hüseyin gazi topdemir bilim, bilim tarihi ve felsefe ilişkisi üzerine

BILIM TARIHI
HÜSEYİN GAZİ TOPDEMİR
BİLİM, BİLİM TARİHİ VE
FELSEFE İLİŞKİSİ ÜZERİNE
He Ler hangi bir konunun tanımlanması, genellikle o konunun anlaşılmasında
gerekli olan temel kavram ve düşüncelerin belirlenmesini gerekli kılar.
Bu anlamda bakıldığında "Bilim, Bilim Tarihi ve Felsefe" gibi bir belirlemede
benzer şekilde bir kavramsal çerçevenin oluşturulmasını ve bu çerçeveye bağlı
olarak bilgi yığınının ele alınmasını gerekli kılmaktadır.
Bu bakışla yaklaştığımızda, bilimin daha çok "sağlam ve güvenilir" bir bilgi
olarak tanımlandığım görmekteyiz. Burada dikkatimizi çekmesi gereken kavram
bilgidir. Çünkü burada bilimin bir bilgi olduğu vurgulanmaktadır. Öyleyse,
"bilgi" bütün kültür öğeleri içerisinde konumu itibariyle en genel kav-
DUŞUNEN SİYASET I SAYI: 16

BİLİM, BİÜMTARİHİ...
ramsal yapıdır. Öyle ki, bilim, felsefe, sanat ve hatta din bu kavramsal yapının
altında yer alırlar. Bu bakımdan bunların tümü birer bilgi alanıdır.
Bu alanların her biri kendine özgü bir "bilgi yığını" olduğuna göre, bilginin
genel ve kapsamlı bir tanımına da gereksinim olacaktır. Bilgi kabul edilen tanımlamalar
içerisinde en yaygın olan anlatımıyla "bir şeyin bir şey olarak kavranması"
şeklinde tanımlanmaktadır. Ancak "bir şey" ve bir de "kavranma"
sözcükleri olduğuna göre, öyleyse bir "kavrayan" ve bir de "kavranan" ya da
"bilen" ve "bilinen" olacaktır. O zaman tanım böyle bir belirlemeyi gerektirdiğine
göre, bilgi genellikle bir "şeyin" bilgisi olmak durumundadır. Bu anlamda
olgu temel birinci adımı oluşturmaktadır. Bu olgu üzerine felsefe, sanat ve bilim
yapılır. Entelektüel kültürün bütün bu öğeleri aslında bir "anlama" ve
"açıklama" görevini yerine getirmekle yükümlüdürler. Bu anlamda aralarında
bir farklılık söz konusu değildir. Ancak, anlama ve açıklama aşaması bir sonuç
içerir. Bu öğeler arasındaki farklılık da zaten burada ortaya çıkmaktadır.
Çünkü sonuç bir bilgi ortaya koymaktadır ve bu bilginin kaynağı, değeri ve
elde ediliş yöntemi, bu alanlar arasındaki farklılığı belirlemekte ve sınırlarını
çizmektedir. Özellikle "yöntem" burada daha ön plana çıkmaktadır. Bunun
nedeni de bilginin sağlamlığına ve güvenilirliğine verilen büyük önemdir. Özellikle
bu nitelikleri bakımmdan bilim, tarihsel süreçte kendisini ön plana çıkarmış
ve haklı bir unvan elde etmiştir. Öyleyse bilim nedir?
Toplumların başlangıcından bu yana, en ilkel uygarlığın bile, İnsan, Doğa
ve Evren üzerine bir söylem ortaya koyduğunu ve doğaya yönelik eylemlerini
belirleyen bir bilgi yığını yarattığını, dolayısıyla bilme ve anlama kaygısının
daha ilk başta ortaya çıktığını ve bu bilgilerin "düşünüş biçimi" bakımından
zamansal olarak bir farklılık taşımadığını görmekteyiz. Çünkü mitoloji bile
dünyayı açıklamaya yönelik bir girişim olarak doğmuştur. Benzer şekilde büyü
de doğal ve doğaüstü güçleri egemenlik altına alma kaygısı taşıması bakımından
adeta tekniğin öncüsü gibidir.
Ancak yine de bu durum bilimin insanlığın ilk ortaya çıkmasıyla birlikte
kendini gösterdiği ve bilimsel etkinliğin insan doğasının bir niteliği olduğu ve
zaten bilim hep vardı anlamına gelmez. Çünkü her bilgi sisteminin bilimsel
olması zorunluluğu olmadığı gibi, bilimsel olma hedef ve amacı gütmeyen bilgi
sistemleri de vardır. Bu anlamda bilim karşımıza belirli niteliğe sahip bir bilgi
olarak çıkmakta ve bu ayrıcalığını da bilgiyi ortaya koyarken dayandığı temel
ilke, teknik ve izlediği yöntemden almaktadır.
Gerçekte "bilimin doğası/niteliği", yüzyıllarca bilim adamları, filozoflar,
tarihçiler ve diğer ilgili gruplar tarafından yönlendirilen güçlü bir tartışma konusu
olmuştur. Genel bir konsensüs ortaya çıkmamışsa da, farklı bilim kavramları
güçlü destekçiler bulmuştur. Farklı görüşlerden birisine göre bilim
"kendi çevresi üzerinde kontrol kazanan insanların davranış kalıbı"dır. Bu nedenle
bilim geleneksel beceri uğraşları ve teknoloji ile ilgilidir; ve tarih öncesi
insan, örneğin, metalleri nasıl işleyeceğini ya da tarımda nasıl başarılı olacağını
öğrendiğinde, bilimin büyümesine katkıda bulunacak duruma da gelmiştir. Alternatif
bir fikir ise, bilimi kuramsal bir bilgi kütlesi, teknolojiyi ise kuramsal
bilginin kılgısal problemlerin çözümüne uygulammı olarak görerek, bilim ve
teknoloji arasında ayrım yapar. Bu görüşte, örneğin, otomobil dizayn ve yapım
DÜŞÜNEN SİYASET I 54

HÜSEYİN GAZİ TOPDEMİR
teknolojisi, kuramsal mekanik ve aerodinamikten ve diğer yardımcı kuramsal
disiplinlerden farklıdır; yalnızca kuramsal disiplinler "bilim" olarak sayılır.
İkinci yaklaşımı benimseyenler, bilimi kuramsal bir bilgi olarak görürken,
genellikle bütün kuramların (içeriği veya karakteri ne olursa olsun) bilimsel olduğunu
kabul etmek istemezler. Bu durumda belirli tür kuramları dışlamak gerekmiştir.
Dolayısıyla da bir kuramın bilimsel olduğuna, diğerinin bilimsel olmadığına
karar vermeyi sağlayacak bir "ölçüt"e gereksinim olmuştur. Bu yüzden
bilimi kendi anlatımının formuyla -evrensel, kanun türünde anlatımlar,
matematiksel olarak ifade edilmiş olmak gibi-, tanımlamak çok popüler hale
gelmiştir. 1 Ancak bu, zaman içerisinde oldukça sınırlayıcı bir ölçüt olarak
görülmüş ve onun yerine bilimi kendi metodolojisiyle tanımlamanın daha uygun
olacağı sonucuna varılmıştır. Günümüzde özellikle bilimin doğası ve yapısı
üzerine yapılan çalışmalar bu yaklaşıma dayanırken, tarihin değişik dönemlerinde
de bilime ve bilimsel bilgiye ilgi duyan bilim ve düşün adamları da, çıkmıştır:
Aristoteles (M.Ö. 384-322), Roger Bacon (1214-1292), Francis Bacon
(1565-1626), Rene Descartes (1596-1650), David Hume, (1711-1776) Immanuel
Kant (1724 -1804) ve John Stuart Mili (1806-1873) bu alanda çalışanların önemlilerinden
bazısıdır. 19. yüzyıldan itibaren ise bu bireysel çalışmalar aynı zamanda
ekol düzeyindeki çalışmalara kaynaklık etmiştir. Bu durum özellikle
August Comte (1798-1857)'un pozitivizm üzerine yaptığı ayrıntılı çalışmalarla
ivme kazanmış ve "Viyana Çevresi"yle çağdaş formuna ulaşmıştır.
Bütün bu tartışmalar mutlak bir uzlaşmaya varılmasını sağlamamış olsa da,
bilimin doğası hakkındaki bilgi birikiminin artmasın yol açmıştır. Bu birikimin
özellikle 17. yüzyıldan itibaren yoğunlaştığını görmekteyiz. Bunun nedeni bu
dönemin özelliğinde yatmaktadır. Nedir bu dönemin özelliği?
Aslında bilimi anlama çabalarının yoğun olarak ortaya çıkışı, Modern Çağ
ile başlar. Ancak bu süreçte özellikle Rönesans'ın ve ona bağlı olarak ortaya çıkan
Aydınlanmanın özel bir önemi vardır. Çünkü Rönesans Ortaçağ yaşamında
büyük değişimlerin oluştuğu ve evrensel Ortaçağ devletinin ulus devletlere
bölünmeye başladığı bir dönemdir. Bu dönemde orta sınıfın gelişen girişimciliği
sonucu ekonomide yeni gelişmeler ortaya çıkmış, böylece kilisenin
maddi gücü sarsılmış ve derebeyliğin dayanakları ortadan kalkmıştır. Bu yeni
durum şehirli orta sınıfın alışkanlıklarını da değişime uğratmış ve başta eğitim
olmak üzere artık kiliseden kopuk davranma ön plana çıkmaya başlamıştır. 2 Bu
değişim felsefe ve bilimde de yerini bulmuştur. Geleneğe ve onun getirdiği değer
ve anlayışa baş kaldırmak düşüncesi yaygınlaşmış ve sonuçta birliğe ve bütünselliğe
dayanan Ortaçağ anlayışının yerine artık doğruya varmak için birden
çok yolun olduğu kabul edilmeye başlanmıştır. Ancak ortaya çıkan bu pek çok
çığırın birleştiği bir ortak nokta bulunuyordu: Skolastiği reddetme. 3
Böylece,
gerçekleştirilen Aristoteles ve onun yoğunlaşmış büyük otoritesinin kırılmasına
yönelik çalışmalar bu çağın en büyük başarısı olmuştur. 4
1
1
3
4
David C. Lindberg, The Beginnings of Western Science, Chicago 1992, s. 1-2.
Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, İstanbul, 1980, ss. 182-183.
Gökberk, s. 185.
Alexandre Koyre, Yeniçağ Biliminin Doğuşu, İstanbul, 1989, ss. 38-39..
55 I DÜŞÜNEN SİYASET

BİLİM. BİLİMTARİHİ...
Böylece Batı Dünyası, Rönesans düşüncesiyle, toplumsal, ekonomik ve kültürel
alanlarda, özellikle de bilim ve felsefe alanında, tarihinin hemen hiçbir
döneminde rastlanmayan büyük bir atılımı gerçekleştirmiştir. Ortaya çıkmış
olan bu temel atılım, bir yandan doğaya ilişkin yeni ve güvenilir bilgiler üretmeyi
sağlarken, diğer taraftan matbaanın yaşama geçirilmesiyle birlikte de, bu
bilgilerin, doğru ve hızlı bir biçimde geniş halk kitlelerine ulaştırılması olanaklı
hale gelmiştir. Bu dönemde aynı zamanda, Colombos'un yeni bir kıta bulmasıyla
birlikte büyük keşif yolculuklarına aşın merak duyulmaya başlanmış, bunun
sonucunda edinilen coğrafi bilgilerle de dünyanın o dönemdeki çehresi bir
hayli değişmiştir. Ayrıca teleskopun bulunması da hem gemicilikte hem de bilimde
büyük bir olgu bilgisi birikimi sağlamıştır ve dünya hızla bir "bilgi çağına"
doğru gitmeye başlamıştır. Böylece Batı kültür dünyasında önemli ve çığır
açıcı gelişmeler kaydedilebilmiştir. Bunun sonucunda yeni bir döneme girmiş
olan Batı düşüncesi, kısa sürede bilim ve felsefe gibi üst entelektüel alanlarda
dev adımlar atmayı başarmış ve sonuçta 18. yüzyıl bilimsel devrimini gerçekleştirmiştir.
Bilgi çağma doğru bu hızlı gidiş, ister istemez, bilimsel bilginin elde edilme
sürecine duyulan ilgi yi de artırmıştır. Artan bu ilgi sonucu bilimsel yöntem
konusu çok sık tartışılmaya başlamış ve bilimsel bilginin nitelikleri üzerinde
ciddi değerlendirilmelere gidilmiştir. Çünkü Kopernik (1473-1543), Kepler
(1571-1630) ve Galileo'nun (1564-1642) doğa olaylarına dayanan araştırmaları
sonucunda elde ettikleri keşiflerle Aristotelesçi felsefenin yanlışları aşılmıştı.
Ancak, geriye ana çizgileriyle ve genel ilkeleriyle Aristoteles'in niçin ve nasıl
yanlışa düştüğünü göstermek, yönteminin kendine özgü zayıflığını ortaya
koymak, ve onun yerine daha iyi ve daha güçlü bir yöntem getirmek kalmıştı.
Bu önemli işi gerçekleştiren ise Francis Bacon (1565-1626) olmuştur. Çünkü
Aristotelesçi yöntem ilk kez bu denli ayrıntılı ve yıkıcı eleştriyle karşı karşıya
bırakılmıştır. Elbetteki Bacon'ın böyle bir çalışmaya girmesinin altında yatan
özel nedenler vardır. Her şeyden önce Bacon'ın amacı doğaya ilişkin doğru ve
güvenilir bilgiler elde etmektir. Ona göre bilimde ilerleme olmalı ve kesin bilgiye
ulaşılabilmelidir. Bu insanlığın kurtuluşu için önemlidir. Çünkü bilimle
insanlığa yararlı bir çok yeni buluş sağlamak olanaklıdır. 5 Bu bağlamda konuyu
değerlendirdiğimizde, Bacon'a göre bilimin, bilim için değerli olmadığını, aksine
bilimin insanlara yararlı olduğu ölçüde önemli olduğu düşüncesinin ön
planda yer aldığım görmekteyiz. Bunu anlamak aslında zor değildir. Çünkü o
dönemde büyük insan kitleleri çok kötü koşullarda yaşamaktadırlar. Bundan
dolayı sihir, büyü ve astrolojiden yardım bekliyorlar. Oysa Bacon'a göre onların
bu koşullarda kurtulmaları ancak doğaya egemen olmalarıyla olanaklıdır.
Doğa bir takım doğaüstü marifetlerle, sihir ve büyüyle egemenlik altına alınamaz.
Ancak onun kanunlarım bilmekle kontrol altına alabiliriz. Çünkü bilgi
güç demektir. 6
3
Bacon, Novum Orgunum, Çeviren: Sema Önal AKKAŞ, Ankara, 1999, s. 197-200; Bacon'ın
yöntem çalışmasının ayrıntılı bir incelemesi için bkz. Hüseyin Gazi Topdemir, "Francis
Bacon'ın Bilim Anlayışı", Felsefe Dünyası, 30, 1999, ss. 51-68.
6
Bacon, New Organon, Ed. Fulton H. Anderson, New York, 1960, s. 8
DÜŞÜNEN SİYASET II 56

HÜSEYİN GAZİ TOPDEMİR
Böylece modern bilimin yapılanmasının temelini hazırlayan çabaların yoğunlaştığı
bir döneme dönüşmüş olan Aydınlanmayla, Kopernik (1473-1543) ile
başlayan yeni dönem Kepler (1571-1630), Galileo ve "Newton (1642-1727) ile
dönemin gerçek anlayışını yansıtan bir olgunluğa ulaşmıştır. Buna bağlı olarak,
matematikte, astronomide ve fizikte bilinen ve egemen olan kuramların yerine
yeni kuramlar önerilebilmiş ve etkin olmasını sağlayacak adımların atılabilmesi
sağlanmıştır. Bu adımın atılmasında özellikle klasik dönem yapıtlarına başvuran
çalışmaların yoğunlaşması 7 da etkili olmuştur. Özellikle Galileo'nun
matematiksel fizik çalışmasını ön plana çıkarmasında bu etki açık olarak görülmektedir.
Doğa bilimlerinde ortaya çıkan bu büyük atılıma bağlı olarak, geleneksel
anlamda etkinliğini sürdüren matematik, fizik ve astronominin yamnda, bu
dönemden itibaren tarik, biyoloji, psikoloji, sosyoloji, matematiksel mantık,
mekaniksel biyoloji kısaca davranışsal ve sosyal bilimler gibi gittikçe farklılaşan
ve çeşitlenen çok sayıda bilim dalı da ortaya çıkmaya başlamıştır. Bunların hiçbiri
diğerine benzememekte, ancak hepsi de bilim diye adlandırılmaktadır. O
zaman bütün bilimleri kapsayacak bir bilim tanımının yapılması gerekecektir.
Ya da niçin birbirinden çok farklı olmasına rağmen bu uğraşlara bilim denildiğinin
ele alınıp incelenmesine gereksinim vardır. Çünkü bilim bir bilgi türüdür.
Ancak diğer bilgi türlerinden kendisini ayıran özelliklere sahiptir. Bu özellik
daha işin çok başında tanım aşamasında karşımıza çıkmaktadır. Genel ve
yaygın bir kanı açısından ele alınırsa bilim "sağlam ve güvenilir 8 " bir bilgidir.
Böyle bir tanım kabul edilecek olsa bile, o zaman da bu sağlam ve güvenilirliği
sağlayanın ne olduğu veya böyle bir niteliğin garantisini neyin verdiğinin de
apaçık olarak ortaya konulması gerekir. Bu anlamda bilimi kendisine konu
edinen, onun yapısını, doğasını, kavramlarının gerçeklikle ilişkisini, yöntemini
ve kuramlarının niteliğini araştıran, dolayısıyla da bilimi felsefî açıdan anlamaya
çalışan bir ilgi alanına bu dönemde her şeyden daha çok gereksinim olmuştur.
Bilimi anlama çabasını besleyen diğer bir neden de, bilime yaklaşık iki yüzyıl
boyunca duyulan güven ve bağlanmanın,' 18. yüzyılda doruğa çıkması ve ardından
da çok büyük bir krize dönüşmesidir. Çünkü 19. yüzyılın sonu ve 20.
yüzyılın başlarına doğru fizik ve matematikte oluşan devrimci gelişmelere bağlı
olarak Newton'ün fizik kuramı çökmüş ve yenisiyle yer değiştirmek zorunda
kalmıştır. Yüzyılımızın başlarında Einstein'ın (1879-1955) varolan geometri sistemlerini
ve fizik kanunlarım, zaman ve mekan arasında yeni kurulan bağıntılar
bakımından ele alan görelilik kuramı ve bundan kısa bir süre önce geliştirilmiş
olan kuantum fiziği Eukleides ve Newton sistemlerini ağır problemlerle
karşı karşıya koyunca, hem bilim adamlarını hem de filozofları bilim üzerinde
daha ayrıntılı düşünmeye ve sorgulamaya yöneltmiştir.
Böylece yoğunlaşan bilimi anlama çabaları, bu dönemde biri tarihsel ve diğeri
de felsefî yönden olmak üzere iki boyutta gelişmeye başlamıştır. Bilimi ta-
7
Rupert A. Hali, The Revolution in Science 1500-1750, London, 1985, s. 74.
8
Aydın Sayılı, "Bilim Tarihi Perspektifi İçinde Bilgi ve Bilim", Bilim Kavramı Sempozyumu
Bildirileri, Ankara 1984, s. 5.
57 I DÜŞÜNEN SİYASET

BİLİM, BİLİMTARİHİ...
rihsel süreç içerisinde onaya konulmuş ürünlerini inceleyerek anlama çabası bilim
tarihinin, bilimsel etkinliği yapısı, yöntemi ve kavramları açısından ele alıp
değerlendirme ise bilim felsefesinin doğuşuna yol açmıştır.
Bu iki etkinlikten bilim tarihini bir akademik disiplin haline getiren George
Sarton'dır (1884-1956). Bilim tarihini insanlığın manevi tarihinin en önemli bölümlerinden
biri olarak değerlendiren Sarton, bilim tarihinin bilginin birikmesi
ve gelişmesi bakımından diğer entelektüel etkinliklerden farklılık taşıdığını ve
eğer insanlığın ilerlemesi açıklanacaksa, bilim tarihinin bu konuda en yararlı
araç olacağını belirtmektedir.
Bu anlamda Bilim Tarihi, kültürün, özellikle de entelektüel kültürün en
temel bileşenidir ve başta bilimsel düşünüş olmak üzere, insanın bütün zihinsel
etkinliklerinin tarihsel serüvenini içermesi bakımından ayrıcalıklı bir önem taşımaktadır.
Bu bakımdan bilimsel, kültürel ve siyasi boyutlar içermektedir.
Çünkü bir ulusun kendi tarihinin görkemini görmek ve göstermek için baş vuracağı
en iyi alanlardan birisi bilim tarihidir. Bu bakımdan uluslar hem genel
hem de kendi bilim tarihlerini ve dolayısıyla da tarihte yakalamış oldukları başarıları
gün ışığına çıkarabilmek için bu alanda önemli ve köklü çalışmalar
yapmak zorundadırlar.
Bu yüzden bilim tarihi çok geniş bir bilgi alanını kapsar. İlgi alanı geçmiştedir
ve bu nedenle yönelimi de tarihsel olmak durumundadır. Diğer taraftan
bir bütün olarak geçmişin bilinmesinin hem bugün ve hem de geleceğin anlaşılmasında
önemli rolü olduğundan, insanlar çok sık olarak geçmişe, yani tarihe
yönelirler. Ancak tarih denildikçe daima ve ilk önce akla siyasi tarih gelmektedir
ve konu genellikle krallar, padişahlar ve kahramanlarla sınırlanmıştır. Bu
nedenle de insanın diğer önemli ya da önemsiz etkinlikleri göz ardı edilmektedir.
Dolayısıyla da, bilim tarihi çok önemli bir boşluğu doldurmakta ve bilimsel
etkinliğin doğasının anlaşılması ve etkin konuma getirilmesi bakımından rol
oynamaktadır. Bilim tarihinin bu önemli işlevinin anlaşılması ise ancak onun
başlı başına bir konu olarak ele alınması ve işlenmesine bağlıdır. Yakın zamanlara
kadar genellikle felsefe, tarih ya da bilim gibi bir konu içerisinde ele alındığı
için bilim tarihine ilişkin açık ve bağımsız bir düşüncenin oluşması kolay
olmamıştır. Şimdilerde geleneksel yapılanmanın yanı sıra çoğunlukla bağımsız
bilim tarihi bölümlerinin kurulması bilim tarihi hakkmdaki düşüncelerin daha
rahat anlaşılmasını sağlamıştır.
Felsefe, tarih ve bilim gibi diğer disiplinlerle, ilişkili olması, bilim tarihini
disiplinler arası bir çalışma haline getirmekte, buna bağlı olarak diğerlerinden
farklı ve bu anlamda zorlu bir disiplin yapmaktadır. Bu yönünün bulunması da
konunun yeterince yaygınlaşıp, gelişmesini engelleyen bir etmen olmaktadır.
Buna bir de bilim tarihi metinlerinin yazılmış olduğu Latince, Yunanca,
Arapça, Farsça ve Osmanlıca gibi bir klasik dilin öğrenilmesinin zorluğu da eklendiğinde,
bilim tarihi araştırmalarının güçlüğü daha da net olarak ortaya
çıkmaktadır.
Ancak her şeye karşın bilim tarihi insanın entelektüel etkinliğinin bir serüvenidir
ve gelinen son noktanın ne olduğunun anlaşılması için, tarihsel sürecin
tam olarak anlaşılmasına gereksinim vardır. Bu yapılmaz ise tarihteki her parlak
başarı ya da bir dönemde ortaya çıkan büyük atılımı doğru olarak anlam-
DÜŞÜNEN SİYASET I 58

HÜSEYİN GAZİ TOPDEMİR
landırmak olanaklı olmaz. Bu durumda, Newton ya da Einstein birer "mucize"
olarak nitelendirilebilirler. Benzer şekilde başlangıçta "mucize" olarak nitelenmiş
olan Antik Yunan'da sergilenen bilimsel başarı da ancak, Mısır, Mezopotamya,
Babil, Hint ve Çin'in sergilediği başarıların gün ışığına çıkarılmasıyla
anlaşılmış ve anlamlı hale gelmiştir. Ancak, bu bağlamda bilim tarihini modern
kuramların ön bilgisinin geçmişin soluk gölgelerinde aranması olarak da görmemek
gerekir. Çünkü böyle bir durumda Einstein'ı eski Mısır'da, Kant'ı Mezopotamya'da
ortaya çıkarmak yanlışına düşülebilir. Oysa ki, her çağ kendi
içinde değerlidir. Bu anlamda yine bilim tarihi gerçek bir yol gösterici olabilir.
Benzer şekilde bilim tarihçisi örneğin, Ptolemaios'un (M.S. 150'lerde yaşamış)
gezegen hareketlerine ilişkin açıklamalarını Newton'ın gök mekaniği açısından
düzeltmekle de görevli değildir. O yalnızca her kuramı kendi dönemi ve koşulları
içerisinde değerlendirmekle yükümlüdür.
Diğer taraftan, bilim tarihi geçmişte ortaya konulmuş olan ve bugünün düşünce,
kavrayış ve bakış açısıyla değerlendirildiğinde "aptalcaymış" gibi gelen
açıklamaların doğru bir bakışla anlamlandırılmasında da tek çaredir. Çünkü
eğer geçmiş kuramlar birer "boş inanç" ve "aptalca" açıklamalar olarak görülecekse,
o zaman bugün bizim savunduğumuz görüşler de gelecekte aynı biçimde
değerlendirilebilecektir. Bu ise insanlığın uzun soluklu deneyimlerinin ve
kazanmalarının acımasızca değerlendirilmesinden başka bir şey değildir. Aslında
buradaki temel zorluk bilimsel etkinliğin sonu olmayan bir bina gibi olmasıdır.
Her katta biraz daha yükselirsiniz, ancak bina asla tamamlanmaz. Her
aşamada doğa daha ayrıntılı kavranır, ancak oluşturulan her kuramı daha yetkin
hale getirmek olasıdır. Bilim tarihi perspektifi içerisinde bilgi ve bilimin gelişmesini
incelediğimizde de bu durumu açıkça görmemiz olanaklı olacaktır.
Bilimsel bilginin gelişmesini açıklamaya yönelik anlatımların tarihine yöneldiğimizde,
genellikle bilimsel bilgi için bazı nitelemeler yüklendiğini görmekteyiz
Örneğin bilimsel bilgi insanlığın üzerinde birleştiği bir bilgidir gibi.
Böyle bir bilgi doğal olarak, insanlar arasında din, dil, milliyet ve ırk ayrımı söz
konusu olmaksızın geçerli bilgi olacaktır. Bu özelliği taşıyabilmesi için de bir
tür tartışmazlık statüsünü kazanmış olması gerekir. Bu nedenle bilimsel bilgi
doğmakta olan bilgiden çok, belirli ölçülerde klasikleşmiş bir bilgidir. Bilimsel
bilginin tarihsel gelişimini izlediğimizde bu durumu açıkça görebilmekteyiz.
Örneğin Eski Yunanlılar, bu türden nitelik kazanmış Mısır ve Mezopotamya
biliminde yeterince yararlanmışlardır. Benzer durum İslâm Dünyası için de geçerlidir.
Onlar da Eski Yunanın klasikleşmiş bütün bilgilerini almaktan çekinmemişlerdir.
Daha sonraki dönemler için de bu durum örneklenebilir. Öte
yandan bu yüksek düzeyli kültürel ilişkiler bilimin uluslararası niteliğini kanıtlayan
örnekler olması bakımında da dikkat çekicidir. 9
Bilimsel bilgi aynı zamanda genel geçer bir bilgidir. Ancak bu genel geçerliği
mutlak anlamda anlamamak gerekir. Çünkü ne denli sağlam olursa olsun,
bir bilgi belirli koşullar içerisinde incelenmiş, sınanmış ve geçerliliği saptanmış
bilgidir. Böyle olunca da bu bilginin o koşullar değiştiğinde, yeniden revizyon
edilmesinin, bir anlamda yeni duruma, eğer uyarlanabiliyorsa, uygun hale geti-
9
Sayılı, s. 6.
59 I DÜŞÜNEN SİYASET

BİLİM, BİÜMTARİHl...
rilmesinin gerekliliği de açıktır. 10
Bilimin genellik niteliğini elde etmesi de aslında
bu yoldan olur. Çünkü her düzenleme veya iyileştirme sonucunda bilgiyle
doğa arasında daha rasyonel ve daha reel bir yakınlaşma olmaktadır. Doğa
biraz daha ayrıntılı kavranabilmektedir.
Bu durum ise bilimin ilerleyen ve yığılan yönlerinin bulunduğunu göstermektedir.
Ancak, buradaki yığılganlığın kesintisiz, aralıksız bilgi yığılması yerine,
bir süre yığılan bilginin zaman zaman yeniden elden geçirilerek temelden
değişme ve dönüşmelere yerini bırakabilmesi biçiminde bir süreli yığılma olarak
düşünülmesi doğru olur. 11 Bilim tarihi bunun pek çok örneğini bize sağlamaktadır.
Aristoteles'in hareket kuramı bütün Ortaçağ boyunca -doğu ve batı
dünyasında- ve daha sonra modern dönemin başlarında Galileo tarafından
önemli değişimlere uğratıldıktan sonra, elde edilen bilgi yığını Newton tarafından
köklü bir değişim ve dönüşüme uğratılmıştır. Elbette bu noktada ulaşıla/ı
bilgi düzeyi, doğayı daha ayrıntılı tanımlamayı ve anlamlandırmayı olanaklı
kılmaktadır. Eylemsizlik ilkesi aracılığıyla Dünyanın yani ağır bir nesnenin hareket
edebileceği anlaşılabilmiştir.
Bilim aynı zamanda ele aldığı konuları bir bütünlük içinde ve geniş kapsamlı
bir yaklaşımla ele alır. Bundan dolayı da sistemli ve tutarlı bir bilgidir ve
bu nedenle doğru çıkarımlara ve akıl yürütmelere olanak tanır. 12 Bu yönü
bilimsel bilginin kuramsal boyutuna dikkat çekmektedir. Newton programının
yaklaşık iki yüz yıllık bir dönem boyunca kendine üstünlük sağlamasının temel
nedeni de onun sağlam ve tutarlı bir kuramsal yapıya oturtulmuş olmasındandır.
Bilime bunu sağlayan ise, onun doğada birçok düzenliliğin olduğu
sayıntısmdan hareket etmesidir. Homo Sapiens türünün ortaya çıkmasından
beri insanoğlu hayatta kalabilmek için bu düzenliliklerden yararlanmıştır. Güneş
ve Ay periyodik olarak hareketlerini tekrar ederler. Gece ve gündüz insanın
temel ritmini oluşturmaktadır. Mevsimler de hayvanların göçlerini belirleyen
bir düzenliliği içermektedir. Bu düzenlilikler olgu bilgisinin birikmesine
yardımcı olmuştur. Bu nedenle bilimin basit anlamda doğa dünyasının bilgisi
olarak tanımlanması yaygın bir kanaat olmuştur. Ancak elbette ki bilim yalnızca
bu düzenlilikten oluşmamaktadır. Aynı zamanda çağlar boyunca izlenmesi
gereken etkin bir süreçtir.
Yaklaşık 4000 yıl önce ilk bilimsel etkinliklerin yer aldığı bilinen Mısır ve
Mezopotamya'da bu etkinliği bütünüyle pratik amaçlar yönlendirmekteydi. Bu
temel tutuma bağlı olarak en önemli gelişme de uygulamalı astronomi ve arazi
ölçümlerinde kullanılan temel geometri alanlarında gerçekleşti. Babil'de ise ticari
aritmetik daha fazla ilerlemişti. Bu durum bütünüyle toplumsal yapıya koşutluk
göstermekteydi ve yapılan çalışmalar öylesine iyi düzenlenmiş ve kaydedilmişti
ki, bu uygarlıklar yoğunluklarını kaybettikten uzun yıllar sonra bile
etkinliklerini sürdürebildiler.
Bugün Mısırlıların mühendislik alanındaki en görkemli başarılarının dev
piramitler ve sfenksler olduğunu biliyoruz. Bu yapıtlar temelde geometri bilgi-
!0
11
12
Sayılı, s. 6.
Sayılı, s. 7.
Sayılı, s. 11.
DÜŞÜNEN SİYASET I 60

HÜSEYİN GAZI TOPDEMİR
sini gerektirirler. Nitekim Mısırlılar da kenarları 3, 4 ve 5 birim olan bir üçgende
en uzun kenarın karşısındaki açının dik açı olacağını biliyorlardı. Bu son
derece yararlı bir bilgidir ve özellikle Mısırlılar bu bilgiyi çok sık kullanmak
durumundaydılar. Çünkü Nil nehri her yıl taşıyordu. Bu taşma sonucu büyük
bir alan sular altında kalmakta ve önceden sınırları çizilmiş araziler tahrip olmaktaydı.
Arazilerin yeniden sınırlarının çizilmesi için geometriye gereksinim
olmaktaydı. Mısır ve Mezopotamya'da geometrinin en çok gelişen bilim dalı
olmasını bu olgu bir ölçüde de olsa açıklamaktadır. 13
Nil nehri aynı zamanda Mısır astronomisinin gelişiminde de önemli rol
oynamıştır. Çünkü Mısırlılar bu taşmanın Güneşin görünen hareketiyle ve konumuyla
da yakından ilgili olduğunu anlamışlardır. Dolayısıyla Güneşin hareketlerini
izlemek gereksinimi duymuşlardır. Aynı zamanda göksel nesnelerin
dinsel bir anlamının olması da insanların bu nesnelerin hareketlerini ve konumlarım
izlemeye yöneltmiştir. Bu nedenle Mısırlılar ve Babilliler Güneş, Ay
ve yıldızların hareketlerini düzenli olarak kaydetmişlerdir. Özellikle
Babillilerin kayıtları çok uzun dönemleri kapsamaktaydı ve çok sistematikti.
Bu yüzden gelecekte ne zaman Güneş ve Ay tutulması olacağını kestirebilmişlerdir.
14 Bu çaba insanların çok eskiden beri doğada bir düzenliliğin olduğu
inancına dayanmaktadır. Nitekim uzun süre göksel nesnelerin görünen hareketleri
gözlenmiş ve kaydedilmiş, sonuçta doğadaki düzenlilik keşfedilmiş ve
bu nesnelerin gelecekteki konumları kestirilebilmiştir. 15
Bilim tarihinin açığa çıkardığı diğer bir husus da, bilimsel bilginin belli bir
alanı, uygun bir araştırma ve doğrulama yönteminin bulunduğudur. Gerçekte
bugün bizim bilimden kastımız da amacı insan, doğa ve evrene ilişkin olayların
nedenlerini, birbirleriyle olan bağıntılarını bulan, geneîleştiren, kuramsallaştıran
ve bu kuramsal bilgi yardımıyla sonradan oluşacak olayların nasıl ve ne
zaman ortaya çıkacağını saptayan bir etkinliktir. Böylece betimleme ve açıklama
gibi iki temel aşaması bulunduğu anlaşılan bilim, aynı zamanda bütün
bunları gerçekleştirmek için de nitelikleri belli bir yöntem dahilinde hareket
eder. Bilimsel yöntem adı verilen bu yöntemin özü de betimleme ve açıklamanın
nasıl ve hangi yollarla yapılacağını belirleyen ve bilimsel bilgiye temel karakteristiğini
veren bir dizge olmasıdır. 16
13
Charles Singer, Scientificldeas, London, 1960, ss. 2-5.
14
W.E. Knowles Middleton, The Scientific Revolution, Cambridge, 1963, s. 4.
15
Öyle ki diğer bir uygarlık olan Çin'de de dinle yakın ilişkisi olması dolayısıyla, her
uygarlıkta olduğu gibi, ilk ortaya çıkan bilim astronomi olmuştur. Onlara göre de
gökyüzünde oluşan değişimler, dünyadaki değişimlerin belirtisidir. Çünkü Çinliler evreni tüm
öğeleri birbirine bağlı olan geniş bir organizma olarak kabul etmektedirler. Benzer şekilde
Hindistan'da da zamanın pratik gereksinimlerini karşılamak ve dinsel görevlerini düzenlemek
amacıyla astronomiye yönelinilmiştir. Ay'ın, Güneş'in ve belirli yıldızların hareketlerini
önemsemişlerdir. Çinlilerde olduğu gibi onlar için de evren bir takım düzenliliklerin olduğu
bir evrendir. Bu düzeni bulup tanımlamak ve kendine göre yararlar sağlamak insanın
görevidir. Bkz. L.P.W. "The History of Science", International Encydopedia of the Social
Sciences, s. 33.
16
Kelime anlamı bakımından izlenen yol izleme, peşinden gitme; teknik kullanımı açısından
ise bir amacı elde etme gayreti, çabası anlamına gelen yöntem sözcüğü aynı zamanda değişik
bilim adamı ve filozoflar tarafından değişik anlamlarda da kullanılmıştır. Örneğin Platon
61 I DÜŞÜNEN SİYASET

BİLİM, BİÜMTARİHİ...
Bilimsel yöntem kavramı hem bilimsel düşünme, hem de bilimsel araştırma
yöntemini içermektedir. Bilimsel düşünme yöntemi olarak bilimsel yöntem,
akıl yürütme şekillerini içeren zihinsel bir etkinlik, bilimsel araştırma yöntemi
olarak bilimsel yöntem ise, bir araştırmada izlenecek aşamaları ve düzeyleri içeren
bir süreçtir. 17
Ancak bilimsel yöntemin tarihine baktığımızda, bu anlamda bir yöntemin
ortaya konulmasının hiç de kolay olmadığım ve uzun bir süreç sonucu gerçekleştirildiğini
görmekteyiz. Nitekim pek çok konuda olduğu gibi bu konuda da
ilk olma şerefini elinde barındıran Aristoteles'ten başlamak üzere, Roger
Bacon, Francis Bacon, Rene Descartes, john Stuart Mili gibi pek çok kimse
doğrudan doğruya bilimsel yöntem konusunda çalışmışlardır. Ancak bunun
yanında Galileo ye Newton gibi bilim adamları ise çalışmalarıyla dolaylı olarak
katkılarda bulunmuşlardır.
Bilimin yöntemine gösterilen ilgi, aynı zamanda bilim tarihinin, bilginin
hangi aşamalardan geçerek, bugün bilim dediğimiz bilgi türünün oluştuğunu,
bilime ne zaman ve ne gibi katkılar yapıldığı, elde edilen bilimsel sonuçların
uygulamaya nasıl geçirildiklerini ve bunların insan yaşamında ne gibi değişikliklere
neden olduğu konularım da bilim tarihinin ele alması gerektiğini göstermektedir.
Ayrıca bilim tarihi, bir toplumun bilime katkı yapacak bir düzeye getirilebilmesi
için neler yapılması gerektiğini somut örneklere dayanarak göstermeye
çalışır. Bu anlamda bakıldığında tarihin çeşitli dönemlerinde, bazı bölgelerde,
gerçekten bir altın çağ yaşandığı, bazen karanlık bir döneme girildiği, bir çöküşün
yaşandığı görülmektedir. Bilim tarihi, bilgi birikiminin artışı ve azalışı ile,
toplumun ilerleyişi ve gerileyişi arasında tam bir paralelliğin olduğunu göstermiştir.
Farklı dönemlerin siyasi ve ekonomik durumlarını, felsefelerini, dünya
görüşlerini inceleyerek bilimin gelişme veya gerilemesine neden olan düşünce
ve davranışları saptamak ve bu yolla geleceğe ışık tutmak mümkündür. 18
Bu anlamda örneğin Türklerin düşünülenin aksine yüksek düzeyli kültür
yaratan bir ulus olduğunu kanıtlamanın tek yolu geçmişte ölümsüz yapıtlar
verdiklerini ve bugün de vermeye devam ettiklerini göstermekten geçer. Bu
nedenle tarihimizin en az bilinen alanlarından biri olan Türk Bilim etkinliğinin
ayrıntılı bir şekilde ve tarihe mâl olmuş yapıtlarını gün ışığına çıkaracak ciddi
çalışmalar yapılarak incelenmesi bugün bir zorunluluk haline gelmiştir. Bunun
için özellikle de uluslararası niteliği olan ve bu bakımdan dünya bilim ve kültür
doktrin, Aristoteles ise araştırma anlamında kullanmıştır. Bugün de yöntem sözcüğünün çok
farklı anlamlarda kullanıldığını görmekteyiz.
* Felsefesel olarak, gerçeklere ulaşabilmek için kullanılan zihinsel faaliyet;
* Bilimsel olarak, olguların incelenmesi yoluyla elde edilen bilgilerin sistematik olarak
açıklanması;
* Araştırma tekniği olarak, her bilim daimin kendine özgü araştırma teknikleri;
* Bir olay karşısında alman tutum olarak yöntem, olayın incelenmesi ve anlaşılması için
gereken yaklaşımın organizasyonu. Bkz. ibrahim Armağan, Bilimsel Yöntem, İzmir, 1983, s.
21-22; Fındıkoğlu, Metodoloji, İstanbul, 1945, s. 9.
17
Armağan, s. 23.
18
S. Tekeli-E. Kahya-M. Dosay-R. Demir -H.G. Topdemir-Y. Unat, Bilim Tarihi, Ankara,
1997, ss. 4-5.
DÜŞÜNEN SİYASET I 62

HÜSEYİN GAZİ TOPDEMİR
topluluklarını etkileyip, yönlendiren büyük kültür merkezlerini ve bu niteliklere
sahip bilim adamlarını kendi bilim tarihimiz açısından niteliği yüksek çalışmalarla
aydınlatıp, yönlendirmemiz gerekir.
Bu anlamda Bilim Tarihi, kültürün, özellikle de entelektüel kültürün
en temel bileşenidir ve başta bilimsel düşünüş olmak üzere, insanın bütün
zihinsel etkinliklerinin tarihsel serüvenini içermesi bakımından ayrıcalıklı
bir önem taşımaktadır. Bu bakımdan bilimsel, kültürel ve siyasi boyutlar
içermektedir. Çünkü bir ulusun kendi tarihinin görkemini görmek ve göstermek
için baş vuracağı en iyi alanlardan birisi bilim tarihidir. Bu bakımdan
uluslar hem genel hem de kendi bilim tarihlerini ve dolayısıyla da tarihte
yakalamış oldukları başarıları gün ışığına çıkarabilmek için bu alanda
önemli ve köklü çalışmalar yapmak zorundadırlar. Ancak kuşkusuz ki, bir
ulusun entelektüel anlamda başarılarını bilim tarihi yoluyla ortaya koymak,
en iyi yollardan biridir, fakat tek yol değildir. Hem bilim tarihinin
düşünsel temellerinin kurulmasında, hem de bilimsel etkinliğin anlaşılıp,
açıklanmasında felsefi etkinliğin tarihsel boyutunun sağladığı verilere dayanmak
da gerekmektedir.
Bilim ve felsefenin teknik olamayan tanımlarına baktığımızda, bu durumu
daha iyi görmemiz olanaklıdır. Bilim, kısaca insanı, doğayı ve evreni anlamak
ve açıklamak çabası olarak tanımlayabileceğimiz üst entelektüel bir uğraştır. Bu
durum felsefe için de aynen geçerlidir. Bundan dolayı bu iki disiplin, zaman
zaman iç içe geçmiş olarak, zaman zaman da birbirlerini etkileyerek ancak iki
bağımsız disiplin olarak var olagelmişlerdir. Nitekim tarihsel sürece bakıldığında,
özellikle Antikçağ'da bu iki disiplini birbirinden ayırmak neredeyse olanaksızdır.
Çünkü bu dönemde filozof olan aynı zamanda bilim adamıdır da; ya
da tersi. Ancak modern çağda uzmanlaşma kavramının ön plana çıkması ve sorudan
çok yanıtın önemsenmesiyle birlikte bilim ve felsefe arasındaki birliktelik
bilim lehine bozuldu. Ancak felsefe de amacı bilimsel bilgi vermek olmayan,
fakat bilimin yöntem ve kavramları üzerine mantıksal ve felsefi açıklamalar
yapmak olan bir entelektüel uğraş olarak kendisini adeta yeniden kurdu ve
bu kez daha sınırlı bir ad altında, "bilim felsefesi" olarak varlığını sürdürmeye
devam etti. Öyle ki bu uğraş günümüzde yoğun olarak sürmektedir.
Buna karşılık bilimin zaman içerisindeki gelişiminin sistemli bir biçimde
ortaya konulmasını amaçlayan bilim tarihi ise konu, kavram ve yaklaşım bakımından
daha çok felsefeye yaklaşmaktadır ve bu bakımdan o felsefi boyutları
gerektiren ancak yöntem açısından bilime yaklaşan ve bundan dolayı disiplinler
arası bir çalışmayı zorunlu kılan bir bilim dalıdır. Bu yapısı gereği doğal olarak
felsefeyle etkileşimi en fazla olan disiplindir de. Öyle ki günümüzde adeta
felsefe olmadan yapılan bilim tarihinin kör, bilim tarihi olmadan yapılan felsefenin
ise boş bir girişim olduğu düşüncesi ön plana çıkmıştır. Böylece başlangıçta
bilim ve felsefe arasında kurulan birliktelik günümüzde bilim tarihi ve felsefe
arasında ve daha da yoğun bir biçimde yeniden kurulmaktadır, 19
19 Geleneksel yapılanmaya ek olarak günümüzde pek çok üniversitede Bilim Tarihi ve
Felsefesi adı altında bölümler kurulmaktadır. University of Cambridge,
http://www.hps.cam.ac.uk/dept; Indiana University, http://www.indiana.edu/ ~ hpscdept;
Eötvös University, Budapest, http://hps.elte.hu; University of Melbourne,
63 I DÜŞÜNEN SİYASET

BİLİM. BİLİMTARİHİ...
Bilim felsefesi, tarihsel süreç içerisinde bilimin ne şekilde geliştiğini izlemek
yoluyla bilimi ve bilimsel bilginin temel niteliklerini kavramayı hedefleyen bilim
tarihinin yaklaşımından farklı olarak, bilimi kavram, yöntem ve ürettiği
bilginin niteliği açısından ele alarak da incelemeyi hedefleyen bir uğraştır. Bilimde
yöntem ya da bilimsel yöntem kavramaları da bu bağlamda daha çok bilim
felsefesine yönelik çalışmaların adlandırılmasında kullanılan kavramlardır.
Bilimde yöntem çalışmaları doğrudan doğruya bilimsel bilginin temel ayırt
edici karakteristiklerini belirleyerek bilimsel bilginin diğere bilgi türlerinden
olan farklılığını ortaya koymaya çalışan bir uğraştır. Bu bakımdan bu uğraşın
da tarihsel süreç içerisinde geçirdiği aşamaları incelemek gerekmektedir. Çünkü
bugünkü anlamıyla bilim ya da bilimsel bilgi anlayışının ortaya çıkmasının da
bir geçmişi söz konusudur.
Bilim felsefesi, diğer felsefe dalları arasında nispeten geç gelişmiş olmasına
karşın, hem felsefe hem de bilimsel çalışmalar üzerinde en fazla etki bırakmış
olanıdır. Bunu felsefeden çok bilime ve onun tarihsel süreç boyunca üstlendiği
ya da ona yüklenen niteliklere bağlamak yanlış olmasa gerek. Çünkü bilim bütün
eleştirilere karşın, aynı zamanda standardı koyan, başka bir deyişle başlı
başına bir ölçüttür. "Bilimsel olmak" ya da "bilimsel verilere göre..." gibi nitelemelere
dayanan belirlemeler bu gerçeği dile getiren açık kanıtlardır. Bilim felsefesinde
verilen pek çok başarılı yapıt da bunun diğer bir açık delilidir.
Ülkemizde de problemin ortaya konulması ve güncel konuma sokulması
tamamen doğal koşullardan kaynaklanmamakla birlikte, yoğun ilgi çekmesi de
yine bilimin yapısı ve standart koyucu özelliğinden kaynaklanmaktadır.
Çünkü bilimsel olmak, deyim yerindeyse, başlı başına bir marifet kabul edilmektedir.
Oysa ki çok güvenilir bir bilgi olarak kabul edilen bilimin de, kuram,
olgu ve yöntem bakımından pek çok güvenilir olmayan boyutları, başka
bir deyişle karanlık ve tartışmalı noktaları bulunmaktadır.
Bilim felsefesinin günümüzdeki gelişimini ve yaygınlığını besleyen diğer bir
etmen de çağdaş dünyanın bilim tasarımının değişmiş olmasıdır. 19. yüzyılda ve
20. yüzyılın başlarında bilime yönelik geliştirilmiş olumlu tavır, günümüzde
daha çok bilimi olumsuzlamaya yönelik bir kampanyaya dönüşmüştür. Bunun
elbette çeşitli nedenleri vardır. Bu nedenleri, bilimin doğasında barındırdığı dinamizm,
sağladığı güven ve kriter koyucu yapısının, diğer entelektüel uğraş taraftarlarınca
kendi alanlarına uygulamak kaygısı yanında bilimsel zihniyete
karşılık geri kalmış düşünce anlayışlarını savunulur yapabilmek çabası olarak
sıralayabiliriz.
Tarihsel süreç içerisinde bilim felsefesinin gelişimine baktığımızda, bu etkinliğin
yapılan tanıma göre farklılaştığını görmekteyiz. Bugün için filozoflar
ve bilim adamları bilim felsefesinin niteliği, kapsamı ve yöntemi konusunda anlaşamamaktadırlar.
Ancak yine de kaba bir sınıflandırmaya gitmek olanaklıdır.
Buna göre bilimle ilgilenen filozoflar üç gruba ayrılırlar; birincisi, bilimin tanımladığı
dünyanın, gerçek dünyayla bir ilişkisinin olup olmadığının net bir
http://www.hps.unimelb.edu.au; University of Pittsburgh, http://www.pitt.edu/ ~ hpsdept;
University of Florida, http://www.history.ufl.edu; University of Oklahoma,
http://www.ou.edu/cas/hsci; (hps:history and philosophy of science)
DÜŞÜNEN SİYASET 1 64

HÜSEYİN GAZİ TOPDEMİR
belirlenimini vermeye çalışanlardır. Bu türün en güzel örneği 17. yüzyılda ortaya
konulan ve dünyanın büyük bir makine ya da benzeri bir şey olduğu
saymtısıdır. Filozoflar bu sayımının bir sınırının olup olamayacağını sorgulamaya
başladılar. Çünkü böyle bir saymtı kabul edildiğinde, bütün varlık alanlarının
da bu sayıntıya uygun olarak açıklanabilmesi bir zorunluluktur. Aksi
halde sayıntı nesnelliği olmayan basit bir fanteziden ileri geçemez. 17. yüzyılın
ünlü filozofu Descartes (1596-1650) böyle bir sayımının temsilcisidir ve kendisi
mekanik felsefenin dünya tasarımının her hangi bir sınırlamaya tâbi tutulamayacağını
savunmaktadır. Çünkü ona göre, başta her türlü duyum olmak üzere,
bütün insan davranışlarının, ısının, mekaniğin ve özellikle de devinimin, ışığın,
renklerin vb. bütün bilim konularının mekanik felsefeyle açıklanabilmesi olanaklıdır.
ikincisi ise bilime ve bilimsel uğraşlara felsefî ilgi duyanlardır. Burada söz
konusu olan farklı bilimlerin ya da bilimsel konuların bireysel analiziyle ilgili
özel kavramların keşfedilmesine yönelik çalışmalardır. Bunun bilim tarihindeki
en güzel örneği George Berkeley'in Newton'un devinim kuramıyla ilgili sorgulamasıdır.
Berkeley'e göre, Newton'un devinim kuramı genel anlamda açıklayıcılıktan
uzaktır ve onun mutlak uzay ve mutlak zaman kavramlarım ampirik
olarak temellendirmek olanaklı değildir. Berkeley'in belirlemesinin tamamen
doğru olduğu açıktır. Çünkü mutlak uzay ve zaman zaten metafizik kavramlardır
ve Newton'un kendisi de bu konulan temellendirememiştir.
Üçüncüsü ise, bilimsel etkinliği, onun genel özelliklerinden ve karakteristik
formlarından soyutlayarak, kendi başına betimlenmesiyle uğraşan filozoflardır.
Bu üçüncü ilgi türü, bilim adamlarının kendi çalışmalarında kullanmadıkları,
ancak filozoflarca bilim adamının ne yaptığını betimlemek için kullandığı kavramların
analizini gerektirmektedir. Çünkü bu yaklaşımı benimseyenlere göre
bilim adamları fenomenlerin oluşumunu açıklamaya ve kuramlarını doğrulamaya,
filozoflar ise açıklama, doğrulama ve kuram kavramlarını açıklamaya
dayanırlar. Felsefenin genel niteliğine dayanarak yaklaşımlarını
temellendirdikleri anlaşılan bu grubun asıl belirleyici özelliği, çağdaş bilim felsefesinin
de temel dayanaklarını oluşturuyor olmasıdır.
Bu nedenle bilim felsefecisinin temel görevlerinden biri, bilimin genç anlamlarının
ayrıntılandırılmasım sağlamaya çalışmaktır. Yani gerçekte bilim
olanla bilim olmayanın ayırdedilebilmesi için konuyla ilgi temel kavramların
net olarak belirlenmesi gerekir. Bu anlamda bilim felsefesi, bilimin kendisinden
sonra ikinci bir kıstas oluşturacaktır. Buna göre bilim felsefecisinin yanıtlaması
gereken sorular şunlardır:
1. Bilimsel araştırmayı diğer araştırma türlerinden ayıran karakteristikler
nelerdir ?
2. Bilim adamları araştırdıkları konularda nasıl bir prosedür izleyeceklerdir
}
3. Bir bilimsel açıklamanın doğru olması için hangi koşullar yerine getirilmelidir
?
4. Bilimsel kanunların ve ilkelerin bilişsel (cognitif) durumu nedir ?
Gerçekte bilim felsefesi çok büyük oranda düşünsel (reflective) bir etkinliktir.
Öncelikle somut bilimsel başarılarla başlar ve daha sonra bu başarıları kap-
65 I DÜŞÜNEN SİYASET

BİLİM, BİLİMTARİHİ...
•sayan anlatımlar, kavramlar ve yöntemleri inceleyerek iler. Bu belirleme filozofların
çalışmalarının bilimsel gelişmeler üzerine hiçbir katkısının olmadığı
anlamına gelmez. Çünkü bazen felsefi spekülasyonların da yeni kavramların ve
yöntemlerin yaratılmasına yol açtığı olmuştur. Gerçekte, bilimlerdeki devrimci
oluşum dönemleri boyunca, bilimsel ve felsefi etkinlikler arasındaki farkı belirlemek
kolay değildir. Örneğin, Einstein'm eş zamanlılık kuramının analizinde
olduğu gibi, böyle durumlarda bilim adamı da filozof kadar kavramsal analizle
ve temel problemlerin değerlendirilmesiyle meşgul olmuştur. Felsefenin bir düşünsel
etkinlik olduğu gerçeği göz ardı edilmemek koşuluyla, modern felsefenin
büyük döneminin -Descanes'tan Kant'a (1724 -1804) kadar- 16. ve 17. yüzyıllar
bilimsel devrimi ve özellikle de Isaac Newton tarafından oluşturulan sentez
uzun uzadıya düşünceye bağlıdır.
Yirminci yüzyılın başlarında bu çabayı yoğun olarak gösteren bilim adamı
ve düşünürler daha sonra Viyana Çevresi adıyla bir okul haline gelmiş ve yukarıda
belirtilen yeni bilimsel gelişmeleri de kapsayacak şekilde, mantıkçı pozitivizm
adı verilen bir yaklaşım gerçekleştirmişlerdir. Bu akımın ilk temsilcisi
fizikçi ve filozof olan Ernest Mach'tır. Daha sonra bu yüzyılın ilk yarısında
Rudolf Carnap, Herbert Feigl, Cari Hempel, Ernest Nagel ve Hans
Reichenbach tarafından geliştirilmiştir.
Böylece özellikle 16. ve 17. yüzyıllarda ortaya çıkan gelişmelerin filozoflara
sağladığı bilimsel bilginin temellerini, bilimsel açıklamanın niteliğini ve dünyanın
bilimsel görünümünün yeterliliğini sorgulama gücü asıl anlamlı çıkışını, 19.
yüzyılın sonları ve 20. yüzyılın başlarında gerçekleştirmiş ve artık bilim felsefesi
adı verilen bir felsefe dalı herkesçe kabul edilmeye başlanmıştır.
KAYNAKLAR
Armağan, ibrahim, Bilimsel Yöntem, İzmir, 1983.
Bacon, Nem Organon, Ed. Fulton H. Anderson, New York, 1960.
Bacon, Novum Orgunum, Çeviren: Sema Önal AKKAŞ, Ankara, 1999.
Fındıkoğlu, Metodoloji, İstanbul, 1945.
Gökberk, Macit Felsefe Tarihi, İstanbul, 1980.
Hail, Rupert A., The Revolution in Science 1500-1750, London, 1985.
Knowles, W.E., Middleton, The ScientifıcRevolution, Cambridge, 1963.
Koyre, Alexandre, Yeniçağ Biliminin Doğuşu, İstanbul, 1989.
Lindberg, David C. The Beginnings ofWestern Science, Chicago 1992.
Sayılı, Aydın, "Bilim Tarihi Perspektifi içinde Bilgi ve Bilim", Bilim Kavramı Sempozyumu
Bildirileri, Ankara 1984.
Singer, Charles, Scientifıc Ideas, London, 1960.
Tekeli, S.-Kahya, E.-Dosay, M.-Demir, R.-Topdemir, H.G.-Unat, Y., Bilim Tarihi, Ankara,
1997.
Topdemir, Hüseyin Gazi, "Francis Bacon'ın Bilim Anlayışı", Felsefe Dünyası, 30, 1999.