânâs›nda zaman, somut mânâs›nda 

mekând›r. fiiirin bütünü, göz önüne 

al›nd›¤›nda Eflrefo¤lu’nun tasavvuftaki 

“kutb” mertebesine ulaflt›¤›na da, 

bu beytinde iflaret vard›r, desek, herhalde 

yanl›fl söylememifl oluruz. 

Kutb, Arapça bir kelime olup de¤irmen 

tafl›n›n miline verilen add›r. Tasavvufî 

terim olarak kutb, manevî derecesi 

büyük, velî bir kuldur ve âlemin rûhu 

olarak de¤erlendirilir. Allâh, emâneti, 

varl›klar içinde, sadece insana vermifl ve 

buna ba¤l› olarak, cümle kâinât› da, 

onun emrine boyun e¤dirmifltir. Emânet 

kimdeyse, varl›klar ona boyun e¤er. 

Kutb, Allâh’›n izniyle hareket eder, kendi 

kafas›na göre de¤il. 

6 Çürümüfl tenlere bir kez e¤er dersem 

bi- iznî kum 

Yal›n ayak u bafl aç›k duralar kamus› 

´ uryân 

(Çürümüfl tenlere bir kez e¤er “aya- 

¤a kalk izniyle” dersem hepsi yal›n ayak, 

bafl› aç›k ç›plak dursunlar.) 

Nebîler, mûcizeleriyle, velîler de kerâmetleriyle 

bilinir. fiiirin odak noktas›, 

üzerinde ›srarla durulan konu Tecellî’dir. 

Mâ’ide sûresinde Hz. ‹sâ ile ilgili 

bir âyet vard›r (Sûre:5, Âyet:110): “Allâh 

o zaman flöyle diyecek: “Ey Meryem o¤lu 

‹sâ, hem senin üzerindeki hem anan›n 

üzerindeki (bunca) nimeti hat›rla. Hani 

ben seni Cebrâil ile desteklemifltim.Beflikte 

iken de, yetiflkin iken de, sen insanlara 

söz söylüyordun. Hani benim iznimle 

çamurdan bir kufl sûretinin benzerini 

tasarl›yordun, içine üfürüyordun da, 

benim iznimle bir kufl oluveriyordu. Hani 

ölüleri benim iznimle (hayata) ç›kar›- 

110 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

yordun...” Beyitte telmih yoluyla Hz. ‹sâ 

söz konusu edilmektedir. ‹bn-i Arâbî, 

Füsûsü’l-Hikem adl› eserinde Hz. ‹sâ ile 

ilgili flu bilgiyi verir: “Esâsen Cebrâil 

olarak de¤erlendirilen Rûhü’l-Emîn, 

Meryem’e insan sûretinde görünmüfltü. 

Bu mücerret sûret, Meryem’e bir nefes 

fleklinde üflendi. Üflenen nefes, saf nûrun 

kendisidir. Meryem’den tecellî eden 

‹sâ, nûrdu. Sûfînin makâm-› ‹sâ’da da, 

tecellîsi nûr olacakt›r. fiu halde sûfîler, 

erenlerin himmetiyle Rûhullâht›r. Sâlik 

kerâmet istese Allâh ona ihsânda bulunur 

demektir (M.Arabî 1981). 

Beyitteki aya¤a kalk izniyle anlam›na 

gelen “bi-iznî kum” Arapça ifâde, 

ayn› zamanda Eflrefo¤lu’nun memleketi 

olan ‹znik kelimesini de ça¤r›flt›rmaktad›r. 

7 Benim ilm-i ledünnümde hezârân 

H›zr olur âciz 

Benim her bir tecellimde nice bin 

Mûsâlar hayrân 

(Benim ‹lm-i Ledünümde binlerce 

H›zr, benim her bir tecellîmde pek çok 

Mûsâ âciz ve hayrân kal›rlar.) 

Tasavvufta Mûsâ flerîat, H›zr da hakîkat 

makâm›n› ifade eder. Tek bafl›na 

her iki makâm bir sûfî için eksikliktir. 

‹kisinin birleflmesi gerekir. ‹lm-i Ledün, 

Allâh taraf›ndan ö¤retilen ilimdir. fier´î 

ve zâhirî ilimler, melek ve peygamberler 

arac›l›¤›yla gelir. ‹lhâm ise, do¤rudan 

Hak’tan gelir. Bu sebeple ilhâma ‹lm-i 

ledün denmifltir. Beyitte Hz. Mûsâ ile 

H›zr’dan söz edilmesi, Hz. Mûsâ’n›n 

H›zr’dan bu ilmi ö¤renmek istemesine 

dayanmaktad›r. Bu olay Kur’ân’daki 

Kehf sûresinin 60-82 âyetlerinde ayr›nt›l› 

olarak anlat›lmaktad›r. Bu âyetlere 

göre, ‹lm-i Ledün, yaflamakla, yani hâl 

ile ö¤renilir. Bu ilim, kiflilere özgü, mahrem 

bir bilgidir. 

Hayrân, yukar›daki beytin birinde 

de, belirtti¤imiz gibi, hayret makâm›ndaki 

müflâhede ile meydana gelen bir 

hâldir. Beyitte hayrân olan âfl›k, Mûsâ 

Peygamber’in Tur da¤›ndaki yaflad›¤› tecellîler 

gibi manevî tecellîler yaflar, dendi¤ini 

düflünmekteyiz. 

8 Cihân t›ls›m›n›n bendi benim 

elimdedir flimdi 

Benem bugün bu meydânda benimdir 

top›la çevgân 

(Cihân büyüsünün dü¤ümü flimdi 

benim elimdedir. Bugün bu meydanda 

ben var›m. Top ile çevgân bendedir. 

Tasavvuf edebiyat›nda üç tür büyüden 

bahsedilir: 

1. Kalbi yönelterek karfl›s›ndakini 

do¤rudan etkilemektir. Gerçek sihir budur. 

2. Y›ld›zlar, say›lar ve uzuvlar›n 

özelliklerinden yararlan›larak etkili olma. 

3. Hayal gücüne dayal›, göz ba¤c›l›k 

denilen etkileme. 

T›ls›m, yani büyü, kendisine ba¤lama 

ve müdâhele etmeyi hat›rlat›r. 

Hakk’›n zât›n›n künhü, kâmil insan› flerefli 

varl›k k›lan s›rd›r. Beyitte top ile 

çevgân geçmektedir. Top ile çevgân bir 

çeflit atl› golf oyunudur. Bunlar söz içerisinde 

sembol kelimelerdir. Tasavvufta 

bütün ifllerin kah›r ve cebr yoluyla takdir 

edilmesi, mukadderât anlam›nda 

kullan›ld›¤›n› sanmaktay›z. Çevgân, tasarruf 

eden kifli, oyunu oynayan kifli, yani 

Rûh-› kudsî. Top ise, oynanan araç, 

varl›k, eflya. 

9 Benem flâh› bu meydân›n benem 

kutb› bu devrân›n 

Benem cân› bu cânlar›n benümle diridir 

her cân 

(Bu meydân›n flâh›, bu devrân›n 

kutbu benim. Bu canlar›n can› benim. 

Her can benimle diridir.) 

Kutub, tasarruf sâhibidir. O, bu ta- 

Millî Folklor 111

sarrufu kader-i ‹lâhî program›n›n d›fl›nda 

kullanamaz. “Kutbü’l-aktâb, kutbü’lekber 

veya kutbü’l-irflâd” en büyük velîye 

verilen adlar olup halk› Hakk’a götürmekle 

görevlidirler. Cisimler Alemine 

“kutb-› flimâlî”, melekler âlemine “kutb-i 

cenûbî” denir. 

Bilindi¤i gibi varl›klar›n Hak’tan 

zuhûr edip tekrar Hakk’a ulaflmas›n› 

aç›klayan mistik görüfl “devr” kavram›yla 

anlat›la gelmifltir. Devr, varl›¤›n maddeden 

insan mertebesine ve oradan Allâh’a 

ulaflmas›; Devriye bu tekâmül fikrini 

iflleyen mensûr ve manzûm eserlere 

verilen add›r. 

Varl›k ve nesneleri sudûr ve tecellî 

fikrine göre aç›klayan sûfîlere göre, Cenâb-› 

Hak’tan zuhûr eden bir s›fat, çeflitli 

merhalelerden geçtikten sonra topra¤a 

iner. Buradan tekrar yükselerek Cenâb-› 

Hakk’a ulafl›r. Mutlak vücuttan tecellî 

ile nüzûl eden bir s›fat s›ras›yla küllî 

ak›l, dokuz felek, dört tabîat ve dört unsura 

gelir. Buradan itibaren yükselerek 

madenlerden bitkilere, hayvanlara ve 

insana ulafl›r; insandan insan-› kâmile 

gelerek Hakk’a kar›fl›r (Kurnaz vd 

2000:25). 

10 Benem Mansûr’› dâr eden benem 

a¤yâr› yâr eden 

Benem her var› var eden benim emrimdedir 

ekvân 

(Mansûr’u idâm eden, baflkalar›n› 

dost eden, var› var eden benim. Yarat›lm›fl 

olanlar benim emrimdedir. 

A¤yâr, Arapça gayr kelimesinin 

çokluk fleklidir. Sözlükte a¤yâr, yabanc›, 

el, baflkas› gibi anlamlara gelir. Tasavvufta 

ise, hakîkate yabanc› olanlar, hakikate 

vukuf olmayanlar makam›nda kullan›lmaktad›r. 

Kiflinin Hak ile olmas› 

rûh, Hak’la olmazsa nefsdir. Emredici 

nefse “Nefs-i emmâre” denir. 

Mansûr’un “Ene’l-Hak” iddiâs›ndan 

Y›l: 14 Say›: 53 

gayesi, mertebe-i kurbiyyete iflârettir. 

11 De¤ilim oddan u sudan ya toprakdan 

yahud yilden 

Ben erken var idim erken henüz yo¤ 

idi bu ezmân 

(Ben ateflten,sudan, topraktan veya 

rüzgardan yarat›lm›fl de¤ilim. Bu zaman 

yok iken ben var idim.) 

Enâs›r-› erbâa (su, toprak, atefl ve 

hava) ve mevâlid-i selâse (maden, bitki 

ve hayvan) yarat›lmazdan önce âlem-i 

lâhûtî, âlem-i Ceberrût ve âlem-i melekût 

var idi. Âlem-i ervâhta rûh yarat›lm›flken 

zemîn ve semâvât yok idi. Soyut 

mânâs›nda zaman, somut mânâs›nda 

mekand›r. 

Vücut, birbirine z›t dört nesnenin 

terkîbiyle ortaya ç›km›flt›r. Atefl, toprak, 

su ve rüzgardan ibaret olan bu z›t unsurlar›n 

çat›flmas›ndan nefsin süflî faaliyetleri 

ortaya ç›kar. Dört unsurun her birini 

as›llar›na dönmesi, yeri terk edip fenâya 

ulaflmakt›r ki bu makama ulaflan 

kiflinin vücûdu nûrdur. 

Nefs, tabiat›n mahkumudur. Mutasavv›flarca 

nefsin dört mertebesi, bu 

dört unsurla temsil edilir: Nefs-i emmâre- 

atefl, nefs-i levvâme-hava, nefs-i mülhime-su, 

nefs-i mutmaine-toprak. 

Beyitte, varl›¤›n mânâ âleminden 

maddeye dönüflmesi devresinde var olan 

bütün olufl ifâde edilmifltir. 

12 Zamâns›z bî-zamânem ben mekâns›z 

bî-mekânem ben 

Dü ´âlemde imâmem ben benem 

devr eyleyen devrân 

(Ben zamans›z›m, ben mekans›z›m. 

‹ki âlemin imam›y›m, devrân› döndüren 

benim.) 

Mekan, var olan fleydir. Bir fley olmazsa, 

uzayda yer kaplamaz. Zaman da, 

zihinde olaylar karfl›s›ndaki karfl›laflt›rmadan 

do¤ar. Bu karfl›laflt›rma olmadan 

zaman da olmaz. Vahdet-i vücûd düflün- 

112 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

cesinde zaman ve mekan hakikatte bulunmayan, 

iki zihnî kavramdan baflka 

bir fley de¤ildir. Hakiki varl›k olan Allâh, 

zaman ve mekan üzerinde ve bunlardan 

münezzehtir. ‹nsan›n hakîkati olan rûh, 

Rabb’in bir emridir. Bu sebeple hakîkî 

yurdu mekans›zl›k âlemidir. 

Sülûk erbâb›na Âlem-i gayb’dan bir 

nûr tecellî etti¤inde, ona bir âlem aç›l›r 

ki o âlemde zaman, mekan, gece gündüze 

itibar olunmaz. 

13 Görürsün sûretâ Âdem benim 

emrimdedir ´âlem 

Feleklerle melekler hep bana mahkûmdur 

ins ü cân 

(Sen beni sûreten bir insan gibi görürsün, 

halbuki âlem benim emrimdedir. 

Felekler, melekler, insan ve cin hepsi benim 

hükmüm alt›ndad›r.) 

Mahabbet, yani sevgi r›zâdan ibarettir. 

Hazreti Mevlâ râz› oldu¤u kulunun 

yüzünde kudretini izhâr eder. 

14 Sanursuz Eflrefo¤luyam ne Rûmiyem 

ne ‹znikî 

Benem dâim ü bâkî göründüm sûretâ 

insân 

(Eflrefo¤luyum san›rs›n›z, ne Anadolu’lu 

ne de ‹znik’liyim. Dâim ve bâkî 

olarak sûreten insan göründüm.) 

‹nsan iki k›s›mdan mürekkeptir: 

Biri cisimdir, di¤eri rûhtur. Cisim unsuru, 

yani beden fenâ bulur, toprak olur. 

Rûhun nefl’esi bâkîlik üzredir, fenâ bulmaz. 

Tasavvufta iki âdem’den söz edilir: 

Sûret-i âdem, Sîret-i âdem. Sûret-i 

âdem, yarat›lan âdem, sîret-i âdem, yarat›lmayan 

âdemdir. 

Bu konuda Seyyid Nesîmî de, flöyle 

seslenir: 

Bende s›¤ar iki cihân ben bu cihâna 

s›¤mazam 

Cevher-i lâ-mekân benim kevn ü 

mekâna s›¤mazam (Nesîmî 1990:241) 

Kur’ân’a göre Allâh, insan› flerefli 

ve kerâmetli yaratm›flt›r. Bu bak›mdan 

tasavvuf ehli, insan›n anlay›fl, duyufl, sezifl 

ve huy yönünden de, hakîki insan olmas›na 

önem vermifltir. 

KAYNAKLAR 

ACLÛNÎ (1351), Keflfü’l-Hafâ, Beyrut, I/163. 

AL‹YYÜ’L- KÂRÎ (1307), fierhü’fl-fiifâ, ‹stanbul, 

II/508. 

CEBEC‹O⁄LU,Ethem (1997), Tasavvuf Terimleri 

ve Deyimleri Sözlü¤ü, Ankara. 

EfiREFO⁄LU (2000), Divan, (Nflr. Mustafa 

Günefl), Ankara,227. 

KURNAZ, Cemal ve AYDEM‹R, Yaflar (2000), 

Giritli Salac›o¤lu Mustafa Celvetî Divan, Ankara, 

25. 

KURNAZ, Cemal ve TATÇI, Mustafa (2001), 

Türk Edebiyat›nda fiathiyye, Ankara. 

MECMÛA, “Abdullah Salahaddîn-i Uflflâkî’nin 

fierhi”, Süleymaniye Ktp. Uflflâkîye Tekkesi, 

No.108, vr.101b-105a. 

MECMÛA-‹ Efi’ÂR, Türk Kültürü Ve Hac› 

Bektafl Velî Araflt›rma Merkezi Kütüphanesi No: 

413, vr. 30a. 

MUHY‹DD‹N ARABÎ (1981), Füsûsü’l-Hikem, 

(Çev. M. Nuri Gençosman), ‹stanbul. 

NESÎMÎ (1990), Diva,n (Nflr. Hüseyin Ayan), 

Ankara,241. 

N‹YAZÎ (1994), Mansûrnâme, (Nflr. Mustafa 

Tatç›), ‹stanbul, 46. 

ÖZTÜRK, Yaflar Nuri (1976), Hallâc-› Mansûr 

ve Eseri Kitâbü’t-Tavasin, ‹stanbul,37. 

SEYY‹D MUHAMMED NUR (1982), M›srî 

Niyâzî Divan› fierhi, (Nflr. Mahmut Sadettin Bilginer), 

‹stanbul,121,249. 

YEN‹ TARAMA SÖZLÜ⁄Ü, (Haz. Cem Dilçin), 

Ankara 1983. 

Millî Folklor 113

KLÂS‹K TÜRK fi‹‹R‹NDE GÜNEfi TUTULMASI VE 

BUNUNLA ‹LG‹L‹ ‹NANIfi VE ÂDETLER 

Solar Eclipse in the Classical Turkish Poetry and, the Believes and 

the Traditions About the Solar Eclipse in the Turkish Folklore 

Éclipse solaire dans la poésie classique-turque et croyances 

et traditions concernant l'éclipe solaire 

Girifl 

Klâsik Türk edebiyat›na yönelik 

suçlamalar›n baflta gelenlerinden biri, bu 

edebiyat›n halktan tamamen kopuk bir 

yüksek zümre edebiyat› oldu¤u hususundad›r. 

Hem bu iddian›n sahiplerinin, 

hem de bu görüflün muar›zlar›n›n ortaya 

koyduklar› gerekçeler olmufltur. Esasen 

bu tart›flmalar ülkemizde ilmî ve edebî 

merkezli olmaktan çok siyasî bir mihver 

etraf›nda geliflmifltir. Bu yaz›n›n konusu, 

böyle bir meseleyi ele almak veya bu konuda 

bir taraf olarak deliller ileri sürmek 

de¤ildir. Ancak flu her hâlde herkesçe kabul 

edilir ki, bir edebiyat halktan ne derece 

uzak, genifl toplum kitlelerinden ne 

kadar kopuk olursa olsun, az veya çok, 

içinde bulundu¤u toplumun yaflant›s›n- 

Dr. M. Fatih KÖKSAL* 

ÖZET 

Klâsik Türk fliiri, yayg›n kanaatin aksine toplum hayat›ndan tamamen kopuk bir fliir de¤ildir. Divan 

flairleri de yer yer toplumun inan›fl, gelenek ve göreneklerini fliirlerine aksettirmifllerdir. Bu yaz›da insanlar›n 

öteden beri ilgisini çekmifl bir tabiat olay› olan günefl tutulmas› ve bununla ilgili inan›fl ve âdetlerin Divan 

flairlerimizce nas›l de¤erlendirildi¤i konusu ele al›nm›flt›r. 


Klâsik Türk fiiiri, Divan Edebiyat›, Günefl Tutulmas›, Küsûf, ‹nan›fl ve Âdetler 

ABSTRACT 

Classical Turkish poem, in contrast with the common belief, is not completely irrelevant to the life. Divan 

poets, also, reflect the society’s beliefs, customs and traditions to their poems from time to time. This paper 

aims to analyze how the subject of solar eclipse, that is a natural evidence paid attention by the people 

from the old, and those beliefs and customs about the solar eclipse are carried out Divan poem. 

Key Words 

Classical Turkish Poem, Literature of Divan, Solar Eclipse, Beliefs and Traditions 

* Cumhuriyet Üniv. Fen-Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl. 

dan izler tafl›r. Divan fliirinde de bu tabiî 

gerçeklik kaç›n›lmaz olarak vâriddir. Sonuçta 

kendisi de toplumun bir bireyi olan 

Divan sanatkâr›, -elbette bir halk flairi 

kadar olmamakla birlikte- mensubu oldu¤u 

toplumun kültür ve medeniyet dairesinin 

inanç, görenek, âdet ve al›flkanl›klar›n› 

bir flekilde eserine yans›tm›flt›r. 

Bu yaz›n›n konusunu da, öteden beri insanlar›n› 

ilgisini çekmifl, çeflitli inan›fl, 

âdet ve kabullerle de¤erlendirilmifl bir 

tabiat olay› olan günefl tutulmas›n›n ve 

günefl tutulmas›yla ilgili inan›fl ve âdetlerin 

Divan fliirine yans›mas› oluflturmaktad›r. 

Günefl tutulmas›, ay›n belirli zamanlarda 

günefl ile dünya aras›na girerek 

günefl ›fl›nlar›n›n dünyan›n belli bir 

114 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

kesimine ulaflmas›n› engellemesi olay›d›r 

(Wiedemann 1996: 6/1117). K›sa bir müddet 

için gündüzün gece gibi kararmas›na 

yol açan bu astronomik olay halk aras›nda 

her zaman ilgi görmüfl, özellikle eski 

ça¤larda bu olay türlü flekillerde yorumlanm›fl 

ve bu yorumlar beraberinde bir 

tak›m inan›fl ve âdetleri getirmifltir. Bu 

inan›fl ve âdetler, Anadolu’da ve Türk 

dünyas›n›n muhtelif bölgelerinde kimi 

farkl›l›klarla bugün de varl›¤›n› sürdürmektedir. 

Divan fiiiri Metinlerinde Günefl 

Tutulmas› 

Günefl tutulmas› Divan fliirinde en 

çok Arapça “küsûf” kelimesiyle karfl›lanm›flt›r. 

Küsûf kadar yo¤un kullan›lmamakla 

birlikte, ayn› kökten gelen “güneflin 

‘kesâfet’i, ‘münkesif’ olmas› ve ‘inkisâf’ 

etmesi” ibareleri de kullan›lm›flt›r. 

Lügat anlam› olarak “bir fleyin kesif olmas›, 

yo¤unlaflmas›” demek olan “küsûf” 

kelimesi Arapçada terim olarak olarak 

hem günefl tutulmas›n›, hem ay tutulmas›n› 

karfl›lamakla birlikte ilm-i nücûm 

(müneccimlik) ›st›lah› olarak günefl tutulmas›na 

küsûf, ay tutulmas›na husûf 

(veya ay›n “münhasif” olmas›, “inhisâf” 

etmesi) denilmifl ve ço¤unlukla da böyle 

kullan›lagelmifltir. Her iki tutulmaya da 

küsûf denildi¤i gibi günefl tutulmas›na 

husûf, ay tutulmas›na küsûf dendi¤i de 

variddir. Nitekim Gül ü Nevrûz mesnevisinde 

geçen (Delice 1995: 497) 

Var m›dur bir mihr kim bulmaz husûf 

Yâ ola bir meh ki ola bî-küsûf 

beytinde veya Nâilî-i Kadîm (ö. 

1666) Divan›’nda yer alan (‹pekten 1970: 

403) 

Subh› hurflîd-i ruhuñ hasret-kefl-i 

flâm eylesün 

Âfitâb› münhasif mâh› siyeh-fâm 

eylesün 

beytinde oldu¤u gibi edebî metinlerde 

de yer yer küsûf ile husûfun tam tersi 

anlamda kullan›ld›¤›na dair örnekler 

mevcuttur. Bu ibareler, bazen dinî ›st›lahta 

da yek di¤erinin yerine kullan›lm›flt›r 

(Meselâ bkz. Zeynüddîn Ahmed 

1991: 3/312). 

Günefl, Divan fliirinde en çok sevgilinin 

yüzünün parlakl›¤› tavsif edilirken 

bir benzetme arac› olarak kullan›lm›flt›r 

1 . Günefl gibi günefl tutulmas›n›n da 

ço¤unlukla sevgilinin yüzü ve yana¤›, nadiren 

de bütün vücudu ile ilgili teflbih ve 

istiareler yap›larak ifllendi¤ini görüyoruz. 

Günefl tutulmas›, “günefl”ten baflka 

Türkçe “gün”; Farsça “hurflîd”, “âfitâb”, 

“hur”; Arapça “mihr” ve “flems” kelimeleriyle 

de geçmektedir. Divan fliirinde günefl 

tutulmas›n›n genel olarak flu birkaç 

flekilde ifllendi¤ini görüyoruz: 2 

1. Sevgilinin günefl gibi parlak yüzüne 

siyah saçlar› dökülünce yüz k›smen 

veya tamamen görünmez olur. Sevgilinin 

yüzünün parlakl›¤›n›n görünmez oluflu, 

günefl tutulmas› demektir. Ayn› flekilde 

yüzde koyu renkli “hat”lar›n (ayva tüylerinin) 

belirmesi de günefl tutulmas› olarak 

ifade edilir. Kimi fliirlerde de sevgilinin 

yüzünü herhangi bir fleyle (nikâb, 

perde, tutuk vs.) örtmesi günefl tutulmas›na 

benzetilmifltir. Bu örtülme / örtünme 

bazen bütün bir vücudun örtülmesi 

fleklinde olur ki, sevgili günefle eflde¤er 

oldu¤u için onun parlak vücudunun örtü 

sebebiyle görünmemesi de günefl tutulmas› 

demektir. 

Harîmî mahlas›yla fliirler yazan 

Sultan Korkud (1469?-1513?), “E¤er müneccim 

sevgilinin yüzünde misk saçan 

saç›n› görse, güneflin tutuldu¤una hükmederek 

takvimine kaydeder.” demektedir 

(K›l›ç 1996: 216): 

Gün tut›ld› diyü hükm ide yaza takvîmine 

Görse yüzinde müneccim zülf-i 

müflg-efflân›n› 

Ni¤bolulu Âhî (ö. 1517) de, afla¤›da- 

Millî Folklor 115

ki beytinde “Sevgilinin yana¤›nda misk 

kokulu saç›n› gören ‘güneflin üzerine bu 

siyah çad›r› kim tuttu?’ diye sorar.” diyerek 

benzer bir hissiyat› dillendirmektedir 

(Sungur 1994: 213): 

Müflgîn saç›n› tarf-› ‘izâr›nda gören 

dir 

Kim tutd› günefl üstine bu çetr-i siyâh› 

Saç›n sevgilinin yüzünü örtmesi 

tam günefl tutulmas›n›, ayva tüylerinin 

küçük karart›lar› ise yar›m günefl tutulmas›n› 

oluflturur. Ümmî Divan flairlerinden 

Enverî (ö. 1547) de sevgilisinin ayva 

tüyleri ç›kmaya bafllay›nca bütün dünya 

halk›n›n ‘yar›m günefl tutulmas› oldu’ dedi¤ini 

söylüyor (Tatç› - Kurnaz 2001: 

141): 

Geldi hattuñ didi ey mâh bütün 

halk-› cihân 

Nîm-bahfl› güneflüñ old› küsûf ile nihân 

Sevgilinin günefl gibi parlak yüzüne 

nikâb›n› (perde) örtmesi günefl ve ay tutulmas› 

gibidir. Bu fikir, 16. yüzy›l flairlerinden 

Antakyal› Gedâyî’nin fliirinde ifadesini 

flöyle bulmaktad›r (Köksal 2001: 

2/497): 

Sanuram mihr ü mehe irmifl küsûf 

ile husûf 

Âfitâb-› tal‘atuñdan ref‘ idicek sen 

nikâb 

Latîfî Tezkiresi’nde yer alan ve bir 

baflka tezkire yazar› olan Âfl›k Çelebi (ö. 

1571) ’ye ait afla¤›daki beyitte de “perde” 

ve “günefl tutulmas›” aras›ndaki iliflki ile 

karfl›lafl›yoruz (Latîfî 1314: 237) 

‘Âr›z olm›fl çeflm-i dildâra remed tutm›fl 

nikâb 

Sandum an› göricek nîmî tut›lm›fl 

âfitâb 

Âfl›k Çelebi bu beytinde “Sevgilinin 

gözüne remed (bir tür göz hastal›¤›) musallat 

olmufl ve -muhtemelen k›zar›kl›k 

vs. belirtileri oldu¤u için- gözüne perde 

çekmifl. Ben bunu görünce yar›m günefl 

Y›l: 14 Say›: 53 

tutulmas› zannettim.” derken sevgilinin 

günefl gibi parlak yüzünü perdeyle k›smen 

örtmesini yar›m günefl tutulmas›na 

benzetiyor. 

Vak’anüvis Râflid (ö. 1735), de, Divan’›ndaki 

bir beytinde sevgilinin sadece 

yüzünü de¤il bütün vücudunu “günefl” 

olarak tahayyül ederek, onun pefltemala 

sar›nm›fl vücudunu görenlerin yar›m günefl 

tutulmas› oldu¤unu zannedeceklerini 

söylemektedir (Biltekin 1992: 372): 

Mihr-i münîr nîm-küsûf old› zann 

ider 

Ol fûta-i siyâhda cânâ gören seni 

2. Güneflin, sevgilinin yüzünün parlakl›¤›n› 

görünce utanmas› ve utanç veya 

k›skançl›k sebebiyle kararmas› da bu hususta 

çokça karfl›lafl›lan tablolardand›r. 

Divan flairinin muhayyilesinde bu, günefl 

tutulmas›d›r. Yine bu cümleden olarak 

güneflin sevgilinin yüzüne benzemeye, 

onu taklide çal›flmas› ve fakat bunu baflaramamas› 

da onun tutulmas›na yol 

açar, ki bu da k›skançl›ktan dolay›d›r. 

Afla¤›daki beyitlerden ilkinde Fatih 

devri flairlerinden Sabâyî sevgilisine hitaben; 

“Müneccim, bilemez ve ‘günefl tutuldu’ 

diye yalan söyler; halbuki günefl 

senin yüzünü görünce utanc›ndan yüzüne 

perde çekmifltir.” derken (Köksal 

2001: 2/495), muas›r› Enverî de ayn› düflünceyi 

dile getirmektedir (Tatç› - Kurnaz 

2001: 51) : 

Gün tut›ld› diyü kizb eyler müneccim 

bilemez 

Kim yüzüñ gördi hayâdan perdeye 

girdi_âftâb 

Yanuñda yüzine küsûf irmegin 

fiehâ flemse irdi be-gâyet hicâb 

Mostarl› Rüfldî (1636-1699) de ’de 

benzer ifadeleri görüyoruz (fieyhî Mehmed 

1989: 235): 

‹rdi küsûfa mihr-i felek sad hicâb ile 

Bilmem o meh anuñla bu gün rû-berû 

m›dur 

Meflhur “Hilye” sahibi Hakanî Meh- 

116 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

med Bey (ö. 1606) de Divan’›nda, husûf 

ve küsûfun oluflmas›na, ay ve güneflin 

sevgilisinin yana¤›ndaki ayva tüylerini 

görerek k›skançl›ktan “nutkunun tutulmas›”n›n 

sebep oldu¤unu söyler (Gülhan 

1996: 238): 

Hattuñ görüb ay ile günüñ nutk› tutuld› 

Oldur sebeb ey meh bu husûf ile küsûfa 

17. yüzy›l flairi Selânikli Emîn sevgilinin 

yüzünde görülen fleyin ayva tüyleri 

olmad›¤›n›, güneflin onun yüzünü görünce 

k›skançl›ktan karalar giyerek flala 

büründü¤ünü söylemifl, günefl tutulmas›n› 

lafzen olmasa da z›mnen bu flekilde fliirlefltirmifltir 

(Safâyî yz.: 25b): 

Hat degildir görülen reflk-i cemâliyle 

an›ñ 

Karalar giydi günefl gökde büründi 

flâle 

Gelibolulu Mustafa Âlî (1541- 

1600)’nin gü nefl tutulmas›n› iflledi¤i flu 

beyti ise güzel oldu¤u kadar bize ça¤›yla 

ilgili baflka bilgileri vermesi bak›m›ndan 

da kayda de¤erdir (Aksoyak 2000: 2/783): 

Sen küsûf añlama öykündügiçün 

âr›zuña 

Kara sürmifl yüzine mihri meh eyler 

teflhîr 

Bu beyitte flair sevgilisine “Sen bu 

olan olay› günefl tutulmas› zannetme; günefl 

senin yüzünü taklide çal›flt›¤› için ay 

onun yüzüne kara çalm›fl, teflhir eder.” 

diyor. Günefl, sevgilinin yüzüne öykünmekte, 

yani bir anlamda onun parlakl›¤›n› 

“çalmaya” kalk›flmaktad›r. Burada eski 

bir âdetin izlerine rastl›yoruz: Eskiden 

hem suçlunun utanarak bir daha böyle 

bir ifle kalk›flmamas›, hem de seyredenlere 

ibret olmas› için bu suçun karfl›l›¤› olarak 

yüzüne kara çal›n›p halk içinde gezdirilerek 

teflhir edilmesi âdetten imifl. 

Burada önemli bir nokta da h›rs›zl›¤a 

yeltenen günefli teflhir edenin “meh” yani 

“ay” olmas›d›r. Bu da bize günefl tutulma- 

s›n›n “ay” marifetiyle oldu¤unun o zaman 

da bilindi¤ini göstermektedir. Bu 

bilgi, güneflin ayla “rû-be-rû” olmas›n›n 

ifade edildi¤i Mostarl› Rüfldî’nin yukar›daki 

beytinde de mevcuttur. Esasen günefl 

tutulmas›n›n ay›n güneflle dünya 

aras›na girerek gerçekleflti¤ine dair bilgiye 

daha önceki as›rlara ait edebî metinlerde 

de rastl›yoruz. Rüfldî’den iki, Âlî’den 

bir as›r önce yaflam›fl olan Necâtî (ö. 

1509) de güneflin “ay ile” tutuldu¤unu 

söylüyor (Tarlan 1963: 420): 

Kullaruñdan say›lur mâh-› felek 

ammâ günefl 

Bir ter o¤lan› durur kim tutulupdur 

ay ile 

Âlî’nin muas›r› Bâkî’nin (1526-1600) 

Divan’›nda da günefl tutulmas›n›n “ay 

ile” oldu¤u aç›kça ifade edilmifltir (Küçük 

1995: 388): 

Dâ¤ üzre dâ¤ ur›nd› felek aflk-› yâr 

ile 

Mihr-i sipihre sanma küsûf irdi ay 

ile 

‹slâm âlimlerinin müsbet bilimlerden 

özellikle astronomide çok eski dönemlerden 

beri büyük bir bilgi birikimine 

sahip olduklar› bilinen bir husustur. 

Günefl tutulmas›n›n gerçekleflmesiyle ilgili 

türlü inan›fllar›n günümüzde de hükmünü 

sürdü¤ü göz önüne al›nd›¤›nda flairlerimizin 

yüzlerce sene evvel bu astronomik 

bilgilere sahip olmalar›n› flaflk›nl›kla 

karfl›lamamak mümkün de¤ildir. 

Divan flairlerinin günefl tutulmas›n›n yan› 

s›ra ay tutulmas›n›n nas›l gerçekleflti- 

¤ini de bildiklerini yine Klâsik fliirimize 

ait metinlerden tespit edebiliyoruz. Fehîm-i 

Kadîm (ö. 1647?) ’in a fla¤›daki rubaisinin 

son iki m›sra›ndan flairin, ay tutulmas›n›n 

güneflle ay aras›na dünyan›n 

(arz) girmesiyle olufltu¤u hususunda 

behresi bulundu¤u anlafl›lmaktad›r (Üzgör 

1991: 704): 

Bir âh idicek bu fleb harâretle Fehîm 

Millî Folklor 117

Tâ zîr-i zemînde mihri itdi pür-bîm 

Meh sâye-i arz› kendüye k›ld› penâh 

Nâ-gâh husûf old› k›yâs itdi hakîm 

3. Ay ve günefl her ne kadar parlak 

olsalar da her ikisinin de zevali vard›r. 

Yani günün belli bir döneminde parlakl›klar› 

gider ve görünmez olurlar. Ayr›ca 

ay “husûf”, günefl ise “küsûf”la malûldür. 

Halbuki sevgilinin yüzü daima ›fl›l ›fl›l, 

p›r›l p›r›ld›r. S›ras›yla Kad› Burhaneddin 

(Ergin 1980: 291), Ferîdî (Köksal 2001: 

2/940), Zâtî (Tarlan 1968: 1/463) ve Âlî’den 

(Aksoyak 1999: 1/269) al›nan flu dört 

beyitte de ayn› söyleyifl vard›r: 

Ay u güneflde çün gözüm gördi küsûf 

ile husûf 

Âyîne yüzüñi niçe günefl ü aya beñzedem 

Günden ezherdür yüzüñ irür güne 

geh geh küsûf 

Mehden enverdür cemâlüñ mâha 

çün noksân olur 

Felek bir zengî ile tutd› hurflîdi küsûf 

ad› 

Cemâl-i pâküñ ile an› bir tutmak ne 

lây›kdur 

Öykünürdi ruhuña irmese hurflîde 

küsûf 

Mâha benzerdi yüzüñ olmasa rûy›nda 

gubâr 

4. Âfl›¤›n âh›n›n duman› o kadar koyu 

ve fliddetlidir ki güneflin ziyâs›n› yok 

eder; Divan flairinin muhayyilesinde bu 

da bir günefl / ay tutulmas›d›r. Bunun tipik 

bir örne¤ini mahlasdafllar›ndan Sürûrî-i 

Müderris diye ay›rt edilen Bahrü’lmaârif 

müellifi Sürûrî (ö. 1562)’degörüyoruz 

(Köksal 2001: 3/2258): 

Hecr ile itsem eger ben bu seher 

dûd-› siyâh 

Çerhe kâr idüp felekde tut›lurd› 

mihr ü mâh 

Fehîm-i Kadîm (ö. 1647?)’de de bu 

muhayyile, gün tutulmas›, küsûf, inkisâf 

veya münkesif gibi günefl tutulmas›n› 

lafzen ifade eden kelimeler kullan›lmak- 

Y›l: 14 Say›: 53 

s›z›n ifadesini bulmaktad›r (Üzgör 1991: 

388): 

Ne dem zülf-i siyehle rûy›n ol flâh-› 

cihân örter 

Ruh-› hurflîd ü mâh› dûd-› âh-› bî-dilân 

örter 

5. “Küsûf”, birçok beyitte gam, elem, 

keder veya bu anlam çerçevesi içindeki 

benzer kelimelerle birlikte an›lm›fl, küsûftan 

kurtulufl da mutluluk ve rahata 

erme olarak kabul edilmifltir. Hayretî (ö. 

1534?) sevgilisine “Bu can güneflini gam 

küsûfunda b›rakma, kurtar ve maksat 

y›ld›z›n› olgunluk burcuna erifltir!” diye 

sesleniyor (Çavuflo¤lu-Tanyeri 1981: 

187): 

Bu mihr-› cân› kurtar koma küsûf-› 

gamda 

Maksûd kevkebini burc-› kemâle irgür 

Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi (ö. 1515) de 

günefl tutulmas›n› “göklerin bafl›n›n dönmesi” 

ve “kara gün gelmesi” olarak nitelendirmektedir 

(Erünsal 1983: 124): 

Günefl tut›ld› sanma kim olup sergeflte-hâl 

eflâk 

Kara gün geldi bafl›na bu mâh-› 

âlem-ârâdan 

‹nsana gam ve elem kayna¤› olan 

günefl tutulmas›n›n ortadan kalkmas› bir 

flükrân vesilesidir. Nitekim Nev’î bir beytinde 

öyle diyor (Tulum-Tanyeri 1977: 

78): 

Minnet Allâh’a ki hall old› yine akdi 

küsûf 

Burc-› rif’atde sa’âdet güni gösterdi 

‘izâr 

Fehîm-i Kadîm’den ald›¤›m›z afla¤›daki 

iki beyitte de ayn› hissiyât› görmekteyiz 

(Üzgör 1991: 484 ve 518): 

Old› küsûf-› ‘ukde-i h›rmân ile göñül 

Hurflîd-i nûr-bâhte-i âsumân-› ye’s 

Kald› küsûf-› ye’sde hurflîd-i tâli‘üm 

Etmez nikâb-› hüsnin o meh nîmbâz 

hayf 

Nedim (ö. 1730) de, Sultan Ah- 

118 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

med’in iyileflmesi üzerine yazd›¤› terkîb-i 

bendinin ilk bendinde, bu iyileflmeyi “güneflin 

küsûf illetinden kurtuluflu”na benzetmifltir 

(Gölp›narl› 1972:235): 

Olup her gicemiz kadr old› her bir 

rûzumuz bayram 

Ruh-› zifl-i keder âyîne-i dilden nihân 

old› 

Küsûf-› illet olup ber-taraf cism-i flerîfinden 

Yine çün mihr-i enver âleme pertevfeflân 

old› 

Sahibi meçhul flu beyitte arzu flarab›n›n 

kadehe girmeden döküldü¤ünden 

ve arzu güneflinin daha do¤madan tutuldu¤undan 

bahsedilirken de ayn› hüzün 

söz konusudur (Abdulkadiro¤lu - Sar› 

1998: 324): 

Old› rîzân girmeden câma flarâb-› 

ârzû 

Do¤madan düfldi küsûfa âfitâb-› ârzû 

Günefl tutulmas›n›n üzüntü, gam, 

keder, ye’s gibi kelimelerle birlikte s›kça 

an›lmas›, Klâsik Türk fliirinin bu tür 

duygular›n yo¤un olarak bulundu¤u bir 

naz›m türü olan “mersiye”yi akla getirmektedir. 

Gerçekten de günefl ve ay tutulmas› 

olay›, ölümle ilgili duygu ve düflüncelerin 

dile getirilmesi için, özellikle 

hüsn-i ta’lil sanat›n›n imkânlar› düflünüldü¤ünde 

oldukça uygun görünmektedir. 

Nitekim Ulvî’nin II. Selim için yazd›- 

¤› mersiyede -tahmin edilebilece¤i gibigüneflin 

ve ay›n padiflah›n ölümü üzerine 

tutulmas›ndan bahsedilmektedir (‹sen 

1993: 40): 

Bir gice tutup mâtem zulmetde idi 

dünyâ 

Olm›fld› o fleb âlem firkat günine 

hem-tâ 

Kalm›fld› küsûf içre hurflîd-i cihânârâ 

Mahv idi husûf içre bir mâh-› hümâsîmâ 

(...) 

Halbuki bu örne¤i tespit etti¤imiz 

mersiye türünü konu edinen ve çok say›da 

mersiyenin bir arada bulundu¤u çal›flmada 

(‹sen 1993) günefl tutulmas› olay› 

ile ilgili ikinci bir örne¤e rastlayam›yoruz. 

Buradan mersiye yazarlar›n›n bu 

tür için çok uygun olan bu tabiat olay›yla 

ölümü özdefllefltirmediklerini, belki de 

bundan imtina ettikleri sonucunu ç›karmak 

mümkündür. Bu kaç›nman›n dinî 

bir gerekçesi olabilece¤ini düflünüyoruz. 

fiöyle ki; Buhârî’de kay›tl› küsuf hadislerinden 

birinin izah›nda flu bilgi yer almaktad›r: 

Hz. Muhammed’in o¤lu ‹brahim’in 

öldü¤ü gün günefl tutulmufltu. 

Halk aras›nda “Günefl ‹brahim’in mevtinden 

dolay› tutuldu.” diye söz dolaflmaya 

bafllad›. Bunun üzerine Hz. Muhammed 

“Günefl ile ay hiçbir kimsenin ne 

mevtinden, ne hayat›ndan dolay› tutulur. 

Bunu (günefl ve ay tutulmas›n›) görünce 

hemen namaza durup Allah’a duaya koyulun.” 

dedi (Zeynüddîn Ahmed 1991: 

3/318). ‹slâmî bilgiler konusunda donan›mlar› 

güçlü olan Divan flairlerinin bu 

hadisi bildiklerini, günefl ve ay tutulmas› 

olay›n› mersiyelerinde ifllemekten bu 

yüzden kaç›nm›fl olabileceklerini -bir ihtimâl 

olarak- düflünebiliriz. 

Günefl tutulmas›n›n Klâsik fliirimizde 

kullan›l›fl›n› genel olarak yukar›daki 

tasnif içinde tespit ediyoruz. Ancak bu 

gruplara dahil edemeyece¤imiz örnekler 

de yok de¤ildir. Meselâ Hayâlî (ö. 1557), 

vücudundaki yaralar›n fliddetini anlat›rken 

onlar›n günefl ve aydan bile büyük 

oldu¤unu ifade için -yaralar›n yuvarlak 

olmas› dolay›s›yla- “E¤er günefl ve ay tenimdeki 

dert yaras›na öykünmeye çal›fl›rlarsa 

birine küsûf, ötekine husûf eriflsin.” 

diyerek âdetâ beddua etmektedir 

(Tarlan 1945: 224): 

Öykünürse tende dâ¤-› derdüme 

hurflîd ü mâh 

Birine ersün kesâfet biri olsun münhasif 

Zâtî’nin Kanûnî için yazd›¤› bir ka- 

Millî Folklor 119

sidesindeki flu beyit de küsûfun kategorize 

ettiklerimizden farkl› bir tarzda kullan›l›fl›na 

bir baflka örnektir (Kurto¤lu 

1995: 51): 

‹smetüñ hem-râh idilseydi küsûfa 

ser-verâ 

Hîç soydurmazd› ol zerrîn kabây› 

âfitâb 

(Ey padiflah! Senin temizli¤in, masumlu¤un 

“küsûf”a arkadafl olsayd›, günefl 

o alt›ndan yap›lm›fl elbiseyi üzerinden 

soydurmazd›.) 

Özellikle mesnevilerdeki örneklerin 

bir ço¤unda günefl tutulmas›n›n bir teflbih 

unsuru olarak kullan›ld›¤›n› görüyoruz. 

Güvâhî’nin Pend-nâme’sindeki 

Cemâli mihri görmesün küsûf› 

Ira¤ it mâh-› ömrinden husûf› 

beyti (Hengirmen 1983: 96), 16. yüzy›l 

flairlerinden Muhibbî’nin (?) Gül ü 

Nevrûz’unda geçen 

Gün yüzüñe di neden irdi küsûf 

Meh ruhuñ söyle neden buld› husûf 

beyti (Delice 1995: 184) ve Gelibolu 

Âlî’nin Tuhfetü’l-uflflâk mesnevisinde geçen 

Garaz ol mâha husûf irmekdi 

Mihr-i Ya ‘ kûb’a küsûf irmekdi 

beyti (Aksoyak 1995: 215) kullan›l›fl 

bak›m›ndan da birbirine çok benzeyen bu 

tür örneklerdendir. 

Sünbül-zâde Vehbî’nin, o¤luna nasihatlar›n› 

ihtiva eden Lutfiyye’sinde (Sünbül-zâde 

Vehbî 1289: 240) oldu¤u gibi küsûfun 

gerçek anlam›nda kullan›ld›¤› beyitlerle 

de karfl›lafl›yoruz: 

Sûret-i hâl-i husûf ile küsûf 

Olur ednâ ‘amel ile mekflûf 

An› zann eyleme bir emr-i ‘azîm 

O hisâb› saña itdüm tefhîm 

Divan fiiirinde Günefl Tutulmas›yla 

‹lgili ‹nan›fl ve Âdetler 

Günefl tutulmas›n›n inan›fl ve âdet 

olarak Klâsik fliirimizde nas›l yer buldu- 

¤u hususu bize oldukça ilginç bilgileri 

vermektedir. 16. yüzy›l flairlerinden Ru- 

Y›l: 14 Say›: 53 

melili Zaîfî’nin Divan’›nda geçen flu beyitte 

bu inan›fllardan biri gizlidir (Akarsu 

1993: 68): 

Yüzüñe zülfüñ hicâb itme ki dir ehli 

nücûm 

Rûm’da fitne olur ey meh tut›lsa âftâb 

Bu beyitten anlafl›ld›¤›na göre o devirde 

müneccimler, günefl tutuldu¤unda 

Anadolu(Rûm)’da bir fitne, kar›fl›kl›k, 

kargafla olaca¤› hükmünü vermifller: Beyitte 

yukar›daki beyitlerde görüldü¤ü gibi 

sevgilinin saç› (zülf) yüzünü örtmüfltür 

ve bu bir günefl tutulmas›d›r. fiair, müneccimlerin 

günefl tutuldu¤u takdirde 

Anadolu’da fitne kopaca¤›n› söylediklerini, 

fitne kopmamas› için de sevgilisinden 

yüzünü saç›yla örtmemesini istemektedir. 

Za’îfî’nin bu beytinde ilm-i nücûma 

(y›ld›z ilmi, müneccimlik) dayal› bir tespit 

söz konusudur. ‹lm-i nücûm veya ilmi 

tencîm denilen bu eski ilim, gezegenlerin 

durumlar›na bak›larak onlardan insan 

ve toplum yaflay›fl›na, özellikle de 

devlet ve hükümdarlar›n durum ve istikbâllerine 

dair bir tak›m hükümler ç›karmaya 

dayal› idi. Öteden beri bütün dünyada 

ra¤bet görmüfl, eskiden hükümdarlar 

baflta olmak üzere toplumun her kesiminde 

kabul ve ilgi görmüfl bir bilgi sistemi 

olan ilm-i nücûmun, bugünkü astrolojinin 

eski flekli oldu¤unu söylemek de 

mümkündür. 

‹lm-i nücûmdan çeflitli nüanslarla 

ayr›lan, ancak ilm-i nücûm kadar tan›nmayan 

ilm-i melheme (veya melhame) de 

çeflitli astronomik olaylar›n›n oluflma zamanlar› 

ile toplum ve devletlerin yaflant›lar›n› 

iliflkilendiren bir ilim dal› olup bu 

türe ait eserlerde de günefl tutulmas›yla 

ilgili inançlar yer almaktad›r. Ancak bu 

yaz›n›n konusunu, Klâsik edebiyat›m›za 

mensup flairlerin günefl tutulmas›n› nas›l 

görüp de¤erlendirdikleri ve bunlar 

aras›ndaki inan›fl ve âdetlerin izlerini 

120 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

tespite yönelik oldu¤undan ilm-i nücûm 

ve ilm-i melhemenin hükümlerinden sadece 

bahsetmekle ve birkaç beyitle örnekler 

vermekle yetinece¤iz. Çünkü buradaki 

bilgiler flairlerin kendi hayâl ve 

düflünce âlemlerinin ürünü olmay›p mevcut 

bir tak›m bilgilerin manzum ifadesi 

durumundad›r. Edebiyat›m›zda iki manzum 

melheme metni bilinmektedir. Bunlardan 

biri Yaz›c› Sâlih’in 1408/1409’da 

telif etti¤i fiemsiyye, öteki Cevrî’nin (ö. 

1654) ayn› konuyu iflleyen Melheme-i 

Cevrî’sidir. Her ikisi de mesnevi tarz›nda 

yaz›lm›fl olan bu eserlerin 3 telif olmay›p 

Ebu’l-fazl Hubeyfl-i Tiflisî (ö. 1293)’nin 

Mel hame-i Dâniyâl ve Beyânü’n-nücûm 

adl› eserlerinden tercüme oldu¤u tahmin 

edilmektedir 4 . Söz konusu melheme metinleri 

çeflitli astronomik olaylara göre 

“fas›l”lara ayr›lm›flt›r (gün tut›ldu¤›ndadur, 

ay tut›ldu¤›ndadur, gün a¤›llandu- 

¤›ndadur... gibi). Bu fas›llarda her ay ve 

ay›n günleri alt bölümler (bâblar) hâlinde 

sunulmaktad›r. “Bu bafll›klardan da 

anlafl›laca¤› üzere mevzubahis edilen ayda 

bu hadiseler olunca o y›lda (bazan 

Rûm ikliminde, Acem diyar›nda, Bâbil 

ülkesinde, fiam’da, Ba¤dat’ta v.s. flehirlerinde 

diye yer belirtilerek) bilhassa k›tl›k-bolluk, 

ucuzluk-pahal›l›k, sulh-savafl, 

fitne-fesad, hay›r-fler, hastal›k-sa¤l›k, 

ya¤murun azl›¤›-çoklu¤u, zelzele vs. gibi 

fleylerden hangilerinin olaca¤› söylenir 

(Çelebio¤lu 1998: 78).” fiemsiyye’de ilk fas›l 

günefl tutulmas›na ayr›lm›flt›r. Meselâ 

teflrîn-i evvel ay›nda gün tutuldu¤unda 

flunlar olacakt›r (Çelebio¤lu 1998: 81): 

Ger bu ayda gün tutula iy zarîf 

Pâdiflâhuñ düflmeni ola za’îf 

Hor ola düflmen flehâ ola zafer 

Çün za’îf ola ‘adû hofldur sefer 

Martda vü abrilde mây›sda hemîn 

Ya¤maya ya¤mur kurak ola zemîn 

(...) 

Yiye çekürge tah›llar› delîm 

K›zl›k ola memleket içi ‘azîm 

(...) 

Çok vezîr öle bu y›l iy dil-rübâ 

Katl ideler bunlar› çokdur vebâ 

‹lle M›sr ilinde ola bellü bil 

K›r›lur kalmaz geçer dir iflbu y›l 

Çok k›r›lur hem bu y›l tutma at› 

Çok ola buz dir bu y›l hem k›fl kat› 

Yaz›c› Sâlih’in fiemsiyye’sinde geçen; 

Rûmili’nde ola hem harb u fiten 

m›sra› ile Melheme’deki; 

Ola hem Rûmili’nde harb u k›tâl 

m›sra›n› (Ayan 1981: 24), Za’îfî’nin 

yukar›daki beytiyle uygunluk gösterdikleri 

için burada özellikle zikretmek istiyoruz. 

Günefl tutulmas›yla ilgili inan›fllardan 

biri de tutulma an›nda günefle bakman›n 

u¤ursuzluk getirdi¤ine dairdir. 

Eflref Pafla “Ayva tüyleri ç›kmaya bafllay›nca 

sevgilinin yüzüne hiç bakmam, zira 

tutulma an›nda günefle bakmak u¤ursuzluktur.” 

diyor (Onay 1993: 182): 

Hat gelince ‘âr›z-› dildâra hîç itmem 

nigâh 

Mihre hengâm-› küsûf›nda nazar 

mefl‘ûmdur 

Bu beyit için Ahmet Talat Onay, 

“Tutulmufl günefle bakmak u¤urlu say›lmaz, 

göze zarar verece¤ine, bakan›n ak›betinin 

iyi olmayaca¤›na itikad olunur; 

bakmak isteyenler de renkli ç›ra isiyle 

karart›lm›fl bir cam ard›ndan bakarlar. 

fiu beyit bu itikad› gösterir.” demektedir. 

Eskiden “mefl’ûm”, yani u¤ursuz olarak 

kabul edilen ve bu yan›yla bir “inan›fl” 

özelli¤i gösteren tutulma esnas›nda “ç›plak 

gözle günefle bakma”n›n göze zarar 

verdi¤i olgusu, bugün bilimsel bir gerçek 

durumdad›r. Herhâlde o zaman da müneccimler 

taraf›ndan bilinen bu gerçek, 

halk›n küsûf an›nda günefle bakmas›n› 

engellemek için bunun u¤ursuzluk oldu- 

¤una dair kas›tl› olarak yayd›klar› ve zamanla 

halk aras›nda kabul görmüfl bir 

inan›fl olsa gerektir. 

Millî Folklor 121

Afla¤›daki beyitlerde günefl tutuldu- 

¤u zaman halk›n bir tak›m gürültüler ç›karmas› 

âdetine iflaretler vard›r. Gelibolulu 

Âlî, Durak A¤a’ya yazd›¤› bir kasidesinde 

“Dünyay› parlatan günefl tutuldu 

diye ufuklar› inleme ve a¤lama gürültüleri 

kaplad›.” diyor (Aksoyak 1999: 

1/259): 

Hurflîd-i cihân-tâba küsûf irdi diyü 

Tutd› âfâk› bu dem velvele-i nâle vü 

zâr 

Bursal› Sehmî de (ö. 1645), güzel bir 

hüsn-i ta’lîl ile sabah rüzgâr›n›n sevgilinin 

saç›n›n buklelerini dalgaland›r›nca 

(saç sevgilinin yüzünün parlakl›¤›n› kapatt›¤› 

için) günefl tutuldu zannedilip ortal›¤› 

bir velvelenin kaplad›¤›n› söylemektedir 

(fieyhî Mehmed 1989: 171): 

Beñzer ki sabâ turre-i dildâra el urm›fl 

Âfâka küsûf old› diyü gulgule düfldi 

Fehîm-i Kadîm Divan›’ndan al›nan 

afla¤›daki beyitte de “Afl›klar› geceyi y›rtan 

feryâda yönelten, yana¤›ndaki ayva 

tüylerinin günefl tutulmas›na sebeb olmas›d›r.” 

denmektedir (Üzgör 1991: 620): 

Hatt ile ruhsâruñ itmifl âfitâb› münkesif 

Ehl-i ‘aflk› mâ’il-i feryâd-› fleb-hîz eyleyen 

Her üç beyitte de günefl tutuldu¤unda 

insanlar aras›nda bir kargafla ç›kt›¤›, 

birtak›m ba¤›r›flmalar, gürültüler (velvele, 

gulgule, feryat) ç›kt›¤› / ç›kar›ld›¤› anlafl›l›yor. 

Bu, esasen temelleri çok eskiye 

dayanan bir âdettir. Eski Türkler ay ve 

günefl tutulmas›nda kötü ruhlar› -cinleri, 

perileri, ejderhalar› veya cad›lar›- uzaklaflt›rmak 

için davul çalarlar, gürültü yaparlar 

ve bu flekilde onlar›n kovulacaklar›na 

inan›rlard› (Boyraz 2000: 313). “Günefl 

tutulmas› s›ras›nda gö¤e do¤ru tüfek, 

tabanca at›lmas›, davul veya teneke 

çal›nmas›, gürültü ç›kar›lmas›, Türk 

inanç sisteminde görülen kara ve ak iyeler 

ile ilgili inançtan kaynaklanmaktad›r. 

Y›l: 14 Say›: 53 

Güneflin yüzünü kara iyelerin kaplad›¤›na 

ve ›fl›¤›n yeryüzüne inmesine engel olduklar›na 

inan›rlar. Bu yüzden bunlar› 

korkutup kaç›rmak için ad› geçen yollara 

baflvurulurdu.” (Kalafat 1995: 38). Bugün 

de hâlâ Anadolu’nun bir çok yerinde 

günefl tutulmas› gerçekleflti¤inde davul 

çalma, küp k›rma, teneke çalma, bak›r 

dö¤me, silâh s›kmak gibi baz› uygulamalar›n 

oldu¤u bilinmektedir (Meselâ bkz. 

Petekçi 1953: 661; Bürian 1971: 13; Artun 

1978: 248; Görücü 1999: 97).Günefl 

tutuldu¤unda gürültü ç›karma âdetinin 

nas›l olufltu¤una dair farkl› bir yaklafl›m› 

da Hac› Bektafl Velâyetnâmesi’nde (Velâyetnâme 

yz.: 129-132) nakledilen bir olay 

vesilesiyle tespit etmekteyiz. Bu bilgiyi 

de önemine binaen burada aktarmak istiyoruz 

5 : 

‹lm-i nücûm âlimlerinden fieyh Necmeddin, 

bu ilme dair bir eser yazarak 

devrin Ba¤dat padiflah› Raflid bin Abbas’a 

sunmufl. Raflid bin Abbas’›n, eline 

ne geçerse saray›n pencerelerinden fiat 

›rma¤›na atmak ve cisimlerin ›rma¤a 

düflmesiyle ç›kan sesten zevk almak gibi 

tuhaf bir zevki varm›fl. fieyh Necmeddin’in 

eseri de ayn› âk›bete u¤ram›fl. Bu 

olaya çok içerleyen ve bu afla¤›lanmay› 

içine sindiremeyen fieyh Necmeddin oradan 

Tataristan’a gitmifl. O devirde Tataristan 

ve havalisinde hükümdar Cengiz 

Han imifl. Cengiz Han’›n huzuruna ç›karak 

Ba¤dat’›n iyi korunmad›¤›n›, asker 

haz›rlay›p Ba¤dat’a gönderirse Ba¤dat’› 

kolayca fethedebilece¤ini söylemifl. Cengiz 

Han ona itibar etmeyince kendisinin 

çok bilgili bir kimse, özellikle de ilm-i nücûmda 

âlim oldu¤unu söylemifl. Cengiz 

Han bunu ispatlamas›n› isteyince falan 

gün günefl tutulacak diye bir tarih vermifl. 

Cengiz Han da, gerçekten söyledi¤i 

vakitte günefl tutulursa Ba¤dat’a asker 

sevk edece¤ine dair söz vermifl. Söylendi- 

¤i gün gelip günefl tutulmaya bafllay›nca 

fieyh Necmeddin sevinçle saraya kofl- 

122 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

mufl. Fakat muhaf›zlar Cengiz Han’›n 

uykuda oldu¤unu ve kesinlikle uyand›ramayacaklar›n› 

söylemifller. Bunun üzerine 

fieyh Necmeddin halka seslenerek ellerine 

ne geçerse birbirine vurarak, yerlere 

çaparak gürültü yapmazlarsa güneflin 

bir daha yüzünü asla gösteremeyece- 

¤ini söylemifl. Halk, fieyh’in istedi¤i gibi 

müthifl bir gürültü ç›karmaya bafllam›fl. 

Gürültüye Cengiz Han uyanm›fl ve güneflin 

tutuldu¤unu görünce söz verdi¤i gibi 

Ba¤dat üzerine yürümüfl ve Ba¤dat hükümdar› 

Raflid bin Abbas’› öldürmüfl. 

Böylece fieyh Necmeddin, Ba¤dat hükümdar›ndan 

intikam›n› ac› bir flekilde 

alm›fl. Velâyetnâme’de belirtildi¤ine göre 

halk aras›nda o günden bu güne her günefl 

ve ay tutulmas›nda gürültü yapmak 

âdet olmufl. 

Divan fliiri metinlerinde geçen günefl 

tutulmas›yla ilgili âdetlerden biri de 

tutulma an›nda ezan okunmas›d›r. Günefl 

tutuldu¤u anda namaz k›l›nmas› 

âdeti bugün de mevcutur 6 . Bu, yukar›da 

geçen hadiste de görülece¤i gibi ayn› zamanda 

dinî bir vecibedir ve ola¤anüstü 

bir tabiat olay›n›n vuku bulmas› esnas›nda 

yaradana ba¤l›l›k ve flükran ifadesidir. 

Günefl tutuldu¤unda küsûf namaz› 

k›l›nmadan önce ezan okunmas›n›n da 

17. yüzy›l Türkiye’sinin âdetlerinden oldu¤u 

Nâbî’nin flu beytinden anlafl›lmaktad›r 

(Onay 1993: 182): 

Gelince hatt› o flûhuñ ‘aceb mi âh itsem 

Küsûfa girdigi dem âftâb ezân ok›nur 

Günefl tutulmas›yla ilgili ilginç 

âdetlerden birinin de tutulma an›nda aynaya 

bakmak oldu¤unu Nevres-i Kadîm’in 

(ö. 1761) bir beytinden ö¤reniyoruz 

(Akkaya 1996: 2/54): 

Geldi hat ruhsâr›ña aç sîne-i billûruñ› 

Bak›lur âyîneye vakt-i küsûf-› âftâb 

Nevres bu beytinde sevgilinin yüzü- 

ne ayva tüylerinin gelmesini günefl tutulmas› 

olarak tahayyül ediyor ki, flairlerdeki 

bu ça¤r›fl›ma yukar›da de¤inmifltik. 

fiair bu hâlde sevgiliye seslenerek, “Yüzünde 

hatt›n›n belirmesi günefl tutulmas› 

demektir. Günefl tutulmas› ân›nda aynaya 

bak›l›r. O hâlde flu -ayna gibi- gö¤sünü 

aç da bakay›m.” demektedir. 

Bursal› Na’îm (ö. 1753)’in flu beyti 

de bu âdeti hat›rlatan izler tafl›maktad›r 

(Atlansoy 1998: 381): 

Taflt-› sîmîn tutar sanma dilâ vakt-i 

t›râfl 

Mihr-i rûy›nda küsûf-› hatta nezzâre 

ider 

Bu beyitte sîmîn taflt, yani gümüflten 

yap›lm›fl t›rafl le¤eni parlakl›¤› ve yuvarlakl›¤› 

dolay›s›yla günefle benzetilmektedir. 

Ayn› zamanda bu sîmîn le¤ende 

sevgili (mahbûb) kendi yüzünü seyretmekte, 

“taflt”a dökülen “hat”lar yüzün 

görünmesini engellemekte, dolay›s›yla 

bu da bir günefl tutulmas› olmaktad›r. Bu 

beyitte do¤rudan do¤ruya güneflin tutulma 

an›nda aynaya bakma âdeti bulunmamaktad›r; 

ancak ayna gibi parlak gümüfl 

le¤ende mahbûbun kendisini görmesi 

bu âdeti ça¤r›flt›rmaktad›r. 

Eskiden sadece günefl tutulmas›nda 

de¤il ay tutulmas›nda da aynaya bakman›n 

âdet oldu¤u yine Nevres’in fliirlerinde 

kay›tl›d›r. Hatta Nevres’te ay tutuldu- 

¤u anda aynaya bak›lmas› âdetiyle ilgili 

daha çok örne¤e rastlad›¤›m›z› söylemeliyiz. 

Yapt›¤›m›z araflt›rmalarda bu âdetin 

sebebini veya mevcut âdetler içinde 

bir uygulamas›n› tespit edemedik. Yeni 

ay göründü¤ünde aynaya bakmak, suya, 

bir erkek çocu¤a vs. bakmak âdeti bilinmektedir 

(Boyraz 2000: 318-322). Ancak 

görebildi¤imiz kaynaklarda günefl veya 

ay tutuldu¤unda aynaya bakmak âdeti 

ile ilgili bir bilgiye bulamad›k. 

Sonuç 

Divan fliiri dünyas›nda “kozmo¤rafya” 

önemli bir yer iflgal etmektedir. Gü- 

Millî Folklor 123

nefl, bu kozmik âlem içinde “hararet ve 

›s› kayna¤› oluflu, ›fl›k ve ayd›nl›k vermesi, 

par›lt›s›, gökyüzündeki yeri, burçlarla 

ve di¤er gezegenlerle kurulan münasebeti, 

bitkiler ve madenler üzerindeki tesiri... 

gibi birçok yönüyle Divan fliirine konu 

olan kozmik unsurlar›n bafl›nda gelir” 

(Küçük 1988: 149). Ay’›n belirli dönemlerde 

dünya ile günefl aras›na girerek 

yeryüzünün bir k›sm›nda günefl ›fl›nlar›n›n 

yeryüzünün bir bölümüne yans›tmas›na 

engel teflkil etmesi demek olan günefl 

tutulmas› da, insano¤lunun öteden 

beri ilgisini çekmifl astronomik bir olayd›r. 

Tabiat›yla bu olay da türlü söz oyunlar› 

ve edebî sanatlarla süslenerek Divan 

fliiri metinlerinde yer bulmufltur. 

Günefl tutulmas›ne fliirlerinde türlü 

flekillerde yer veren Divan flairleri, bu 

olayla ilgili olarak devirlerinin çeflitli 

inan›fl ve âdetlerini de aktarm›fllard›r. 

Söz konusu metinlerde zikredilenler, yaz›m›z›n 

giriflinde de¤indi¤imiz gibi Divan 

fliirininin günlük hayattan ve halk yaflay›fl›ndan 

kopuk, dünyaya kapal› bir fliir 

olmad›¤›n›n bir iflareti olmas›n›n yan› s›ra, 

daha önemli olarak, konu hakk›nda 

eski devirlerin inan›fl ve âdetlerini yans›tmas› 

bak›m›ndan halkbilimi çal›flmalar›na 

kaynakl›k edebilecek bilgiler ihtiva 

etmektedir. 

KAYNAKLAR 

ABDULKAD‹RO⁄LU, Abdulkerim ve Mehmet 

SARI, 1998. Recâîzâde Ahmed Cevdet, Nevâdirü’l-âsâr 

fî Mütâla’ati’l-efl’âr, An›l Matbaas›, 

Ankara. 

AKARSU, Kâmil, 1993. Rumelili Za’îfî Hayat›, 

San’at›, Eserleri ve Divan›ndan Seçmeler, 

MEB Yay›n›, Ankara. 

AKKAYA, Hüseyin, 1996. Nevres-i Kadîm 

And His Turkish Divan, 2 Cilt, Harvard University, 

Cambridge. 

AKSOYAK, ‹. Hakk›, 1995. Gelibolulu Âlî ve 

Tuhfetü’l-uflflâk’›, Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans 

Tezi, Ankara Üniversitesi SBE, Ankara. 

Y›l: 14 Say›: 53 

AKSOYAK, ‹. Hakk›, 1999. Gelibolulu Âlî ve 

Divanlar›n›n Tenkitli Metni, Yay›mlanmam›fl 

Doktora Tezi, 2 Cilt, Gazi Üniversitesi SBE, Ankara. 

ARTUN, Erman, 1978. Tekirda¤ Folklor 

Araflt›rmas›, Tem Ofset Yay›n›, ‹stanbul. 

ATLANSOY, Kadir, 1998. Bursa fiairleri, 

Asa Yay›nlar›, Bursa. 

AYAN, Hüseyin, 1981. Cevrî Divan›, Atatürk 

Üniversitesi Yay›n›, Ankara. 

BATUR, Atilla. 1996. Yaz›c› Sâlih ve fiemsiyyesi: 

‹nceleme-Metin, Yay›mlanmam›fl Yüksek 

Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi SBE, Kayseri. 

B‹LTEK‹N, Halit, 1993. Râflid Divan›, Yay›mlanmam›fl 

Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi 

SBE, Ankara. 

BOYRAZ, fieref, 2000. Türk Halkbiliminin 

Yaz›l› Kaynaklar› Olarak Melhemeler, Yay›mlanmam›fl 

Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi 

SBE, Ankara. 

BÜR‹AN, ‹rfan, 1971. “Erzurum ve Çevresi 

Örf ve Âdetleri”, Folklora Do¤ru, S. 13, s. 21-27. 

CANAN, ‹brahim, trsz. Hadis Ansiklopedisi 

Kütüb-i Sitte, Akça¤ Yay›nlar›, Ankara. 

Cevrî, 1272. Melheme-i Cevrî, Tab-hâne-i 

Âmire Lito¤rafya Destgâh›, ‹stanbul. 

ÇAVUfiO⁄LU, Mehmet - M. Ali TANYER‹, 

1981. Hayretî - Divan, ‹ÜEF Yay›n›, ‹stanbul. 

ÇELEB‹O⁄LU, Âmil, 1998. “Yaz›c› Sâlih ve 

fiemsiyyesi”, Eski Türk Edebiyat› Araflt›rmalar›, 

MEB Yay›nlar›, Ankara, s.55-91. 

DEL‹CE, ‹brahim, 1995. Ni¤deli Muhibb 

Gül ü Nevruz (‹nceleme-Metin-Dizin), Yay›mlanmam›fl 

Doktora Tezi, F›rat Üniversitesi SBE, 

Elaz›¤. 

ERÜNSAL, ‹smail E, 1983. The Life And 

Works of Tâcî-zâde Ca’fer Çelebi With A Critical 

Edition of His Divan, ‹ÜEF Yay›n›, ‹stanbul. 

GÖLPINARLI, Abdülbaki, 1972. Nedim Divan›, 

‹nk›lâp ve Aka Kitabevi, ‹stanbul. 

GÖRÜCÜ, ‹shak, 1999. Her Yönüyle Gürün, 

Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi, Cumhuriyet 

Üniversitesi SBE, Sivas. 

GÜLHAN, Abdülkerim, 1996. Hakani Mehmed 

Bey: Hayat›, Eserleri ve Divan›, Tenkitli 

Metin, Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi 

SBE, Ankara. 

HENG‹RMEN, Mehmet, 1983. Güvâhî 

124 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Pend-nâme, Kültür ve Turizm Bakanl›¤› Yay›n›, 

Ankara. 

‹PEKTEN, Haluk 1970. Nâ’ilî-i Kadîm Divan›, 

MEB Yay›n›, ‹stanbul. 

‹SEN, Mustafa, 1993. Ac›y› Bal Eylemek - 

Divan Edebiyat›nda Mersiye, Akça¤ Yay›nlar›, 

Ankara. 

KALAFAT, Yaflar, 1995. Do¤u Andolu’da Eski 

Türk ‹nançlar›n›n ‹zleri, AKM Yay›n›, Ankara. 

KILIÇ, Filiz, 1996. “Osmanl› Hanedan›ndan 

Bir fiair: fiehzâde Korkut”, Bilig, S. 2, s.203-219. 

KÖKSAL, M. Fatih. 2001. Edirneli Nazmî 

Mecma’ü’n-nezâ’ir (‹nceleme-Tenkitli Metin), 

Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi, 3 Cilt, Hacettepe Üniversitesi 

SBE, Ankara. 

KURNAZ, Cemal - Mustafa TATÇI, 2001. Ümmî 

Divan fiairleri ve Enverî Divan›, MEB Yay›n›, 

Ankara. 

KURTO⁄LU, Orhan, 1995. Zâtî Divan›’n›n 

Gazeller D›fl›nda Kalan fiiirleri, Yay›mlanmam›fl 

Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi SBE, Ankara. 

KÜÇÜK, Sabahattin, 1988.“Divan fiiirinde 

‘Günefl’ Üzerine Bir Deneme”, Mehmet Kaplan 

‹çin, Türk Kültürünü Araflt›rma Enstitüsü Yay›n›, 

Ankara, s. 149-176. 

KÜÇÜK, Sabahattin, 1995. Bâkî Divan›, 

TDK Yay›n›, Ankara. 

Latîfî, 1314. Tezkire-i Latîfî, ‹kdâm Matbaas›, 

‹stanbul. 

ONAY, Ahmet Talat, 1993. Eski Türk Edebiyat›nda 

Mazmunlar, Haz.: Cemal KURNAZ, TDV 

Yay›n›, Ankara. 

PETEKÇ‹, Ahmet, 1953. “Bozk›r’da Günefl ve 

Ay Tutulmas›”, Türk Folkloru Araflt›rmalar›, Ankara. 

Safâyî yz. Tezkire-i fiuarâ, Süleymaniye Kütüphanesi, 

Hâlet Efendi Eki, Nu. 112. 

SUNGUR, Necati, 1994. Âhî Divan›, Kültür 

Bakanl›¤› Yay›n›, Ankara. 

Sünbül-zâde Vehbî 1289. Lutfiyye-i Vehbî, 

Vezirhan› Matbaas›, ‹stanbul. 

fieyhî Mehmed Efendi, 1989. Vakâyi’u’l-fuzalâ 

(fiakâik-i Nu’mâniyye ve Zeyilleri C.3), Haz. 

Abdülkadir ÖZCAN, Ça¤r› Yay›nlar›, ‹stanbul. 

TARLAN, Ali Nihat, 1945. Hayâlî Divan›, ‹Ü 

Yay›n›, ‹stanbul. 

TARLAN, Ali Nihat, 1963. Necâtî Beg Divan›, 

MEB Yay›n›, ‹stanbul. 

TARLAN, Ali Nihat, 1968. Zâtî Divan›, ‹ÜEF 

Yay›n›, C.1, ‹stanbul. 

TERZ‹, Mehmet, 1994. Yaz›c› Salih (Selahaddin) 

Kitabu’fl-flemsiyye (Melhame-i fiemsiyye, 

Dil Özellikleri-Metin-Söz Dizini, Yay›mlanmam›fl 

Doktora Tezi, ‹nönü Üniversitesi SBE, Malatya. 

TULUM, Mertol - M. Ali TANYER‹, 1977. 

Nev’î Divan›, ‹ÜEF Yay›n›, ‹stanbul. 

ÜZGÖR, Tahir, 1991. Fehîm-i Kadîm Hayat›, 

Sanat›, Divan’› ve Metnin Bugünkü Türkçesi, 

AKM Yay›n›, Ankara. 

Velâyetnâme yz. Hac› Bektafl Velâyet-nâmesi 

(Anonim), Dr. Do¤an Kaya Kütüphanesi’ndeki 

yazma nüsha. 

WIEDEMAN, E., 1996. “Küsûf ve Husûf”, 

MEB ‹slâm Ansiklopedisi, C.6, Ankara. 

Zeynüddîn Ahmed b. Ahmed b. Abdullatîfi’z- 

Zebîdî, Sahîh-i Buhârî Muhtasar› Tecrîd-i Sarîh 

Tercemesi, Çev. Ahmed Naim, TD‹B Yay›n›, 13. 

Bask›, Ankara 1991. 

NOTLAR 

1 Divan fliirinde güneflin kullan›l›fl› üzerine 

ayr›nt›l› bilgi için bkz. Küçük 1988. 

2 Bu tasnif, ifade etti¤imiz gibi bir “genel”lemedir 

ve sadece görebildi¤imiz örnekler için geçerli 

olabilir. Divan fliirinin genifl çerçevesi içinde günefl 

tutulmas›n›n farkl› flekillerde kullan›ld›¤›n› gösteren 

örneklerin bulunmas› elbette mümkün ve muhtemeldir. 

3 Yaz›c› Sâlih’in fiemsiyye’si üzerine biri doktora, 

öteki yüksek lisans olmak üzere iki tez haz›rlanm›flt›r. 

Bkz. Terzi 1994; Batur 1996. Kütüphanelerimizde 

çok say›da yazma nüshas› bulunan Cevrî’nin 

eseri eski harflerle bas›lm›flt›r. Bkz. Cevrî 1271. 

Cevrî’nin Melheme’si de bir doktora tezinde yeni 

harflere çevrilmifltir: Boyraz 2000. 

4 Bu konuda genifl bilgi için bkz. Çelebio¤lu 

1998; Boyraz 2000. 

5 Bu bilgiyi, ad› geçen eser üzerinde çal›flma 

yapan de¤erli meslektafl›m Yrd. Doç. Dr. Nam›k Aslan’dan 

ald›m. Kendisine teflekkür ederim. 

6 Küsûf namaz› hakk›nda genifl bilgi için bkz. 

Canan trsz: 8/539-541. 

Millî Folklor 125

The History of Turkish Language in Tunisia 

126 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 127

Y›l: 14 Say›: 53 

128 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 129

Y›l: 14 Say›: 53 

130 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 131

Y›l: 14 Say›: 53 

132 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 133

Y›l: 14 Say›: 53 

134 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 135

Y›l: 14 Say›: 53 

136 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 137

Y›l: 14 Say›: 53 

138 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 139

Y›l: 14 Say›: 53 

140 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 141

Y›l: 14 Say›: 53 

142 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 143

Y›l: 14 Say›: 53 

144 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 145

Y›l: 14 Say›: 53 

146 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 147

Y›l: 14 Say›: 53 

148 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 149

Y›l: 14 Say›: 53 

150 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 151

Y›l: 14 Say›: 53 

152 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 153

Y›l: 14 Say›: 53 

154 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 155

Y›l: 14 Say›: 53 

156 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 157

Y›l: 14 Say›: 53 

158 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

Millî Folklor 159

Y›l: 14 Say›: 53 

160 Millî Folklor

Türk araflt›rmac›s›, araflt›rma konusunu 

seçerken hala tarihin bir dönemine 

tak›l›p kalmakta veya ço¤unlu¤u 

geçmiflte kalm›fl binlerce konudan biri 

ile bo¤uflup dururken tespitini yapt›¤› 

konusunu günümüze tafl›yamamakta, 

u¤rafl verdi¤i meseleyi mevzii olmaktan 

ç›kar›p milli ve hatta evrensel boyutlu 

çözümlü bir mesele olarak ele almakta 

zorlanmaktad›r. Bu itibarla dünya gelifltirilmifl 

yeni norm ve de¤er ölçüleri ile 

hükümler verirken, yeni siyasetler uygularken 

ve farkl› stratejiler üretebilirken, 

o maalesef bazen geçmiflte olanlar› 

anlamaya çal›fl›yor veya alandan yap›lm›fl 

ciddi çal›flmas›n› benzerleri ile birlikte 

mütalaa edilme imkan› bulamad›¤› 

için kenarda kalmaya mahkum olmakta, 

ürünleri istifadeye sunulamamaktad›r. 

Globalleflme, küreselleflme, Avrasyalaflma 

gibi uluslar›n ulusal s›n›rlar›n› 

aflan aray›fllar, Avrupa Birli¤i üyesi ol- 

KÜLTÜREL KÜRESELLEfiME 

VE M‹ST‹K FOLKLOR* 

Cultural Globalization and Mistique Folklore 

Folklore mystique et mondialisation culturelle 

Dr. Yaflar KALAFAT** 

ÖZET 

Biz bu yaz›m›zda, kültürel küreselleflme, dinler aras› diyalog ve dini turizm genelinde Türk Halk Kültürü‘nün 

bir alt bafll›¤› olan halk inançlar›ndan hareketle baz› tespitlerimiz üzerinde duraca¤›z. 


Mistik Folklor, Dini Turizm, Kültürel Küreselleflme 

RÉSUMÉ 

Dans cette article, nous insisteron sur notres certaines fixations a partir de la mondialisation culturelle, 

du dialogue inter-religieux et du tourisme religieux. 

Mots-clés 

Mondialisation culturelle, Folklore mystique, Tourisme religieux 

mak gibi aray›fllarda oldu¤u gibi, misyonerlik 

türünden müesseselere nas›l yans›yaca¤› 

gözden kaçm›flt›r. Kültür ve medeniyet 

tan›mlar›n›n hala efl anlamda 

kullan›ld›¤› araflt›rmalar›m›zda gözden 

kaçan husus; medeniyetler aras› savafl› 

sulh içerisinde götüren dünya medeni 

aleminde, Türkün yerinin neresi oldu¤unun 

tespit edilememifl olmas›d›r. Türk- 

‹slam medeniyet aleminin bir üyesi olan 

Türklük Cumhuriyetten sonra bu vasf›n›n 

tan›m›na bir ayr›nt› getirmifl midir 

ve çok Türk devletli dünyan›n oluflmas›ndan 

sonra, Genel Türklü¤e tabi olan 

Türkiye Türklü¤ünün mensubu bulundu¤u 

medeniyet halkas› var ise neresidir? 

Bu noktan›n çok önem arz etmifl olmas›; 

Türklü¤ün yerleflik yaflama geçmesi 

gibi, baz› mensubu bulundu¤u medeniyetin 

karakterini tayin edici unsurlar›n 

de¤iflmesine ra¤men Bozk›r Medeniyeti 

kimli¤ini hala tafl›yor olmas›d›r. 

* fiükrü Elçin'e Arma¤an için gönderilen yaz› teknik nedenlerle bu say›da yay›nlanabilmifltir. 

** ASAM, Kafkasya Araflt›rmalar› Masas› Baflkan› 

Millî Folklor 161

Türkler Osmanl›, Cumhuriyet ve Sovyet 

dönemlerine ra¤men hala göçebe dönemin 

baz› müesseselerinin toplumun derinliklerine 

do¤al olarak hulül etmifl 

olan izlerini tafl›maktad›rlar. Zira Bozk›r 

medeniyeti onlar›n eseridir. Onlar›n sonradan 

dahil olup kat›ld›klar› bir medeniyet 

türü de¤ildir. Bu nedenledir ki, Dünyan›n 

ald›¤› yeni medeni flekillenmelerde 

Bozk›r medeniyetinin medeni ayaklar›m 

hat›rlamak mecburiyeti vard›r. Bu 

mecburiyettir ki, gözard› edildi¤i sürece; 

Türk fakir ve hakir bir birey olarak yeni 

oluflumlarda yer almak zorunda kalmaktad›r. 

Medeni geçmiflini inkar ederek 

aday olmak ise, topluma sözcülük yapan 

ayd›n ile, gerçe¤inin fark›nda olmayan 

Bozk›r medeniyetini ciddi izleri ile sosyal 

hayat›nda devam ettirmekte olan 

halk aras›nda zihniyet ve uyum farkl›l›- 

¤› yaratmaktad›r. Dini yaflam bunlardan 

biridir. 

Türkler, toplumsal karakter olarak 

hep, Müslüman olmadan evvelki inanç 

sistemlerinin izlerini dini yaflamlar›na 

tafl›d›lar. Do¤al farkl›l›k içermifl olsa da, 

Bozk›r Medeniyeti’nin bir inanç yap›s› 

vard› ve yap› medeniyetin tabii bir parças› 

idi. Bu yap› Bozk›r medeniyetinin 

di¤er kurumlar› ile ba¤lant›l› ve hatta 

öylesine ba¤lant›l› idi ki, hukuk, estetik, 

yönetim vb. alanlarda tayin edici idi. 

Türkler yeni medeni giysileri ile d›fl k›l›klar›n› 

üzerlerine oturtabilirken moday› 

takiple kalmad›lar yeni modalar da 

yaratt›lar. Ancak iç urbalar› daima veya 

büyük ölçüde Bozk›r Medeniyeti’nin, yani 

kendi çamafl›rlar› oldu. Bu nokta gözden 

›rak edildi¤i gibi, Genel Türk dünyas›nda 

hiç eksik olmayan ve dönemlere 

göre ismi de¤iflen “resmi ideoloji” ile hal- 

Y›l: 13 Say›: 53 

k›n yaflay›p yans›tt›¤› medeni yaflam 

farkl› oldu. Bu ön belirlemeden sonra 

misyonerlik konusuna de¤inece¤im. Yeni 

misyonerlik uygulamas› bu gerçe¤in fark›nda 

olarak faaliyet zemini bulmaktad›r. 

Bu gerçek Türk bozk›r medeniyeti 

bilinmedi¤i için, Türk dünyas›nda mevcut 

olan heterodoks yap›ya Türk ayd›n›n›n 

yabanc› ve bat› misyonerinin aflina 

olufludur. Bu toplu geçmiflte ve günümüzde 

Türkiye’de ve di¤er Türk kesimlerinde 

yönetici ile yönetilen aras›nda 

ihtilaf oluflturmufl, misyonerlik bu faaliyetten 

metotlu bir flekilde yararlanmas›n› 

bilmifltir. 

Misyonerlikte daima öncelikli hedef, 

bir etapla dini de¤iflimi sa¤lamak olmad›¤› 

gibi, de¤ifltirilecek dinin de¤ifltirilme 

amac› çok kere, bir direnifl unsurunun 

bu vasf›n› yok etmektir. Yeni misyonerlik 

anlay›fl›n› bu zemin üzerinde irdeleyece¤iz. 

Misyonerlik, heterodoks kesimle 

iki nedenle ilgilenir. Birincisi toplumun 

ço¤unlu¤unca temsil edilen ve 

çok kere iktidar olmufl dini zihniyete 

muhalefet eden kesim misyonerlik için 

dini hayatta ihtilaf› büyütmek inanç çöküntüsü 

yarataca¤› için iyi bir müttefiktir. 

‹kincisi, müesses dini nizama karfl› 

ihtilaf halinde olan kesim; dinin alg›lan›fl 

ve yans›t›l›fl› itibariyle, kendisiyle 

iliflki kurulmas›na daha yak›n olan bir 

kesimdir. Misyonerlik ile heterodoks diye 

bilinen kesimin iliflkilendirilmesi ayr›ca 

bir önem arz etmektedir ki, yeni emperyalizmin 

tezahür biçimi itibariyle bu 

husus özel önem arz etmektedir. Bu husus; 

misyonerli¤in adeta heterodoks kesime 

cephe olan, bir anlamda resmi ‹slam 

ile ayn› safhada yer alm›fl olarak görünmesidir. 

Bu yap›lanma Türk Bozk›r 

162 Millî Folklor

Y›l: 13 Say›: 53 

Medeniyeti miraslar›ndan birisi olan heterodoks 

‹slam’› resmi ‹slam’a ‹slamiyet 

ad›na silme arzusu intiba› b›rakmaktad›r. 

Bu stratejiyi bir taflla iki kufl vurma, 

misyonerin muhalif oldu¤u müesseseleflmifl 

‹slam’› kullanma olay›d›r. 

Aç›klamas›n› yapmaya çal›flt›¤›m›z 

hususu toparlamaya geçmeden misyonerli¤in; 

“sosyal yap›da etnik ve dini ihtilaflar 

ç›kar›r” prensibini Türk toplumu 

üzerinde örneklemelerle müflahhassaslaflt›ral›m. 

Saniyen belirtelim, misyonerlik 

bize göre muhakkak dini misyon tafl›y›c›l›¤› 

yapmak olmad›¤› gibi, dini misyon 

tafl›y›c›l›¤› yapmak da muhakkak, 

sadece ve ileri safhalar› itibariyle “din” 

amaçl› de¤ildir. Ayr›ca dini misyon tafl›mak 

ile ekonomik, siyasi, askeri, teknolojik, 

kültürel, v.s. misyon tafl›mak da 

her halu karda tamamen ba¤›ms›z, ilintisiz, 

iliflkisiz misyonerlik de¤ildirler. 

Biz emperyalizm, oryantalizm ve misyonerlik 

aras›nda ciddi alan ortakl›¤› oldu- 

¤u kanaatini tafl›yanlardan›z. NGO’lar› 

da bu dayan›flmay› Bar›fl Gönüllüleri 

Teflkilat›’nda oldu¤u gibi yap›sal bir tezahürat 

ürünü olarak görüyoruz. 

Türkiye, Türk toplumuna yönelik 

taarruz; Ermeni, Kürt (Türk) ve Alevi 

(Müslüman) kesimlere ayn› anda bafllat›lm›flt›r. 

El at›lan bu kesimlere gösterilen 

ilgi sürekli paralellik arz etmifltir. 

Ermeni konusu diplomat katliamlar› ile 

doruk noktas›na getirilince nöbeti Kürtçü 

kesime b›rakm›flt›r. PKK’nm faaliyetleri 

ile bu vasatta dönemi itibariyle azami 

has›la al›nm›flt›r, Ermeni piyonu oynat›lan 

Kürtçü piyonu ile korumaya 

al›nmal›, Alevi kozu ile yeni mevziler 

zorlanmal› idi. ‹çerisinde bulunulan dönemde 

yap›lan budur. F Tipi Cezaevleri 

münasebeti ile yap›lan eylemlerde bas›ndan 

izlenebildi¤i kadar› ile 5 bin 

THKP/C militan› Cem Evleri istikametinde 

mevzilenmifltir. Marksist Ermeni 

terör örgütleri, Marksist Kürtçü terör örgütleri 

ve nihayet Marksist Alevi inançl› 

örgütler nöbete sokulmak istenmifltir. 

Aç›klamam›z›n bu bölümü üzerinde durmak 

istedi¤imiz husus itibariyle sadece 

bir ara aç›klamad›r. Bizi, flahsen yaralayan 

husus, Türk toplumunu günümüze 

tafl›yan, kültür miras›m›z›n veya Bozk›r 

Medeniyeti’nin kültür temalar›n› temsil 

edenler hep heterodoks inançl› Müslüman 

Türk kesimi olmufltur. Bu kesim; 

Ulu¤ Türkistan’a, Ulu¤ Türkistan’›n 

Arapça bilmeyen göçebe yaflaml› Türk- 

Türkmen’ine Ahmet Yesevi bayra¤› alt›nda 

ve ayn› karakterli Anadolu insan›na 

Yunus Emre, Hac› Hac› Bektafl-i Veli 

bayraklar› alt›nda ‹slam› götürmüfltür. 

Bu ekol fiamil’in bayra¤›nda Kafkasya’da 

Müridizm olarak dinini Çar emperyalizmine 

karfl› korumufl, bu Halk ‹slam›’d›r 

ki, hiç resmi müesseselerine (dini 

kurulufllar›na) müsaade edilip, imkan 

verilmemifl olmas›na ra¤men, Ateist- 

Marksist yönetime ra¤men dinini günümüze 

kadar tafl›yabilmifltir. Ne ac›d›r ki, 

misyonerli¤in bu vasati faaliyetine uygun 

bulmas›na sadece seyirci kal›nm›yor; 

dinler aras› diyalog, din (inanç) turizmi 

ve benzeri gibi adeta ulusal üstü 

yap›lanmalarla destek olunuyor. 

Bilinenlere ilaveten bu amaçla, hadissiz, 

sünnetsiz bir ‹slam anlay›fl›n›n 

savunuculu¤u yap›l›yor. Sözcülük yapmaya 

çal›flt›¤›m husus sünnet müessesesinin 

abart›l› yorumlar ile istismar› veya 

sapt›r›lmas› de¤ildir. fiüphesiz sahih olmayan 

hadisleri esas alarak ‹slam’a din 

Millî Folklor 163

d›fl› inanç ve uygulamalar›n sokulmas›na 

da taraftar olamay›z. Ancak din diflilik 

ad›na mücadele aç›lan “yaflayan din”i 

y›kmak bize göre din y›k›c›l›¤›d›r ve bu 

noktada misyonerlik ile ayn› safha düflmektir. 

Örneklemeler yapal›m. 

‹slam’da dilekler yaln›z ve yaln›z 

Allah’tan yap›l›r. O mutlak oland›r. O’na 

ra¤men baflka bir talepte bulunacak 

merci aramak, hafla O’nün gücüne ortak 

aramak olur ki, bunun ad›n› din flirk olarak 

koymufltur. Bu zihniyetin savunuculu¤unu 

yapmak yapan› dinden ç›kar›r. 

Bu gerçek ile, “flefaat ya resul Allah” dile¤inde 

bulunmak ayn› fley de¤ildir. Veya 

ayn› kefeye konulurken nelerin gözden 

ç›kar›ld›¤›n›n hesab› iyi yap›lmal›d›r. 

Zira, flefaat istenilen Allah’›n peygamberidir. 

Peygamber, Allah nezdinde 

yard›m edecektir. fiüphesiz kifli kendi 

takvas› (amel-i iman›) ile Allah indinde 

de¤er kazanacakt›r. Ancak, peygamber 

kültünü inkar ile O’nun getirdi¤i ve 

O’nun arac›l›¤› ile Allah’›n kullar›na 

gönderdi¤i Kitab’›, o kitab›n geldi¤i günü, 

Miraç’›, inkar› efl anlama gelmez mi? 

Kutsal gecelerde yap›lan, tövbeler, bulunulan 

dualar ayn› bütünün parçalar› de- 

¤il mi? 

Konunun d›fl›na ç›kmay› istemiyoruz. 

Üzerinde durulmak istenilen husus, 

Hz. Muhammed’siz Müslümanl›k ile Hz. 

‹sa’s›z H›ristiyanl›¤›n yeni bir din anlay›fl› 

getirece¤i gözden ›rak tutulmamas› 

gereken noktan›n bu oldu¤udur. Bir H›ristiyan 

La ilahe ‹llallah ‹sa’y› Resulullah 

ve bir Müslüman La ilahe ‹llallah 

Muhammeden Resulullah demektedir. 

Amentü’ye inanan her Müslüman bu selavatlara 

inan›r. Ancak, ‹sevi selavat 

flekline ra¤men Muhammedi selavat 

Y›l: 13 Say›: 53 

fleklinin gelifltirilmifl olmas›n›n hikmeti 

hat›rlanmal›d›r. Bizim üzerinde durmak 

istedi¤imiz husus tamam› ile bu hususda 

de¤ildir. 

Biz, ayet hükmü olmasa da, ayetlere 

ayk›r› olmayan inanç ve uygulamalar›n 

toplumun inanç dünyas›ndan sökülüp 

at›lmas›n›n hangi hallerde ve ne derece 

do¤ru oldu¤u üzerinde duruyor ve 

bunun misyonerlik boyutunu irdeliyoruz. 

fiüphe yok ki, hiçbir hadis Kur’an-› 

Kerim’e ayk›r› olamaz. Hz. Muhammed’in 

yaflam tarz› ise, Kur’an’m hayata 

geçiriliflidir. Bu husus flüphe götürmez. 

Ancak, caminin iç duvar›nda Allah ad› 

yan›nda Muhammed ad›n›n da yer alm›fl 

olmas›na tepki göstermek ve savunma 

yap›l›rken de bu konunda bir ayet yoktur 

demek, anlafl›lmas› zor bir husustur 

ve bu zihniyeti temsil edenlere karfl› 

misyonerlik konusu itibariyle temkinli 

olunmal›d›r. Bize göre hat sanat› genifl 

anlamda Halk ‹slam›’n›n bir tezahürüdür. 

‹slam’›n geliflip kök salmas›nda ona 

bu dini kültürün borcu ve ihtiyac› vard›r. 

Hat sanat›, inanan sanatç›n›n iman›n› 

sanat› ile yans›t›fl›d›r. Ayn› husus dini 

mimari, dini süsleme sanat›, dini musiki 

ve di¤er alanlar itibariyle de geçerlidir. 

Türbeler, orada yatmakta olan zattan 

talepte bulunulacak yerler de¤ildir. 

Nedenini yukar›da aç›klamaya çal›flt›k. 

Çok kere buralar ziyaret edilerek talep 

Allah’tan yap›l›r. Kutsal mekan olarak 

kabul edildikleri için ‹slam’da kutsal 

mekan vard›r-yoktur meselesi ayr› bir 

meseledir. Bu tür yerlerde yatan zatlar, 

“Allah’›n itibarl› kullar›d›r” hususu da 

ayr› bir husustur. Türbeperest olunmas›n› 

savunmuyoruz. Ancak bu zatlar yaflarlarken 

dini normlara göre iyiyi, güze- 

164 Millî Folklor

Y›l: 13 Say›: 53 

li, do¤ruyu, yararl›y› savunup temsil ettiler. 

Bunun için an›lmay›, unutulmamay› 

hak ettiler. Bunlar›n ruhlar›na gönderilmifl 

bir fatiha, bir anlamda baflka bir 

kültürün ürünü olan çiçek koymaktan 

genifl anlamda farkl› de¤ildir. Bunlar 

kültürümüze zamanla girmifl heykel, 

büst, roliyef ve benzeri kadirflinasl›k örneklerinin 

‹slamiyet genel çat›s› alt›nda 

milli kültürümüzün gelifltirdi¤i örneklerdir. 

Bu zatlar çok kere dönemlerinin 

fikir ve sanat adamlar› ve alimleri idi. 

Bunlar›n isimlerinin yaflad›klar› semte 

verilmesi ile günümüz fikir ve sanat 

adamlar›n›n isimlerinin belirli yerlere 

ad olmas› mahiyet itibar› ile farkl› de¤ildir. 

Amaç yararl›n›n unutulmad›¤mm 

topluma ve bilhassa yeni nesillere duyurmakt›r. 

Bu zihniyetin bir ürünüdür 

ki Mevlanalar, Yunus Emreler, Hac› 

Bektafli Veliler resmen de merasimlerle 

an›l›rlar. Bu noktadan hareketle bu tür 

zevat› büyüklüklerine göre tasnif edip 

halk›n gösterdi¤i ilgiye müdahale etmek, 

halk ile kahraman› aras›na girmek 

olur. Bu uygulamada halk› baflka halklardan 

farkl› k›lan kurumlar› ve simgeleri 

y›kmak olur. Zira yap›lanman›n mimar› 

halkt›r. “Bizim olanlar” buna göre 

belirlenir. 

Bu tür tahribat günümüzde sadece 

planl› d›fl yönelmelerden de¤il ayn› zamanda 

Resmi ‹slam’dan, Resmi ‹slam’a 

karfl› olanlardan ve bazen de ‹slami e¤itim 

verme durumundaki kurulufllar›n 

bir k›sm›ndan gelmektedir. 

Birkaç yeni örnekle konuyu toplamak 

istiyoruz; bir grup ayd›n, “insan tamamen 

ç›plak da namaz k›labilir. Allah 

giysilere de¤il kalbe bakar” demektedir. 

fiüphesiz Allah için kapal› olan hiçbir 

fley yoktur. Ancak, dini giyim kültürü veya 

ibadet an›ndaki giyim kuflam, toplu 

ibadette göz önünde tutulacak k›l›k k›yafet 

diye bilinen, halk›n de¤er ölçüsü 

olarak gelifltirdi¤i kültürel unsurlar vard›r 

ve bunlar farkl› dinlere mensup halklarda 

farkl›l›k gösterir. Bu farkl›l›¤› y›kmak, 

korunma duvarlar›n› ortadan kald›rmak 

demektir. Milli ve dini de¤erleri 

itibariyle korunmaya ihtiyac› olmayan 

halklar›n ya korunacak bir bir fleyleri 

kalmam›flt›r, yahut da üst korunma kurumlar›n› 

öylesine gelifltirmifllerdir ki, 

çok rahat korunurlar. Kaybedecek bir 

fleyleri kalmam›fl halk de¤er ölçüleri dejenere 

olmufl halk, ‹slam toplumu karfl›s›nda 

sosyal yenilgiye düflmemek için, 

‹slam halk›n korunma duvarlar›n› engel 

olmaktan ç›karmak isteyebilir. Nitekim, 

“Eline alm›fl bir de Budist tesbih” 

tabiri yola ç›k›fl amac› ayn› olmasa da 

halk›n tesbih etraf›nda oluflturdu¤u masumane 

kültü y›kmak suretiyle bizi ayn› 

noktaya getirir. Kaç kere ilahi okunmas›na 

da ayn› zihniyetten yola ç›k›larak 

savafl aç›l›r. Dinde musiki vard›r - yoktur 

tart›flmas› bir yana “Kur’an okumak 

var iken neden ilahi?” denilmektedir. Bu 

zihniyet dinin bir ifltiyak, coflku olay› oldu¤unu 

bilmemekten kaynaklan›yor olamaz. 

Bize göre bu yaklafl›m da halk ile 

dinini ay›rmaya matuftur. O halk, bildi- 

¤i dil ile Allah ve onun buyru¤unu anmaktad›r. 

Semahlar›n da izah› bu de¤il 

midir? 

Özetlemek gerekir ise, ‹slam’› Türkistan’a 

götüren Ahmet Yesevi zaman›n›n 

iyi bir sosyal bilimcisi idi. Toplumunu 

inceledi, dini inceledi, hikmetleri ile 

misyonunu tafl›d›. Ayn› hizmeti Yunus 

Emre ilahileri ile Türkiye’de yapt›. Gü- 

Millî Folklor 165

nümüzde H›ristiyan misyonerleri Türkistan’› 

ve Türkiye’yi iyi inceleyebilmifl 

sosyologlard›rlar. Bunun için baflar›l› 

oluyorlar. Sosyal yap›m›z› bilemedi¤imiz 

için baflar›s›z›z. Halk bilimi ihmal edilerek 

sosyal yap› ö¤renilmifl olunamaz. 

Türklü¤ün mistik-folklorik arka 

plan›, bir noktada O’nün milli bekas› ile 

do¤rudan ilintilidir. Özellikle, Anadolu’da 

kurulan ve kurtar›lan yurdun korunmas› 

itibariyle Türk ‹slam› kavram› 

önem arz etmektedir. Türk ‹slam› tabiri 

ile, ‹slam›; Türk, Fars, Arap diye ay›rma 

amac›n› gütmüyoruz. Ama, ‹slam gövde, 

farkl› kökler üzerinde büyüyüp var olmufltur. 

Bu gövdelerin beslendikleri kökler 

farkl› olsalar da, ‹slam a¤ac›na hayat 

vermifllerdir. Vahhabili¤in bir anlamda 

Anadolu ‹slam Türkünü tehdit edifli buradan 

kaynaklanmaktad›r ve bu tehdidin 

Amerika’daki Moon Tarikat›’nm içerik 

itibariyle ortakl›klar› vard›r. 

Türklük, Müslümanl›¤a baz› müesseseler 

kazand›rm›flt›r ki, Anadolu’nun 

yurt olarak tutulmas›nda, düflmandan 

kurtar›lmas›nda ve nihayet cumhuriyetin 

kurulmas›nda bu milli-mitolojik de- 

¤er ve kurumlar›n rolü olmufltur. Bunlardan 

birsi “veli kültürü” dür. Veli kültü 

Türkler Müslüman olmadan evvel de 

“kam kültü” olarak vard›. Bunun k›saca 

izah›, “Sade insan›n yan› s›ra Tanr›-Allah 

baz› kullar›na Kut verir”dir. Kutlu 

kifli çevresine ›fl›k tutar, bulundu¤u toplumu 

felaketlerden korur, bu arada düflmandan 

da korur. Kutlu kifli yurdu düflmanlardan 

koruyanlarla birlikte düflmanla 

savafl›r ve nihayet o bu dünyadan 

göçünce, gerçek anlamda ölmemifltir.Yurdun 

korunmas› gerekince cephedeki 

koruyucular›n yan›nda yine yerini 

Y›l: 13 Say›: 53 

al›r. Kurtulufl Savafl›m›zda, K›br›s’›n 

kurtuluflunda varl›¤›na inan›lan “Yeflil 

Sar›kl›lar” bunlard›r. 

Milli bekaya yönelik bu tehdit yani 

Türkçü ‹slam anlay›fl ve yans›t›fla yönelik 

bu araz, sade dindar kesimden gelmemektedir. 

‹fadeye göre sadece Ankara’da 

faaliyet gösteren kilise say›s› 140’› 

bulmufltur. 21. yüzy›la giren Türkiye’de 

insanlar din seçiminde elbet de hür olmal›d›r. 

Ancak misyonerli¤in incelendi¤i 

zeminde Türk toplumuna yönelik faaliyet 

gösteren kiliselerin tebli¤lerini yaparlarken, 

sadece Hz. ‹sa buyru¤undan 

yola ç›kmad›klar› da bilinmelidir. H›ristiyanl›k 

Anadolu’da dünyan›n tescil etmek 

zorunda b›rak›ld›¤› yeni de¤er ölçülerinin 

kapsam›nda H›ristiyanl›¤›n mistik 

folkloru ile birlikte gelmektedir. 

“Rum Ortodoks ve Ermeni Gregoryen 

Patrikhaneleri kiliselerinde törenler düzenlendi. 

Ortodoks Rumlar vaftizi temsilen 

‹stanbul’un çeflitli yerlerinde denize 

haç att›lar. Haç› ç›karanlar kilise taraf›ndan 

çeflitli hediyelerle ödüllendirildi.” 

türünden örnekler, ‹ncil emri olmay›p, 

mistik H›ristiyan folklorudurlar. K›saca, 

kültürler savafl›rlarken sadece üst kültür 

kurumlar› ile de¤il, halk kültürü ile 

de savaflmaktad›rlar. Bu husus savafl›n 

kural›d›r. Savafl› gerçekte yapan halkt›r. 

Savafl halk için yap›l›r. Halkla ve onun 

kültür de¤erleri ile bilinçsiz savaflmak, 

milli donan›m› düflman›n emeline hizmet 

ettirmek demektir. Ulu Atatürk 

Halkç›l›k ilkesi ile sadece halk onay›n› 

seçim oyu olarak almay› anlam›yordu. 

Halk›, onun kültürü ile birlikte tan›y›p, 

milli kültürü halk›n kültüründen yola ç›karak 

infla etmeyi anl›yordu. Dine sokulmufl 

ve dini istismar için kullan›lan din 

166 Millî Folklor

Y›l: 13 Say›: 53 

d›fl› hususlarla mücadele etmek ile, halk›n 

mistik folklorunu yok saymak ayn› 

fley olurlar m›? Atatürk Nevruz/Yeni gün 

kutlamalar›na neden ifltirak ediyordu? 

Yunan tregadyalar›, Yunan mitolojisinin 

ürünleri iken ve bunlara Anadolu’da 

yaflama flans› arkeolojiden, felsefeden 

tiyatroya kadar, mevsimlik ve yöresel 

flenliklerde f›rsat verilirken, di¤er taraftan, 

Anadolu Türk mistik folkloruna 

savafl aç›labilirken mesele genifl kapsaml› 

ele al›nabilmelidir. Ça¤dafl misyonerli¤in 

bize göre yeni flekillenme alan› 

ve flekillenmifl biçimi biraz da burada 

aran›lmal›d›r. 

Çok ilginçtir. Günümüz Türk ayd›n›, 

halk› ile temas›n›, onu anlamaya gereksinimini, 

Ona mal satabilmek veya 

devletin bir k›fl›ma Jakoben kararlar›n› 

ona dikte ettirebilmek için yap›yor. Temas 

kurulamam›fl halk tan›nmam›fl 

halkt›r. Tan›nmayan halk, ihtiyac› bilinmeyen, 

gereksinimleri tespit edilememifl 

olan halkt›r. Halk›n inanc›na yönelik 

olarak yap›lan yay›nlar, yap›lmas› istenilenler 

olmay›nca, yap›lmas› gerekli 

olanlar yap›lamadan kal›rlar. 

Türkçe’nin en eski kelimeleri uzak 

köylerdedir de, en eski halk inançlar› 

baflka bir yerde midirler? Halk inançlar›ndaki 

Türkçe kelime hazinemizin tespiti 

örneklemeler yap›lamadan, nas›l 

tam tespitleri yap›lm›fl olabilir? Gecekonduyu, 

dolmuflu kültürümüze kazand›ran 

halk etimolojisi, halk mitolojisi 

alan›nda neden katk›da bulunamas›n? 

Halk kültürümüzün unutturulamad›¤›, 

yok edilemedi¤i, dejenerasyona u¤rat›lamad›¤› 

her yer bizimdir, vatamm›zd›r. 

Halk kültürü elden ç›km›fl ise, siyasi s›n›rlar 

göstermeliktir. Kimlik elden ç›k- 

m›flt›r. Dini duygular yok olunca, insanlar›n 

bu duygular› ifade etmek için kulland›klar› 

kelimelerin de yitirilecekleri 

gibi, halk inançlar› da kaderlerine terk 

edilirler ise, yüzlerce öz Türkçe kelime 

tarihe kar›fl›r. Halk inançlar›n› anlayamamak 

m› dar görüfllülüktür, yoksa dini 

anlayamadan, sade halk sergiledi¤i samimi 

inançlarla dar görüfllülük mü yapm›fl 

olmaktad›r. 

Türk ayd›m halk›m; kültürü, psikolojisi 

ve de¤er ölçüleri ile tan›yamam›fl 

halk›n; farkl› co¤rafi kesimlerinde yaflayan 

ve sosyal farkl›l›klar yans›tan k›s›mlar›n› 

ise, do¤al olarak yerel özellikleri 

ile fark edememifliz. Türk ayd›n›; 

halk›, yayg›n iletiflim vas›talar›n›n 

olumsuz yönlendirmeleri ile dejenere 

edilirken, sosyo-kültürel mevzii farkl›l›klar 

sonucu oluflan yöresel kültürlerin 

ideolojik örgütlerce istismar edilmesine 

de adeta seyirci kalmaktad›r. Halk 

inançlar›, mahalli renklerin en güzel 

yans›t›ld›klar› sosyal harmoniler iken, 

istismar edilerek sorun oluflturmufllard›r. 

Halk inançlar› ile metodik ilgilenmek, 

toplumun dini sorunlar›n› sosyolojik 

aç›dan ele almakt›r. Halk inançlar› 

denilince basit münferit olaylar› de¤il, 

dini içerikli ayr› kategoriden olaylar bütününü, 

mistik folkloru kastediyoruz. 

Özetle söylenebilir ki, halk bilimi ve 

onun bir parças› olan halk inançlar›, s›n›rlar›m›z 

dahili itibariyle milli harçt›rlar. 

Onlarla bat›l itikatlar› bir tutmamak 

gerekir. Onlar, Türk Dünyas› geneli itibariyle 

Türklü¤ün kültür köprülerinden 

birisidir. Ayn› zamanda onlar, kültürel 

emperyalist bask› karfl›s›nda milli kültürümüzün 

korunma kalkanlar›d›r. 

Millî Folklor 167

TÜRKLER ALMANYA’NIN SOSYAL VE KÜLTÜREL 

YAPISININ B‹R GÜVENCES‹ M‹ ? 

Are the Turks Guaranteeing the Social and Cultural 

Structure of Germany? 

Sind die Türken eine Garantie in der sozio-kulturellen 

Stuktur des deutschen Staates ? 

Bilindi¤i üzere 31 Ekim 1961 tarihinde 

Alman ve Türk Hükümet yetkilileri 

“Türk ‹flgücü Anlaflmas›’ n›” imzalad›lar 

ve ayn› y›l Türk iflçilerden 

oluflan insanlar Almanya’ya göç etti. 

Bu insanlar öncelikli olarak Fabrikalara 

yak›n (Heim) denilen ‹flçi Konukevlerinde 

bar›nd›lar. Amaçlar› ekonomik 

birikim yapt›ktan sonra ülkelerine 

geri dönmekti. Ancak Almanya’ya 

giden ilk kuflak zamanla efllerini ve çocuklar›n› 

bu ülkeye getirdiler. 1973 y›l›nda 

say›lar› 900.000’ e ulaflt›. 

Sedat fiAH‹N* 

ÖZET 

Bugün, Almanya’da say›lar› 2.5 milyona varan Türk vatandafllar› Almanya’n›n gelece¤i için çok büyük 

rol oynamaktad›r. Çünkü Almanya’n›n nüfusu h›zla düflmekte buna karfl› Türklerin nüfusu h›zla artmaktad›r. 

Dolay›s›yla bu h›zla artan nüfus Almanya’n›n sosyal ve kültürel yap›s›n›n devam›n› oluflmaktad›r. Baflka 

bir deyiflle yafll› Alman nüfusunu genç nüfus finanse edememektedir. Türkler bunun için bir güvence oluflturmaktad›r. 


Almanya’daki Türkler, Sosyal Hayat, Nüfus 

ABSTRAKT 

Heute lebt in Deutschland ungefähr 2,5 millionen Türken. Die Zahl der Türken spielt für den deutschen 

Staat eine wichtige Rolle, weil die soziale Struktur in Deutschland sich schnell verändert. Diese Veränderung 

ist nicht positiv gemeint. Die Zahl der deutschen Bevölkerung wird sich in Zukunft vermindern. Deswegen 

bildet die türkische Bevölkerung in Deutschland die potentielle Möglichkeit, das soziale Leben in Deutschland 

neu zu orientieren. 

Schlüssel Wörter 

Die Türken in Deutschland, Soziales Leben, Bevölkerung 

* H.Ü. Edeb. Fak. Alman Dili ve Edebiyat› Bölümü Araflt›rma Görevlisi 

Bu rakamlar bize, Türk insan›n›n 

Ülkelerine geri dönmeyecekleri fikrini 

o zamandan beri göstermektedir. Alman 

Hükümetleri bu gerçe¤i anlad›ktan 

sonra 1974 y›l›nda Türkiye’ den iflçi 

al›m›n› durdurdu (Anwerbe-Stop). 

Almanya 1974’den sonra iflçi al›m›n› 

Avrupa Toplulu¤u ülkelerinden sa¤lamaya 

bafllad›ysa da Türk insan›n›n bu 

ülkeye geliflini önleyemedi. 1980 y›l›ndan 

itibaren Almanya Türk ailelerine 

ve Türk çocuklar›na mesleki e¤itim 

vermeyi amaçlad› ve bunda da büyük 

168 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

oranda baflar›l› oldu (Almanya’daki 

Türklerin ekonomik durumunu Türk 

Kültürü Dergisi, Say› 461, Eylül 2001 

say›s›nda genifl bir biçimde yer verdik). 

1984 y›l›nda Almanya Türklerin 

say›s›n› azaltmak amac›yla kesin dönüfl 

yasas›n› onaylad› ve yaklafl›k 

150.000 aile Türkiye’ ye kesin dönüfl 

yapm›flt›r. Bu aileler kesin dönüfl için 

ekonomik anlamda teflvik edilmifltir. 

Bugün Almanya’da yaklafl›k 2,5 

milyon Türk yaflamaktad›r. Kesin rakamlar 

Alman ‹statistik Enstitüsü taraf›ndan 

da bilinmemektedir. Çünkü 

bu ülkeye siyasi amaçl› giden ve orada 

ilticac› olarak yaflayan insanlar›n say›s› 

belli de¤ildir. Biz, buna benzer insanlar› 

araflt›rma kapsam›nda tutmuyoruz. 

2000 y›l› itibar›yla 7.4 Milyon 

yabanc›dan yaklafl›k %50 si Almanya’da 

10 y›ldan beri yaflamaktad›r. 

Bunlar›n aras›nda ki en yüksek oran› 

Türkler oluflturmaktad›r. Her yabanc›dan 

beflte biri Almanya’da do¤mufltur. 

Alman olmayan yaklafl›k 300.000 

iflveren say›s›n›n yaklafl›k 60.000 

Türktür. Dolay›yla yabanc›lar aras›nda 

en fazla Türk iflverenler Alman 

Devletine vergi ödemektedir. 

Almanlar, Almanya’ da yaflayan 

Türk Aile yap›s›n› üçe ay›rm›flt›r. 

1.Muhafazakar aile (konserative 

Familie) 

2.Uyum sa¤lam›fl aile (entegrierte 

Familie) 

3.‹ki kültüre uyum sa¤lam›fl aile 

(multikulturelle Familie) 

Biz böyle bir ayr›ma biz karfl› ç›k›yoruz. 

Almanya’da yaflayan Türklerin 

istinas›z hepsi çocuklar›n›n Alman 

okullar›nda e¤itim almalar›na olanak 

tan›makta ve onlar› mesleki e¤itime 

tabi tutmaktad›r. Dolay›s›yla böyle 

keskin bir ay›r›m›n yap›lmas› sanayileflmifl 

bir toplum için do¤ru de¤ildir. 

Federal Almanya Aile Bakanl›- 

¤›’n›n yapt›¤› araflt›rmada üç çocuklu 

bir Alman ailesinin çocuklar› 18 yafl›na 

gelene kadar onlar için yapm›fl oldu¤u 

harcamalar 900.000 Mark olarak 

tespit etmifltir. Ayr›ca Alman Devletinden 

“Çocuk Paras›” alt›nda 700.000 

Mark her y›l kasas›ndan ç›kmaktad›r. 

Her nedense bu 700.000 Mark›n içinde 

Türk çocuklar›na ödenen paralar da 

dahil olmas›na ra¤men Türk ailelerin 

çocuklar›na 18 yafl›na gelene kadar 

yapm›fl oldu¤u harcamalar dahil edilmemifltir. 

Çocuk yok. Modern toplumlar›n 

ço¤unda oldu¤u gibi Almanya’ da 

ölümler ile do¤umlar aras›ndaki makas 

aç›yor. 1964 y›l›nda Almanya’da 

1.36 milyon çocuk dünyaya gelirken, 

1999’ da do¤an çocuk say›s› art›k yaln›zca 

771.000 idi. Ölümler ise 846.000 

gibi bir say›yla do¤umlar›n üzerindeydi. 

Fakat alman nüfusu azalmakla 

kalm›yor, giderekte yafllan›yor (Deutschland 

Dergisi, A¤ustos/Eylül, Say› 

4/2001, Sayfa 21). Dolay›s›yla Almanya’n›n 

son y›llarda 150.000 Türk insan›n› 

Alman vatandafl› yapmas› rastlant› 

de¤il. Hele hele bu ba¤lamda, 

e¤er bir Türk ailesi 8 y›l kesintisiz Almanya’da 

ikamet etmifl ise, bu ailelerin 

çocuklar› koflulsuz Alman vatandafl› 

olabilmektedir. 

Millî Folklor 169

Bielefeldli nüfus uzman› Herwig 

Birg, Almanya’daki sosyal güvenlik 

sistemlerinin çöküflünü engellemek 

için neler yap›lmas› gerekti¤ini tasarlad›. 

Ya do¤uracak yafltaki kad›nlar 

önümüzdeki on yirmi y›lda ortalama 

1.3 de¤il, 3.8 çocuk dünyaya getirecekti 

ya da önümüzdeki 50 y›l içinde Almanya’ya 

yaklafl›k 188 milyon genç yabanc› 

göç edecekti. (Deutschland Dergisi, 

A¤ustos/Eylül, Say› 4/2001, Sayfa 

21). 

Yaklafl›k 30 y›l içerisinde yafll›lar›n 

oran› herhalde gençlerin say›s›ndan 

iki misli fazla olacakt›r. Almanlar›n 

yafllanmas›na göç bir çare olarak 

görülebilir. Çünkü gelen göçmenler genelde 

toplam nüfusun yafl ortalamas›ndan 

daha genç oluyorlar. Bunun ifl 

piyasas›na ve sosyal güvenlik sistemlerine 

de etkisi pozitif bir etkisi vard›r. 

(Deutschland Dergisi, Aral›k/Ocak, 

Say› 6/2000, Sayfa 44). 

Asl›nda Almanlar›n, bu aç›dan 

bak›ld›¤›nda, aç›kca söylemek istemedi¤i 

bir alternatifleri daha var, bu alternatif 

son zamanlarda sürekli gündeme 

gelmektedir. Türk ailelerinin çocuklar› 

gelecekte Almanya’n›n sosyal 

ve kültürel yap›s›n›n devam›n› sa¤layacak 

bir alternatif olarak görmektedir. 

Ancak bunun gerçekleflmesi için 

önlerinde bir engel vard›r. CDU eski 

Parlemento Baflkan› Rita Süssmuth 

bir röportaj›nda bir soruyu flöyle cevapland›rmaktad›r. 

“Bu noktada, belirli 

etnik gruplar›n bir yerleflim biriminde 

yaln›z bafllar›na yaflamamalar› 

büyük rol oynar. Kimi okullarda s›n›f- 

Y›l: 14 Say›: 53 

lar›n %70 ve hatta %90 Türk çocuklar›ndan 

olufluyor- bu tür oranlar bütünleflmeye 

iyi gelmeyen kar›fl›mlard›r.” 

Türkler sosyal ve kültürel yap›lar›yla 

kendi kimliklerini devam ettirmifl bulunmaktad›r. 

Görüldü¤ü üzere bir Alman 

Parlamenter Türklerin ya da bir 

grubun bir arada yaflamas›ndan Almanya’daki 

bütünlü¤ü bozaca¤›n› düflünerek 

rahats›zl›¤›n› dile getirmektedir. 

Ayn› parlamenter ileride görece¤imiz 

gibi Göçmen Komisyonu’nun bafl›na 

getirilmifltir. Dolay›s›yla Almanya’ 

da yaflayan Türklerin sosyo-kültürel 

yap›lar›nda bir de¤ifliklik yapabilmeleri 

söz konusu de¤ildir. Türk as›ll› Alman 

kavram› Alman nüfus uzmanlar› 

için sosyal güvenlik çöküflün alternatifi 

olarak gündeme getirilmifl ve bu konuda 

bir çok proje haz›rlanm›flt›r. 

2001 Mart ay›nda Hessen Eyaleti yerel 

seçimlerinde CDU (Hiristiyan Demokratlar) 

böyle bir modeli resmi olmasa 

da uygulad›lar. Yine flu s›ralar 

Almanya’n›n baflkenti Berlin’de Türk 

vatandafllar› bir çok parti taraf›nda il 

meclisine aday gösterildi. Almanlar›n 

bunu yapmadaki amaçlar›, yukar›da 

sözünü etti¤imiz Türk as›ll› Alman 

modelinin uygulamada ne gibi problemler 

olabilece¤ini gözlemleyecek olmalar›d›r. 

Dolay›s›yla flu soru sorulmal›d›r. 

Almanya neden Almanya’da yaflayan 

Türk vatandafllar›n› Alman vatandafl› 

yapmamakta ve sadece Almanya’ da 

kesintisiz ikamet etmifl olan insanlar›n 

çocuklar›n› Alman vatandafl› yapmaktad›r? 

Bu projeye neden 21, 22 ve- 

170 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

ya daha yukar›daki yafllardaki Türkler 

dahil de¤ildir. Bu sorumuz karfl›l›- 

¤›n› Almanya son Göçmen Tasar›s› ile 

birlikte verdi. Almanya’ da 23.000 

Türk ö¤renci Yüksek Okullarda ö¤renim 

görmekte. Bu yeni yasan›n onaylanmas› 

durumunda bu insanlar okullar›n› 

bitirdikten sonra Almanya’da 

oturma izni alabilecekler. E¤er sosyal 

güvenli¤in devam› için bu say›larda 

yetmez ise ‹lk-orta-lise düzeyinde e¤itim 

alan 150.000’ ne yak›n Türk ö¤renci 

Alman vatandafll›¤›na geçebilecek. 

Böylece Almanya sosyal güvenlik 

sorununu büyük oranda çözülmüfl olacakt›r. 

Bu yasayla birlikte Türkler Almanya’da 

daha genifl haklara sahip 

olacaklard›r. 

12 A¤ustos 2000 tarihinde Almanya 

‹çiflleri Bakanl›¤› Göçmen Komisyonu 

kurdu. Bu komisyon partiler üssü 

bir komisyondur. Bu göçmen komisyonun 

amac› her ne kadar direk olarak 

ifade edilmese de kalifiyeli yabanc›lar› 

Almanya’ getirte bilmeyi amaçlamaktad›r. 

Bu komisyon 21 kiflilik uzmanlardan 

oluflmaktad›r ve bu ülkede yaflayan 

Türklerin vatandafll›k sorunu 

öncelikli olarak ele al›nm›flt›r. Çünkü, 

gerçekten de Alman Devletine gelirinden 

vergi veren, her Alman vatandafl› 

gibi yükümlülüklerini yerine getiren 

insanlar›n Alman gibi muamele görmesi 

kaç›n›lmazd›r. 

Bilindi¤i üzere Milli E¤itim Bakanl›¤› 

her y›l Türkiye’ den Almanya’ya 

ö¤retmen göndermektedir. ‹flte 

bu ö¤retmenler Almanya’daki Türk 

varl›¤›n›n ve sosyal ve kültürel alanda 

kimliklerini korumak için en önemli 

rolü oynamaktad›rlar. Ancak gelecek 

y›llarda Almanya Üniversitelerinde 

kurdu¤u Türkoloji Bölümlerinden mezun 

olacak kendi insanlar›n› bu Türk 

ö¤retmenlerin yerine geçirebilecektir. 

Yukar›da yazd›klar›m›z›n gerçekleflmesi 

için Almanya Türk aile yap›s›n› 

ve bu yap›n›n özelliklerini yo¤un bir 

flekilde araflt›rmaya bafllam›flt›r. 31. 

Ekim 2001 tarihi itibar›yla Almanya’ 

ya göçün 40. y›l› geride b›rak›lm›flt›r. 

2.5 milyon insan 40 y›l zarf›nda ülkelerine 

geri dönmemiflse Almanya’n›n 

bu insanlara en az kendi insan› kadar 

ciddi e¤ilmelidir. Çünkü Almanya’da 

çekirdek Türk Aile Yap›s› 40 y›l önce 

nas›lsa bugünde içeri¤i korumaktad›r. 

Bu insanlar›n Almanya uyum sa¤lad› 

kesindir. Almanya’n›n bu insanlar› siyasi 

aç›dan ziyade sosyal ve kültürel 

anlamda desteklemeli yeni projeler gelifltirilmelidir. 

Dolay›s›yla Türk insan›n 

Almanya’ ya bu anlamda sosyal ve 

kültürel yap›lar›yla katacaklar› çok 

fley oldu¤u gibi azalan Alman nüfusunun 

da gelecek için güvencesini oluflturmaktad›r. 

Kaynak: 

Deutschland Dergisi, A¤ustos/Eylül, 

Say› 4/2001, Sayfa 21. 

(Deutschland Dergisi, Aral›k/Ocak, 

Say› 6/2000, Sayfa 44). 

Millî Folklor 171

ÇEV‹R‹LER... ÇEV‹R‹LER...ÇEV‹R‹LER 

Mite yönelik düflüncelerden birincisi, 

mite karfl› bak›fl aç›s›n›n, do¤runun 

tafl›y›c›s› olarak edebî/tarihî gerçe¤i veya 

mecazî/sembolik do¤rular› tafl›mas›na 

yöneliktir. Birçok insan toplulu¤u, geleneksel 

hikaye anlatma biçimini, en az 

iki kategoriye ay›r›r: Birincisi, gerçek 

olan ve günlük hayatta tekrarland›¤›na 

inan›lan hikayeleri içerir (mitler, efsaneler). 

‹kincisi, kurgusal hikayelerdir 

(halk hikayeleri). Fakat bu oldukça durgun 

ve belirli bir tan›md›r. fiimdiye kadar 

mitlerin bir noktada do¤ru olabilece- 

¤ine inan›ld›¤› gibi, daha sonra bu düflünce 

böyle olmam›flt›r. Do¤ru oldu¤una 

art›k inan›lmayan bir mit, sona erer mi? 

Mitin ciddi bir tan›m›n› yapmak için 

inanmak gerekli bir kriter midir? Mecazî 

veya sembolik olsa bile, gerçe¤in iki 

türlü modeli var m›d›r? Mitleri, düzenli 

dinlerin parças› oldu¤u fleklinde geniflletmek 

genellikle do¤ru görülmez. Baz› 

yerli gruplar›n inand›¤› ya da bir flekilde 

do¤ru oldu¤unu sand›klar› bir mite, bir 

analizci inanmaz. Biz analizciler, böyle 

ak›l yürütmelerle din veya bilime sahip 

olurken, di¤er milletlerin mitleri oluflmufltur. 

Buradaki yanl›fl, biz analizcilerin 

de do¤rulu¤una inan›p inanmad›¤›m›z 

mitlerimizin olmas›d›r. Mitlerin do¤ruluk 

de¤eri hakk›ndaki tart›flmal› soru, 

M‹T‹N GERÇEKL‹⁄‹* 

The truth of Myth 

Vérité du Mythe 

Raffaele PETTAZZONI 

Çev: M. Mete TAfiLIOVA* 

Roma Üniversitesi’nde Dinler Tarihi 

profesörü olan Raffaele Pettazzoni 

(1883-1959) taraf›ndan ele al›nm›flt›r. 

Din Tarihi ya da Mukayeseli Din alan›ndaki 

bilim adamlar›, kendilerini, Judeo- 

Christian gelene¤i ya da büyük dünya 

dinleri olan ‹slâm ve Budizm’le s›n›rlamazlar. 

Onlar, daha çok, dinî davran›fllar 

ve yayg›n inan›fllar ile ilgilenirler. 

Profesör Pettazzoni, Afrika, Asya ve 

özellikle Kuzey Amerika yerlileri aras›nda 

birçok insandan toplad›¤› bilgiyi ele 

al›r. Pettazzoni, mit konulu baflka bir çal›flmas› 

olan “Myths of Beginings and 

Creation-Myths” (Leiden 1954, s. 24-36) 

isimli makalesinde, dinler tarihi üzerinde 

durur. Mitlerin do¤ruluk de¤eri hakk›nda 

ayr›ca flu yaz›lara bak›labilir; Giuseppe 

Cocchiara, “Il Mito Come Storia 

Vera”, Revista d’etnografia 4 (1950), 76- 

86; Stephen J. Reno, “Myth in Profile”, 

Temenos 9 (1973), 38-54 1 . 

Mit, kelimenin genel kabul gören 

flekliyle, hayali dünyaya aittir ki, o hem 

ondan ayr› hem de dünya gerçe¤inin 

karfl›s›ndad›r. Mitteki Tanr›lar›n özellikleri, 

bizim için, inanamayaca¤›m›z bir 

yap›da olup, efsanevîdir. Mit tart›flmalar›, 

antik putperestlik döneminde, Theagenes 

ve Xenophanes gibi M. Ö. 6. yüzy›lda 

yaflam›fl ve halihaz›rda ideal Tanr› 

* Bu çeviri; Raffaele Pettazzoni’nin “The Truth of Myth” bafll›kl›, Sacred Narrative –Readings in the Theory 

of Myth– (Ed. Alan Dundes), University of California Press, Berkeley-Los Angeles-London, 1984, s. 98-109, 

makalesinden yap›lm›flt›r. 

** H. Ü. Edebiyat Fak. TDE. Türk Halkbilimi Anabilim Dal› Arafl. Gör. 

172 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

ile Homeric Tanr›lar›n z›tl›¤›n›n anthropomorphismini 

kuran ilk Yunanl› düflünürlere 

kadar gitmektedir. Fakat mit, 

Homer’den daha eskidir ve Tanr›lara 

inan›lan bir dünyaya aittir. Mitteki bu 

inanç, Homer’de göz ard› edilen mitlerin 

bu dinî gerçekli¤i, ilkel mitolojilerde tam 

tersine oldukça canl›d›r ve yerliler taraf›ndan 

sa¤lanan birçok sarih belgelerin 

tan›kl›¤›nda mitler taraf›ndan ispat edilmifltir. 

Caddo dilinin Kuzey Amerika’daki 

bir kabilesi olan Pawnee’ler, “yanl›fl hikayeler”den 

“do¤ru hikayeleri” ay›r›rlar 

ve dünyan›n bafllang›c›yla ilgili olan ilk 

parçalar› “do¤ru” hikayelerin içinde kabul 

ederler. Burada bulunan kutsal varl›k 

olan aktörler; do¤aüstü, cennetlik ya 

da cehennemliktir. Sonra, mütevaz› bir 

do¤um ile insanlar›n kurtar›c›s› olan, 

onlar› açl›k ve felaketlere maruz b›rakan 

canavardan kurtaran, soylu ve faydal› 

ifller yapan ulusal kahraman›n mucizevi 

seyahatleriyle ilgili olan anlat›mlar gelir. 

Bunu takiben, sihirbazl›k-hekimlik 

dünyas›yla ilgili ve insanüstü güçlere sahip 

büyücülü¤ü anlatan hikayeler ile flaman 

yaratmalar›n›n nas›l yap›land›¤›n› 

aç›klayan anlat›lar gelir. “Yanl›fl” hikayeler, 

bozk›r kurdu (Dorsey 1906) Coyote’nin 

istismar› ve ö¤retici seyahatlerden 

farkl› olanlard›r. Böylece, “do¤ru” hikayelerde 

kutsal ve do¤aüstü konularla ilgilenirken, 

di¤er yandan “yanl›fl” olanlarda 

din d›fl› konular ele al›n›r. Baz› Kuzey 

Amerikan mitolojilerinde Coyote, elle 

çekilen k›zaktaki uzmanl›¤› ve hilekârl›¤›yla 

son derece popülerdir (Linderman 

1931). 

Bu meyanda, çok anlaml› olan, 

Pawnee ve Caddo’ya benzer flekilde anlat›lan 

Wichita’dan bir hikaye vard›r. Bu, 

çok iyi bilinen hikayeler Coyote ve rakibi 

aras›ndaki çekiflmeleri anlat›r (Dorsey 

1904). Bu çekiflmeler/yar›flmalar, geceleyin 

ateflin yan›nda oturarak, karfl›l›kl› 

hikayeler anlatmak suretiyle olur. 

Belirli bir noktada, Coyote’nin rakibi 

yorgunluk belirtileri göstermeye bafllar 

ve bildikleri s›n›rs›zm›fl gibi tereddüt etmeksizin 

ya da ara vermeksizin devam 

ederken, Coyote’nin anlatt›klar›na karfl› 

yeni hikayeler bulmakta zamanla yavafllar. 

Sonunda yenildi¤i için kendi kendine 

dövünür ve ölür. Coyote kazan›r çünkü, 

Coyote’nin hikayeleri “yanl›fl/uydurulmufl” 

yap›dad›r ve ço¤u belirsizdir. 

Söylenen, ad› geçen rakiplerinin ço¤u 

“do¤ru” olan olaylar› anlatanlard›r ve 

bunlar fazlad›r. Burada görünen Coyote’nin 

hikayeleri, al›fl›ld›¤› üzere, sözünde 

durmamak, kad›nlara tecavüz etmek 

gibi konular› içerir. Muhtemelen hayali 

seyahatlerinin hikayeleri olarak da görülebilir. 

Gerçek olan biçimleri istedi¤imiz 

kadar geniflletmek kolay olacakt›r. 

Wichita’lar›n bizzat kendilerinde, dünyan›n 

bafllang›ç tarihi ve bafllang›ç ile 

birlikte yeterli bulunan “eski” hikayeler, 

“yeni” olanlardan, ça¤›m›z›n davran›fl 

fleklini gösteren ve onlar için “do¤ru hikayeler” 

olarak adland›r›lan ilk biçimlerdir 

2 . Benzer bir flekilde, Oglala Dakota 

Kuzey Amerika’da Bat› Sioux ailesinin 

bir kabilesini, “kabile hikayeleri” 

olarak ay›r›r. Bu hikayeler, gerçekten 

vuku bulan tarihi olaylar, “do¤ru ve e¤lenceli 

hikayeler” olarak düflünülen ve 

gerçek de¤eri olmayan saf bulufllar, ‹ktomi’nin 

bütün seyahatlerinde oldu¤u gibi 

Coyote’ye benzeyen bir biçimidir 3 (Beckwith 

1930). Benzer bir flekilde Iroquois 

olan Cherokee, kutsal mitler (dünyan›n 

bafllang›c›, cennetlik bedenlerin yarat›lmas›, 

ölümün kayna¤›) ve din d›fl› hikayeler 

aras›ndaki ayr›l›klar› komiklik, 

hayvanlar›n anatomik ve fizyolojik özellikleri 

ile aç›klar (Mooney 1900). 

Ayr›ca, Avustralya’da, kuzeybat› sahilinde 

Lagranga Bay kabilesi Karadjeri’ler 

aras›nda, mitolojik ça¤da üzerinde 

durulan kutsal hikayeler ve özellikle 

bafllang›çlar› boyunca yeni oldu¤u düflünülen 

kozmogonik içerikli olanlar “do¤ru” 

olarak bilinir/düflünülür (Piddington 

1932). Afrika’da Herero’lar aras›nda, ka- 

Millî Folklor 173

ileyi bölen farkl› gruplar›n bafllang›c›nda 

anlat›lan hikayelerin, tarihi olarak 

do¤ru olabilece¤i düflünülür ve bunlar 

sonuç olarak, gerçekte hiçbir temeli bulunmayan 

veya komik hikayelerden az 

ya da çok ayr›l›rlar (Viehe 1902). Togoland 

zencileri, bafllang›ç hikayelerine 

“tamamen gerçek” olarak inan›rlar (Cardinall 

1931). Haussa’lar, benzer bir flekilde 

destanlar› ya da tarihi anlatmalar› 

ve hayali insan ya da alelade hayvanlara 

ait hikayeleri ay›r›rlar (Meek 1925). 

Mitler, mevcut olan evrensel, dinsel 

ve üstün insan oluflumlar›n› anlatan hikayelerin 

kesin bir flekilde bafllang›c›d›r. 

Ayr›ca, “do¤ru” olan hikayeleri, bu hikayelerin 

sahibi olan ve anlatanlar›n “yanl›fl” 

hikayelerden aç›k bir flekilde ay›rd›- 

¤›n› görüyoruz; farkl›l›k önemli olmayacak 

derecede muhtevaya dönüktür. Fakat, 

mitin do¤al olan etkileri, göze çarpan 

harici iflaretlerle de kedini göstermektedir. 

Esasen, Pawnee ve Wichita 

aras›ndaki fiamanlar›n birleflmelerini 

içeren bafllang›ç hikayeleri, yanl›fl hikayelerde 

olmayan bir tören ve gelecek 

aras›ndaki süre boyunca belirli-kesin 

kutsal seremoniler fleklinde ezberlenir 4 

Bunun yan› s›ra, yanl›fl›n z›dd› olan gerçek 

hikayeler, küçük bir toplulu¤un huzurunda 

ve geceleyin anlat›lan cennetlik 

insanlar, Cherokee hikayelerinin yarat›c›lar› 

aras›nda genel bir özellik de¤ildir 

(Mooney 1900). Uto-Aztek ailesinin bir 

dilini konuflan, Kaliforniya ile New Mexico 

bölgesinde yaflayan Pima’lar aras›nda 

mitler, kad›nlar›n oldu¤u yerde anlat›lmazd›. 

Dünyan›n var oluflu, Pima’lar›n 

ortaya ç›k›fl›, bunlar›n; cinlerle, fleytanlarla 

ve vahfli hayvanlarla mücadelelerini 

pefl pefle dört gecede anlatan mitleri 

sadece birkaç uzman bilir 5 (Russell 

1908). Sonuç olarak, tam olmayan yanl›fl 

veya eksik hikayeler, her zaman ve her 

yerde nesilden nesile farkl› olmayan bir 

flekilde ezberletilirken, “do¤ru” hikayeler 

için geçerli olmayan bu durum k›fl›n 

ve sonbaharda, istisna olarak da yaz 

Y›l: 14 Say›: 53 

mevsiminde 6 ve günün herhangi bir saatinde 

de¤il, genellikle akflam ve gece 

vakitlerinde anlat›l›r 7 . 

Mitin sadece bir kurgu olmad›¤› 

böylece aflikârd›r, mitler fabl de¤ildir, 

“do¤ru hikayeler” bir tarihtir fakat, yanl›fl 

olanlar da bunun tersidir. Hekimlik 

ve tedavi edici güçlerle olan iflbirli¤i, 

ayinlerin bafllang›c›, dua, yerleflme ve 

avlanma iste¤i, hayvan ve bitki türleri, 

hayat ve ölüm, dünyan›n ve insan›n kökeni, 

nesnelerin bafllang›c›na ait olan etkili 

olaylar›n hikayelerini içeren muhtevalar› 

yönünden gerçektirler. Toplumun 

mevcut yap›s›na ba¤l› bulunan, bafllang›c› 

ve temeli flu andaki hayat›m›za ba¤l› 

olan bütün bu olaylar›n tarihi, günümüz 

zaman›ndan çok uzakt›r. Mitte, flafl›rt›c› 

bir flekilde seyahatlerdeki rolleri 

oynayan kutsal veya di¤er insanüstü 

varl›klar, flüphelenilmeyen gerçekliktir; 

çünkü mit, bir bafllang›çt›r. 

Mit sadece kutsal oldu¤u için de¤il, 

ayn› zamanda, muhtevas›ndaki somut 

dinî kuvvetler sebebiyle do¤ru bir tarihtir. 

Bafllang›ç mitlerinin ezberlenmesi, 

kendisi de inanç oldu¤undan, hayat›n 

geliflmesi ve korunmas› için inanca dönük 

kutlamalar›n sonuna katk› sa¤lar. 

Mitik ça¤ hikayelerinin bafllang›ç seremonileri 

süresince, çeflitli Avustralya 

topluluklar› aras›nda anlat›lanlar, bireysel 

klanlar›n ilk önderleri olan Totemik 

atalar›n›n sonsuz seyahatleridir. Çünkü 

bunlar, hayat› sürdürmekten baflka, kabile 

geleneklerinin kuvvetlendirilmesini 

ve farkl› Totemik türlerin artmas›n› sa¤lar. 

Dünyan›n yarat›l›fl›n› anlatmak, 

dünyan›n korunmas›na yard›m eder; insan›n, 

toplumun ya da kabile grubunun 

menfleinin anlat›lmas›, insan türünün 

korunmas›na yard›mc› olur. fiamanistik 

uygulamalar ve ayinlerin oluflumunun 

ezberlenmesi, etkisi ve süresini temin 

etmek için bir güce sahiptir. Böylece, antik 

Mezopotamya’da “yarat›l›fl destan›”n› 

Akitu ya da yeni y›l törenlerinde ezberlemek, 

yarat›c› hareketin tekrarlanmas› 

174 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

gibiydi; dünya tekrar yarat›lm›fl gibi, yeni 

y›l ile yeni bir yarat›fl hareketi taraf›ndan 

bafllat›lan yeni bir zaman halkas› 

olarak en iyi flekilde bafllat›ld› 8 . 

Mitler do¤ru hikayelerdir; mitlerin 

do¤rulu¤unun ne mant›ksal bir kayna¤›, 

ne de bir tarihsel s›ralamas› vard›r. Daha 

çok, büyüye dayal› düzenlemeler olmak 

üzere, bütün dinlerin üstündedir. 

‹nanc›n bitimi için mitin etkisi, dünya ve 

hayat›n korunmas›, eski manâda mitoslar›n 

gücü, fa-bula’n›n bir “efsanevî” anlat›m 

olarak de¤il de, gizli ve haz›r bir 

güç olarak fa-tum’un 9 gücünü daha kökensel 

gösterdi¤i için benzerdir. “Öyle oldu¤u 

ve bu nedenle öyle oldu¤u” fleklindeki 

ifade, Eskimo’lar›n Netsilik kabilesinde 

büyü gerçe¤inin kuvvetli bir flekilde 

anlat›ld›¤› ve söyleyenlerin sahip oldu¤u 

yapma gücünü gösteren bir cümleydi. 

“Hem gerçek tarihlere hem de bütün 

dinî düflüncelerin kayna¤›” olan Netsilik 

anlatmalar›na, özellikle at›fta bulunuyordu 

(Rasmussen 1931). 

Mitin bu “ar›nd›rma” gücü, anlat›m›nda 

iliflkili oldu¤u uygulamalarda da 

yans›t›l›r. Arizona’n›n güneydo¤u Yavapai’leri 

aras›nda, ölen Tanr›’n›n hikayesini 

dinleyen hiç kimse hastal›¤a yakalanma 

10 riskini takip etmedi. Anlat›c›, 

hikayesini bitirdi¤i zaman her bir dinleyici, 

rahats›zl›¤›ndan kurtulabilece¤ine 

inanarak rahatlamak amac›yla kendisini 

sarsacak ve s›kacakt› (Gifford 1932). 

Bat› ve kuzeybat› Yavapai’leri aras›nda, 

en yafll› kifli, geceleyin, hikaye anlatmay› 

bitirdi¤i zaman, kendisini dinleyen 

genç erkeklere ve k›zlara; “flimdi kalk›n 

ve flafak sökmeden önce yüzlerinizi y›kamak 

için nehire koflun, çünkü bu ‘büyük 

hikaye’dir, bunu yapmazsan›z kusurlu 

olacaks›n›z” diyor (Gifford 1933). Benzer 

bir flekilde, Cherokee’ler aras›nda, herhangi 

biri, geceleyin Kanati ve Selu mitlerini 

anlatt›¤› zaman, bütün aç›klama 

ve yorumlar›yla, hububat ve oyunun kökenini 

(kutsal bir efsane “gerçek hikaye”) 

anlatt›¤› zaman, dinleyenlere, flafak 

sökmeden evvel bir fleyler yemeksizin, 

“önce suya gidin ve büyücü suyun kenar›nda 

ayinle meflgul olurken siz banyo 

yap›n” (Mooney 1888) (Pettazzoni 1953) 

diyor. Ya da benzer bir anlat›c›ya (Mooney 

1900) göre, geceleyin, hikayelerden 

sonra; 

Bütün topluluk, papaz kenarda ezberden 

dualar okurken, yedi kez suya 

dal›p, yükselen günefle karfl› su yüzüne 

do¤ru çamurlu sudan ç›kt›ktan sonra, 

papaz elindeki kemik diflli tara¤› ile ç›plak 

derisini kafl›r, çocuklar veya dinleyiciler, 

akan nehire do¤ru giderler. 

Bu sarsma, y›kanma hareketleri, 

dinlerken gerilmifl olan insanlar› zararl› 

etkilerden kurtarmak için yap›lan ifllemlerdir. 

Di¤er bir de¤iflle, bu meflguliyet 

süresince rahats›z edilenler Yavapai’ler 

aras›nda Tanr›n›n ölümü gibi u¤ursuz 

olaylar, dinleyicinin ölümüne neden olan 

duygusal bir gücün olabilece¤ini akla getirir. 

Kurtulufl, anlat›m›n sonunda s›k 

s›k kullan›lan bafll›ca usûldür. Thonga’lar 

aras›nda, bir Bantu anlat›c›s›, hikayesinin 

sonunda insan ›rk›n›n atas› 

olarak ilk kad›n ve ilk erkek olan Gwambe 

ve Dzabana için, “Gwambe ve Dzabana’ya 

git, uzaklafl” (Junod 1927) gibi bir 

ifadeyle hitap eder. Berber’ler aras›nda 

da, kabileden kabileye göre anlat›m›n 

bafllang›ç ve bitim usûlleri de¤iflir. Fakat 

genellikle, sözlü olarak, do¤aüstü bir güce 

sahip olanlar›n (“Tanr› düflmanlar›m›za 

kötüyü, bize iyili¤i verebilir”) demesiyle; 

sonuç k›sm›nda da, çakal ya da 

baflka bir k›s›m hayvan karakterlere kötü 

etkileri geçirmek için apotropik anlama 

sahip olan bir usûlle biter 11 . 

Kurtuluflu sa¤lamak için tasarlanan 

benzer bir prensiple; y›kanmak, soyunmak, 

kan çekilmesi, yanmak, kusmak 

ve tükürmek gibi hareketlerle günah 

itiraf› yönetilir. Bütün bunlarla, günahkâr, 

günah› yerine koymay›, kendinden 

atmay› ya da arkas›ndan sarsarak 

ç›karmay› amaçlar ve böylece günah›n› 

Millî Folklor 175

itiraf eder. Günah› kelimelere yerlefltirmekle, 

günah› akl›na gelir ve çok edebî 

bir anlamla onu ifade ederek kendinden 

uzaklaflt›r›r 12 . Ayn› prensiple de s›k s›k 

vücut organlar›n›n etkisi ve hayallerin 

bask›s› alt›nda kald›¤› rüyadan da kurtulur. 

Eskilere göre bu kaç›fl, özellikle 

deniz suyunda temizlenmek 13 , büyüleyici 

Kirke'lerin Argonautica of Apollonios 

of Rhodes (›v, 663), 670) 14 deki gibi yararl›yd›. 

Ayr›ca baflka bir faydal› süreç, 

Chrysothemis (El. 424, foll., cf. 644, fol) 

ile ilgili olan Klytaimestra’n›n rüyas›n›n 

Sophokles’in Electra’s›nda bildirdi¤i gibi 

aç›k havada ve günefl ›fl›¤›nda rüyay› anlatmakt› 

15 . Eskiler, güneflte görülen rüyalar› 

anlatman›n bir kurutufl töreni 

olarak bilindi¤ini söylüyor. Canavarlar›n 

kal›nt› halindeki flüphesinden ve rüyada 

görülen bir hayaletten ya da geceleyin 

günefli parçalayan ve kendi karanl›k ülkesine 

geri dönen hayaletten bir insan› 

kurtarmak için halâ ayn› yöntem kullan›l›yor. 

Avc›l›kla geçinen insanlar aras›nda 

hayvan hikayeleri ve av mitlerinin, av 

partileri s›ras›nda söylenmesi sebepsiz 

de¤ildir. Bu flekilde Pawnee’ler aras›nda 

aç ve sald›rgan bufalolardan halk›n› 

kurtaran mitik bir kahraman›n “do¤ru 

hikayeleri” sefere ç›kan avc›lar taraf›ndan 

ezberlenmektedir. Çünkü, günlük 

avlanmadaki baflar›y› temin için bir güce 

sahip oldu¤u, bu nedenle de insanlar›n 

akl›na yerleflti¤i ve yüksek sesle anlat›lan 

her gerçe¤in mitte yakaland›¤› 

söylenir (Dorsey 1906). Benzer bir flekilde, 

Hindistan’›n merkezi do¤u k›sm›ndaki 

Chote Naqpur Kolarian’lar› olan Korwa’lar, 

avlanmaya gitmeden önce, av giriflimlerinin 

daha baflar›l› olmas›na katk›da 

bulunmas› için birbirlerine av hikayeleri 

anlatmaya al›fl›kt›rlar (Russell 

1916). Sibirya’n›n çeflitli topluluklar› 

aras›nda (Buriat’lar, Altay ve di¤erleri) 

avc›lar, hikayelerini halka aç›k mekanlarda 

anlatmazlar. Çünkü, söylendi¤i 

kadar›yla, hayvanlar›n do¤al koruyucu- 

Y›l: 14 Say›: 53 

su olan a¤ac›n ruhu ile avc›lar baflar›s›zl›¤a 

yol açan sebepleri unuturlar (Zelenin 

1932). Fakat bu, anlat›c›lar›n gerçek 

anlam›n› kaç›rd›klar› ikincil bir usa vurma 

yöntemidir. Bunlar asl›nda hayvanlara 

dönük bir hipotezden sonra, özel 

türleri koruyan koruyucu ruhlar› çekmek, 

cezbetmek için söylenmifl olmal›d›r 

(Harva 1938). 

Ço¤unlukla Sibirya ve Altay avc›lar›n›n 

anlatt›klar›, esas›nda hâlâ, Güney 

Afrika yerlilerinin mitlerindeki gibi, 

hayvan hikayelerinden ibarettir. Yerlilerin 

kaya resimleri de birçok hayvan figürlerini 

ve av sahnelerini gösterir. Ayn› 

büyülü prensip içinde mitlerin sunulmas› 

olarak bu temsiller de geçerlidir; figürler, 

resmedilen bir fleyin kayna¤›na yeniden 

inilmesini ilerletmek için uygun 

olan duygusal bir güçle oluflturulur. O, 

hayvan›n ço¤almas› ya da eflit bir flekilde 

av ürününün itibar›d›r. Çizilen ya da 

boyanan büyünün küresi, figürün çevresi 

için söylenilen söz gibi ayn› güce sahiptir 

ve bir kiflinin suretine malik olan 

herhangi birisi, türlerin bütün fertlerinin 

gücüne sahip olan, hayvan ya da bitki 

türleri orijinli mitlerle iliflkilidir 16 . 

Ço¤unlukla hayvan figürleri ve av 

sahnelerini gösteren neolitik, mezolitik, 

paleolitik ve prehistorik dönem avc›lar›n›n 

en eski kaya resimleri birbirine oldukça 

benzerdir. Bunlar, bizim için grafik 

sanat›n›n en eski abideleridir. Benzer 

bir flekilde, hayvan hikayeleri (Zelenin 

1932) Aesop fabllar›ndan avc› mitlerine 

kadar, anlat›m flekilleri yönünden en eski 

örnekler olarak gösterilir. 

Fakat bu ilkel toplum hâlen, dinî 

bir yap›dayd›. Bunlar kesinlikle, Frazer’in 

düflündü¤ü dinden önceki büyülü 

dönem gibi, büyüden önceki dinî dönemde 

de¤ildi. Yarat›c› oluflumun büyük figürlerinin 

bafllang›c› olan mitler; hayat›n 

ve ölümün, dünyan›n ve insanl›¤›n 

yarat›c›lar› olarak, düflündü¤üm anlama 

daha yak›nd›r. Fakat, üstün olufl fikri, 

önceki mitik düflüncenin saf bir mant›kî 

176 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

görüflü olarak, W. Schmidt’in önerdi¤i gibi 

tamamen keyfi bir yap›d›r. Mit öncesi 

devre, L. Levy-Bruhi’nin mant›k öncesi 

evresinden ne daha fazla, ne de daha az 

soyut de¤ildir. Düflünen insan ayn› zamanda 

hem mant›kla hem de mitle iliflkilidir. 

Andrew Lang’›n düflündü¤ü gibi, 

hiçbir mit, saf düflüncenin inanc› de¤ildir. 

Büyü gibi mit de halihaz›rda dinîdir. 

‹lkel insanlar aras›nda yarat›c› üstün 

olufl fikri anlam tafl›mamaktad›r. Fakat, 

bafllang›ç mitinin bir flekli ve mitin karakterindeki 

yap› gibi s›hrî ve dinîdir 17 . 

Hayat›n gerçekli¤i oldu¤u için, mit oldukça 

güvenilirdir ve güvenilir oldu¤u 

kadar da gerçektir. Çünkü, kabile hayat›n›n 

özelli¤i ve dünyan›n kuruluflu, mit 

olmadan devam edemeyecektir. Di¤er taraftan, 

mit, bafllang›ç “aç›klamas›”n›n 

yaflayan bir flekli olarak, orijinal bir “ilâhi 

önsöz” fleklinde, bu dünya olmaks›z›n 

devam edemez 18 . Ayn› zamanda “güvenilir” 

olan mitte dünyan›n oluflumu çok 

önemlidir. Bundan baflka, mit esas›nda 

varl›¤›n› sürdürebilir, fakat yaflayan bir 

mit art›k do¤ru de¤ildir. O art›k “do¤ru” 

bir hikayeye dönüp sona ermifltir. 

Halihaz›rda ifade edildi¤i kadar›yla, 

Coyote’nin hikayeleri, Kuzey Amerika’n›n 

çeflitli topluluklar› aras›nda “hatal›” 

d›r. Onun serüvenleriyle ilgili olan 

anlat›mlar iyi bir örnek olmas›ndan baflka; 

hileleri, entrikalar›, doland›r›c›l›k ve 

yalanlar›, ahlaks›zl›klar›, kur yapmalar› 

ve seviflmeleri, her türlü kabal›klar›, kibirlilikleri 

içermesiyle, bafllang›ç mitlerinin 

tesiri olan do¤ru hikayelerdir. Fakat, 

Coyote figürü sadece bu de¤ersiz niteliklere 

sahip de¤ildir; Coyote, s›k s›k 

bir tür hakim olarak ortaya ç›kar. Bu hakimiyetle 

insanl›¤›n yard›mc›s›, kanun 

koyucusu, sosyal kurumlar›n kurucusu 

ve hatta bazen de bir yarat›c› olarak görünür. 

Bu görünme, en üstün varl›¤›n 

karfl›s›nda ve ikincil olarak oluflur 19 . 

Coyote’nin görünüflünün kar›fl›k ve 

ters tabiat›, bu biçimini yükselten birleflik 

bir süreçle sonuçlan›r. Asl›nda Coyo- 

te, hayatlar› her fleyin ötesinde avlanmaya 

ba¤l› olan ilkel dünya avc›lar›na 

kadar iner; di¤er bir de¤iflle Coyote bafllang›çt›. 

Öteki Kuzey Amerika mitolojilerinde 

oldu¤u gibi yüce oluflun temeliydi. 

Fakat bu dünya geçti¤i zaman, hayvanlar›n 

ya da bitki ve av oyunlar›n›n 

efendisi olarak yüce olufl da geçer (Baumann 

1938). Coyote, yerini baflka bir 

yüce olufla b›rakt›¤› zaman, yarat›c›, Coyote’nin 

rakibi ve açgözlü düflman› olarak 

itibars›z bir biçimde yaflad› ve efsaneler, 

bundan böyle, yarat›l›fl mitinin güvenilirli¤i 

karfl›s›nda hatal› oldu¤u için 

yeni yüce oluflla karfl›laflt›. 

Mitlerin inan›lmaz bir hale dönecekleri, 

di¤er bir de¤iflle “güvenilirliklerini” 

kaybettikleri ve “yanl›fl hikayeler” 

durumuna döndükleri bir gün gelecek. 

Bu durum, dünyalar›n› ilk bulunduklar› 

y›k›nt›lar üzerine kurduklar›nda, dönüflümlerin 

yok oldu¤u zaman vuku bulacak. 

Bu esas›nda ayr›l›klar›n ve yeniden 

birleflmelerin, çözümsüzlüklerin ve yeniden 

do¤ufllar›n, sürekli devam eden hayat 

ve ölümün sürmesi, tarihin nas›l tekamül 

etti¤inin ifadesidir. ‹ç bozulman›n 

veya güçlü d›fl kuvvetlerin tesiriyle dünya 

da¤›ld›¤› zaman ve bir di¤eri onun y›k›nt›lar› 

üzerinde yükseldi¤i vakit, bir 

kültür biçiminin zay›flad›¤› zaman veya 

baflka bir kültür taraf›ndan iflgal edildi- 

¤i zaman, kurumsal yap›n›n organik akrabal›¤› 

bir bitiflle sonuçlan›r. Da¤›t›lm›fl, 

ayr›lm›fl, parçalanm›fl olan bütün 

seçilmifllerini kaybederler ve merkezi 

kuvvetlere karfl› bir faaliyet içine düflerler. 

O zaman, mitler de karakterlerinin 

ideolojisi olan gerçek dinî özelliklerin ve 

yabanc› yeni yap›lar›n aras›ndaki parçalar 

durumundad›r. 

Bu, bütün din d›fl› anlatmalar›n, 

kutsal olmad›¤› anlam›na gelmez. Edebî 

görüfl aç›s›ndan belki de en ilginç olan› 

bafllang›c›ndan din d›fl› olmas›yd›. Sadece 

uydurmaya dayal› kurgusal olanlar 

kesinlikle “yanl›fl hikayeler”dir. Fakat 

bunlar›n yan› s›ra mit olmaktan oldukça 

Millî Folklor 177

uzak olanlar da vard›r. fiöyle ki, “do¤ru 

hikayeler”, “e¤lendirici hikayeler” 20 bafllang›çtaki 

gibi hayâli (efsanevî) oldular. 

Bunun gibi ayn› süreçte Coyote, yarat›c›n›n 

düflman›ndan sonra, fleytan›n uzak 

bir habercisi, “hâlâ inkâr eden ruh” fleklinde 

maskara edilerek ve hileli bir flekilde 

dejenere edildi. Bir zamanlar ayinsel 

bir icra olan drama tarz›, baflka bir edebî 

türü, dünyevî bir hale getiren ayn› 

yoldu. Di¤er bir k›sm›nda, resim sanat›n›n 

hür oldu¤u tarih öncesi ma¤aralar›n 

bafllang›çta mevcut olan sihri, zamanla, 

küçük çocuklar 21 için bir oyun flekline 

dönüflür 22 . 

KAYNAKÇA 

Baumann, H., 1938 ‘1939’, “Afrikanische 

Wild-und Buschgeister”, Zeitschrift für Ethnologie 

70, 208-39; A. Dirr, “Der kaukasische Wild-und 

Jagdgott”, Anthropos 20, (1925), 139; Daha fazla bilgi 

için, The All-knowing God, (London 1955). 

Beckwith Martha W., 1930, “Mythology of 

the Oglala Dakota”, Journal of American Folklore 

43. 

Cardinall A. W., 1931, Tales from Togolan, s. 

9, London. 

Dorsey G. A., 1904, Mythology of the Wichita, 

s. 252, Washington D. C. 

Dorsey G. A., 1906, The Pawnee: Myhtology, 

bölüm 1, s. 10, 13, 141, 428, Washington D. C. 

Harva, Uno, 1938, Die Religiösen Vorstellungen 

der Altaischen Völken, s. 39, Helsinki. 

Junod H. A., 1927, Life of a South African 

Tribe, cilt 2, s. 349, London. 

Linderman B., 1931, Old Man Coyote, New 

York. 

Meek C. K., 1925, The Northern Tribes of Nigeria, 

cilt 2, s. 147, Oxford. 

Mooney J., 1888, “Myths of the Cherokees”, 

Journal of American Folklore 1, 98; 

Mooney J., 1900, “Myths of the Cherokee”, 

Amerikan Etnoloji Bürosunun 19. Yüzy›l Raporu, 

bölüm 1, s. 229, Washington D. C. 

Pettazzoni R., 1953, Miti e Leggende, cilt 3, s. 

490, Turin. 

Piddington R., 1932, “Totemic System of the 

Karadjeri Tribe”, Oceania 2, s. 374, 393; “Karadjeri 

Initiation”, Oceania 3 (1932) 46. 

Rasmussen, Knut, 1931, The Netsilik Eskimos, 

s. 207, 363, Copenhagen 

Russell, R. V., 1916, The Tribes and Castes of 

the Central Provinces of India, cilt 3, s. 577, London. 

Russell Fr., 1980, “The Pima Indians”, Ame- 

rikan Etnoloji Bürosunun Yirmi alt›nc› Y›ll›k Raporu, 

s. 206, Washington D. C. 

Viehe G., 1902, In Mitteilungen des Seminars 

für Orientalicshe Sprachen zu 5, bölüm 3, s. 112, 

Berlin. 

Zelenin,D., 1932, “Die religiöse Funktion”, s. 

21; K. Menges, “Jagerglaube ugebrauche bei Altajischen 

Türken”, Mueson, s. 85. 

NOTLAR 

Y›l: 14 Say›: 53 

1 Dinler Tarihi üzerine makaleler, Raffaele 

Pettazzoni taraf›ndan (Lieden 1954), s. 11-23, E. J. 

Brill’in izniyle bast›r›ld›. Makalede, asl›nda “Verita 

del mito” bafll›¤›yla Studi e materiali di storia delle 

religioni 21 (1947-48), 104-126, yay›mland›. 

2 Sayfa 20-22. 

3 Iktomi’nin efsanevî dönemi (Iktomi Assiniboin’ler 

aras›nda, Isginki Iowa’lar aras›nda, Istinike 

Ponca ve Omaha’lar aras›nda). Ayr›ca bak›n›z, J. R. 

Walken, “The Sun Dance and Other Ceremonies of 

the Oglala Division of the Teton Dakota”, Anthropological 

Papers of the American Museum of Natural 

History, cilt 16, no 2, (New York 1917), 164. 

4 Dorsey, The Pawnee, sayfa 13, 141 ve Dorsey, 

Mythology of the Wichita, s. 16. Muzon Tinguian’lar› 

aras›nda, (bak›n›z F. C. “Cole, Traditions of the Tinguian: 

A Study in Philiphine Folk-lore”, Aç›khava 

Müzesi Yay›nlar›, no 180 (Chicago 1915), s. 6. Büyücü 

hikayeleri, Tanr›ya sunulan hayvanlar›n kurban 

edilmesi için yap›lan haz›rl›klar› anlat›r. 

5 Berberler aras›nda hikayeleri anlatanlar 

yafll› kad›nlard›r ve erkekler asla dinleyiciler aras›nda 

bulunmazlar. Bak›n›z, B. Basset, Essai sur la 

Litterature des Berberes, (Algeries 1920), s. 101. 

6 Berberler aras›nda hikayeler günlük olmay›p, 

yaz›n ve k›fl›n anlat›l›r (Basset, Essai, s. 103). 

Azizona Yavapai’leri aras›nda mitler, k›fl›n büyük 

f›rt›na tehlikesinden korunmak için yaz mevsiminde 

ve geceleyin anlat›l›r. Bu, sadece güneydo¤u Yavapai’leri 

aras›nda yayg›nd›r. Bak›n›z, E. W. Gifford, 

“The South-Eastern Yavapai”, Kaliforniya Üniversitesi 

Amerikan Arkeoloji ve Etnoloji Yay›nlar›, cilt 29, 

no 3 (1932), 212. Tam tersine, bat›daki ve kuzeydo- 

¤udaki Yavapai’ler aras›nda mitler, geceleyin ateflin 

etraf›nda, yafll› erkekler taraf›ndan son bahar ve k›fl›n 

anlat›l›r, (Gifford, “North-eastern and Western 

Yavapai Myths”, Journal of American Folklor 46 

(1933), 347). Tinguian’lar aras›nda mitik dönemin 

Luzon hikayeleri genellikle ya¤mur olmayan dönemde 

söylenir, (Cole, Traditions of the Tinguian, s. 

5). 

7 Bukaua’lar (Yeni Gine’nin Papua’lar›) aras›nda 

hikayeler, tah›l ve patates gibi ürünlerin olgunlaflt›¤› 

sezon boyunca akflamleyin söylenir. Bak›n›z, 

Neuhauss, Deutsch Neu-Guinea, cilt 3, sayfa 

479, aktaran Levy Bruhl, La Mythologie Pirimitive 

(Paris 1935), s. 116. Kaliforniya’da sahil kenar›nda 

178 Millî Folklor

Y›l: 14 Say›: 53 

yaflayan Yuki’ler aras›nda mitler, “gece hikayeleri” 

olarak isimlendirilir. Çünkü, gün boyunca denizin 

kabarma riski olabilece¤ini hat›rlatmak ve söylemek 

için “k›fl geceleri” anlat›l›r. Bak›n›z, E. W. Gifford, 

“Coast Yuki Myths”, Journal of American Folklore 

(1937), s. 116. Kaliforniya Miwok’lar› aras›nda 

mitler, ya¤›fllar›n bafllad›¤› sezonda ve daima geceleri, 

yafll› insanlar taraf›ndan söylenir. Bak›n›z, C. 

Merriam, The Dawn of the World (Cleveland 1910), 

s. 15, aktaran Van Deursen, Der Heilbringer (Groningen 

1931), s. 28-30. Güney Bantu’lar› olan Tonga’lar 

aras›nda hikayeler gündüz de¤il geceleri anlat›l›r. 

E¤er gündüz anlatan olursa bu kiflinin saç› dökülecek 

ve kel olacakt›r (bak›n›z, H. A. Junod, The 

Life of a South African Tribe, 2. Bask›, cilt 2 (Londra 

1927), s. 211). Sibirya ve Altay’›n avc› insanlar› 

aras›nda hikayeler, av partisine ç›kt›klar› dönemin 

ilk gecesinde anlat›l›r. Yenisey Ostiaklar› aras›nda, 

yaz›n hikayeler anlatmak yasaklanm›flt›r. Bu zamanlar 

f›rt›nalar›n esti¤i dönemlerdir. Abhazya ve 

Kafkasya’n›n di¤er insanlar› aras›nda ve göçebe 

olan baz› ‹ran topluluklar› aras›nda, gündüz hikaye 

anlatmaya karfl› insanlar engellenmektedir. Bak›n›z, 

Zelenin, “Die religiöse Funktion der Volksmarchen”, 

Internationales Achiv für Ethnographie 31 

(1910), 21. Ayn› gelenekler ve yasaklar hem Akdeniz 

ülkelerinde hem de Avrupa’n›n baflka yerlerinde, 

destanlar için de geçerlidir: Hikaye anlatan ‹rlandal› 

kad›n, gündüz hikayelerini söyleyemeyecektir. 

Çünkü kötü bir flans getirdi¤ine inanmaktad›r. Bak›n›z, 

Bolte-Polivka, Anmerkungen zu den Kinder 

und Hausmarchen der Brüder Grumm, cilt 4, s. 5. 

8 “Babilonia” Confessione die peccati, cilt 2, 

(Bologna 1935), s. 91; benim makalemde de, “Der 

babylonische Ritus des Akitu und das Gedicht der 

Weltschopfung”, Eranos-Jahrbuch 19 (1951), 404- 

30. 

9 Kaliforniya’n›n sahil Yuki’leri aras›nda, hikaye 

anlat›rken, de¤iflmeyen bir düflünceyi esrarengiz 

bir formül ile ortaya koymak için, küçük de¤iflmeler 

olmaks›z›n her kelimeyi ezberden okuyup saymak 

gerekmektedir, (Gifford, in Journal of American 

Folklore, (1937), s. 116). Kaliforniya’n›n Miwok’lar› 

aras›nda mitler, kuflaktan kufla¤a, eklenerek 

ya da ç›kar›mlar yap›larak insanlar›n din tarihini 

yapar, (Merriam, The Dawn of the World, s. 15). 

Sudan’›n Haussa’lar› aras›nda, anlat›c› yeni hikaye 

metinlerini anlat›nca, dinleyiciler eksik ya da yanl›fl 

olan kimi yerleri düzeltirler, (Meek, The Northern 

Tribes of Nigeria, cilt 2, s. 153). 

10 Güney Kaliforniya’n›n çeflitli topluluklar› 

aras›nda mit, ortak Tanr›n›n ya da kahraman›n ölümüdür 

(ve yeniden do¤mak); Luiseno, Diegueno, 

Mohave ve di¤erleri. Bak›n›z, Constance Goddord 

Du Bois, The Religion of the Luiseno Indians, Kaliforniya 

Üniversitesi Amerikan Arkeoloji ve Etnoloji 

Yay›nlar›, cilt 8, no 3, (Berkeley 1908), 145; T. T. Wa- 

terman, The Religious Practices of the Diegueno Indians, 

Kaliforniya Üniversitesi Amerikan Arkeoloji 

ve Etnoloji Yay›nlar›, cilt 8, no 6, (Berkeley 1910), s. 

338; A. L. Kroeber, “Two Myths of the Mission Indians 

of California”, Journal of American Folklore 19 

(1906), 314; R. Pettozzoni, Miti e Leggende, cilt 3, 

(Turin 1953), s. 201. 

11 Basset, Essai, s. 104. 

12 Bak›n›z, Confessione dei peccati, cilt 1-3, 

(Bologna 1929-36) ve cilt 1-2, (Paris 1931-32). Ayr›ca 

bak›n›, “Confession of Sins: An Attempted General 

Interpretation”, içinde Raffaele Pettazzoni, Essays 

on the History of Religions, (Leiden 1954), s. 49. 

13 Aeschylus Parsae, 201; Aristophanes Frogs, 

1340. 

14 Morocco’nun do¤du¤u zaman, onlar›n kötü 

rüyalardan uyanmas›, (E. Doutte, Magie et religion 

dans L’Afrigue du Nord, (Paris 1909), s. 408). Do¤u 

Afrika Bantu’lar› olan Akamba’larda, herhangi bir 

kötü rüya görülürse, derinden etkilenilir, d›flar›ya 

vurularak ifade edilir: “Çirkin rüyam beni uzaklara 

götürür belki ve derinden etkiler”. Bak›n›z, G. 

Lindblom, The Akamba, (Uppsala 1919-20), s. 212. 

15 Euripides Iphigeneia in Taurus 43. 

16 Panama’n›n Isthmus Cuna’lar› aras›nda, belirli 

yarat›k türlerinin kökenini anlamak için bir formül; 

bitkilerin kökenini bilmek ve iyilefltirici hareketin 

baflar›s› için gerekli miktarda çaba sarf etmek, 

(Erl Nordenskiöld, “La Conception de L’âme chez les 

Indiens Cuna de L’Istheme de Panama”, Journal de 

la Societe des Americanistes (1932), s. 6, 15, 24). 

17 Bak›n›z, “Myths of Beginning and Creation- 

Myths” içinde Pettazzoni, Essays, s. 26-27. 

18 Goethe’nin Faust’undan hareketle bir sahneden 

bahseder, bölüm 1, bafllang›ç, kendinden geçme. 

19 Kaliforniya’n›n Maidu’lar› (kuzey-do¤u) aras› 

için bak›n›z, R. B. Dixon, Maidu Texts (1912), s. 4; 

onun, “System and Sequence in Maidu Mythology”, 

Journal of American Folklore 16, (1903), s. 32; R. 

Dangel, “Der Schöpferglaube der Nordcentralcalifornier”, 

Stude e materiali di storia della religioni 3, 

(1937), 31. 

20 “Argomento di riso e di trastullo”, Giacomo 

Leopardi’nin fliirinden. 

21 Kitab›m›n birinci bölümü, I Misteri, (Bologna 

1924). 

22 Alice C. Fletcher ve Fr. La Plesche, The 

Omaha Tribe, Amerikan Etnoloji Bürosunun Yermi 

Yedinci Y›ll›k Raporu, (Washington D. C. 1911, s. 

197; P. H. Meyer, “Wunekau, oder Sonnenverehrung 

in Neuguinea”, Anthropos (1932), s. 427; W. Krickeberg, 

“Das mittelamerikanische Ballspiel u. seine religiöse 

Symbolik”, Paideuma 3, no 3-5 1948) 118. 

Millî Folklor 179

MİLLİ FOLKLOR 53. Sayı (Pdf)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?