Antennata (=Tracheata) Diantennata

• Giriş
ENTOMOLOJİ
• Genel Özellikler

Entomo = Böcek ; Loji = Bilim
Entomoloji
= Böcek bilimi
Böcek denildiğinde genel olarak erginleri 3 çift
bacaklı olan, antenleri bulunan canlılar akla gelir
(Insecta= Hexapoda).
Ancak entomoloji terimi aynı zamanda 4 çift
bacaklı olan canlıları da kapsayan anlamda da
kullanılmaktadır.

Arthros
= Eklem;
Arthropodoloji
Podos
= Ayak
= Eklem Bacaklılar Bilimi
Artropodoloji bütün dünyadaki eklem bacaklıları
konusu içine alır.

•
•
Veteriner Entolomoloji hayvanlarda zararlı etkileri görülen
artropodların morfolojik, biyolojik ve zoolojik özelliklerini,
insan ve hayvanlarla olan ilişkisini, oluşturdukları
hastalıkları ve bu artropodlara karşı uygulanacak korunma
ve mücadele yollarını inceleyen bir bilim dalıdır.
Yer yüzünde artropodların bulunmadığı yer yok gibidir.
Yeryüzünde yaşayan her 7 canlıdan 6’ sı artropoddur.
Artropodlar iki milyon dan fazla türe sahiptirler.

Antennata
(=Tracheata)
Mandibulata
Myropoda
İnsecta nsecta
Diantennata
(=Branchiata)
Chilopoda
Diplopoda
ARTHROPODA
Crustacea
Copepoda
Decapoda
Amandibulata
(=Chelicerata
(= Chelicerata)
Arachnida
Scorpiones
Aranea
Acarina
Astigmata
Prostigmata
Mesostigmata
Metastigmata

Hemimetabol
Holometabol
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Insecta
sınıfında 9 dizi vardır
1. Odonata (Kız böceği, helikopter
2. Blattaria (Hamam böceği)
3. Phthiraptera (Bitler)
(Mallophaga ve Anoplura)
4. Hemiptera-Heteroptera
5. Hymenoptera
6. Coleoptera
7. Lepidoptera
8. Diptera (Bir
9. Siphonaptera
(Zar kanatlılar)
(Kın kanatlılar)
(Kelebekler)
çift kanatlılar)
(Pireler)
böceği)
(Tahta Kurusu )

•
•
Artropodların
Yararlı
–
–
etkileri
Doğal dengedeki yeri
Etkileri
Tedavi hekimliğindeki kullanımı
Zararlı
etkileri (Medikal önemleri)

•
•
•
•
•
Artropodların
Yararlı
Etkileri
Besin kaynağı
Azot döngüsü, organik yapıların ayrıştırılarak
yeniden kullanılabilir hale getirilmesi
Yeryüzündeki her 3 bitkiden 2’si böcekler
sayesinde tozlaşabilir
Arı ürünleri, ipek
Tedavide kullanılan artropod ürünleri

Artropodların
•
•
•
•
Arı
ürünleri
Artropodların
Yara tedavileri
Tedavide Kullanımı
zehirleri
Kalp-damar hastalıkları
vs vs

Artropodların zararlı etkileri
(Artropodların medikal önemleri)
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Soyucu ve sömürücü etki
Toksik etki
Travmatik etki
Mekanik zararlı etki
İrkiltici ve yangısal etki
İmmunolojik etki (Alerjik reaksiyonlar)
Hastalık naklinde rol almaları
Rahatsız edici olmaları
Gıdaları kontamine etmeleri
Artropod korkusu (Entomofobia, Araknofobia)
Hayali, kuruntu (Delusional) hastalıklar

Soyucu ve sömürücü
•
•
•
•
•
Artropodlar gıdalarını
temin ederler.
etkileri :
üzerinde yaşadıkları
Bir kısmı, delici-emici ağız organelleri
insan ve hayvanlardan
ile kan emer (sivrisinekler
Bazıları üzerinde yaşadıkları canlının doku sıvılarını emer (arı akarı
Varroa jacobsoni ),
Bir kısmı ise kesiciçiğneyici ağız organelleri ile üzerinde
yaşadıkları canlının derisini örten tüy, yapağı, kıl veya epitel
hücrelerini yiyerek beslenirler (Mallophaga bitleri).
Bu ektoparazitlerin sayısı az olduğunda zararlı etkileri belirsiz
olmakla birlikte, çok sayıda olduklarında anemi ve kaşeksiye yol
açarak parazitlendikleri canlının ölümüne neden olabilirler.
),

Toksik
•
•
etkileri
Canlı üzerinde veya
yakınında yaşayan
arthropodların ya zehirli
iğneleri, yada toksik etkili
tükrük salgıları ile
zehirlenmelere yol açabilirler
(Akrep, arı).
Bir kısım artropodun tükürük
bezinde bulunan madde
konak kanının koagüle
olmasını önler.
:

Travmatik
•
etkileri:
Parazitlendikleri canlının organ ve
dokularında yaralanmalara,
yırtılmalara, delinmelere vs. neden
olabilirler (Pire, tahta kurusu,
Hypoderma, Gastrophilus larvaları)

Mekanik zararlı
•
•
etkileri
Koyunlarda bulunan Oestrus ovis’ler bazen burun
boşluğunda Lamina cryprosa’yı geçip beyinde baskıya ve
yangısel reaksiyonlara sebep olabilir.
Yine gastrophiluslar
tıkanmalara sebep olur.

İrkiltici ve yangısal etkileri :
•
•
Ektoparazitler veya bunların larvaları konağın
organ veya dokularında çoğunlukla yabancı cisim
etkisi yaparlar. Bunun sonucu dokuda reaksiyon
ve iltihap oluşarak yaralar meydana gelir.
Hayvanlarda uyuz hastalığında deride oluşan
reaksiyonlar buna örnek verilebilir.

Alerjik etkileri
•
•
•
•
Artropodlar
olabilirler.
insanlarda ve hayvanlarda alerjik reaksiyonlara neden
Şekillenen reaksiyon bireyin duyarlık derecesine, arthropodun
immünojenik özelliklerine göre ve bu immünojen ile bireyin daha önce
karşılaşıp karşılaşmamasına göre değişir. Şekillenen reaksiyonlar
genellikle tükrük salgılarına bağlı olarak meydana gelir. Yine bazı
artropodların dışkıları ya da vücut teması alerjik etkiyi
doğurabilmektedir. İnsan ve hayvanlarda artropod kaynaklı üç tip alerjik
reaksiyon dikkati çeker.
Tip I alerji, anaflaksi :
• Sivrisinek, tahta kurusu, pire ısırması, arı sokmasına bağlı olarak deride
oluşan reaksiyonlar. Ev tozu akarlarının özellikle dışkılarının solunmasına
bağlı olarak gelişen rinit, astım, bronşit
Tip III alerji
• Sivrisinek, tahtakurusu vs. ısırmasına bağlı olarak 6-8 saat sonrasında
deride şekillenen şişme, eritem, hemoraji ve sivrisinek ısırıklarından sonra
artan eklem ağrıları bu tip duyarlılığa örnek gösterilebilir.

•
•
•
Tip IV Allerji
•
•
Gecikmiş tipte aşırı duyarlılık reaksiyonudur. Reaksiyonlar
artropod ile temastan yaklaşık 1-2 gün sonra şekillenmeye
başlar ve yavaş yavaş gelişir.
Tip IV aşırı duyarlılığa çeşitli sokucu sineklerin, uyuz
etkenlerinin, kenelerin ısırmasına bağlı olarak deride şekillenen
kabarcıklı reaksiyonları, yine sokucu sineklerin ısırması
sonucunda şekillenen ateş ile birlikte seyreden deri döküntüleri,
kedi ve köpeklerde belirgin olarak gözlenen pire alerjileri,
domuzlarda sarkoptik
örnek verebiliriz.
uyuza karşı gelişen deri reaksiyonlarını
Bunların dışında bazı artropodlar ve salgıları konakta immunsupresif
etkiye neden olmaktadır Örn: Kene, uyuz.
Arthropodlara karşı vücudun geliştirdiği bağışıklık çoğunlukla
hücresel direnç şeklindedir. Ancak humoral bağışıklıkta önemlidir.

Artropodların İmmunolojik
Etkileri

•
•
•
Artropodların
Taşımaları
Hastalık Etkenlerini
ve Bulaştırmaları
Bir kısım artropodlar; bazı virus, bakteri, ricketsia,
spiroket, helmint ve protozoon hastalık etkenlerini insan
ve hayvanlar arasında taşıyarak, arakonaklık yaparlar.
Örneğin, sıtma etkeni olan Plasmodium türlerinin
insanlara dişi Anopheles sivrisinekleri ile taşınması gibi.
Hastalık etkenini insan ve hayvanlar arasında taşıyan
artropodlara vektör, artropodun yaptığı işe de vektörlük
denir. Artropoda etkeni ya mekanik ya da biyolojik olarak
taşır.

•
•
Mekanik Vektörlük
–
–
Taşıyıp sokarak bulaştırma
Taşıyıp değerek bulaştırma
Biyolojik vektörlük
–
–
Sokucu vektör bulaştırması
Yutulan vektör bulaştırması

Mekanik vektör
Hasta canlıdan alınan etkenin, artropodun vücudunda herhangi bir
değişikliğe uğramadan insan veya hayvanlara taşınmasıdır.
Örneğin, Tabanus sinekleri Trypanosoma evansi ile enfekte bir hayvandan
kan emerken bu protozoonu alır. Etken sinekte hiçbir değişikliğe
uğramaz ve Tabanus sineği sağlam hayvandan kan emerken bu paraziti
nakleder. Buna taşıyıp - sokarak bulaştırma denir.
Bir kısım artropodlar ise kan emmediği halde patojen etkenlerin
taşınmasında rol oynar, buna da taşıyıpdeğerek bulaştırma denir.
Örneğin, karasinek veya hamam böcekleri vücutlarına veya ağız
organellerine yapışan protozoon kistlerini (Entamoeba histolitica,
Giardia intestinalis) gezindikleri yerlerde yiyeceklere bulaştırarak
hastalığın yayılmasına neden olurlar.

•
•
Biyolojik vektör
Hasta canlıdan alınan etkenin artropodun vücudunda
çoğalma ve gelişme dönemini tamamladıktan sonra
insan veya hayvanlara taşınması şeklindeki vektörlüktür.
Bu da Sokucu vektör bulaştırması ve Yutulan vektör
bulaştırması olmak üzere iki türlüdür.

A. Sokucu vektör bulaştırması
•
Kan emen bir artropodun sokarak etkeni bulaştırması olup
vektörün vücudunda etken şekil yada sayı bakımından
değişikliğe uğrar. Bu şekilde vektör ya üreticidir ya
geliştiricidir yada geliştirip-üreticidir.
a. Üretici vektör: Etken kan emen artropodun vücudunda
çoğalır fakat şekil değiştirmez. Örneğin, veba etkeni ve
çeşitli arbo virusların bazısinek
türleriyle nakledilmesi.
b. Geliştirici vektör: Etken vektörde çoğalmaz fakat şekil
değiştirir. Örneğin, insanlarda Wuchereria bancrofti
helmintinin sivrisineklerle nakli.
c. Geliştirip-üretici vektör: Etken hem çoğalır hem şekil
değiştirir. Örneğin bazı Trypanosoma türlerinin Glossina
sinekleri ile nakli, insan sıtma etkeni olan Plasmodium
türlerinin dişi Anopheles sivrisinekleri ile nakli.
:

B. Yutulan vektör bulaştırması
•
•
•
Vektörün, vücudunda taşıdığı patojen etkenle birlikte
konak tarafından yutulmasıdır.
Örneğin, Köpeklerde bulunan Hepatozoon canis
protozoonu Rhipicephalus sanguineus kenesinin
yutulması ile alınır.
Yine köpeklerin Dipylidium caninum ve Hymenolepis
diminuta Cysticercoid’i taşıyan pireleri
(Ctenocephalides canis) yutmalarıyla enfekte olmaları.
Burada helmint larvaları pire vücudunda hayatlarının bir
dönemini geçirir ve esas konak köpek tarafından pire
yutulunca, şeritler köpekte ergin şeklini alırlar.
:

•
•
Rahatsız edici olmaları
Bit, tahtakurusu, pire, at sineği, çeçe sineği, ahır sineği, sivrisinek,
karasinek, kum sineği, kene, hamam böceği….

•
Gıdaları
kontamine
etmeleri

•
Artropod
korkusu (Entomofobia, Araknofobia)

•
•
•
Hayali, kuruntu (Delusional) hastalıklar
Ekbom
Ortayaş
sendromu, Elliot’s
disease
ve üzeri, özellikle kadınlarda

•
•
Artropodlarda
parazitismus
Artropodların bazıları tamamen paraziter hayata adapte
olmuştur. Bazıları ise tamamen serbest yaşar ve
herhangi bir parazitlik göstermez. Artropodların canlının
üzerinde veya içinde parazit olarak bulunmalarına
“enfestasyon” denir
Parazit artropodların bir kısmı tüm yaşamı boyunca,
diğer bazı artropodlar ise hayatının bir döneminde
parazit olabilirler

•
•
Artropod-Konak İlişkisi
Serbest yaşayan; parazit olmayan artropodlar
Parazit olan artropodlar
–
–
–
Zorunlu (obligatör) parazitler
Fakultatif (isteğe bağlı) parazitler
Tesadüfi (rastlantısal) parazitler

•
Eğer artropod hayatının tamamını veya bir kısmını canlı
organizmada geçirmek zorunda ise buna zorunlu yani
“obligatör parazit” denir.
•
•
•
Eğer artropod hayatının bütün dönemini konak üzerinde
geçirmek zorunda ise buna kalıcı (=daimi / permanent) parazit
(Bitler, uyuz etkenleri)
Zaman zaman konakla ilişki kuruyorsa buna da “geçici
(=temporer)”
kuruları)
parazit (Sivrisinekler, keneler, pire ve tahta
Bazıları ergin dönemde parazit iken, bazıları larva döneminde
parazitlik yapar. Buna da“devri parazit” denir (Oestrus ovis)
(Protelien Parazitizm: Genç şekilleri parazit, olgunları serbest,
İmagonal Parazitizm: Olgunları parazit, genç şekilleri serbest).

Artropod-Konak İlişkisi
Parazit olan artropodlar
– Daimi ektoparazit
(Ör: Bit, uyuz etkenleri, Mellophagus ovinus)
– Geçici ektoparazit
• Düzensiz geçici ektoparazitler
(Pire, kan emen sinekler, tahtakurusu vs…)
• Düzenli geçici ektoparazitler
(Keneler)

•
•
Artropod-Konak İlişkisi
Sadece belli bir gelişme dönemleri parazit
olabilir (Devri parazitlik)
– Sadece erginleri parazit olabilir
(Ör: Pire, kan emen sinekler)
– Sadece genç gelişim dönemleri parazit olabilir
(Ör: Myiasis sinekleri)
Bütün gelişme dönemlerinde parazit olabilir
(Ör: Kene, uyuz etkenleri, bit)

•
•
Bazı sinek larvaları hem kokuşmuş organik maddelerde
yaşar hemde derideki yaralarda bulunabilir. Bunlara
ihtiyari ya da fakültatif parazit denir.
Sarcophaga ve Wohlfahrtia soylarına bağlı sinekler
normalde yumurtalarını kokuşmuş organlara veya leşlere
bırakırken, bazen canlı üzerinde korunmasız açık
yaralara da bırakabilmektedir.

•
•
•
Bazı artropodlar normalde hayvan veya insanlarda parazitlenmediği
halde rastlansal olarak (= tesadüfi) olarak parazitlenmektedir.
Ör: Normalde peynirde, bulunan bazı artropodlar (Acarus siro)
insanlar veya hayvanlar tarafından alındığında barsaklarda
üreyebilmekte ve hastalık tablosu oluşturabilmektedir.
Kırkayaklardan Geophilus ferrugineus bahar, yaz aylarında ağaç
gölgesinde uyuyan insanların ağız ve burunlarından girmekte ve
kısa bir süre sonra dışarı atılmaktadır.

•
•
•
•
•
•
•
Bazı artropodlar tüm yaşamlarını sadece bir konak üzerinde
geçirirler. Bunlara “monoxen” parazit denir. Ör: Bitler
Bazı parazitler hayatının bir kısmını bir konakda, diğer bir kısmını
başka bir konakda geçirmek zorundadır. Buna da “heteroxen”
parazit denir.(Örneğin, Linguatula serrata’ nın larva ve nimfleri ot yiten
hayvanların ve insanların mezenter lenf yumruları, akciğer, karaciğer gibi iç
organlarında bulunduğu halde erginleri köpeklerin burun boşluğunda
parazitlenir)
Bir konaklıda larva, nymph, imago safhaları bir konakta
İki konaklıda larva ve nymph bir konakta, imago=ergin safha başka
bir konakta geçmektedir.
Üç konaklıda ise her dönem ayrı konakta geçmektedir.
Parazit artropodların bir kısmı bazı konakçı türüne adapte olmuştur,
yalnızca onda parazitlenebilir (Spesifik = Özel Parazitizm). Ör:
Gastrophilus türleri tek tırnaklılarda, Hypoderma bovis sığırlarda,
Oestrus ovis koyunlarda parazitlenir.
Bazı parazitler ise konak ayırmazlar. Ör: Pireler. Ancak bunlarda
bazı grup canlılarda beslenmeyi tercih ederler.