farklı tipteki ahırların sığır kan gazı değerleri üzerine etkisi the effects ...

FARKLI TİPTEKİ AHIRLARIN SIĞIR KAN GAZI DEĞERLERİ ÜZERİNE ETKİSİ
Başaran KARADEMİR* Mustafa SAATCI ** Ali Rıza AKSOY**
THE EFFECTS OF DİFFERENT BARN TYPES ON BLOOD GASES OF CATTLE
SUMMARY: This study was conducted to determine the venous blood gases of cattles, housed
in different type of barns ( modern, semi-modern, traditional ) in Kars district.
Venous blood pH, pCO2, pO2, HCO3 - , extracellular fluid base excees / deficiency ( BD-eks ),
blood base excees/ deficiency ( BD-k ), saturated oxygen (O2-doy), total carbondioxide (t-CO2 ) levels
were determined in these blood samples.
The level of humidity in traditional barns was lower than the level found for modern and semi-
modern barns. In contrast, the concentrations of pCO2, HCO3 - , BD-eks, BD-k, t-CO2 were higher in
these type of barns which was thoght to be related to the limited space alocated for each animal. It was
found that as the level of humidity in the barns increased the cocentration of pO2 and O2-doy were
decreased. The valueses of blood pH, pCO2, HCO3 - , BD-eks, BD-k, t-CO2 were found to be similar for
all cattle investigated.
Key Words: Blood gases, cattle, barn type.
ÖZET: Bu çalışma ile Kars yöresinde farklı ahır tiplerinin ( modern, yarı-modern, yöresel )
sığır kan gazları üzerine etkisinin ortaya konması amaçlanmıştır.
Alınan venöz kan örneklerinden kan pH, pCO2, pO2, HCO3 - , baz durumu-ekstasellüler sıvı (BD-
eks), baz durumu-kan (BD-k), oksijen doygunluğu (O2-doy), toplam karbondioksit (t-CO2) düzeyleri
tespit edilmiştir.
Yöresel tipteki ahırların rutubet düzeyi modern ve yarı-modern ahırlardan daha düşük bulundu.
Buna karşın yöresel ahırlardaki kapalı alan hacminin az olmasına bağlı olarak içindeki sığırların venöz
kan pCO2, HCO3 - , BD-eks, BD-k, t-CO2 düzeylerinde yükselme gözlendi. Ahırdaki rutubet oranının
yükselişiyle ters orantılı olarak, içinde bulunan sığırların venöz kan pO2 ve O2-doy düzeylerinde düşüş
saptanmıştır. Tüm sığırların, venöz kan pH düzeyleri de pCO2, HCO3 - , BD-eks, BD-k, t-CO2
düzeylerine paralel bir seyir izlemiştir.
Anahtar Sözcükler: Kan gazları, sığır, ahır tipi.
1

Giriş
Gerek hastalıkların önlenmesi gerekse verim artışı açısından hayvan barınaklarının önemi
birçok kaynak tarafından bildirilmektedir (14,15,16). Sığırların içinde bulunduğu ahırların havasının
kirliliği, hayvanların sağlığı ve verim performansları üzerine olumsuz yönde etkili olur. Aynı zamanda
bu durum, hayvanların beslenme metabolizmasını da olumsuz yönde etkiler. Yine hastalıklara karşı
vücut direçlerini azaltır. Ahırda, solunumla tüketilen O2 konsantrasyonunun azalması, CO2, amonyak,
nem ve mide-barsak gazlarının konsantrasyonlarının artması, dahili havanın kirlenmesine sebep
olmaktadır (1). Bazı araştırıcılar hayvanın verim performansı ile barınak koşulları arasında sıkı bir
ilişkinin olduğunu deneysel olarak ortaya koymuşlardır (19,20).
Solunum sistemi ve asit-baz dengesini etkileyen hastalıkların teşhisi, tedavisi ve prognozunun
daha rahat yorumlanabilmesi için kan gazları ve ilgili parametreler önemli kriterlerdir (4,5,12,22).
Söz konusu bu parametrelerin düzeylerini pek çok faktör etkilemektedir. Organizmada gelişen
başlıca respiratorik hastalıklar, asit-baz dengesini etkileyen birçok patolojik durum kan gazları
değerlerini değiştirmektedir (4,6).
Aynı zamanda bu parametreleri, hayvanın yaşı, cinsiyeti, ırkı, mizacı, beslenme ve barınma
durumu, rakım, hayvanların içinde bulunduğu ortamın atmosfer bileşenleri gibi faktörler de
etkileyebilir (11). Her ahırın havalandırması, içerdiği hayvan sayısı, duvar, tavan ve zeminin durumu,
rutubet oranı gibi özellikleri iç atmosfer bileşenlerini, buna bağlı olarakta içinde tutulan hayvanların
kan gazı değerlerini etkileyebilir.
Ortamdaki su buharı basıncının (pH2O) artması, ortamdaki oksijen basıncını düşürür (18). pO2
ve pCO2’nin ortamdaki miktarları, alveollerdeki yoğunluğunu, alveollerdeki durumları da kandaki
durumlarını etkiler (8,11,24).
Alveolar makrofajlar fagositoz yoluyla bakterileri öldürme kabiliyetindedir (10). Bu hücreler
akciğerin savunma sisteminde önemli role sahip hücrelerdir (9). pO2’nın düşmesi alveolar
makrofajların fonksiyonunu azaltır (24). Makrofajların fonksiyonlarının azalması veya ortadan
kalkması durumunda akciğer enfeksiyonları için ortam hazırlanmış olur (8,18). Pirhonen ve ark. (21),
insanlarda da ortamdaki rutubet oranının artmasıyla solunum sistemi hastalıklarında artma olduğunu
bildirmiştir. Yine Arıtürk (1) uygunsuz ahır içi hava koşullarının solunum sistemi hastalıkları
oluşumuna, katkıda bulunduğunu bildirmiştir.
Bu araştırmanın amacı da, kış sezonunda farklı özelliklere sahip ahırlarda yaşayan sığırlarda
venöz kan pH, pCO2, pO2, HCO3 - , baz durumu-ekstasellüler sıvı (BD-eks), baz durumu-kan (BD-k),
oksijen doygunluğu (O2-doy), toplam karbondioksit (t-CO2) düzeyleri açısından, ahırlar arasındaki
farkın ortaya çıkartılmasıdır.
2

Materyal ve Metot
Bu araştırma, Kars çevresindeki köy ahırları ve bu ahırların içinde yetiştirilen sağlıklı sığırlar
üzerinde yürütülmüştür. Bu ahırlar, modern, yarı modern ve yöresel olarak adlandırılan kapalı sığır
yetiştirme barınaklarıdır.
Bu çalışmada 6 ahır kullanılmıştır. Birinci ahırdan 22, ikinci ahırdan 10, üçüncü ahırdan
12,dördüncü ahırdan 11, beşinci ahırdan 12, altıncı ahırdan 10 olmak üzere toplam 77 tane sığır
kullanılmıştır.
Hayvan materyali, gerek seçilen ahırların sahiplerinden alınan anamnez bilgilerine göre, gerekse
klinik muayene sonucuna göre seçilen sağlıklı sığırlardan oluşmuştur. Kan örnekleri, 19-23 Şubat
1999 tarihleri arasında günün aynı saatlerinde (saat 14.00 civarı) alınmıştır. Sonuçların zaman
farklılığından oluşabilecek dış faktörlerden en az oranda etkilenmesi amacıyla kanların alım tarihleri
arasındaki zaman aralığı mümkün olduğunca sınırlı tutulmuştur.
Kan örnekleri V. Jugularis’ten 1 ml olarak alınmıştır. Toplanan kan örnekleri plastik enjektör
içinde 500 IU / 1 ml kan oranında sıvı heparinle karıştırılmıştır. Enjektör, içinde kan ve üzerinde
kanülü ile birlikte macun blokuna saplanarak oksijenle teması engellenmiştir. Bu koşullarda, oda
ısısında, bir saat içerisinde ölçümü yapılıncaya kadar stokta tutulmuştur.
Kan gazlarının ölçümleri için, Rapid Lab 248 pH/ blood gas Analizer marka kan gazları cihazı
kullanılmıştır. Cihaz sahip olduğu teknik özellik gereği sonuçları doğrudan rakamsal olarak
vermektedir.
Nispi rutubet oranının ölçümü için, Hygrometer marka rutubet ölçüm cihazı kullanılmıştır.
İstatistik analizler tek yönlü varyans analizi ( ANOVA ), gruplar arası ikişerli karşılaştırmalarda
Tukey metoduyla yapılmış, program olarak Minitab istatistik programı kullanılmıştır (17).
Bulgular
Bu çalışmada sığırların venöz kan gazları üzerinde, ahır ve diğer çevresel faktörlerin etkileri
araştırılmıştır. Çalışmada kullanılan ahırlara ait özellikler Tablo 1’de gösterilmiştir. Tablo 1'den de
anlaşılacağı üzere sahip oldukları özelliklere göre 1 numaralı ahır modern tip, 2 ve 3 numaralı ahırlar
yarı modern tip, 4, 5 ve 6 numaralı ahırlarda yöresel tip ahırlardır. Ahırlara göre hayvan sayıları, her
ahır için ayrı ayrı venöz kan pH, pCO2, pO2, HCO3 - , BD-eks, BD-k, O2-doy, t-CO2 ortalama değerleri,
standart sapmaları, ahırlar arasındaki farkın istatistik öneme sahip olup olmadıkları da Tablo 2’de
belirtilmiştir.
3

Tablo l: Ahırların özellikler.
Table 1: Features of barns
1. Ahır 2. Ahır
Alan 267 m 2 19 m 2
Hacim 854 m 3 45 m 3
Hayvan sayısı 25 (2 yaş≤:17, 1 yaş:7, 1ay ≥1) 11 (2 yaş≤:4, 1 yaş:5, 1ay ≥ 2)
Hayvan başına düşen ahır hacmi 34.16 m 3 4.09 m 3
Duvar Biriket, betonarme 30cm kalınlık Biriket , betonarme, 30cm kalınlık
Tavan Yekpare beton Tahta
Havalandırma 0.8 m 2 10 adet Demir 0.45 m 2 1 adet Tahta
Kapı 2.52 m 2 3 adet Demir 1.34 m 2 1 adet Tahta
Nem % 97 % 92
3. Ahır 4. Ahır
Alan 85 m 2 58 m 2
Hacim 232 m 3 119 m 3
Hayvan Sayısı 20 (2 yaş≤:20, 1 yaş:0, 1ay ≥ 0) 16 (2 yaş≤:10, 1 yaş:3, 1ay ≥ 3)
Hayvan başına düşen ahır hacmi 11.60 m 3 7.44 m 3
Duvar Biriket , betonarme, 30cm kalınlık Taş 70cm kalınlık
Tavan Tahta ve beton Tahta ve toprak
Havalandırma 0.9 m 2 3 adet Tahta 0.38 m 2 1 adet Tahta
Kapı 1.96 m 2 1 adet Tahta 1.2 m 2 1 adet Tahta
Nem % 96 % 86
5. Ahır 6. Ahır
Alan 35 m 2 65 m 2
Hacim 112 m 3 176 m 3
Hayvan Sayısı 12 (2 yaş≤:6 1 yaş:3, 1ay ≥ 3) 11 (2 yaş≤:4, 1 yaş:4, 1ay ≥ 3)
Hayvan başına düşen ahır hacmi 9.33 m 3 16.00 m 3
Duvar Taş 75cm kalınlık Taş 65cm kalınlık
Tavan Tahta ve toprak Tahta ve toprak
Havalandırma 0.36 m 2 1 adet Tahta 0.5 m 2 4 adet Tahta
Kapı 1.73 m 2 1 adet Tahta 2.07 m 2 1 adet Tahta
Nem % 84 % 87
PARAMET-
RELER ⇒
AHIRLAR
⇓
1
(n = 22)
2
(n = 10)
3
(n = 12)
4
(n = 11)
5
(n = 12)
6
(n = 10)
Tablo 2: Ahırlara göre sığırların, venöz kan pH, pCO 2, pO 2, HCO 3 - , BD-eks, BD-k, O2-doy ve t-CO 2 değerleri.
Table 2: According to barns venous blood pH, pCO 2, pO 2, HCO 3 - , BD-eks, BD-k, O2-doy and t-CO 2 values of cattle.
pH pCO2
X±Sx
ist.kont.
(p < 0.01)
7.39 ± 0.004
b
7.41 ± 0.005
a
7.41 ± 0.008
ab
7.41 ± 0.012
ab
7.39 ± 0.007
ab
7.42 ± 0.007
a
mmHg
X±Sx
ist.kont.
(p < 0.05)
44.39 ± 1.01
b
49.72 ± 0.45
a
44.15 ± 1.50
b
46.47 ± 1.07
ab
44.33 ± 1.08
b
44.67 ± 1.31
ab
pO2
mmHg
X±Sx
ist.kont.
(p < 0.01)
27.41 ± 0.94
b
31.74 ± 0.50
ab
32.67 ± 2.02
a
33.35 ± 1.25
a
31.72 ± 1.56
ab
33.71 ± 1.59
a
HCO3 -
mmol/L
X±Sx
ist.kont.
(p < 0.001)
23.85 ± 0.37
d
28.17 ± 0.41
a
25.25 ± 0.30
cd
26.65 ± 0.80
ac
24.44 ± 0.25
bcd
26.47 ± 0.40
ac
BD-eks
mmol/L
X±Sx
ist.kont.
(p < 0.001)
0.94 ± 0.55
d
6.40 ± 0.34
a
2.30 ± 0.50ab
bcd
4.11 ± 0.98
ab
1.37 ± 0.40
cd
3.70 ± 0.58
Aynı sütunda aynı harfi taşıyan değerler arasındaki fark istatistik olarak önemsizdir.
abc
BD-k
mmol/L
X±Sx
ist.kont.
(p < 0.001)
0.78 ± 0.45
d
5.38 ± 0.29
a
2.12 ± 0.39
bcd
3.56 ± 0.87
ab
1.24 ± 0.33
cd
3.39 ± 0.47
abc
O2-doy
%
X±Sx
ist.kont.
(p < 0.01)
45.11 ± 1.85
b
55.65 ± 1.17
ab
56.34 ± 4.19
a
58.38 ± 2.44
a
53.77 ± 3.58
ab
58.47 ± 3.16
a
t-CO2
mmol/L
X±Sx
ist.kont.
(p < 0.001)
4
26.94 ± 0.57
c
32.18 ± 0.36
a
27.94 ± 0.59
b
29.73 ± 0.98
ab
27.19 ± 0.42
bc
29.03 ± 0.60
b

Tartışma ve Sonuç
Kan gazı analizleri solunum sistemi ve asit-baz dengesi bozukluklarının yorumuna hizmet eder
(4,5,6,12). pO2 seviyesinin düşüklüğü akciğer makrofajların fonksiyon kaybetmesine bağlı olarak
akciğerin savunma sisteminin zayıflamasına ve enfeksiyona açık hale gelmesine sebep olur (24).
Kan pH’ı vücutta dokuların fonksiyonlarını yerine getirebilmesi için çok dar sınırlar içinde (7.2-
7.6) olması gereken, bu sınırların dışına çıkılması durumunda vücudun fonksiyonlarını olumsuz yönde
etkileyen, hatta ölüme sebep olan, biyokimyasal bir göstergedir (8,9,10,13,18,23). Çalışma bulguları
da ahırlara göre 7.39 – 7.42 arasında değişiklik göstermiş olmasına rağmen normal sınırlar içerisinde
bulunmuştur.
Ortamdaki pH2O’nun düzeyindeki artışın pO2 düzeyinde azalmaya sebep olduğu
bildirilmektedir(18). Çalışma bulguları bu durumu destekler nitelikte bulunmuştur. Rutubet oranı en
yüksek olan birinci ahırdaki sığırların venöz kan ortalama pO2 verileri 27.41 ± 0.94 mmHg ile en
düşük seviyededir. Ahırlarındaki rutubet oranlarının düşmesine bağlı olarak venöz kan pO2
seviyelerinin de arttığı Tablo 1ve 2’den anlaşılmaktadır. Araştırmadaki pO2 verilerine O2-doy değerleri
de paralel bir seyir içindedir. Bu iki kriter için, beşinci ahır biraz farklılık göstermiştir. Bu farklılığın
nedeni, 5. ahırda hacime oranla diğer yöresel ahırlardakinden daha fazla oranda hayvanın olması
gösterilebilir (Tablo 1).
Sığırların venöz kan pCO2 verilerine bakıldığında 2. ahırda bulunan hayvanların venöz kanında
en yüksek düzeyde 3. ahırda bulunan hayvanların venöz kanında ise en düşük düzeyde bulunmuştur.
Buradan anlaşılacağı üzere hayvan başına düşen kapalı alan hacmi ne kadar düşükse venöz kan pCO2
oranı o kadar yüksek bulunmuştur. pCO2 yönünden diğer ahırlarda bu yönde bir dağılım
göstermektedir.
Bu araştırma sığırlarının venöz kan t-CO2 verilerinde pCO2 verilerinde olduğu gibi en yüksek
değere sahip ahır 2. ahır olurken 1. ahır en düşük seviyede bulunmuştur. Yine pCO2 verilerinde olduğu
gibi hayvan başına düşen kapalı alan hacmi ile t-CO2 verileri ters orantılı olarak artmıştır. 5. ve 6.
ahırlar arasında bir uyumsuzluk olmakla beraber aralarındaki farkın Tablo 2’den de anlaşılacağı üzere
istatistiki olarak öneme sahip olmadığı görülmektedir (P > 0.001).
Tablo 2’ye bakıldığında sığırların venöz t-CO2 bulgularında olduğu gibi venöz kan HCO3 - , BD-
eks, BD-k verilerinin en fazladan en aza doğru (sırasıyla 2. ahır, 4. ahır, 6. ahır, 3. ahır, 5. ahır ve 1.
ahır) olduğu ve aynı zamanda hayvan başına düşen alan sıralamasını takip ettiği görülmektedir. Yine t-
CO2’de olduğu gibi 5. ve 6. ahırlar arasında uyumsuzluk olmakla beraber istatistiken aralarındaki fark
önemsizdir (P > 0.001).
H2O + CO2 ⇔ H2CO3 ⇔ H + + HCO3 -
Karbondioksit, bikarbonat ve hidrojen iyonları yukarıdaki denklem uyarınca birbirlerini
etkiledikleri ve HCO3 - ‘ün BD-eks ve BD-k’yi etkilediği bilinmektedir (8,9,18,23). Bu savı destekler
şekilde pCO2, t-CO2, HCO3 - , BD-eks, BD-k verilerinin tamamı hayvan başına düşen kapalı alan
5

hacmine paralel değişiklikler gösterdiği izlenmektedir. Yine venöz kan pH’ı söz konusu bu
parametreler tarafından etkilenmekte ve benzer bir durum göstermektedir (Tablo 1,2).
Bu araştırmada elde edilen değerler, değişik ahır şartlarına göre farklılık göstermesine rağmen
Blood, Carlson, ve Jenkins’in (5,7,12) referans değerleri, Şahal ve ark.’ın (22) ve Beyazıt’ın (4)
çalışmalarında kullandıkları sağlıklı sığır venöz kan gazı verileri ile uyum içerisinde olduğu
görülmüştür.
Ahırın fiziki durumunun, hayvanların performanslarına doğrudan etkilediğinin (19) bilinmesine
rağmen araştırma yapılan ahırlarda bu şartların yerine getirilmediği görülmüştür.
Modern ahırda nisbi nem % 97, yarı modern ahırlarda % 92-96, ilkel ahırlarda % 84-87
oranlarında bulunmuştur. Kan alımları esnasında tüm ahırlarda, iç ısının dışarı kaçmaması
gerekçesiyle, havalandırmaların tamamına yakınının kapalı olduğu gözlenmiştir. Bu durumda tüm
ahırlarda gerek solunumun katkısıyla, gerek urinasyon ve defekasyonun, katkısıyla gerekse ruktusun
katkısıyla (1) rutubet oranlarının yüksek olması beklenebilir. Fakat, modern ahırın rutubet oranının
yüksek, yöresel ahırların daha düşük rutubet oranına sahip olması tahta, toprak, taş yapının rutubeti
absorbe etmesine, betonarme yapının rutubeti absorbe etmemesine bağlanabilir. Modern ahırlardaki
yüksek rutubet oranı sığırlar da solunum sistemi hastalıklarına yakalanma riskini arttırabilir. Bununla
birlikte sık ve yoğun bakım sebebiyle solunum sistemi rahatsızlıklarının kış sezonunda daha sık
görüldüğü bildirilmiştir (24). Rutubet oranının düşük olması sebebiyle yöresel ahırların, özellikle kış
döneminde solunum sistemi hastalıklarının daha az oranda görülmesine sebep olabilir.
Sonuçta genel olarak, yöresel tipteki ahırların modern ve yarı modern tip ahırlara oranla rutubet
oranları düşük, içinde bulunan sığırların venöz kan pCO2, t-CO2, HCO3 - , BD-eks, BD-k düzeyleri
yüksek bulunmuştur. Modern ve yarı modern tipteki ahırların, yöresel tipteki ahırlardan rutubet
oranları yüksek, buna ters orantılı olarak içindeki sığırların venöz kan pO2 ve O2-doy düzeyler
düşüktür. Ayrıca venöz kan pH düzeyleri birinci ile ikinci ve üçüncü ahırlar arasındaki farkın önemli
olması ( P

Literatür
1. Arıtürk, E. (1983): Hayvan barınakları. Genel Zootekni. A.Ü. Vet. Fak. Yay.: 395 II. Baskı. Ankara..261-266.
2. Ashwood, E.R. (1994): Tietz testbook of clinical chemistry. Second edition. 1393-1395. In: Burtis, C.A., W.B.
Saunders (Ed.). Company A Division of Harcourt. Brace and Company. Philedelphia.
3. Aslan, V., Thamsborg, S.M., Jorgensen, R.J., Basse, A. (1995): Induced acute ruminal acidosis in goats treated with
yeast and bicarbonate. Acta vet. Scand. 36:65-77.
4. Beyazıt, R. (1993): İneklerde parturient hipokalseminin bazı kan gaz ve asit-baz parametreleri üzerindeki etkisi.
U.Ü. Vet. Fak. Derg. 3(12):6-11.
5. Blood D.C., Studdert, V.P. (1993): Bailliere’s Comprohensive Veterinary Dictionary Bailliere Tindall. London.
1002.
6. Börkü, M.K., Kurtdede, A., İmren, H.Y., Kalınbacak, A., Tanyel, B., İlhan, T. (1996): Köpeklerde uzun süreli
amonyumklorür kullanımının kan, idrar ve dışkıda bazı parametrelere etkisi. A.Ü. Vet. Fak. Derg. 43:235-246.
7. Carlson, G.P. (1996): Clinical Chemistry Tests in Large Animal Internal Medicine. Second Edition. Edited by
Simith, B.D. Mosby, London. 441-467.
8. Ergene, N. (1988): Alveol havası ve kan arasında gaz değişimi. Fizyoloji cilt l. İ.Ü. Vet. Fak. Fizyoloji ders teksiri.
İstanbul. 273-284.
9. Guyton, A.C. (1989): Solunum. Tıbbi Fizyoloji. Türkçe 3. baskı. Nobel Kitap Evi. İstanbul. 669 – 748.
10. Jenkins, W.L. (1986): Special Therapy and procedures. In current veterinary therapy2 Edited by Howard J.L.
Philadelphia. 1 – 39.
11. Kelly, W.R. (1984): Veterinary Cilinical Diagnosis. Thirt edition Bailliere Tindall. London.
12. Kurtdede, A., Börkü, M.K., Özlem, M.B., Kalınbacak, A. (1994): Sağlıklı köpeklerde xylazine ve
Xylazine+ketamine’in kan gazları ve bazı hematolojik parametreler üzerindeki etkileri. A.Ü. Vet. Fak. Derg. 41(3-
4): 327-335.
13. Mengi, A. (1983): Sitrik asit siklusu (TCA), Karbonhidrat metabolizması. Biyokimya ders notları. İstanbul
Üniversitesi Veteriner Fakültesi. İstanbul. 70-97.
14. Ministry of Agriculture, UK.(1991): Codes of recommendations for the welfare of livestock. MAAF, Publication
London: 7-8.
15. Ministry of Agriculture, UK.(1993): Action on animal welfare. MAAF Publication London: 2-5.
16. Ministry of Agriculture, UK.(1995): Farm management. MAAF Publication London: 6-7.
17. Minitap reference manuel release 10, for windows. Minitap Inc. 1999.
18. Noyan, A., (1986): Canlılarda Gaz Alış Verişi. Fizyoloji Ders Kitabı 2. baskı. Meteksan A.Ş. Ankara. 297 – 375.
19. Phlilips, C.J.C (1990): Advers effects on reproductive performance and lamness of feeding grazing dairy cows
partilly on silage indoors. J. Agricultural Science Cambridge. 115: 253-258.
20. Phllips, C.J.C., Schofild, S.A. (1994): The effect of cubicle and strow yard hassing on the behaviour. Production
and hoof health of dairy cows. Animal welfare:3(1): 37-44.
21. Pirhonen, I., Nevalainen, A., Husman, T., Pekkanen, J. (1996): Home dampness, moulds and their influence on
respiratory infections and symptoms in adults in Finland. European Respiratory Journal 2618-2622.
22. Şahal, M., Güzel, N., Kaya, Ü., Bilgili, H., Tanyel, B. (1993): Retikuloperitonitis travmatikalı süt ineklerinde pre-
ve postoperatif klinik ve biyokimyasal değişiklikler. A.Ü. Vet. Fak. Derg. 40(2): 261-280.
23. Turgut, K. (1991): Veteriner gastro enteroloji. Güneş kitabevi, Ankara.
24. Vestweber, J.G. (1986): Diseases of the Respiratory System. In current veterinary therapy2 Edited by Howard J.L.
Philadelphia. 649 – 690.
7