(Hatice Qorqmaz) (Samsun-2007). - Turuz.info

Ondokuzmayıs Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 

DĐVANÜ LÛGAT-ĐT-TÜRK’TEKĐ ATASÖZLERĐNĐN ANLAMBĐLĐMSEL 

AÇIDAN ĐNCELENMESĐ 

Hatice KORKMAZ 

Yrd. Doç. Dr. Salih DEMĐRBĐLEK 

Yüksek Lisans Tezi 

Samsun, 2007

Ondokuzmayıs Üniversitesi 

Sosyal Bilimler Enstitüsü 

Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı 

DÎVÂNÜ LUGÂTĐ’T-TÜRK’TEKĐ ATASÖZLERĐNĐN ANLAMBĐLĐMSEL 

AÇIDAN ĐNCELENMESĐ 


Yrd. Doç. Dr. Salih DEMĐRBĐLEK 

Yüksek Lisans Tezi 

Samsun, 2007

KABUL VE ONAY 

………………………………… tarafından hazırlanan “………………………… 

………………………………………………………………………………………. 

…………………………………………………………………..” başlıklı bu çalışma, 

…………………………. tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda başarılı bulunarak jürimiz 

tarafından ………………….…………………….. olarak kabul edilmiştir. 

Başkan: ……………………………………………………… 

Üye : ……………………………………………………….. 

Üye: ………………………………………………………… 

Yukarıdaki imzaların adı geçen öğretim üyelerine ait olduğunu onaylarım. 

……/……./ ………

BĐLDĐRĐM 

Hazırladığım tezin tamamen kendi çalışmam olduğunu ve her alıntıya, kullandığım başka 

yazarlara ait her özgün fikre kaynak gösterdiğimi bildiririm. 

…… /……/….... 

Hatice Korkmaz

DĐVÂNÜ LÛGAT-ĐT-TÜRK’TEKĐ ATASÖZLERĐNĐN HATĐCE KORKMAZ 2007 

ANLAMBĐLĐMSEL AÇIDAN ĐNCELENMESĐ

ÖNSÖZ 

Halk Edebiyatı ürünleri halkın önemli değerlerindendir. Bir milletin geçmişine 

tanıklık etmelerinin yanı sıra, dil özelliklerini de gözler önüne sererler. Türk dil 

tarihine ışık tutan bu eserlerin en önemlilerinden biri de, şüphesiz, bünyesinde 

birçok ilki barındıran Dîvânü Lugati’t-Türk adlı eserdir. 

Mutfak Kültürü, yerleşilen merkezler, yaşam tarzı, olaylara bakış açısı, insan 

ilişkileri vb. birçok konuda bizi bilgilendiren bu eser, içinde barındırdığı estetik, 

ahlâki, mantık ve ekonomik değerler açısından da önem arzeden bir başyapıttır. 

Bu başyapıtın içinde yer alan savlar da, geçmişimizi, özümüzü gözler önüne seren 

ürünlerdir. Bu savların bir kısmı günümüze kadar kendini koruyabilmiş, bir kısmı ise 

zamana ve değişime yenik düşererek, unutulup gitmiştir. Amacımız bu değerlerimizi 

günyüzüne çıkarıp, anlamca hala ilk günkü geçerliliğini koruduğunu, bize ait 

değerleri bizden örneklerle belirttiğini ifade etmektir. 

Çalışmalarımız sırasında, atasözlerinin bazılarının unutulup gitmesiyle bazı kültürel 

değerlerimizin ve yüzyıllardır kullanılagelen sözcüklerimizin de kaybolduğunu, 

atasözlerimizin değişen değer yargılarına göre şekillendiğini farkettik. 

Türkler göçebe bir millet oldukları için, diğer milletlerin kültürlerinden etkilenmiş, 

edebiyatımız ve dilimiz çeşitlilik kazanarak, zenginleşmiştir. Bu zengin kültür 

özellikleri , doğal olarak atasözlerine de yansımıştır. Ayrıca atasözleri özel bir dile 

sahiptir. Köylü ile şehirlinin kullandığı dil, sözcükler sosyal yaşantıda farklıyken, 

atasözleri toplumda sınıf farkı gözetmeksizin kendini ifade edebilmiş ve birlik 

sağlayabilmiş özlü sözlerdir. 

Ferit Birtek, En Eski Türk Savları adlı eserinde iki yüz doksan bir sav tespit etmiştir. 

Biz ise çalışmalarımız sırasında iki yüz doksan üç sav tespit ettik, Birtek’in sav 

olarak kabul etmediği, ancak Dîvân’da sav ibaresiyle yer alan iki savı biz 

çalışmamıza dahil ettik; bunlar “Oglan biligsiz (c.l., s. 386) ve Yunt başın yularlap 

i

(c.lll., s.9)” savlarıdır. Savların bu denli konu çeşitliliği taşıması araştırmalarımızda 

beklemediğimiz bir sonuçtu. Daha önce savların konuları bakımından 

sınıflandırılmasını içeren çalışmalar olduğunu biliyoruz, fakat bu eserler konuları 

temel başlıklar altında, daha genel ele almışlardır. Ayrıca ifade edilen konu ve 

taşıdıkları anlam, sav günümüzde geçerliliğini yitirmiş dahi olsa, hala bize aşinadır. 

Eğitim ve öğretimde, davranış değişikliğinde, sanatın, edebiyatın, felsefenin büyük 

rolü vardır. Kendi özünü bilerek yetişen bir nesil daha sağlıklı yetişir, kimlik 

bunalımı içinde olmaz. Kültürünün farkında olan gençlik de, bu değerli eserleri 

unutup gitmez ve daha sonra geçmişe yaptıkları yolculuklarda, bizim olanı yeniden 

keşfetmek yerine, değerlerimize değerler katarlar, edebiyatımızı daha ileri seviyeye 

taşırlar. Çünkü atasözlerine dikkat edildiğinde, büyük oranda olumlu davranışları ön 

plana çıkarmaya amaçladığı görülür. 

Bu denli zengin olan atasözlerini anlambilimsel olarak incelerken, Türk insanını daha 

yakından tanıma fırsatı bulduk. 

Çalışmalarımıza öncelikle altyapı oluşturmak amacıyla kaynak arayışına girdik. Bu 

konudaki birkaç eser dışında detaylı araştırmanın olmadığını, bu çalışmaların da 

anlambilimden ziyade genel bilgiler içerdiğini gördük. Dîvân’daki savları tasnif 

ederek ilk adımı attık. Savları Dîvân’daki sırasına göre fişledik. Savların hangi 

sözcük için kullanıldığını, kullanılış amacını, tekrar edilen savların, hangi sözcüklere 

misal getirmek için kullanıldığını, bu sözcüklerin Türkçe’deki karşılıklarını 

belirledik. 

Konu bakımından savların anlatmak istediğini (konu), savın konuyu hangi yönden 

ele aldığını (bakış açısı), asıl vermeye çalıştığı fikri (yansıttığı anlam), sözcüklerin 

yansıttığı mecaz, gerçek, yan veya deyim anlamlarını, savın taşıdığı değerleri ve 

varsa söz sanatlarını tespit ettik. Ayrıca cümlelerin asıl yansıttıkları anlamlara, savın 

gerçek ve mecazi olarak anlatmak istediklerine, savın günümüzde aynı veya değişim 

göstererek yaşayıp yaşamadığına, bu özlü sözlerin günümüzde herhangi bir anlam 

ii

değişimine, daralma, gelişme, iyileşme, kötüleşmeye uğrayıp, uğramadığına açıklık 

getirmeye çalıştık. 

Atasözlerini konuları bakımından sınıflandırdık. Hangi konulara ağırlık verildiğini, 

aynı konuda söylenmiş savlar arasında bakış açısı yönünden farklılıklar olduğunu 

tespit ettik. 

Türkiye Türkçesi’ndeki atasözleri ile Dîvân’daki savları karşılaştırarak, 

değişikliklere uğramış veya biçim ve anlamca kendini koruyabilmiş savları 

belirledik. Bütün bu anlambilimsel incelemelerin neticesinde daha önce 

değinilmemiş, üzerinde durulmamış bilgilere ulaştık. 

Temennimiz odur ki, çalışmamız bir boşluğu doldurabilsin ve bazı insanları bu 

alanda daha derin araştırmalar yapmaya istekli hale getirsin. Bir yazarımızın da 

dediği gibi “Dilin sağlamlığının en önemli delili, onun eserlerde yaşamasıdır.” Dilin 

sağlamlığını ortaya koyan bu atasözlerinin, taşıdığı dil ve anlam özelliklerinin 

önemini farkettirmede, bir nebze de olsa katkıda bulunabildiysek bu bizim için 

büyük bir sevinç kaynağı olacaktır. 

Bu uzun ve meşakkatli yolculukta, benden manevi desteğini esirgemeyen eşim 

Ahmet ve kızım Nazlı’ya, çalışmalarımıza bilgisayar desteğinde bulunan 

Koordinatör Öğretmen Veli ÇELĐK’e, abstract’in yazımında yardımcı olan Suna 

TOMAKĐN’e, beni bu çalışmaya yönlendiren ve Türk dilinin zenginliğini, 

köklüğünü keşfetmemi sağlayan Sayın Yard. Doç. Dr. Salih DEMĐRBĐLEK’e 

katkılarından dolayı teşekkür ederim. 

iii 


Mersin-2007

ÖZ 

[KORKMAZ, Hatice]. [Dîvânü Lugati’t-Türk’teki Atasözlerinin Anlambilimsel Açıdan 

Đncelenmesi], [Yüksek Lisans Tezi], Samsun, [2007 ]. 

Dil bir milletin kültürünü, tarihini oluşturan en değerli varlığıdır. Dilin hayat bulduğu 

halk edebiyatı ürünlerinden biri de atasözleridir. Biz de bir kültür birikimi olan bu 

atasözlerini, kökeninden ve ulaşabildiğimiz en eski kaynaklardan biri olan, Türk 

dilinin şaheserlerinden, Dîvânü Lugati’t-Türk’ten başlayarak, anlambilimsel açıdan, 

tümdengelim yöntemiyle incelemeyi amaçladık. 

Dîvânü Lugati’t-Türk’teki sav ibaresiyle yer alan sözlerin, konularını, bakış açılarını, 

yansıttıkları anlamları tespit ederek; sözcüklerin cümle içinde taşıdıkları gerçek, 

mecaz, yan anlamları ile eş anlam, eş sesli, zıt anlamlarına değindik. 

Anlambilimsel açıdan ele alınan savları, bir toplumun kalp atışlarının atasözlerinde 

duyulduğunu, bu nedenle hemen her konuda atasözü söylendiğini göstermek için, 

konularına göre sınıflandırdık. 

Ayrıca, atasözlerinin günümüzdeki kullanımını tespit etmek amacıyla, 

çalışmalarımız sırasında Dîvân’daki savlarla, Türkiye Türkçesi’ndeki savları 

karşılaştırdık. Bu karşılaştırma sonucunda bazı savların geçerliliğini aynen koruduğu 

halde, bazılarının anlam değişimine, anlam daralmasına, anlam iyileşmesine 

uğradığını, kültürel değerlerin değişmesiyle, bazılarının da günümüze kadar 

geçerliliğini koruyamayıp, unutulduğunu göstermeye çalıştık. 

Buna göre, Karahanlı döneminden günümüze kadar dil, anlamca birçok değişime ve 

gelişime uğramış, bu değişimden doğal olarak atasözleri de etkilenmiştir. 

Atasözlerinin Xl. yüzyıldan itibaren başlattığımız serüvenini günümüze kadar 

getirmeye çalıştık. Yüzyıllar öncesinde oluşturulan bu sözlerin anlam zenginliğine 

dikkat çekerek, hala özümüzü ifade etmedeki başarısını gözler önüne serdik. 

Anahtar Sözcükler 

Atasözü, kültür, dil, anlambilim, Dîvânü Lugati’t-Türk 

iv

ABSTRACT 

[KORKMAZ, Hatice]. [The Đnvestigation of the sayings in Dîvânü Lugati’t-Türk in terms of 

semantics], [Master Thesis], Samsun, [2007 ]. 

Language is the most important wealth of which contitutes a nation’s culture and 

history. One of the works of folk literature from which language exists are the 

proverbs. We aimed to examine these cultural accumulation proverbs according to 

semantic with the deduction method beginning from the Dîvânü Lugati’t-Türk, one 

of the masterpiece of Turkish Language from which its root and is one of the oldest 

source we can reach. 

As establishing the subjects, points of view, meanings of what they reflect of the 

words which take part in the Dîvânü Lugati’t-Türk with the name of saying, we 

referred to the real, metaphor, subordinate meanings, synonyms, antonyms and 

hononymic meanings of the words bearing in the sentence. 

We classified the sayings considered with semantic view to show that the hear beats 

of a society are heard in sayings and for this reason a proverb is said on almost every 

subject. 

Besides, we compared the sayings in Dîvân and in Turkey’s Turkish in order to 

determine the today’s usage of the proverbs during our studies. At the end of this 

comparation we tried to show that although some sayings kept their currency exactly, 

some faced up with semantic changing, semantic restriction, semantic improvement, 

and with the changes of cultural values, also some were forgotten not being able to 

save their currency up to now. 

According to this, since Karahanlı period language has met with a lot of semantic 

changes and developments up to now, also the proverbs were effected by this change 

naturally. We have tried to bring the proverbs’ adventure we have started since the 

eleventh century up to now. 

v

By attracting the attention of these words’semantic wealth being formed before 

centuries, we have spred out their success expressing our presence in minds. 

KEY WORDS 

Proverb, culture, language, semantic, Dîvânü Lugati’t-Türk 

vi

ĐÇĐNDEKĐLER 

ÖNSÖZ………………………………………………………………………………..i 

ÖZ………………………………………………………………………………………….....iv 

ABSTRACT………………………………….…………………………………….....v 

ĐÇĐNDEKĐLER……………………………………………………………………...vii 

TABLOLAR DĐZĐNĐ………………………………………………………..……...viii 

1.GĐRĐŞ……………………………………………………………………………….1 

1.1 Karahanlıca…………………………………………………………………….....3 

1.2 Kâşgarlı Mahmud………………………………………………………………..4 

1.3 Dîvânü Lugati’t-Türk…………………………………………………………….6 

1.4 Atasözü………………………………………………………………………….10 

1.5 Anlambilim……………………………………………………………………...12 

BÖLÜM 1 DÎVÂNÜ LUGATĐ’T-TÜRK’TEKĐ SAVLAR VE TERCÜMELERĐ...17 

BÖLÜM 2 DÎVÂNÜ LUGATĐ’T-TÜRK’TEKĐ SAVLARIN ANLAMBĐLĐMSEL 

AÇIDAN ĐNCELENMESĐ……………………………………………………….…43 

BÖLÜM 3 DÎVÂNÜ LUGATĐ’T-TÜRK’TEKĐ SAVLARIN KONULARI 

BAKIMINDAN SINIFLANDIRILMASI…………………………………………242 

BÖLÜM 4 DÎVÂNÜ LUGATĐ’T-TÜRK’TEKĐ SAVLAR ĐLE TÜRKĐYE 

TÜRKÇESĐNDEKĐ ATASÖZLERĐNĐN KARŞILAŞTIRILMASI…………...…..254 

SONUÇ…………………………………………………………………………….266 

KAYNAKÇA………………………………………………………………………279 

ÖZGEÇMĐŞ………………………………………………………………………..284 

vii

TABLOLAR DĐZĐNĐ 

Tablo: 1…………………………………………………………………………….243 

Tablo: 2…………………………………………………………………………….254 

Tablo: 3…………………………………………………………………………….259 

Tablo: 4…………………………………………………………………………….260 

Tablo: 5…………………………………………………………………………….264 

Tablo: 6…………………………………………………………………………….265 

Tablo: 7…………………………………………………………………………….268 

viii

1.GĐRĐŞ 

Dil, bir kültürün en önemli unsurudur. Kültür, dil ile varlığını sürdürür. Kültürün 

nesilden nesile ulaşabilmesi ise dilin güzel kullanıldığı eserlerle olur. Bu eserlerin 

en önemlilerinden biri de Dîvânü Lugati’t-Türk’tür. 

Dîvânü Lugati’t-Türk, bir milletin ortak değerlerini, edebiyatını, folklorunu, 

müziğini ifade eder. Yani, dil aracılığıyla bir toplumu birleştirir. Eserin önemli 

bir özelliği de atalarımızın yüzlerce yıllık hayat tecrübelerinin sonuçlarının 

ifadesi olan savların varlığıdır. 

Atasözleri bilindiği gibi, sözlü edebiyat ürünleridir. Kâşgarlı’nın eserinde yer 

alan savlar ise sadece o döneme ait değil, insanlık tarihi kadar eski bir geçmişe 

sahiptir. Ayrıca, insanlığın geçmişini ifade etmenin yanısıra, bunları geleceğe 

taşıyan özlü sözlerdir. Hatta bazı halk bilimcilere göre insanların duygu 

dünyalarını göz önüne seren şiirin oluşmasında bir temeldir. Biz de bu zengin 

anlatıma sahip özlü sözleri anlambilimsel açıdan inceleyerek, yeni değerler ve 

sonuçlara ulaşmayı amaçladık. 

Bunun için öncelikle Dîvânü Lugati’t-Türk’ün Besim ATALAY tarafından 

yapılan çevirisinden yararlanarak savları tasnif ettik. Daha sonra savları 

Dîvân’daki sırasına göre fişledik. Savların Türkiye Türkçesindeki karşılıklarını 

verirken bazı savlarda Ferit Birtek’in “En Eski Türk Savları” adlı eserinden 

yararlandık. Belirlediğimiz bu savların hangi sözcük için kullanıldığını, kullanılış 

amacını, tekrar edilen savların, hangi sözcüklere misal getirmek için 

kullanıldığını belirledik. Dîvânü Lugati’t-Türk’teki bu savları anlambilimsel bir 

incelemeye tâbi tuttuk. 

“Birçok bilgin anlambilimi, ‘Dilin anlam yönünü inceleyen bilim’ olarak 

tanımlamakta, Lerat’nın ise anlambilimi, ‘sözcüklerin, tümcelerin ve sözcelerin 

anlamının incelenmesi’ olarak görmektedir.” (Aksan 1999a: 20) 

1

Anlambilimin başlıca iki alt alanı vardır: Sözcük anlambilimi ve tümce 

anlambilimi. Çalışmamızı Sözcük anlambilim temelinde Dîvân’daki savları; 

Temel anlam, mecaz anlam, yan anlam, duygu değerleri, aktarmalar, eş sesli, eş 

anlam, zıt anlam yönünden belirlemeye çalıştık. 

Tümce anlambilimi bölümünde ise, tümcenin konusunu, bakış açısını, yansıttığı 

anlamı, taşıdığı değeri, varsa tümcedeki sanatlı söyleyiş gibi içerik özelliklerini 

inceledik. 

Atasözlerini, toplumun hangi konulara daha ehemmiyet verdiğini öğrenmek 

amacıyla, konuları bakımından sınıflandırdık. Karşılaştığımız manzara oldukça 

ilgi çekiciydi. Başladığımız noktaya, dile, geri döndüğümüzü gördük. Đnsanlığın 

tarih boyunca en ehemmiyet verdiği konu bugün de olduğu gibi dildi. Bu da bize 

atasözlerinin evrenselliğini bir kez daha ispatlamış oldu. 

Ayrıca savları Türkiye Türkçesi’ndeki atasözleri ile karşılaştırdık ve birçoğunun 

hâlâ geçerliliğini, doğrudan veya ufak tefek değişikliklere uğrayarak, koruduğunu 

gördük. 

Bütün bu çalışmalarımızda yoğun bir kaynak arayışına girdik, Dîvân ve Türkiye 

Türkçesi’ndeki atasözleri üzerine birçok çalışma yapılmasına rağmen, ele 

aldığımız savlar üzerine yapılan çalışmaların çok kısıtlı olduğunu gördük. 

Atasözleri toplumun her kesimine hitap eden, kendisini fark ettirebilen, gündelik 

hayatın oluşmasına katkıda bulunan sözlerdir. Türk olarak ve Türk kalarak 

çağdaşlaşmak, ilerlemek için geçmişimizi geleceğe taşımak zorunludur. 

2

1.1.Karahanlıca 

Dîvânü Lugati’t-Türk adlı eser, Karahanlıca dönemine aittir. Eski Türkçe’yi 

izleleyen Türk yazı dili dönemidir ve XI.-XII. yüzyılları kapsar. Bu dönemin en 

belirgin özelliği Đslam uygarlığı çevresinde gelişmiş olmasıdır. Türk yaşam 

biçiminde önemli değişmeler olmuştur. “Yaklaşık iki yüz yıllık bir zaman dilimine 

hakim olan Karahanlı Türkçesi, Köktürk ve Uygur Türkçesi’nin tabii bir devamıdır. 

Nitekim 13. yüzyıldan itibaren gelişen yeni yazı dilleri, Karahanlı Türkçesi’nin 

evlatları durumundadır.” (Hacıeminoğlu 2003: 1) Karahanlıca, kimilerince Orta 

Türkçe’nin ilk yazı dili kimilerince Eski Türkçe döneminin devamı olan bir yazı dili 

olarak kabul edilmektedir. 

Kara sözcüğü: kara, millet, halk, ehil hayvan anlamlarına gelirken, Karahan; büyük, 

baş han, hanedandan olmayan ve halk içinden yetişmiş devlet başkanı anlamına 

gelmektedir. 

Karahanlı Türkçesi dönemi eserleri arasında: Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lugati’t- 

Türk’ü, Yusuf Has Hacib’in Kutadğu Bilig’i, Edib Ahmet Yükneki’nin Atabetü’l- 

Hakâ’ik’i, Kur’ân Tercümesi ve hukuk belgeleri yer alır. 

840 yılı Türk tarihi bakımından mühimdir. Türk Kağanlığı’nın merkezi 

Orhun bölgesi iken, bu tarihte devletin merkezi Doğu Türkistan’a kayar. 

Karahanlı hanedanı da Doğu Türkistan’ın batısında, Balasagun, Taraz, 

Kâşgar şehirlerinde Büyük Türk Kağanlığı’nı devam ettirdiler. 

Karahanlılar da yeni bir dine yönelirler. (Ercilasun 1985: 114 ) 

Bu nedenle, bu dönem eski geleneklerle Đslam kültürünü kaynaştırma çağı olmuştur. 

Yeni bir medeniyete olan bu geçiş sırasında, hemen her alanda düşüncelerin ve 

zevklerin ikileşerek çatışma ve kaynaşmaları birbirini kovaladı. Bu dönemde 

seçkinlere hitap eden yüksek bilgi ve felsefeye dayalı eserlerin yanısıra, doğrudan 

sade ve basit ifadelerle halka seslenen eserler de görürüz. 

Arapça ve Farsçadan alınan ve dile yerleşerek Türkçelerini unutturan 

yabancı sözcüklerin bir bölümü Karahanlı Türkçesinde yoktur; bunların 

Türkçelerinin yaşadığı görülmektedir. Karahanlı Türkçesinde 

sözvarlığının zenginliğine tanık olan özelliklerden biri, aynı kökten 

türemiş ve değişik dilbilgisi görevlerdeki çeşitli öğelerin kullanılmakta 

olmasıdır. (Aksan 2000: 108) 

3

1.2.Kâşgarlı Mahmud 

Đlk Türk sözlüğünün yazarı Kâşgarlı Mahmud, Karahanlı hükümdar sülalesine 

mensup bir şehzadedir. Kâşgarlı gerek kayıp eseri gerek Divan’daki gramerle ilgili 

notları dolayısıyla aynı zamanda ilk Türk gramercisidir. Kâşgarlı, Türk ağız ve şive 

araştırmalarının ilk mütehassısı, yani ilk diyalektologdur. 

“Kâşgarlı Mahmud’un Karahanlı Hanedanı’na mensup bir şehzade olması kuvvetle 

muhtemeldir. Babası Hüseyin Çağrı Tigin 1056 – 1057 yıllarından önce Barsgan 

emiri idi. Eserinin Barsgan maddesinde Kâşgarlı, “Bu şehir, Mahmud’un babasının 

şehridir.” kaydını düşmüştür ( DLT III 1941: 417- 418). “Babasının babası 

Muhammed Buğra Han 1056 – 1057 yıllarında Kâşgar’da Doğu Karahanlı 

hükümdarı idi ve 1057’de yerini Hüseyin Çağrı’ya bırakmıştı.” (Ercilasun 2004 :319- 

320) 

Kâşgarlı Mahmud islamiyet’in kabulünden sonraki Türk milliyetçiliğinin ilk 

temsilcisidir. Türk dilinin, Türk milliyetiliğinin en büyük sözcüsü Kaşgar’da 

doğmuştur. Saciye ve Hamidiye Medreseleri’nde tahsil gördükten sonra kendisini 

Türk dili incelemelerine adamıştır. Bu amaçla Orta Asya’yı boydan boya kat ederek 

Anadolu’ya oradan da Bağdat’a gitmiştir. 1072-1073 yılları arasında hazırladığı 

meşhur kitabını (Dîvânü Lugati’t-Türk) Abbasi halifesine armağan etmiştir. Kitabın 

asıl nüshası bugün Ayasofya Müzesi’nde muhafaza edilmektedir. Kâşgarlı 

Mahmud’un “Türk Dillerinin Gramatik Đncelemesi” başlıklı başka bir kitabının daha 

olduğu söylenir. Dîvânü Lugati’t-Türk’ün 3. cildinde bu kitabına atıfta bulunmuştur, 

ne yazık ki, bu kitabın ne aslı ne de kopyları bugüne dek bulunamamıştır. Türklerin 

yaşadığı şehirleri, köyleri obaları dolaşarak hazırladığı sözlük, Đslâmiyet’ten önceki 

sözlü edebiyatımızı aydınlatan dev bir eserdir. 

Kâşgarlı Mahmud, iyi silah kullanan bir asker olmakla beraber, dilimizi, ulusal 

kültürümüzü, yurt sevgisini her şeyin üstünde gören büyük dil bilginimizdir. 

Kâşgarlı Mahmud “Türk” sözcüğünün kuvvet, güç, kudret anlamı taşıdığını bize ilk 

bildiren şahsiyettir. 

4

Kâşgarlı Mahmud’un gerçek yaşantısı hakkında bilgilerimiz çok sınırlıdır. Onun 

yaşamının nerelerde geçtiği, kendisini yetiştirmesini, eserlerinin gerçek sayısını 

bugün bilemiyoruz. Kendisine ait olduğu söylenen türbe: Kâşgar şehrine güney-batı 

yönünde 45 km kadar uzakta, Kâşgar’ın Köneşehir nahiyesine bağlı, Pamir 

dağlarının eteğindeki bir köy olan Opal< Oyfal – Uyfal köyünün kuzey-batısındaki 

Azak mahallesindedir. 

Türk boyları, ülkeleri, Türklerin âdet ve an’aneleri, çeşitli destan ve 

efsâneleri hakkında verdiği bilgilerle Kâşgarlı Mahmud çok yönlü bir 

Türkolog olarak karşımıza çıkar. Kelimeler için verdiği örnek cümlelerle 

hem Türklerin o zamanki yaşayış tarzlarına ışık tutar, hem de Türk cümle 

yapısı üzerinde çalışmaya imkan hazırlar. Hemen hemen bütün kelimeleri 

örneklendirmekle Kâşgarlı âdeta modern bir sözlükçü gibi çalışmıştır. 

(Ercilasun 1985: 119) 

5

1.3.Divanı Lugat’it-Türk 

Divanü Lûgat-it-Türk, Türklük biliminin en önemli yapı taşlarındandır. O, Türk’ün 

Dîvânı’dır. Türklüğün Dîvânı’dır. Bir ülkünün, bir bilincin ürünüdür. 

Kâşgarlı’nın, bir âlim sıfatıyle yazdığı bu eser, Türkçe’nin ilk lûgat ve dilbilgisi 

kitabıdır. Ancak hazırlanışı ve içindekiler bakımından devrinin dili, edebiyatı, tarihi, 

coğrafyası ve sosyolojisi hakkında bilgi veren zengin bir milli kültür hazinesidir. 

Eser Türk dilini Araplara öğretmek maksadıyle yazılmış ve bu sebeple Arap diliyle 

kaleme alınmıştır. Arapça bir kitap olmakla beraber çok sayıda Türkçe kelime ile 

Türk halk edebiyatından ve halk dilinden alınmış, çok sayıda şiir örnekleri, Türkçe 

deyimler ve atasözleri vardır. 

Yazılış amacı, Araplara Türkçe’yi öğretmekten çok, Türkçe’nin Arapça ile Koşu 

atları gibi yarış edebileceğini, Türk dilinin zenginliğini, her duygu ve düşünceyi 

anlatmaya elverişli olduğunu ispat etmektir. 

Türk sözlüğünün dîvânı anlamına gelen Kâşgarlı’nın bu eseri, yalnız bir sözlük değil, 

Đslamlık öncesi Türk edebiyatını, tarihini, coğrafyasının, folklorunu, mitolojisini 

aydınlatan bir ansiklopedi niteliğindedir. Dilbilgisi kuralları ortaya konulmuş, 

Türkolojinin sağlam temelleri atılmıştır. Türkologların görüşü Göktürk Yazıtları ile 

Dîvânü Lugati’t-Türk’ün bulunuşu, Türklük için tasavvur edilemeyecek kadar büyük 

kazanç olmuştur. 

“Eser, dil yadigarı olarak kabul edilir. Eserde pek çok folklor ve edebi eser örnekleri 

vardır. Bunlar Xl. asır Türk edebiyatının özelliklerini anlamaya yardım eder. 

Edebiyatçıların eser hakkında Türk şiirinin küçük antolojisi demeleri bir hakikattir.” 

(Hüseyinov 1999: 78) 

Kaşgarlı yazmaya 1072 yılının ocak sonlarında başlamış ve 10 Şubat 1974 tarihinde 

bitirmiş olmaktadır. Dîvânü Lugati’t-Türk, Bağdat’taki Abbasi Halifesi Muhammed 

el-Muktedi bi-Emrillah’a takdim edilmiştir. Divan’ın yazıldığı yer de 

6

ilinmemektedir. Ancak Bağdat’ta yazılıp düzenlendiğini söylemek pek de yanlış 

olmasa gerektir. Yazılış sebebi olarak şu görüş diğerlerine göre daha kuvvetlidir. 

Eserin yazıldığı yıllarda Türkler siyaset sahnesinde bir güç olarak kendisini kabul 

ettirmişti. Bağdat’taki Arap makamları, halifenin sarayı Türklerin nüfûzu altına 

girmişti. Yıkılmak üzere olan halifeliği Türkler tutuyordu. Vilayetlere ancak Türk 

olanlar vali olarak gönderiliyodu. Đşte bu sebeplerle Araplar Türkçe öğrenmek 

zorunda idiler. Mahmud’un yazıdığı bu eser bazı Arapların Türkçe öğrenmelerine 

vesile olmuştur. Bu arada Sultan Alparslan’ın Malazgirt Zaferi’ni bu yıllarda 

kazındığını hatırlatmakta fayda vardır. . 

Dîvânü Lugati’t-Türk’teki sözcüklerin anlamları Arapça olarak 

yazılmıştır. Türkçe’nin neden öğrenilmesi gerektiğini şöyle anlatır: “Ant 

içerek söylüyorum, ben Buhara’nın, sözüne güvenilir imamlarının 

birinden ve başkaca Nişaburlu bir imamdan işittim. Đkisi de senetleri ile 

bildiriyorlar ki, Yalvacımız kıyamet belgelerine, ahir zaman 

karışıklıklarının ve Oğuz Türklerinin ortaya çıkacaklarının söylediği 

sırada türk dilini öğreniniz, çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik 

vardır, buyurmuştu. Bu söz doğru ise sorguları kendilerinin üzerine olsun. 

Türk dilini öğrenmek çok gerekli bir iş olur. Bu doğru değil ise akıl bunu 

emreder. Tanrı, Türk burçlarının yükseltmiş ve onların mülkleri üzerirde 

felekleri döndürmüştür. Tanrı onlara Türk adını vermiş ve yeryüzüne 

ilbay kılmış, hakanları onlardan çıkartmıştır. Dünya uluslarının yularların 

onlar eline vermiş herkese üstün kılmıştır. Onlarla birlikte çalışanları aziz 

kılmış ve Türkler onları her dileklerine ulaştırmış. Kötülerin şerrinden 

korumuştur. Onlara hedef olmaktan korunabilmek için, aklı olana düşen 

şey, onların yolunu tutmak, derdini dinletebilmek gönüllerinin alabilmek 

için dilleriyle konuşmaktır.”(Tonyukuk Sitesi 2005: 1) 

“Yapıt, sözvarlığı bakımından zengindir. Bulgar lehçesine az yer verilir. Orhun ve 

Hazar Türkçelerine hiç değinilmez. Türkçe olmayan sözcükler üzerinde durulmaz. 

Ancak kimi yabancı sözcükleri Türkçe sanılarak açıklanır. Ayrıca Divan’daki şiirler 

Türk şiirinin bilinen en eski örnekleridir.” (Bozkurt 1999: 143) 

Eser ilk olarak Ali Emiri Efendi’nin eline geçmiştir. Ali Emiri Efendi eserin 

kıymetini hemen anlamıştır ve esere bir şey olur endişesiyle onun basımını kabul 

etmemiştir. Sonunda Talat Paşa’nın müdahalesiyle basım işlerine Muallim Kilisli 

Rifat tarafından bakılması ön koşuluyla kabul etmiştir. 

Dîvânü Lugati’t-Türk’ün Yayınları (Yılmaz 2005: 8-10) 

Dîvânü Lugati’t-Türk’ün ilk neşri Kilisli Rıfat (Bilge) tarafından 1917-1919 

yıllarında Arap harfleri ile üç cilt olarak yapılmıştır. 

7

Almanca Yayın: Dîvânü Lugati’t-Türk’ün Latin harfli ilk neşri ise 1928 yılında Carl 

Brockelman tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu neşir 1964’te macaristan’da ofset 

usulü ile aynen çoğaltılmıştır. Brockelmann Dîvânü Lugati’t-Türk’ün bu yayınında 

7993 kelime yayımlamıştır. 

Türkçe Yayın: Dîvân-ü Lugat’it-Türk’ün Latin harfli ilk Türkçe yayını Besim 

Atalay tarafından yapılmıştır. Besim Atalay’ın bu üç ciltlik tercümesi Abdullah 

Battal Taymas tarafından tenkit edilmiştir. A.B. Taymas ilk yazısında 125, ikinci 

yazısında 73 madde başının tenkit etmiştir. 

Besim Atalay 1941 yılında Dîvânü Lugati’t-Türk’ün tıpkıbasımını da yayımladı. 

Besim Atalay üç ciltlik tercümesinde yer alan kelimelerin sözlüğünü ise “Endeks” 

başlığı ile 1943 yılında yayımlamıştır. Besim Atalay’ın bu neşrinde 8783 kelime 

vardır. Endeks cildi Türk Dil Kurumu tarafından sözlük haline getirilerek 

yayımlanmıştır. 

T.C Kültür Bakanlığı Dîvânü Lugati’t-Türk’ün tıpkı basımını orijinal boyutlarında ve 

renkli olarak 1990 yılında Ankara ‘da yayımlanmıştır. Kabalcı Yayınevi de 2005 

yılında Dîvânü Lugati’t-Türk’ü tek cilt olarak yayımlamıştır. 

Özbekçe Yayın: Divan-ü Lûgat’it-Türk’ün Özbek Türkçesi’ne tercümesi 1960-1963 

yılları arasında Salih M. Muttalibov tarafından yayımlanmıştır. Salih Muttalivov’un 

üç ciltlik tercümesinde 9222 kelime vardır. Bu üç ciltlik tercümenin Đndeks-Sözlüğü 

Gani Abdurahmanov ve Salih Muttalibov tarafından 1967 yılında taşkent’te 

Özbekistan SSR Fanlar Akademiyasi A.S. Puşkin namidagi Til ve Adabiyat Instituti 

yayının olarak neşredilmiştir. Bu indeks cildinin sonunda K. Mahmutav Divan-ü 

Lûgat’it-Türk’te geçen kelimelerin ek indeksini yayımlamıştır. G.A. Abdurahmanov 

ile Ş.Ş. Şükürov ise Dîvânü Lugati’t-Türk’teki bilgilere dayanarak küçük Karahanlı 

gramerini yayımlamışlardır. 

8

Uygurca Yayın: Dîvânü Lugati’t-Türk’ün Uygur Türkçesine tercümesi ise 1981- 

1984 yılları arasında Urumçi’de yayımlanmıştır. 

Đngilizce Yayın: Dîvânü Lugati’t-Türk’ün Robert Dankoff ve James Mc kelly 

tarafından hazırlanan Đngilizce tercümesi 1982-1985 yılları arasında Harvard’da 

yayımlanmıştır. 

Kazakça Yayın: Dîvânü Lugati’t-Türk’ün Kazakça tercümesi 1997-1998 yılları 

arasında Almatı’da yapılmıştır. Bu tercüme için Besim Atalay’ın tercümesi esas 

alınmıştır. 

9

1.4.Atasözü 

“Atasözleri az kelime ile anlatılmış, halka malolmuş hikmetli sözlerdir. Atasözleri 

anlatım sanatlarına bürünmüşlerdir, fakat kimin ne zaman sözlediği belli olmayan 

özlü sözleridir.” (Kunos 1978: 157) 

“Bu tümceler geleneklerin etkisinde ve hazır öğütler oldukları için kolaylıkla 

benimsenir. Her ulusta atasözüne rastlanılması, insanların, geçmiş kuşakların 

denemelerinden yararlanmak istediklerinin, atalarının akıllarına, öğütlerine 

başvurduklarını göstermektedir.”(Hatipoğlu 1972: 182) Atasözleri millîdir, onlar 

Türk toplumu’nun tecrübelerini, düşüncelerini ortaya koyarlar. Milletin ortak 

düşünce ve tutumunu belirtirler. 

“Atasözlerimiz çok değişik konuları ve kavram alanlarını kapsamakta kimi zaman 

hissedip de söze dönüştüremediğimiz olguları büyük bir başarı ile sahneleyerek dile 

getirmektedir.” (Aksan 1999b: 148) 

Atasözlerinin biçim bakımından geniş zaman, görülen geçmiş zaman ve emir 

kipleriyle çekimlenmiştir. Kalıplaşmış sözlerdir, sözcüklerin yeri bölgeden bölgeye 

değiştirilse de tamamen değiştirilemez. Atasözlerinin bir kısmı tamamen eskiyip, 

geçerliliğini kaybederken, bir kısmı da kendini yenilemiştir. Atasözleri ölçülü sözler 

olduğu için kolayca nazma çevrilebilirler, ayrıca atasözlerinin secili, uyaklı olması, 

onları kuşaktan kuşağa aktarılmasına, korunmasına ve hatırlanmasına yardımcı olur. 

Atasözlerinde uyak bazen başta, bazen sonda ve ortada olabilir. 

Atasözlerinin bir kısmı bir bölgeye ait olabildiği gibi bir kısmı da herkes tarafından 

kullanılıyor olabilir. Ulusal bir özellik taşıyan atasözleri, genellikle, toplumun ortak 

değer yargılarının yansıtır. 

Anlamca atasözlerinde, öğüt, deneme, düşünce, ahlâk dersi verme amacı vardır. En 

önemli özelliği ise soyut kavramları anlatabilmek, canlandırabilmek için 

somutlaştırmaya başvurmasıdır. Bu da anlatım ve anlama kolaylığı sağlar. 

10

“Atasözleri, doğruluğundan kuşku duyulmayan genel yargıları bildirdiğinden; 

ataların deneyimlerini, bundan doğan sonuçları aktardığından, geniş zaman kipiyle 

kurulur. Ancak, emir kipi ve görülen geçmiş zamanla da kurulan atasözleri 

mevcuttur.” (Koç 1996: 559 ) 

Türk nazmını ifade edebilmek için atasözlerinden faydalanmak gereklidir. 

Türk atasözleri kalıplaşmış mânaların şekillendirilmiş bir ifade tarzı olup, 

çeşitli devir ve muhitlere göre az çok farklılaşmıştır. Buna rağmen tarihi 

bir çok hususun aydınlatılmasında önemli bir rol oynar. Türk ruhuna ve 

bu ruhun yağurduğu dilin yapısına uygundur. Türk atasözlerinin bugüne 

kadar tespit edilen en eski şekillerine kendisine başka birçok hususlarda 

da borçlu bulunduğumuz Mahmud Kâşgarî’nin eserinde rastlıyoruz. (Arat 

1986: 271) 

Tarihin en eski uygarlıklarından birine sahip olan Türk ulusu, dünyanın değişik 

bölgelerine yayılmış olması nedeniyle zengin bir halk kültürüne ve atasözü 

hazinesine sahiptir. 

Atasözleri yolumuzu aydınlatan ve güçlükler karşısında imdadımıza yetişen 

sözlerdir. Nesiller arasındaki iletişimi ve kültür aktarımını sağlayan bir hazinedir. 

Türkçenin, elimizdeki en eski ürünleri olan yapıtlar, gerek konularının ulusa 

seslenen metinler olarak kısıtlılığı gerekse taşa yazılmaları nedeniyle, kısa 

anlatıma yönelmelerinden ötürü yalnızca üç atasözü içermektedir. Orhun 

Yazıtlarından yaklaşık üç yüzyıl sonraya ait Dîvânü Lugati’t-Türk’te, yüzlerce 

atasözü bulunmaktadır. (Aksan 2002: 148) 

11

1.5.Anlambilim 

Anlambilim, sözcüklerin, tümcelerin ve sözcelerin anlamının incelenmesidir. 

“Dilbilimsel anlambilim ise, göstergenin içerik ya da gösterilen yanını ele alır, 

gösteren ile gösterilen arasındaki ilişkileri, gösterilendeki değişim ve oynamalar, 

dilsel yapıların anlamsal yönden ortaya koyduğu çeşitli olguları, vb. inceler.” 

(Guiraud 1999:7) Doğan Aksan, anlambilimi sözcük anlambilimi ve tümce 

anlambilimi olarak iki alanda inceler. Biz de atasözlerini anlambilimsel olarak 

incelerken bu yolu takip ettik. 

Sözcük anlambilimi; sözcükleri içerdikleri temel anlam öğesi, tasarımlar, duygu 

değerleri, yan anlamlar, sahne oldukları çeşitli aktarmalar, eş anlamlılık, eş adlılık, 

ters anlamlılık gibi konular yönünden ele alır. 

Her dilde olduğu gibi Türk dilinde de sözcüklere birden fazla anlam yüklenir, yani 

yan anlam kazanırlar. Yan anlam, somuta yeni bir somut veya soyut anlam 

yüklenmesiyle ve soyuta yeni bir soyut veya somut anlam yüklenmesiyle karşımıza 

çıkar. Savlarda da bazı sözcükler temel anlamında kullanılırken çoğu sözcük de 

birlikte bulunduğu öteki göstergelerle kurduğu bağlam neticesinde yan anlam 

kazanmıştır. 

“Göstergeler konuşan ve dinleyen, hatta okuyan kişide çeşitli tasarımları ve 

duyguları çağrıştırır. Bu tasarımların yanı sıra, kişiden kişiye değişse de çoğu zaman 

herkeste olan duygu değerleri de devreye girer.” (Aksan 2005: 92) 

“Aç ewek, tok tölek” savını ele aldığımızda, aç ve tok sözcüklerinin gerçek 

anlamından sıyrılarak yan anlam kazandığını görürüz. “aç” sözcüğü “yeme ihtiyacı 

olan kimse” anlamınından uzaklaşarak “yoksul kimse” yan anlamını kazanmıştır. 

Yine aynı şekilde “tok” sözcüğü de gerçek anlamından uzaklaşarak “zengin kimse” 

yan anlamını kazanmıştır. Bir başka savda ise sözcükler gerçek anlamıyla karşımıza 

çıkar. “Emikliğ uragut kösekçi bolur.” Savında ise sözcükler gerçek anlamlaryla 

kullanılmıştır. 

12

“Her dilde sözcükler, zaman içinde, önemleri, sık kullanılışları ve insanoğlunun 

aktarma eğilimi sonucunda yeni yeni anlamlar kazanır; bunlara ek olarak görsel, 

duygusal ve düşünsel değerlere sahip olur.” (Aksan 2005: 91) 

Sözcük anlambiliminin ele aldığı bir diğer bölüm ise anlatımı güçlü kılmak, etkili 

hale getirmek amacıyla başvurulan benzetme ve aktarmalardır. Benzetme, bir 

nesneyi veya fiili daha iyi anlatmak için başka bir nesne veya eylemden 

yararlanılarak anımsatma yoluyla gerçekleşir. 

Aktarmalarda ise anlatılmak istenen kavram kendisiyle benzerlik, yakınlık ilişkisi 

olan başka bir kavramla anlatılır. Böylece gösterge yeni bir anlam kazanır. Ad 

aktarmaları, anlatılmak istenenin onunla ilişki içinde bulunan başka bir kavramla 

anlatılması, yani parça bütün ilişkisi içinde; deyim aktarmaları ise insandan doğaya 

aktarma, doğadaki nesnelerin insan için kullanılması, doğadaki nesneler arasında 

aktarma, duyular arası aktarma ve somutlaştırma şeklinde karşımıza çıkar. 

Divân’daki savlarda yer yer benzetme öğelerine rastlansa da deyim aktarmaları ve ad 

aktarmaları ağırlıdır. “Karaksız tek körür.” savında benzetme, “Etli tırnğaklı 

edhirmes.” Savında, ad aktarması, “Ermegüge bulıt yük bolur.” savında 

somutlaştırma,“Eşyek ayur başım bolsa sundurida suw içgeymen, Böri koşnışın 

yemes, Asıç ayur tübüm altun, kamıç ayur men kayda men” savlarında, insandan 

doğaya aktarma, “Boldaçı buzagu öküz ara belgülüg, Bir tilkü terisin ikile soymas, 

Balık suwda közi taştın, Arslan kökrese at adhakı tuşalır.” Savlarında ise doğadan 

insana aktarma görülür. 

Sözcük anlambilimi, aynı zamanda eş anlamlılık (anlamdaşlık), eş adlılık (sesteşlik) 

ve ters anlamlılık (karşıtlama) gibi konuları da aydınlatmaya yönelir. Eş anlamlılık, 

birden çok göstergenin birbirine yakın kavramları karşılamasıyken, eş adlılık ise aynı 

göstergenin başka kavramları karşılamasıdır. “Karşıtlama, anlatımın gücünü ve 

etkisini sağlayan, birbirine bütünüyle karşıt kavramların bir arada kullanılmasıdır.” 

(Aksan 2005: 117) 

13

Divândaki savlarda, eş anlamlılık, eş seslilik ve karşıtlamaya uygun örnekler vardır. 

“Alın arslan tutar küçün oyuk tutmas. Alın arslan tutar, küçün kösgük tutmas.” Oyuk 

ve kösgük sözcükleri, “Awçı neçe al bilse adhığ ança yol bilir, Awçı neçe tef bilse 

adhığ ança yol bilir.” Al ve tef sözcükleri, “Kalın kolan kulavuzsuz bolmas, Kalın 

kaz çufkasız bolmas.” Kulavuz ve çufka sözcükleri eş anlamlı sözcüklerdir. 

“Đm bilse er ölmes, Egir bolsa er ölmes, Ortak erden artuk olmas, Ersek erge tegmes, 

ewek ewge tegmes” “er” sözcüğü bazı savlarda er, bazı savlarda erkek, adam, insan 

bazı savlar da ise koca, ortak, kişi, yiğit anlamlarında eş sesli olarak kullanılmıştır. 

“Aç ewek tok tölek” aç/tok sözcükleri, “Alımçı arslan berimçi sıçgan” al-/ber- 

sözcükleri, “Bar bakır yok altun” bar/yok sözcükleri, “Edgülügün kel, isizliğin 

kelme” edhgü/isiz sözcükleri, “Kişi alası içtin, hayvan alası taştın” iç/dış sözcükleri, 

“Küç eldin kirse törü tünğlükten çıkar” gir-/çık- sözcükleri, “Tünle yorup kündüz 

sewnür, kiçikde eflenip ulgadhu sewnür” tün/kündüz, kiçik/ulgadhu sözcükleri 

karşıt anlamlıdır. 

Savları incelerken karşılaştığımız bir başka anlam özelliği de alışılmamış 

bağdaştırmalardır. Alışılmamış bağdaştırmalar sözcüğün gerçek ve yan anlamı 

dışında kalan tasarımları ve duygu değerleridir. “Bazen bir somut kavramla bir soyut 

kavramı bir araya getiren, ancak yarattıkları yepyeni tasarımlar ve duygu değerleriyle 

dinleyen ve okuyanda ilk anda yarattığı irkilmeden sonra etkili olan sözcük 

bileşimleri ve dilde yerleşik olmayan kalıplar kurar.” (Aksan 2005: 104) 

Alışılmamış bağdaştırmaların örneklerine de, ele aldığımız savlarda ulaşmak 

mümkündür. “Kişi eti tiriğle tatır, Erdemsizden kut çertilür, Ewek sinğek sütge 

tüşür.” 

Sözcüklerde zamanla anlam değişmeleri meydana gelmiştir. Anlam değişimi, 

“Göstergenin başlangıçta dile getidiği kavramda bir daralma, bir genişleme 

belirlemesi ya da aynı sözcüğün bir zaman sonra başka bir kavramı anlatır duruma 

gelmesidir.” (Aksan 1999a: 88) 

14

“Kinğ ton opramas, kengeşliğ biliğ artamas.” Savında olduğu gibi “ton” sözcüğü içe 

ve dışa giyilen giysi, elbise anlamındayken bugün sadece içe giyilen giysi, iç 

çamaşırı, anlamındadır. Yine aynı şekilde “Muş oglı muyavu togar” savında olduğu 

gibi “oğul” sözcüğü kız ve erkek çocuk anlamındayken bugün sadece erkek çocuk 

anlamını korur. “Ewek ewge tegmes.” “Ev” sözcüğü eskiden çadır ve dört tarafı 

kapalı, çatılı yapı anlamındayken bugün anlamı daralarak, sadece dört tarafı 

duvarlarla kapalı, çatılı bina anlamını taşır. “Tawar üçun Tenğri odhlamadhıp uya 

kadaş oğlını çınla boğar” Bugün halk ağızlarında koyun, keçi, büyükbaş hayvanlar 

için kullanılan davar sözcüğünün, ‘mal, mülk’ anlamında kullanıldığını görüyoruz. 

Anlam daralmasına ve genişlemesine uğrayan sözcüklerin yanı sıra anlam 

iyileşmesine uğrayan sözcüklere de rastlamak mümkündür. “Emgek eginde kalmas.” 

Acı, eziyet, zahmet demek olan ‘emgek’ sözcüğü de bugün emek biçimiyle, bir işin 

gerçekleşmesini sağlayan beden ve kafa gücünü anlatır duruma gelmiştir. Sözcük 

böylece, insanlarca değer verilen bir kavramı yansıtmaya başlayarak iyileşme 

göstermektedir. 

Ad soylu sözcüklerin yanı sıra eylemlerde de aynı anlam daralmasının varlığını 

görüyoruz. San- eylemi eskiden saymak, düşünmek eylemini de karşılarken 

günümüzde sadece zannetmek anlamını taşır. 

Anlambilimin diğer bir alanı olan tümce anlambilimi, anlaşmayı sağlayan tümcelerin 

ve sözcelerin anlam açısından incelenmesini üstlenir. Her ne kadar tek tek sözcükleri 

belli bir kavramı yerine göre, belli bir durum içindeki belli bir anlamı 

yansıtabilirlerse de tümce içinde bu anlam, bağlama göre değişebilir. 

Savları tümce anlambilimi açısından incelerken tümcenin yansıttığı konuyu, konuya 

bakış açısını ve tümcenin bağlamlarıyla birlikte düşünülerek asıl yansıtmak istediği 

fikri, yani anafikrini ve taşıdığı mantık, ahlâki, estetik ve ekonomik değerleri 

belirledik. Đçerik, işlenen konu, söze dönüştürülen göstergeler ve yansıtmaya 

çalışılan düşünceyi ele aldık. 

15

“Konu, üzerinde söz söylenen, fikir yürütülen, düşünce, olay ya da varlıktır. Konuyu 

ele alış tarzına ise bakış açısı denilir. Anafikir konu ile bakış açısının yargı bildirerek 

ifadesidir.” (Cemiloğlu 2001: 10-14) Anafikir asıl anlatılmak istenen düşüncedir. 

“Yalnğuk menğgü tirilmes, sınka kirüb kirü yanmas” savı, “kişi ebedi yaşayamaz, 

mezara giren geri dönmez.” Anlamına gelir. Konu: ölüm, bakış açısı: dönüşünün 

olmaması ve yansıttığı anlam: Ölümü tadan insanın bir daha hayata dönmesi 

mümkün değildir, doğru bir bilgi olduğu için de taşıdığı değer: mantık değeridir. 

Yine “Yagınğ erse kerek yundakı tegir” savını ele alacak olursak, “Düşmanın olsa 

da gübresi kalır.” Anlamına gelir. Konu: mal, bakış açısı: düşmanın malı, yansıttığı 

anlam: Mal, insanın düşmanında bile olsa fayda sağlar. Faydalı bir bilgi olduğu için 

de taşıdığı değer: ekonomik değerdir. 

Sözcük ve tümce anlambilimi dışında bazı ahenk unsurları da anlamı etkiler. 

Atasözleri içten bir söyleyişe sahiptir. Bu ahenk unsurları da ölçü ve yinelemelerdir. 

Halkın konuştuğu dil, anlatım özellikleri ön plandadır. Kısa güçlü bir anlatımı vardır. 

Dile egemendirler ve atasözlerinin uyaklı olması akılda kolay kalmasını sağlamıştır. 

Atasözlerinde de bu ahenk unsurlarını görmek mümkündür. “Aç ne yemes, /tok ne 

demes; 4+4 -mes; redif, -e’ler yarım uyak. Kişi alası içtin/ yılkı alası taştın; 7+7 

-tın; rediftir.” 

16

l.CĐLT 

BÖLÜM 1: DÎVÂNÜ LUGATĐ’T-TÜRK’TEKĐ SAVLAR VE 

TERCÜMELERĐ 

Taz keligi börkçige: Kelin geleceği yer takkeci dükkanıdır. (c.l, s.26) 

Kuş kanatın er atın: Kuş kanadıyla er atıyla (c. l, s. 34) 

Đm bilse er ölmez: Belgeyi bilen adam ölmez. (Orduda başbuğun parola olarak 

koyduğu kelimedir. Geceleyin iki kişi karşılaştığı zaman biri öbürüne belgeyi sorar; 

sorulan adam belgeyi bilirse kendi takımından olduğunu anlar ve onu bırakır. 

Sorulan adam başka bir belge söylerse, üzerine yürüyerek onu vurur.) (c. l, s. 38) 

Alp yağıda alçak çoğıda: Yiğit düşman karşısında, yumuşak huylu adam savaşta 

belli olur. (c. l, s. 41) 

Ermegüge eşik art bolur: Tembele eşik dağbeli olur. (c. l, s. 42) 

Ot tese ağız köymes: Ateş demekle ağız yanmaz Bu sav söylediği sözden cayan 

kimse için söylenir. (c. l, s. 43) 

Öd keçer kişi tuymas, yalnğuk oğlu menğgü kalmas: Zaman geçer, insan duymaz. 

Adem oğlu bengi kalmaz. (Türklerin tanınmış olan on iki yılından birisine de öd yılı 

denir.) (c. l, s. 44) 

Aşıç ayur tübüm altun, Kamıç ayur men kayda men: Tencere der; dibim altın, 

kepçe der; ben nerdeyim? Bu sav kendinin kim olduğunu tanıyanların yanında 

kasalan kimse için söylenir. (c. l, s. 52) 

Egir bolsa er ölmes: Bir adamın yanında bu ilaçtan ( karın ağrısını azaltan kök) 

bulunursa onu yerse kurtulur. Bu sav, ihtiyaç baş göstermeden önce hazırlanmanın 

gerekli olduğunu bildirmek için söylenir. (c. l, s. 54) 

Tilki öz inge ürse udhuz bolur: Tilki kendi yuvasını hor görürse uyuz olur. Bu sav 

ilini, boyunu, şehrini inkar eden, yeren kişi için söylenir. (c. l, s. 54) 

Agız yese köz uyadhur: Ağız yese göz utanır. Birinin armağanını yeyip de işini 

görmeyen ve sıkılan kişi için söylenir bir savdır. (c. l, s. 55) 

Öküz adhakı bolğınça buzağu başı bolsa yeg: Öküz ayağı olacağına buzağı başı 

olmak daha iyidir.Bu sav başlı başına bulunmak , başkasına uyuntu olmaktan yeğdir, 

diyecek yerde kullanılır. (c. l, s. 59) 

17

Tiriğ esen bolsa tanğ öküş körür: Yaşayanın başı esen gitse, çok şaşacak şeyler 

görür. (c. l, s. 62) 

Awçı neçe al bilse adhığ ança yol bilir: Avcı ne kadar av hileleri bilirse ayı da o 

kadar yol bilir. (c. l, s. 63) 

Agılda oglak togsa arıkda otı öner: Ağılda oğlak doğsa ırmakta, arkta otu biter. Bu 

sav azık için kaygı çekme diyecek yerde kullanılır. (c. l, s. 65) 

Sartnınğ azukı arıg bolsa yol üze yer: Satıcının azığı arı olsa yol üzerinde yer. 

Bu sav doğruluk taslayan ve emniyetli olduğunu söyleyen, fakat özünü 

tanıklayamayan kimse için söylenir. (c. l, s. 66) 

Uluk yagırı agulka kalır: Omuzbaşı yağırı evlada kalır; çünkü sinirlerin ek yerleri 

orada toplanır, yara kolay kolay iyi olmaz. (c. l, s. 68) 

Anuk utru tutsa yoka sanmas: Hazır olan öne konsa yok sayılmaz. Bu sav, ev 

sahibinin gücü yettiği şeyi hazırlayabilmesi için söylenir. (c. l, s. 68) 

Künde irük yok, begde kıyık yok: Güneşte gedik yok, beyde caymak yok. bu sav 

beylerin verdiği sözden dönmemeleri için söylenir. (c. l, s. 70) 

Erik erini yaglığ. Ermegü başı kanlığ: Çalışanın dudağı yağlı, erinenin başı kanlı. 

Bu sav, çalışmak, tembelliği bırakmak için söylenir. (c. l, s. 70) 

Alımçı arslan berimçi sıçgan: Alıcı arslan, borçlu sıçan. Alacaklı saldırışta arslan, 

borçlu korkudan sıçan gibidir. (c. l, s. 75) 

Atan yüki aş bolsa açka az görünür: Đğdiş edilmiş devenin yükü yemek olsa aç 

kimseye az görünür. Đğdiş edilmiş devenin yükü yemek olsa aç kimseye, çok acıktığı 

için, az görünür. (c. l, s. 75) 

Esende ewek yok: Esenlikte ivme yok. Bu sav, işlerde ivmemeyi bildirmek için 

kullanılır. (c. l, s. 77) 

Aç ne yemes. Tok ne temes: Aç ne yemez, tok ne demez. (c. l, s. 79 

Đgliğ tutruğı adh bolur: Hastanın vasiyet etmesi iyilik getirir. Bu sav vasiyet etmesi 

arzu edilen kişi hakkında söylenir. (c. l, s. 79) 

Alın arslan tutar küçin oyuk tutmas: Al ile arslan tutulur, güç ile bostan oyuğu 

tutulmaz. Hile ile arslanı yakalamak mümkündür; zorla bostanlara dikilmiş oyuğu 

bile tutmak mümkün değildir. Bu sav kuvvetten aciz kalan bir kimse için , işinde bir 

çare kullanması yolunda, söylenir. (c. l, s. 81) 

18

Ay tolun bolsa eligin imlemes: Ay tolun, ondördü, oldukta elle gösterilmez. Onu 

her gözü olan görebilir. Bu sav meşhur olan her şey için de böyle söylenir.(c. l, s. 82) 

Tawar üçun Tenğri odhlamadhıp Uya kadaş oğlını çınla boğar: Mal için Tanrıyı 

aklına getirmeyip kardeş oğlunu boğar.Kardeşler arasındaki saygısızlığı anlatmak 

için kişi ancak gözüne malı almıştır. Allahtan korkmadan mal için kardeş çocuğunu 

boğar demek istiyor. (c. l,s. 86) 

Üri kopsa oguş aklışur. Yagı kelse irmem tepreşür: Bir gürültü kopsa hısım, 

akraba akışır; bir düşman gelse halk yerinden oynar. Bir haykırış koptuğu zaman 

oymak, bağırana yardım etmek için toplanır; düşman geldiği zaman bölükler savaş 

için toplanır. Bu sav işlerde uyanık ve derli toplu bulunmak için söylenir. (c. l, s. 87) 

Kişi alası içtin, hayvanın alası dışında: Bu sav, yaltaklanarak muhalefetini ve 

hiyanetini gizlemek isteyen kimse için söylenir. (c. l, s. 91) 

Ula bolsa yol azmas. Bilig bolsa söz yazmas : Alâmet olsa yol azmaz, bilgi bulunsa 

söz şaşmaz. Kırlarda yolu gösteren alâmet olursa yol şaşmaz, bir kişide akıl 

bulunursa sözünde yanılmaz. (c. l, s. 92) 

Uma kelse kut kelir: Konuk uğur gelir. Konukla beraber kutluluk, uğurluluk gelir. 

Konuk iyiliğe belge sayılır, yüksünülmez. (c. l, s. 92) 

Yurt kiçük bolsa angut bedük ur: elik küçük olsa da tıpayı büyük vur. Bu sav 

halka küçük bir işi büyük göster diye emrolunan kişi için söylenir. (c. l, s. 93) 

Erkeç eti em bolur eçkü eti yel bolur:Erkeç eti ilaç olur,keçi eti yel olur.(c. l, s. 95) 

Yırak yer sawın arkış keldürür: Uzak yerin salığını kervan getirir. (c. l, s. 97) 

Adhın kişi nenği nenğ sanmas: Başkasının malı mal sayılmaz. Başkasının malı 

senin elinde bulunsa da mal sayılmaz; çünkü geri alınır. (c. l, s. 98) 

Ortak erden artuk almas: Ortak, ortağından artık almaz. Bu sav, insaflı olması 

emrolunan kimse için söylenir. (c. l, s. 99) 

Tagığ ukrukın egmes. Tenğizni kaygıkın bügmes: Dağ kementle eğilmez, deniz 

kayıkla büğenmez. Uludağ kementle eğilmez, deniz kayıkla kapanmaz, önü gerilmez. 

Bu sav büyük bir iş, küçük bir sebeple geri kalmaz anlamında kullanılır. (c. l, s. 100) 

Kaz kopsa ördek köliğ igenür : Kaz giderse ördek gölü benimser. Bu sav, Bey 

gittikten sonra halka büyüklenmeye kalkan, düşkün kimse için kullanılır.(c. l, s. 104) 

Ersek erge tegmes ewek ewge tegmes: Orospu koca bulmaz, iven eve ermez. (Koca 

bulmak için azgın karıların emeği çok kere boşa çıkar, bütün sebepler birleşemez. 

19

Bunun gibi acele eden kimse de bir engele uğrayarak eli boş kalır.) nitekim, Tanrı 

alkışlayası ve esenliyesi yalavacımız demiştir. Bu sav, aceleyi terk etmek için 

söylenir. (c. l, s. 104) 

Đzlik bolsa er öldimes, içlik bolsa at yagrımas : Çarık olsa adam ölmez; keçe olsa - 

teyelti bulunsa - yağır olmaz. Bu sav, işlerde sonunu düşünerek yürümek için 


Endik uma ewlikni ağırlar: Şaşkın konuk ev sahibini ağırlar. Bu savla, 

ağırlanmanın konuk için olduğu bildirilmek istenir. (c. l, s. 105) 

Erdem başı til: Edebin başı dil, demektir. Çünkü güzel söz söylemesini bilen şerefe 

erişir. (c. l, s. 107) 

Emgek eginde kalmas: Sıkıntı sırtta kalmaz. (c. l, s. 110) 

Anğduz bolsa at ölmes: Andız olsa at ölmez.(Andız hazır olursa at, karın ağrısından 

ölmez.) Çünkü bu kök toz haline getirilir. Atın burnuna üflenir, at kurtulur. Bu sav, 

yolcu için hazır olmak gerektiğini bildirmek için söylenir. (c. l, s. 115) 

Itka uwut atsa oldanğ yemes: Köpeğe utanma atılsa – verilse- mestin altını yemez. 

Bu sav, utanma ile emretmek için kullanılır; utandırılan kişinin kötü işleri terk etmesi 

dilenir. (c. l, s. 116) 

Ernğenge eliğ karı böz üm tikemes: Ergenin donu elli arşın bezden dikilmez. 

Yahut ergene elli arşın bez don olmaz, demektir; Çünkü yabancı kimse bekara öğüt 

vermez, iyiliğini istemez. Bu sav, evlenmesi emretmek için söylenir. (c. l, s. 117) 

Oglak yiliksiz oglan biligsiz: Oğlakta ilik, çocukta bilgi yok. (c. l, s. 119) 

Inğan ınğrasa botu bozlar: Dişi deve inleyince boduk deve ses verir. Bu sav, 

hısımların birbirlerine olan yakınlıklarını anlatır. (c. l, s. 120) 

Beş ernğek tüz ermes: Beş parmak düz olmaz. (c. l, s. 121) 

Umayka tapınsa ogul bolur: Birisi buna hizmet ederse çocuk doğar. Kadınlar sonu 

(çocuğun ana karnında eşi) uğur sayarlar. (c. l, s. 123) 

Arpasız at aşumas, arkasız alp çeriğ sıyumas: Arpasız at koşamas, arkasız yiğit 

asker bozamaz. ( At arpa yemedikçe yokuşu aşamaz, bunun gibi, bir yiğit de 

kendisine yardım eden bir arkacısı bulunmadıkça yavaş saflarını yaramaz.) Bu sav, 

her işte yardımlaşmayı emretmek için kullanılır. (c. l, s. 123) 

20

Yılan kendü ergisin bilmes tewi boynın egri ter: Yılan kendi eğrisini bilmez, deve 

boynuna eğri der. Bu sav, kendinde olan bir şeyle başkasını kınayan kimse için 


Arkasız er çeriğ sıyumas: Yiğit, yardımcısı olmadıkça asker yenemez. (c. l, s. 128) 

Ermegüge bulıt yük bolur: Eringene bulut yük olur. (c. l, s. 138) 

Alp eriğ yawrıtma ıkılaç arkasın yagrıtma: Yiğit kişiyi kötületme, yüğrük atın 

arkasını yağırlatma. ( Yiğit adama kötülük etme, onu zayıf düşürme; yüğrük atın 

sırtını yağırlatma. ) Bu savla beylere öğüt veriyor. (c. l, s. 139) 

Açığlığ er şebük karımas: Varlıklı kişi çabuk kocamaz. (c. l, s. 147) 

Azukluğ aruk ermes: Azığı olan adam yorulmaz. (c. l, s. 148) 

Emikliğ uragut kösekçi bolur: Emzikli kadın iştahlı olur. Emzikli kadın yemeğe 

iştahlı olur ona uygun gelen şey verilir. (c. l, s. 153) 

Taşığ ısrumasa öpmiş kerek: Taşı ısıramayan öpmeli. Bu sav, dileğine erişmek için 

işlerinde yumşaklıkla emrolunan kişi için söylenir. (c. l, s. 163) 

Kümüş künge ursa altun adhakın kelir: Gümüş güneşe konursa altın ona doğru 

yürüyerek gelir. Bu sav, işlerinin görülmesi için parayı esirgememekle emrolunan 

kişi hakkında söylenir. (c. l, s. 165) 

Otuğ odhguç birle öçürmes: Ateş alevle söndürülmez. Bu sav bozut (fitne) bozutla 

bastırılmaz, barışla bastırılır, denecek yerde kullanılır. (c. l, s. 177) 

Etli tırnğaklı edhirmes: Et tırnaktan ayrılmaz. Bu sav, tırnaklarla etin arası 

ayrılmadığı gibi hısımların da birbirinden ayrılmayacağını bildirmek için söylenir. 

(c. l, s. 177) 

It ısırmas, at tepmes teme: Đt ısırmaz, at tepmez deme; çünkü onların yaradılışı o 

yoldadır. (c. l, s. 178) 

Alplar birle uruşma, begler birle turuşma: Yiğitlerle vuruşma, beylerle duruşma. 

(c. l, s. 182) 

Đkki bogra igeşür otra kökegün yançılur:Đki boğa çarpışır, arada gök sinek incinir. 

Bu sav, iki beyin çarpışmasında, arada, zayıfların ezilmesi üzerine söylenir. 

(c. l, s. 187) 

Usukmışa sakığ kamuğ suw körünür: Susamışa ılgın ( serâb) bütün su görünür. Bu 

sav, ihtiyacı olduğu nesnenin her şey tarafından yerine getirileceğinin sanan kimse 

için söylenir. (c. l, s. 191) 

21

Yalnğuk ürülmüş kap ol, agzı yazlıp alkınur: Adam oğlu şişirilmiş tulum gibidir, 

ağzı açıldığında sener. (c. l, s. 195) 

Kuruğ yıgaç egilmes kurmış kiriş tügülmes: Kuru ağaç eğilmez, kurulu kiriş 

düğülmez Bu sav, bir şeyin kullanıldıktan sonra eski haline dönmiyeceği yolunda 


Ögüngüçi üminde artatur: Kendini öğen, donunu kirletir. (Şöyle ki sınandığı 

zaman bir şey yapamayan ve önce öğünen kimse utanır, donuna pisler.) Bu sav, 

kendini öğmeği bırakmakla emrolunan kimse hakkında söylenir. (c. l, s. 203) 

Tay atatsa at tınur, ogul eredhse ata tınur: Tay yetişirse at dinlenir, oğul yetişirse 

baba dinlenir; tay at olduğu zaman at, üzerine sinilmekten kurtulduğu için, dinlenir. 

Çocuk yetiştiği zaman babalık işini yaptığı için baba dinlenir. (c. l, s. 206) 

Kulak eşitse könğül bilir, köz körse üdhik kelir: Kulak işitirse gönül bilir, göz 

sevgilisini görünce coşkunluk gelir. (c. l, s. 211) 

Tolum anutsa kulun bulur, tolum unutsa bulun bolur: Silah hazırlayan tay da 

bulur, silahı unutan tutsak olur. Bu sav, her işte hazır bulunmayı emreder.(c. l, s. 215) 

Suw içürmesge süt ber: Su içirmeyene süt ver, demektir. Sana kötülük edene, iyilik 

et anlamında kullanılır. (c. l, s. 218) 

Tüzün birle uruş, utun birle üsterme: Yumuşak huylu kimse ile çarpış, alçak 

adamla yarışma; çünkü o kabarır, kötülük eder. (c. l, s. 221) 

Bütün ümlüğ kança kolsa olturur: Donu sağlam olan nereye istese oturur, 

demektir. Bu sav, temiz olanın hiçbir töhmetle lekelenemeyeceğini bildirmek için 


Us üşgürse ölür: Kerkes kuşu bir adamın yüzüne karşı ıslık çalarsa uğur sayılmaz: 

bu, ölüme işarettir. (c. l, s. 228) 

Kenğeşliğ biliğ üdhreşür, Kenğeşsiz biliğ obraşır: Danışıklı bilgi güzelleşir, 

danışıksız bilgi yıprar. Düşünme, danışma ile aşılanırsa hergün güzelliği artar, 

danışıksız olursa hergün bir parça daha eskir. (c. l, s. 232) 

Sınamasa arsıkar, sakınmasa utsukar: Đnsan sınamasa aldanır, sakınmasa yutulur. 

Bir şey sınanmasa adam aldatılır, bir işin başlangıcında düşünülmezse kaybedilir. 

(c. l, s. 242) 

Onğay irpeldi ış: Đş düzeltilmek istendi, fakat bozuldu. (c. l, s. 244) 

22

Tünle bulıt örtense ewlük urı keldürmişçe bolur. Tanğda bulıt örtense ewge 

yagı kirmişçe bolur: Akşamlayın bulut kızarırsa kadın, erkek çocuk doğurmuş gibi 

olur. Tanlayın bulut kızarırsa eve düşman girmişe benzer. Türkler, sabahleyin 

bulutun kızarmasını uğur saymazlar. (c. l, s. 251) 

Yakadakı yalgagalı eligdeki ıçgınur: Yakadaki yalınırken eldeki kaybedilir. 

Yakasındaki yemek döküntülerini yalamakla uğrasan kimse, elindeki çanak ve 

çanağa benzer şeyleri kaybeder, demektir. Bu sav bir şeye ihtiyacı olan kimsenin 

önce elindekini koruması yolunda söylenir. (c. l, s. 253) 

Karga kazga ötgünse butı sınur: Karga kazı yansılasa budu sınar. Karga uçuşta ve 

kuvvette kazı taklit etmek istese ayağı kırılır. Bu sav, bir kesmeye kendi haddini 

aşmaması için söylenir. (c. l, s. 254) 

Bir toyın başı ağrısa kamuğ toyın başı agrımas: Müslüman olmayan bir din 

ulusunun başı ağrırsa, bütün din uluslarının başı ağrımaz. Bu sav, arkadaşları bir şey 

istedikleri, kabullendikleri ve yedikleri halde. Birinin bunu istememesi halinde 


Sakak bıçar, sakal oxşar: Çene keser, fakat sakalı okşar. Bu sav hilesini 

dalkavuklukla saklayan kimse için söylenir. (c. l, s. 282) 

Ay tolun bolsa eligin imlemes: Ay on dördü olduğunda elle gösterilmez. Bu sav, 

açıklanmamış olan her şey için söylenir. (c. l, s. 288) 

Alım keç kalsa adhaklanur: Alacak geç kalırsa ayaklanır. Borçlu üzerinde alacak 

geç kalırsa, alacaklı, istemek için ayağıyla gider. (c. l, s. 294) 

Ulugnı uluglasa kut bulur: Birisi ihtiyara saygı gösterirse uğur ve devlet bulur. 

(c. l, s. 304) 

Yagını aşaklasa başka çıkar: Düşman aşağı görülürse başa çıkar. Düşman küçük 

görülürse başa biner. Bununla “baş telef edilir” demek istenilir; “iyi düşün, düşmanı 

küçük görme” demektir. (c. l, s. 305) 

Köp sögütge kuş konar; körklüğ kişige söz kelir: Gür köğüde kuş konar, güzele 

söz gelir. (c. l, s. 319) 

Yıgaç uçunga yel tegir; körklüğ kişige söz kelir: Ağacın ucuna yel değer, güzele 

söz gelir, demektir. Bununla beraber güzel kendisini korumalıdır. (c. l, s. 319) 

Kim kür bolsa köwez bolur: Kabadayı olan kurumlu olur. (c. l, s. 325) 

Kuzda kar eksümes, koyda yağ eksümes: Kuzeyde kar, koyunda yağ eksik olmaz. 

23

(c. l, s. 326) 

Kız kişi sawı yorıglı bolmas: Pinti adamın ünü yayılmaz. Bu sav, adının iyi çıkması 

ve öğülmesi için cömertlikle emredilen kimse hakkında söylenir. (c. l, s. 326) 

Kizdeki kiz yıpar: Sandıktaki anber kutusuna, sandıktaki miske el sürülmez, saklı 

kalır. Bu sav, kadınların ağızlarının güzel kokusunu miske benzetmek için söylenir. 

(c. l, s. 327) 

Boş nenğge idhi bolmas: Boş bırakılan malın sahibi olmaz. Bu sav, kendi malını 

korumakla emrolunan kimse için söylenir. (c. l, s. 330) 

Kış konukı ot: Kış konuğu ateş (c. l, s. 332) 

Awçı neçe tef bilse adhığ ança yol bilir: Avcı ne kadar hile bilse, ayı da o kadar yol 

bilir. (c. l, s. 332) 

Erdem başı tıl: Faziletin başı dildir. (iyi söz murad ediliyor.) (c. l, s. 336) 

Kul yagı, ıt börü: Kul düşman, köpek kurttur. Kul, efendisinin malını eline 

geçirdiğinde onu bitirir, fırsat gözler, düşman gibi davranır; köpek de bulunduğu ev 

için bir kurt gibidir, çünkü yiyecek bir şey bulduğu zaman hiç çekinmez, yer. Bu sav, 

kölenin sahibine karşı sevgisi olmadığını göstermek için söylenir. (c. l, s. 336) 

Kül ürkünçe köz ürse yik: Küle üfleyeceğine köze üflese yeğdir: Bu sav, küçük 

işleri bırakarak büyük işler yapmakla emrolunan adam için söylenir. (c. l, s. 337) 

Künge baksa köz kamar: Güneşe bakanın gözü kamaşır. (c. l, s. 340) 

Sartazukı arığ bolsa yolda yer: Satıcının azığı temiz olsa yolda yer. (c. l, s. 342) 

Kelnğizleyü atkımız 

Kendler üze çıktımız 

Furxan ewin yıktımız 

Burxan üze sıçtımız (c. l, s. 343) 

Kırk yılka tegin bay çıgay tüzlinür: Kırk yıla değin zengin, yoksul bir olur. Ölümle 

ya da zamanın değişmesiyle zengin yoksul kırk yıla değin dümdüz olur. (c. l, s. 349) 

Tatsız Türk bolmas, başsız börk bolmas: Acemsiz Türk, başsız börk olmaz. 

(c. l, s. 349) 

Kara bulıtığ yel açar, urunç bile el açar: Kara bulutu yel, rüşvet, el açar. Kara 

bulutlar gök yüzünü kapattığı zaman onu rüzgar dağıtır, hükümet kapıları da rüşvetle 

açılır. Bu sav, işin bitmesi için malını esirgememekle emrolunan kimse için 

kullanılır. (c. l, s. 354) 

24

Sögüt sülinğe, kadhınğ kasınğa: Söğüde tazelik, kayına katılık. Söğüde tazelik, 

kayın ağacına katılık yarışır. Bu sav aslına çeken her şey için söylenir. (c. l, s. 356) 

Koş kılıç kınka sıgmas: Çifte kılıç kına sığmaz. Bu sav, bir iş için çarpışan, 

karşılaşan, yahut bir kızı isteyen iki adan için söylenir; bununla Hakanlı Beylere ad 

verilerek Kılıç Xan denir ki kurduğu düşündüğü işlerde kılıç gibi kesip atan bir 

Hakan demektir. (c. l, s. 359) 

Bar bakır, yok altun: Var olan bakır, yok olan altın. Elde sulunan şey bakır gibi 

değersiz sayılır; elde bulunmayan şey, altın gibi kıymetlidir. Bu sav, bir kimsenin, 

hısımlarının yanında değeri bilinmediği, ancak yokluğunda arandığı zaman söylenir. 

(c. l, s. 360) 

Kök temür kerü turmaz. Gök demir boş durmaz, dokunduğu şeyi yaralar, demektir. 

(c. l, s. 361) 

It çakırı atka tegir, at çakırı ıtka tegmes: Çakır gözlü köpek ata değer, atın çakırı 

bir ite demez; Çakır özlü at iyi görmez; ondan kaçınmakla emrolunuyor. (c. l, s. 363) 

Kaçış bolsa kıya körmes: Halk arasında anlaşmazlık ve ürküntü olsa kimse birbirine 

yan bakamaz. (c. l, s. 369) 

Ol keçişni suw iletti: Su, o geçidi, o köprüyü götürdü demektir. Bu sav, geçen elde 

edilmesi imkansız olan iş için söylenir. (c. l, s. 369) 

Keriş yargı ogulka kalır. Sırt yağırı oğula kalır, demektir; çünkü orası oynak yerdir, 

kolay kolay sağalmaz. Bu sav, yağırdan sakınmak için söylenir. (c. l, s. 370) 

Kudhuğda suw bar it burnı tegmes: Kuyuda su var, itin burnu erişmez. Bu sav, bir 

işi dileyip de eremeyen, başkasının yemeğine göz dikerek onu ele geçiremeyen 


Balık suwda közi taştın: Balık suda, gözü dışarıda. Bu sav, bir şeyin içerisinde 

bulunup da bilmiyormuş gibi görünen insan için kullanılır. (c. l, s. 379) 

Yadhağ atı çaruk küçi azuk: Yaya kimsenin atı, çarığı; kuvveti azığıdır. Bu sav, 

kuvvetsiz düşmemek, ayağını aşındırmamak için hazırlıklı bulunması emrolunan 

kimseye söylenir. (c. l, s. 381) 

Kuruk kaşuk agızka yaramas, kuruğ söz kulakka yakışmas: Kuru kaşık ağza 

yaraşmaz, kuru söz kulağa yakışmaz. Bu sav, birisinden bitecek işi olanın, ona bir 

fayda göstermesi için söylenir. (c. l, s. 382) 

25

Konak başı sedhregi yeg: Çavdar başının seyreği iyidir, çünkü daneler seyrek 

olursa büyük olur, çok olursa küçük olur. Bu sav, istediğini elde etmek için az emek 

çekmek isteyen kimseye söylenir. (c. l, s. 384) 

Neçe yitik biçek erse öz sapın yonumas: Bıçak ne kadar keskin olsa da kendi sapını 

yontmaz. Bu sav, kendi işini beceremeyip de başkalarının işini görüvermiye yeltenen 


Oglan biligsiz: Çocuk bilgisiz olur. Çocuğun aklı ermez. (c. l, s. 386) 

Ol kulın tepik tepdi: O, kölesini bir tepiş tepti. (c. l, s. 386) 

Tezek karda yatkımas, edhgü ısız katmas: Tezek karda yatmaz; iyi, kötüye 

karışmaz, demektir. Çünkü tezeğin sıcaklığı karı eritir; yine böylece, birbirine 

benzemedikçe iyi, kötüye karışmaz. (c. l, s. 386) 

Teşük suwda belgürer:Yarık suda belli olur: Bu sav, iş yaptığında öğünen kimseye, 

işin iyiliği, kötülüğü, meydana çıktığında belli olur, diye söylenir. (c. l, s. 387) 

Aç ewek, tok tölek: Aç aceleci, ivek; tok dölek olur. (c. l, s. 387) 

Alp çerikde, bilge tirikde: Yiğit, harp nizamında, akıllı adam dernekte, tergede 

sınanır. (c. l, s. 388) 

Kaynar öküz keçiksiz bolmas. Coşkun su geçitsiz olmaz.Bu sav, herkesin şaşırıp 

kaldığı bir işte, çıkılacak bir yol bulunabileceğini anlatmak için söylenir. (c. l, s. 390) 

Kilnu bilse kızıl kedher, yaranu bilse yaşıl kedher: Kendini sevdirmeyi bilse 

kırmızı giyer, yaranmayı bilse yeşil giyer. Kadın güzel görünmeyi, iyi geçinmeyi 

bilirse kırmızı ipekli kumaş giyer, naz etmeyi, kırıtmayı bilirse yeşil giyer. Bu sav 

iyiliğe ermek için güzel geçinmekle emrolunan kadına söylenir. (c. l, s. 394) 

Ot tütünsüz bolmas, yigit yazuksuz bolmas: Ateş dumansız, genç günahsız olmaz. 

(c. l, s. 400) 

Sabanda sandırış bolsa örtkünde irteş bolmas: Tarla ekilip sürülürken kavga 

olursa, harmanda çeç zananında gürültü olmaz. Bu sav, sonunda kavga çıkmaması 

için işi önünden sağlam tutmakla emrolunan kişiye söylenir. (c. l, s. 402) 

Kadaş temiş kaymaduk, kadhın temiş kaymış: Kardeş demiş tınmamış, dönüp 

bakmamış iltifat etmemiş; kayın demiş, iltifat etmiş. Bu sav, hısımlar içinde 

kayınlara saygı ile emrolunduğu zaman söylenir. (c. l, s. 403) 

Keten kördi, keregü yüdhti: Sıkıntıyı gördü, çadırı yüklendi. (c. l, s. 404) 

26

Kal sawı kalmas, kagıl bagı yazılmas: Yaşlı adamın sözü bırakılmaz, kağıl bağı 

çözülmez. (c. l, s. 409) 

Alımçı arslan, berimçi sıçgan: Alacaklı arslan, verecekli,borçlu sıçgan. (c. l, s. 409) 

Xan ışı bolsa katun uşu kalır: Hanın emri olunca,Hatunun işi geri kalır.(c. l, s. 410) 

Kagun karma bolsa idhisi ikki eligin tegir: Kavun yağma edilirse sahibi iki eliyle 

yakalar. Mal sahibinin malına düşkünlüğünü göstermek için söylenir. (c. l, s. 410) 

Tüzün birle uruş, utun birle tireşme: Yumuşak huylu kimselerle uğraş, kötülerle 

direşme. Çünkü yumşak huylu adam bu gibi şeyleri kaldırır, fakat kötü huylu kimse 

seni ezer. (c. l, s. 414) 

Kalın kolan çufgasız balmas: Kolan sürüsü kılavuzsuz olmaz.Başkasına uymanın 

hayırlı olacağı bir işte kendisinin dahi uyması emrolunan kişiye söylenir. (c. l, s. 424) 

Karga karısın kim bilir, kişi alasın kim tapar: Karganın yaşlısını kim bilir? 

Đnsanın içindekilerini kim anlar kim sezer? (c. l, s. 425) 

Tawgaç Xannınğ turkusı telim, tenğlemedhip bıçmas: Çin Hakanı’nın ipeği 

çoktur, fakat denklemeden biçmez. Bu sav, her işte israfı terk etmekle, tutumlu 

olmakla emrolunan kişi için söylenir. (c. l, s. 427) 

Kut belgüsi bilig: Devlet alameti bilgidir, demektir. (c. l, s. 427) 

Tılın tergige tegir: Dil ile sofraya erişilir.iyi sözle insan nimete erişir. Bu sav, 

faziletini sözleriyle bildirmekle emrolunun kişi için söylenir. (c. l, s. 429) 

Tegme kişi öz bolmas, yat yaguk tüz bolmas: Değme kişi kendin gibi olmaz. (Her 

adam kendin gibi olmaz, ona gizli şeylerini söyleyesin, güvenesin; yabancıyla akraba 

dahi bir değildir. (c. l, s. 433) 

Öldeçi sıçgan muş taşakı kaşır: Ölecek sıçan kedi taşağı kaşır. Bu sav, ölümü bir 

şey yüzünden olacak kimsenin, o ey etrafında dolaştığı zaman söylenir. (c. l, s. 438) 

Kuş yawuzı sagzıgan, yıgaç yawuzı azgan, yer yawuzı kazgan, budun yawuzı 

Barsgan: Kuşların kötüsü saksağan, ağaçların kötüsü kuşburnu (yaban gülü), yerin 

kötüsü bataklıklı olan yer, halkın kötüsü de Barsganlılardır. Ağaçların en kötüsüne 

azgan denir; gül gibi sarı, beyaz çiçekleri olan bir ağaççıktır; küpe gibi kırmızı 

meyveleri olur. Bizim taraflarda bağ kenarlarına dikerler; çünkü bu ağaç odun 

olmağa yaramaz; yandığı zaman çatlar, elbiseyi ve evdeki eşyayı yakar. Yerin en 

kötüsü de kendisinde yarlar ve bataklıklar bulunan yerdir, çünkü böyle yerler çadır 

27

kurmağa, ekin ekmeğe yaramaz. Đnsanların en kötüsü de Barsganlılardır; çünkü 

onların huyu kötüdür, pinti kişilerdir. (c. l, s. 439) 

Börininğ ortak, kuzgununğ yıgaç başında: Kurdunki ortak, kuzgununki ağaç 

başında. Kuzgun, kurdun avladığı şeyle ortak olur, fakat kendi avladığı şey ağacın 

başında durur. (c. l, s. 439) 

Ewdeki buzagu öküz bolmas: Ev danası öküz olmaz. Bu sav, şerefte, fazilette 

yükseldiği halde hısımlarının hala çocuk saydığı kimse için söylenir. (c. l, s. 446) 

Yazıdaki süwlin edhergeli ewdeki takagu ıçgınma: Kırdaki sülünü ararken evdeki 

tavuğu kaçırma. Bu sav, meydanda olmayan bir şeyi ele geçirmek için elindekini 

harcayan kimseye söylenir. (c. l, s. 447) 

Kek kördi keregü yüdhti: Sıkıntı gördü, çadırını yıktı, sırtladı. (c. l, s. 448) 

Küzegü uzun bolsa eliğ köymes: Küskü uzun olsa el yanmaz. Bu sav, oğlu, uşağı 

çalışarak gönçlük (refah) gören kimse için söylenir. (c. l, s. 448) 

Kutsuz kudhuğka kise kum yagar: Uğursuz kuyuya girse kum yağar, kuyu kurur. 

(c. l, s. 457) 

Neçe munduz erse eş edhgü, neçe egri irse yol edhgü: Ne kadar ahmak olsa eş 

arkadaş iyidir; ne kadar eğri olsa yol iyidir. Arkadaş şaşkın olsa da kırda yalnızlıktan 

daha ilidir; kırda, yolsuz, başının alıp gitmektense yol eğri olsa da gene iyidir; çünkü, 

yolsuz, çok kere dileğe varılmaz. (c. l, s. 458) 

Öz köz ir kışlağ: Adam kendi işini kendi yaptı, başkasına bırakmadı. Bu, kışlağın 

güney tarafını alan adam gibidir; çünkü güney tarafında ot uzun olur, kışın kar az 

bulunur. (c. l, s. 464) 

Yer basrukı tağ, budhun basrukı beg: Yer baskısı dağ, insanların baskısı da 

Beydir. Çünkü insanları tutan onlardır. (c. l, s. 466) 

Çaxşak üze ol balmas, çakrak bile uwut bolmas: Dağ çakşağında ot, dazda ut 

olmaz. (c. l, s. 469) 

Sawın sagrakka tegir: Sözle sürahiye erişilir. Güzel sizle, kişi, Beylerin içtiği 

kaptan su içer. Bu savla ağırlanır demek istiyor. (c. l, s. 471) 

Tokum yüzüp kurdukta biçek sıma: Deriyi yüzdükten sonra bıçağı kuyruğunda 

kırma. (c. l, s. 473) 

Kız birle küreşme, kısak birle yarışma: Kızla güreşme, kısrakla yarışma, Kızla 

güreşme, çünkü kızlar kuvvetli olur, seni alteder; kısrakla yarışma, kısrak attan dana 

28

çevik, daha sıçrayışlı olduğundan seni yener. Bu hakanlılardan bir kızın, gerdek 

gecesi Suldan mes’udu, ayağıyla dokunarak yıktığı için Hakanlıların Sultan Mes’ut 

hakkında söyledikleri bir savdır. (c. l, s. 474) 

Kalın kaz kulavuzsuz bolmas: Çok kaz, kaz sürüsü kılavuzsuz olmaz, demektir. Bu 

sav, işlerinde kendisinden daha bilgili bir kişiye uymakla emrolunan kimse için 


Eşyek ayur başım bolsa sundurida suw içgeymen: Eşek, başım esen olsa denizden 

su içerim, der. Bu sav, dileğine erişmek için uzun seneler yaşamasını isteyen kimse 

için söylenir. (c. l, s. 492) 

Karaksız tek körür: Gözsüz gibi görür. “Savaşta savaş yapanları, onların 

silahlarının görmezden gelir” anlamındadır. (c. l, s. 497) 

At teküzligi ay bolmas: At akıtması ay olmaz. Atın alnındaki akıtma, ay yerini 

tutmaz. Bu sav, büyük bir işin yerine küçük bir işi koymak için çalışıldığı zaman 


Subuzganda ev bolmas, topurganda aw bolmas: Eski mezarlıkta ev olmaz, gevşek 

topraklı yerde av olmaz. Av ancak bitkisi, suyu çok olan yerde bulunur. (c. l, s. 516) 

Sundılaç ışı ermes örtkün tepmek: Harman döğmek çayır kuşunun işi değildir. Bu 

sav, kuvvetli kişinin işini yapmak isteyerek gücü yetmeyen arık için kullanılır. 

(c. l, s. 526) 

Boldaçı buzagu öküz ara belgülüğ: Öküz olacak buzağı bellidir. Olacak buzağı 

öküzler arasında bellidir. Bu sav, kendisinden her türlü iyilikler beklenen yiğit, koçak 

genç için söylenir. (c. l, s. 528) 

ll.CĐLT 

Yüzge körme erdhem tile: Yüze bakma fazilet ara. Yüzün rengine, güzelliğine 

bakma; adamdan edep ve fazilet iste. (c. ll, s. 6) 

Uygur yıgaç uzun kes, temür kısga kes: Ey Uygur; ağacı uzun, demiri kısa kes. 

Ağaç kestiğin zaman uzun kes, demir kestiğin zaman kısa kes: çünkü demir 

uzatılabilir. (c. ll, s. 11) 

Buşmasar boz kuş tutar, ewmeser ürünğ kuş tutar: Avcı, sıkılmazsa boz kuş 

tutar, acele etmezse beyaz kuş tutar. Adam, işinde sıkılmazsa av aladığında beyaz 

29

doğan avlar, acele etmezse doğanların en güzelini avlar. Bu sav, dileğine ermek için 

işinde ivmemekle emrolunan kişi için söylenir. (c. ll, s. 12) 

Ewek sinğek sütge tüşür: Đven sinek süte düşer. Bu sav, işlerinde aceleyi terk ile 

emrolunan kişi için söylenir. (c. ll, s. 13) 

Muş oglı muyavu togar: Kedi yavrusu anası gibi miyavlar. Bu sav, babasının huyu 

ile huylanan çocuklar için söylenir. (c. ll, s. 14) 

Taygan yügürgenni tilkü sewmes: Tazının yüğrüğünü tilki sevmez. Tilki, tazı 

köpeklerinin çok koşanını sevmez; çünkü o, onu yakalar. Bu sav, arkadaşları 

arasında faziletle ün alan kimse için söylenir; arkadaşları onu çekemezler, ona karşı 

hınç beslerler. (c. ll, s. 15) 

Küç eldin kirse törü tünlükten çıkar: Zor kapıdan girince görenek bacadan çıkar. 

Zulüm evin aralığından girerse, görenek ve insaf pencereden çıkar. (c. ll, s. 17) 

Oglan suw töker, uluğ yanı sınur: Çocuk su döker, büyüğün bir yanı incinir. Çocuk 

su döker, bundan büyüğün ayağı kayar, kırılır. Bu sav, küçüğün yaptığı fenalık 

yüzünden büyüğün zarar gördüğü zaman söylenir. (c. ll, s. 19) 

Ewek ewge tegmes: Đven, eve ermez; çünkü o, yürüyüşte koşar, atını yorar, 

yardımsız olarak boynu buruk kalır.Bu sav, işlerde yavaşlıkla emredilen kimse için 

kullanılmıştır. (c. ll, s. 19) 

Tılın tügmişni tışın yazmas: Dil ile bağlanan dişle çözülmez. (c. ll, s. 20) 

Tikmegince önmes, tilemeginçe bulmas: Dikilmedikçe bilmez, aramadıkça 

bulmaz.ağaç, dikilmedikçe bitmez; bunun gibi, bir dilek aranmadıkça bulunmaz, elde 

edilmez. Bu sav, işlerinde çalışmakla emrolunan kimse için söylenir. (c. ll, s. 20) 

Çaksa tütnür, çalsa bilnür: Çakmak çakılsa duman tüter, söz kulağa çalsa bilinir. 

Çakmak çakılsa ateş çıkar, söz işidilse dilek anlaşılır. (c. ll, s. 23) 

El kaldı törü kalmas: Vilayet kalır, görenek kalmaz. Vilayet terk edilir, adet terk 

edilmez. Göreneğe uygun çalışması için emrolunan kesmeye söylenir. (c. ll, s. 25) 

Bir karga birle kış kelmes: Bir karga ile kış gelmez. Bu sav, kendisine yardım 

edecek arkadaşının gelmesi için, işlerinde ağır olmakla emredilen kimse hakkında 

söylenir. (c. ll, s. 26) 

Barığ otru tutsa yokka sanmas: Var olan öne konsa yok sayılmaz. Konuğa, hazır 

olan şey sunulsa, bir şey verilmemiş sayılmaz. (c. ll, s. 28) 

30

Taz keligi börkçige: Kelin geleceği külahçı dükanıdar. Kelini örtmek için kel, 

külahçı dükanına gelmek zorağındadır. Bu sav, kendisine gerekli olan şeyden kaçan 

kimse için söylenir. (c. ll, s. 41) 

Tütüşmeginçe tüzülmes, tüpirmeginçe çılmas: Kavga etmeşince düzen olmaz, tipi 

olmayınc hava açılmaz, demektir. Bu sav, kavga etmiş olan iki insanın arasını 

bulmaya uğraşan kimse için söylenir. (c. ll, s. 71) 

Tütün kopursa işlenür: Dumanı kurcalışan islenir. Dumanla oynıyan kişi islenir. 

Bir fitneyi alevlendiren keşinin o fitneye yakalanacağı yolunda söylenir. (c. ll, s. 72) 

Tewi yük kötürse kamıç yeme kötürür: Deve yük götürse kaşığı da beraber 

götürür. (c. ll, s. 75) 

Ata oglı ataç togar: Çocuk babasına çeker. Bir adamın çocuğu eriştiği zaman 

şüphesiz ahlakı babasına benzer. (c. ll, s. 80) 

Kökge sagursa yüzge tüşür: Bir adam göğe tükürse,yüzüne düşer. Büyüklere 

fenalık yapmak isteyen adamın aynı fenalığa düşeceği yolunda söylenir. (c. ll, s. 81) 

Er oglı mınğadhmas, ıt oglı külermes: Đnsan oğlu bunda kalmaz. Đt yavrusu 

tökezimez. Đnsan oğlu uzun zaman bunda kalmaz, bir yolunu bulur, ondan kurtulur; 

nitekim köpek eniği tökezimez. (c. ll, s. 84) 

Sögüşüp uruşur, otra ton titişür: Söğüşerek vuruşulur, arada elbise yırtılı. 

Söğüşmekten kavga kızışır, arada elbise yırtılır. Bu sav, söğüşmekten çekinmesi 

emrolunan kimse için söylenir. (c. ll, s. 89) 

Edhgülükün kel, isizligin kelme: Hayırla gel, şerle gelme. (c. ll, s. 91) 

Kiçik uluğka turuşmas, kıguy sonğkurka karışmas: küçük büyüğe karşı koyamaz, 

atmaca sonkura karşı duramaz. Küçük, yiğitte olsa büyüğe karşı duramaz, gücü 

yetmez; nitekim, atmaca sonkura karşı koyamaz. (c. ll, s. 95) 

Tağ tağka kawuşmas, kişi kişige kawuşur. Dağ dağa kavuşmaz, adam adama 

kavuşur. (c. ll, s. 103) 

Muş yakrıka tegişmes, ayur kişi nenği yaraşmas: Kedi, asılı yağa erişemez, elin 

malı yaraşmaz der. Kedi, çivide takılmış bulunan yağa erişemez de bana elin malı 

yaraşmaz der. Bu sav istediği şeye erişemiyerek ben onu bıraktım, arzu edemdim, 

diyen kimse için kullanılır. (c. ll, s. 105) 

31

Edhgülügni suw adhakında kemiş başında tile: Đyiliği su ayağına at, başında ara. 

Đyiliği suyun aşağısına at, onu yukarısında bulursun. Bunun başka bir anlamı daha 

vardır: yemeği ırmağın aşağısına bırak, yukarısında bulursun. (c. ll, s. 112) 

Yogurkanda artuk adhak kösülse üşiyür: Yorgandan ziyade ayak uzatılırsa üşür. 

Bu sav, haddini geçmemekle emrolunan kimse hakkında söylenir. (c. ll, s. 137) 

Anınğ yüzinğe titinü baksa bolmas : Onun yüzüne dik baksa olmaz. Đnsan, onun 

güzelliği dolayısıyla yüzüne bakamaz. (c. ll, s. 114) 

Arslan kökrese at adhakı tuşalır: Arslan kükreyince atın ayağı dolaşır, kösteklenir. 

Bu sav, kendisinden büyükle çarpışan bir adamın çarpışma zamanı yaklaştığında 

ayaklarını titremesi üzerine söylenir. (c. ll, s. 146) 

Sözge süçünse bulun barır: Lafa dalan tutsak olur. Sözün tadına dalan bir kimse 

esir olur. Bunun bir hikayesi vardır. Bu sav, söze dalıp işini bırakan kimse için 

çalışır. (c. ll, s. 150) 

Küz keligi yazın belgürer: Güzün gelişi yazdan bellidir. Bu sav, önceden sonu belli 

olan iş hakkında söylenir. (c. ll, s. 172) 

Ewliğ todhgursa közi yokla bolur: Ev sahibi konuğun karnını doyursa gözü yolda 

olur. Bu sav, ziyafetten sonra ev sahibinden gitmek için özür dileyen kimse hakkında 


Sabanda sandırış bolsa örtkünde irteş bolmas: Sabanda kavğa olursa, harman 

zamanında döğüş olmaz. (c. ll, s. 214) 

Erdemsizden kut çertilür: Faziletsizden devlet uzaklaşır. Onda edep ve fazilet 

kalmaz. (c. ll, s. 229) 

Tewi silkinse eşekke yük çıkar: Deve silkinse eşeğe yük çıkar. Bu sav, büyük bir 

şeyi almakla ve ufak şeyi bırakmakla emrolunan kişi için söylenir. (c. ll, s. 246) 

Er kartın katrandı. (öz kartınğ kartan): Kendi yaranı sağalt. Haddini geçme. 

(c. ll, s. 248) 

Kiçikde katığlansa ulgadhu sewnür: Küçüklükte çabalarsa, katlanırsa 

büyüdüğünde sevinir. (c. ll, s. 268) 

Boşlaglansa boxsuklanur: Kızan adamın eli boynuna bağlanır. Bu sav, yalnız kendi 

fikrince hareket etmek isteyen kimse için kullanılır. (c. ll, s. 272) 

Tatığ közre tikeniğ tüpre: Tatın gözüne vur, dikeni kökünden çıkar. Dikenin hakkı 

kökünden kazılmak olduğu gibi, uygurun hakkı da gözüne vurulmaktır. (c. ll, s. 280) 

32

Tatsız türk bolmas, başsız börk bolmas:Tatsız türk, başsız börk olmaz.(c. ll,s. 281) 

Kılıç tatıksa ış yunçır, er Tatıksa et tunçır: Kılıç paslanırsa iş kötüleşir, adam 

Farslaşırsa kanı bozulur. Kılıç pas tutarsa yiğitin hali kötüleşir: nitekim, Türk 

Farslının ahlakını alırsa eti sölpür. Bu sav, yiğitlikle emrolunan kişi hakkında ve her 

şeyin kendi cinsiyle yaşaması yolunda söylenir. (c. ll, s. 281) 

Er sözi bir, edher köki üç: Erin sözü bir, eğer bağı üç olur. Erkerlik belgesi, 

dönmemek üzere sözünde durmak, sözü bir olmaktır. Nitekim eğerin bağı, eğer 

kaburgasının bağı, üç olur. Üçten fazla olursa deliğin çokluğu yüzünden eğer kaşı 

kırılır. Üçten az olursa yüke dayanamaz. Bu sav, söz verdiği şeyi yapmakla 

emrolunan kişi hakkında söylenir. (c. ll, s. 283) 

Sakak oxşar, sakal bıçar: Sakalı okşayarak çeneyi keser. Okşıyarak ve hile yaparak 

sakalla oynar ve çeneyi keser. (c. ll, s. 286) 

Đkki bogra igeşür, otra kökegün yançılur: Đki boğa boğuşur, arada gök sinek , 

böğelek ezilir. Bu sav, iki Beyin çarfışarak arada halkın ölmesi, ezilmesi halinde 


Alın arslan tutar, küçün kösgük tutmas: Al ile arslan ttülür, güç ile korkuluk 

tutulmaz. (c. ll, s. 289) 

Eliğ tutgınça ot tut: El tutacağına ot tut. Kefil olacağına, ateş tut; çünkü insan kefil 

olduktan sonra pişman olur. (c. ll, s. 292) 

Anğar titrü baksa bolmas: Đnsan ona dik bakamaz. (c. ll, s. 292) 

Ödhlek karıtmışka bodhuğ talkımas: Zamanın kocattığına boya, kına ayıp 

sayılmaz. (c. ll, s. 304) 

Atası açığ almıla yese oglınınğ tışı kamar: Babası ekşi elma yese oğlunun dişi 

kamaşır. Bu sav, babasının yaptığı cinayet yüzünden, babasından sonra oğlunun 

yakalandığı zaman söylenir. (c. ll, s. 311) 

Arı kafçıtsa ısrur. Arıyı kızrırırsa sokar. Arı kızdıran adamı sokar. Bu sav, bir 

kimsenin bir fitneyi uyardıktan sonra ona yakalandığı zaman söylenir. (c. ll, s. 329) 

Saçratgudın korkmış kuş kırk yıl adhrı yıgaç üze konmas: Tuzaktan korkan kuş 

kırk yıl çatal ağaç üzerine konmaz. Bir kere faktan korkan kuş artık kırk yıl çatallı 

ağaç üzerine konmaz. (c. ll, s. 331) 

33

lll. CĐLT 

Tilkü öz yinige ürse udhuz bolur: Tilki kendi inine karşı ürerse uyuz olur. Bu sav, 

ayrılamadığı kabilesini yeren kimse için söylenir. (c. l, s. 5) 

Yunt başın yularlap: At başını yularlıyarak, bağlayarak ye. Piştikten sonra at başını 

yemek istersen ona yular vur, kaçmaması için bağla, sonra ye, bu sav, atını başıboş 

bırakmamakla emrolunan kişi için söylenir. (c. lll, s. 9) 

Yüfüşlüğ kelin küdhegü yafaş bulur: Armağanlı gelin, güveyiyi yumsak huylu 

bulur. Gelin akrabasının erdikleri armağanlarla ağırlanmış olursa o, güveyiyi yumsak 

huylu ve ağır başlı bulur: çünkü güveyi onu zengin bulmuştur, bu yüzden ona saygı 

gösterir. (c. lll, s. 11) 

Iş yarağında, sart asığında: Đş tavında, fırsatında, sırasınd; tecilen kârında, 

demektir. Tecimen kâr görürse en sevgili şeyini de satar. (c. lll, s. 13) 

Ot tütünsüz bolmas, yigit yazuksuz bolmas: Ateş dumansız olmaz, genç günahsız 

olmaz. (c. lll, s. 16) 

Oprak yasıkdın tozluğ ya çıkar: Kapanmış gedeleçten tozlu yay çıkar: Eski yay 

kabından, tozlu yay çıkar. Bazen sağlam yay, eski gedeleçten çıkar. (c. lll, s. 16) 

Yitükliğ anası koyun açar: Bir şey yitiren, anasının koynunda arar. Bu sav, bir şey 

yitiren kimsenin onu her yerde aramak hakkı olduğu yolunda söylenir. (c. lll, s. 18) 

Telim sözüğ uksa bolmas, yalım kaya yıksa bolmas: Çok sözü anlamak olmaz, 

yalçın kaya yıkılmak olmaz. Đnsan, çok sözü anlayamaz, nasıl ki dağdan yalçın 

kayayı yıkamaz. Bu, sözü uzatmaması emrolunan kimse için söylenir. (c. lll, s. 20) 

Kılnu bilse kızıl kedher, yaranu bilse yaşıl kedher: Nazlanmayı bilse kızıl giyer, 

yaranmayı bilse yeşil giyer. Kadın yaranmayı ve kırışmayı bilse kırmızı ipekli giyer; 

yaranmayı ve gözeniliği bilse kırmızı ipek giyer. Bu renklerle erkek kadını daha iyi 

tutar, demek istiyor. (c. lll, s. 20) 

Yarın bulgansa el bulganur: Kürek kemiği karışırsa vilâyet karışır. Eski Türkler 

hayvanın kürek kemiğine bakarak fal açarlarmış. Kürek kemiğinde gördükleri 

şeylerden bir takım hükümler çıkarırlarmış. Bu sav,onu gösterse gerektir.(c. lll, s. 21) 

Barçın yamağı barçınka, karış yamağı karışka: Đpekli yaması ipekliye, yünlü 

yaması yünlüye. Bu sav, cinsi cinsine çeker denecek yerde kullanılır. (c. lll, s. 28) 

34

Ötlüğ yinçü yerde kalmas: Delikli inci yerde kalmaz. Delinmiş inci yerde 

bırakılmaz, onu bir alan bulunur. Bu, cariyelerin uzun zaman kız oğlan kız kalarak 

duramayacaklarını, onları bir alan bulunacağını bildirmek için söylenir. (c. lll, s. 30) 

Aş tatığı tuz yogrın yemes: Aşın tadı tuz, tuz çanakla yenmez. Çanakta yalnız 

olarak tuz yenmez. Bu sav, işlerde iktisatla hareket etmesi gereken kişi için söylenir. 

(c. lll, s. 31) 

Kara munğ kelmeginçe kara yalga keçme: Karabun, karabela gelmedikçe, kara 

yalgayı geçme. Karabela gelmedikçe bu sarp yeri geçme, çünkü sarptır, her zaman 

karlıdır. (c. lll, s. 33) 

Anası tewlük yuwka yapır, oğlı tetik koşa kapar: Anası tülek, kurnaz, yufkayı 

ince yapar, oğlu tetik, zeyrek, çift kapar. Anası kurnazlıkla çocuğunu aldatarak 

ekmeği ince yapar, çocuk ta zeyrektir, yufkayı ikişer kapar. Bu sav, iki akıllının 

karşılaştığı zaman söylenir. (c. lll, s. 33) 

Neçeme obrak kedhük erse yagmurka yarar: Elbise ne kadar yıpranmış olsa yine 

yağmura yarar. Kepenek ne kadar eskimiş olsa yine yağmura yarar. Bu sav, 

uşaklarından birisini, aptallığı veya bunaklığı yüzünden çıkarmak isteyen adama 

söylenir ve her ne kadar bir takım işlere yaramışorsa da onun da yarıyacağı bir iş 

bulunur, onu o işte kullanarak sen dinlenirsin demek ister. (c. lll, s. 38) 

Yılan yarpuzdın kaçar, kança barsa yarpuz utru kelür: Yılan yarpuzdan kaçar, 

nereye gitse ona karşı gelir. Bu sav, sevmediği şeyden çekinen ve fakat yine o şeye 

yakalanan kimse için söylenir. (c. lll, s. 39) 

Yatnınğ yağlığ tiküsinden öznünğ kanlığ yudhruk yeğ: Yabancının yağlı 

lokmasından kendinin kanlı yumruğu daha yeğdir. Hısımlarının yumrukla vurmaları, 

yabancının yağlı lokmasından daha iyidir. (c. lll, s. 43) 

Yagınğ erse kerek yundakı tegir: Düşmanın olsa da gübresi kalır. Düşmanın olsa 

bile mal sahibi olması yaraşır. Ondan hiçbir şey değmese bile hiç olmazsa atının 

gübresi kalır: ondan, yakarak faydalanırsın. (c. lll, s. 44) 

Yaş ot köymes, yalafar ölmes: Yaş ot yanmaz elçi ölmez. Yaş otun yanmadığı gibi, 

elçi de ölmez, öldürülmez. Her ne kadar elçiliği acı ve ağır olsa da, onun elçiliği 

gönderen tarafındandır. (c. lll, s. 47) 

35

Yıparlığ kesürgüdin yipar kiste yidhi kalır: Kaptan anber gitse kokusu kalır. 

Kabından misk gitse kokusu gitmez. Bu sav, zenginliği giden ve bir parça malı kalıp 

ta istendiği zaman bir şeyleri bulunabilen kimse için söylenir. (c. lll, s. 48) 

Tapuğ taş yarar, taş başığ yarar: Hizmet taşı yarar, taş başı yarar. Bu sav, 

efendisinden iyilik gören, yahut ona düşmanları üzerine yardım eden hizmetçi için 

söylenir. (c. lll, s. 58) 

Yazmas atım bolmas, yanğılmas bilge bolmas: Şaşmadık atış olmaz, yanılmadık 

bilgin olmaz. (c. lll, s. 59) 

Tewey münüp koy ara yaşmas: Deveye binip koyun arasında gizlenilmez.deveye 

binin kendini koyunlar arasında saklayamaz. Bu sav, her tarafa yayıldıktan sonra 

gizlenmek istenen iş için kullanılır. (c. lll, s. 60) 

Kutluğka koşa yagar: Kutluya çift yağar. Talihliye çift yağar. (c. lll, s. 60) 

Yalnğuk menğgü tirilmes, sınka kirüb kirü yanmas: Kişi ebedi yaşamaz, mezara 

giren geri dönmez. (c. lll, s. 64) 

Kanığ kan birle yumas: Kanı, kanla yıkamazlar, kanla yıkanmaz, fitne fitne ile 

bastırılmaz, barışla bastırılır, demektir. (c. lll, s. 66) 

Ata tonı ogulka yarasa atasın tilemes: Atasının elbisesi oğluna uygun gelirse 

ondan sonra atasını istemez. Bundan sonra babasının mirasını almak için onun 

yaşadığını istemez. Bu savda başka bir anlam daha vardır, o da şudur: artık o çağda 

çocuk babasına muhtaç olmaz. (c. lll, s. 87) 

Tünle yorup Kündüz sewnür, kiçikde eflenip ulgadhu sewnür: Geceleyin 

yürüyüp gündüz sevinir, küçüklüğünde evlenip yaşlandığında sevinir. Yolu gece 

yürüyen gündüz sevinir; çünkü o yolu görmeden yürümüştür. Genç iken evlenen 

kimse de yaşlandığı zaman sevinir; çünkü çocukları onun ihtiyacı için çalışırlar da 

adam rahat eder. (c. lll, s. 87) 

Kişi sözleşü yılkı yıdhlaşu: Đnsan söyleşerek, hayvan koklaşarak. Đnsanlar 

birbirleriyle konuşarak anlattıkları gibi, hayvanlar da birbirleriyle koklaşarak 

anlaşırlar. (c. lll, s. 104) 

Küç eldin kirse törü tünğlüktin çıkar: Zor vilayetten girerse, görenek çıkar. 

(c. lll, s. 120 ) 

Bor bolmadhıp sirke bolma: Şarap olmadan sirke olma. Bu sav, büyüklük taslıyan 

çocuk için söylenir. (c. lll, s. 121) 

36

Kolan kuduğka tüşse kurbaka aygır bolur: Kolan ,yaban eşeği, kuyuya düşse kara 

kurbağası aygır olur. (c. lll, s. 122) 

Buzdan suw tamar: Buzdan su damlar. Bu sav, huyu babasının huyuna benzeyen 

kimse için kullanılır. (c. lll, s. 123) 

Korkmış kişige koy başı koş körünür: Korkmuş adama koyun başı çift görünür. 

Bu sav, bir şeyden korkan ve her dakika bir hayal gördüğünde sıçrayan kişi için 


Suw bermeske süt ber: Su vermiyene süt ver.sana su vermiyen adama süt ver. 

Bundan murat, sana kötülük edene sen iyilik et, çünkü senin iyiliğin onu sana köle 

yapar. (c. lll, s. 129) 

Kökge sudhsa yüzge tüşür: Göğe tükürse yüze düşer. Bir kimse göğe tükürürse 

tükrük yüzüne düşer. Bu sav, başkasına kötülük yaparken kötülüğü kendi üzerine 

düşen kimse için söylenir. (c. lll, s. 132) 

Yawlak tıllığ begden kerü yalnğus tul yeğ:Kötü dilli kocadan yalnız dul iyidir. 

Karının dul olması, kendine söven bir kocası bulunmaktan daha iyidir. (c. lll, s. 133) 

Erdem başı tıl: Faziletin başı dil. (c. lll, s. 133) 

Söğüt sülinğe kadhınğ kasınğa. Söğüde tazelik, kayın ağacına katılık. Söğüt 

ağacına yaşlık daha uygun, kayın ağıcına katılık daha yaraşıklıdır. (c. lll, s. 134) 

Yalnğuk oglı munsuz bolmas. Đnsanoğlu ayıpsız ve hastalıksız olmaz. (c. lll, s. 141) 

Yüzge körme erdem tile: Yüze bakama fazilet ara. Yüzün güzelliğine, çirkinliğine 

bakma, adamdan edep ara. (c. lll, s. 143) 

Oglan ışı ış bolmas oglak münğüzi sap bolmas: Çocukların işi iş olmaz. Oğlak 

boynuzu iyi sap olmaz. (c. lll, s. 145) 

Taz at tafarçı bolmas: Alaca at yük taşımaz, çünkü onun tırnağı kötüdür. 

(c. lll, s. 149) 

Kadhınğ kasınğa: Kayına katılık. (c. lll, s. 151) 

Köni barır keyikninğ közinde adhın başı yok: Düz giden geyiğin gözünden başka 

yarası yok. Doğru giden, iki tarafına bakmıyan geyiğin gözünden başka yası yoktur. 

Bununla, göz, hakikatte yara değildir, demek ister. Bu sav, ağır işe atılıp ta herkes 

tarafından kınanan kimse için söylenir. (c. lll, s. 151) 

Tağ tağka kawuşmas, kişi kişige kawuşur: Dağ dağa kavuşmaz, adama adama 

kavuşur. Đki dağ birbirine kavuşmaz, çünkü onlar yerlerinde çivilenmiştir. Đnsanlar 

37

zaman geçse de birbirine kavuşabilir. Bu sav, uzun müddet sonra sevgilisini gören 

kimse için söylenir. (c. lll, s. 153) 

Kanığ kan birle yumas: Kan kanla yunmaz. Fesat, bozut, barışla yatıştırılır, demek 

istiyor. (c. lll, s. 157) 

Yazın katıglansa kışın sewnür: Yazın çalışan kışın sevinir. (c. lll, s. 159) 

Bilmiş yek bilmedhük kişiden yeg: Tanınmış şeytan, tanınmadık adamdan daha 

iyidir. Bu, tanıdıklarına hürmet etmekle emrolunan kimse için söylenir. (c. lll, s. 160) 

Küz keligi yayın belgülüğ: Güzün gelişi ilk yazdan belli olur. Bu sav, sonu, daha 

önceden belli olan iş için kullanılır. (c. lll, s. 160) 

Tayak bile taymas, tanuk sözün bütmes: Dayangaç ile olan kaymaz, tanık sözü ile 

inanılmaz. Elinde dayangacı bulunan kimsenin ayağı kaygın yerde kaymaz; tanığın 

sözü ancak tanıklık zamanında belli olur. (c. lll, s. 166) 

Tewey bedük erse mayakı bedük ermes: Deve büyük ise de pisliği büyük olmaz. 

Bu sav, kendinde büyüklük gören kimse için söylenir. Büyüklük, senin yanında 

kölesi bulunduğun adama yaraşır, demektir. (c. lll, s. 168) 

Bir toyın başı agrısa kamuğ toyın başı agrımas: Bir din ulusunun başı ağrımakla 

bütün din uluslarının başı ağrımaz. Bu sav, arkadaşlarının yediği bir şeyi, bir sebep 

dolayısıyla yemekten çekinen kişi için söylenir. (c. lll, s. 169) 

Taygan yügrügin tilkü sewmes: Tilki, tazının yüğrüğünü sevmez. Bu sav, birbirinin 

çekemeyen iki bilgin için söylenir. (c. lll, s. 175) 

Kaynar öküz keçiksiz bolmas: Kaynayan dere geçitsiz olmaz. Bu sav, bir kaygılı ve 

karışık işte kullanılır, o işin bir çıkacak yeri vardır, demek isteniliyor. (c. lll, s. 191) 

Otağka öpkelep süge sözlemedük: Otağa kızıp askerle konuşmadı. Çadırdaki 

arkadaşlarına kızarak ondan sonra askerle görüşmedi. Bu sav, birisinin işlediği iş 

yüzünden, öbür arkadaşlarına kızarak konuşmayan kişi için söylenir. (c. lll, s. 208) 

Kurmış kiriş tügülmes, ukrukun tağ egilme: Kurulmuş kiriş düğümlenmez, 

kementle dağ eğilmez. Bu sav, küçük araçlarla büyük işe girişmek isteyen kimse için 


Kalın bulutuğ tüpi sürer karanğku ışığ urunç açar: kalın bulutu tipi sürür, 

karanlık işi urunç açar: gökyüzünü karartan bulutları ancak tipi açar. Bunun gibi, 

Hakanlar kapısında karanlık işi rüşvet açar. Bu sav, sırasına göre rüşvet vermesi 

gereken kimse için söylenir. (c. lll, s. 217) 

38

Böri koşnısın yemes. Kurt komşusunu yemez: bu sav, komşulara saygı ile 

emrolunan kişi için söylenir. (c. lll, s. 220) 

El kalır törü kalmas: Vilayet bırakılır, görenek bırakılmaz: Bu sav, geçmişlerin 

göreneklerine uymakla emrolunan kişi için söylenir. (c. lll, s. 221) 

Kowı er kuduğka kirse yel alır: Kadersiz adam kuyuya girse yel alır. Talihsiz 

adam kuyuya girse onu yel, kuyudan çıkarır, sonra sıkıntı çektirir. (c. lll, s. 226) 

Yeti başlığ yil büke: Yedi başlı ejderha. Yabaku’ların en büyüğüne olduğu gibi 

yiğitlere de bu ad verilir ve Büke Budraç denir. (c. lll, s. 227) 

Kuş balası kuşınçığ, ıt balası oxşançığ: Kuş yavrusu kusunç ve iğrençtir, köpek 

yavrusu görünüşte ele alıp oynayacak kadar güzeldir. Büyüdükten sonra iş tersine 

döner. (c. lll, s. 232) 

Tamu kapuğın açar tawar: Cehennemin kapısını mal açar. Rüşvet, cehehnemin 

kapısını açar; nasıl olur da başka kapıyı açmaz. Bu, işinin görülmesi için rüşvet 

vermekle emrolunan kişi için söylenir. (c. lll, s. 234) 

Künininğ küline tegü yagı: Kumanın külüne kadar duşman. Kuma, kumaya 

düşmandır. Hatta birinin külü arkadaşının gözüne karşı savrulur. (c. lll, s. 237) 

Bugday katında sarkaç suwalur: Buğday yanında karamuk ta sulanır. Buğdayın 

devleti ve bereketi yüzünden karamuk ta su bulur. Bu sav, başka biriyle arakadaşlık 

yüzünden iyiliğe erişen kimse için söylenir. (c. lll, s. 240) 

Kizlençü kelinde: Gizli şey gelinde bilinir; çünkü o, iyi şeyleri kocasına saklar. 

(c. lll, s. 242) 

Bir tilkü terisin ikile soymas: Bir tilki derisi iki kez soyulmaz. Bu sav, bir adam 

yüzünden iyilik görerek ikinci kez yine iyilik isteyen kimse için söylenir. 

(c. lll, s. 244) 

Kadhaş temiş kaymaduk kadhın temiş kaymış: Hısım demiş, kardeş demiş 

kayırmamış; kayın demiş kayırmış. Bu sav, hısımları dünürleri kayırmakla 


Yazıda böri ulısa ewde ıt bagrı tartışur: Kırda kurt ulusa, kurda acıdığı için, evde 

köpeğin bağrı sızlar. Bu sav, hısımların birbirine yardım etmeleri için söylenir. 

(c. lll, s. 255) 

Kedhüklüğ ölimes, küfeçliğ kürimes: Kepeneği olan kimse ıslanmaz, gemli , 

haşarılanmaz, eşinmez. Kepeneği olan kimse yağmurdan ıslanmaz, onunla korunur; 

39

gem, damaklı gem olursa at eşinmez ve haşarılık edemez. Bu sav, işlerde hazırlıklı 

olmak için söylenir. (c. lll, s. 256) 

Kişi eti tiriğle tatır: Đnsan eti diri iken tatlıdır. Đnsan etinin tadı sağlığında bulunur. 

Şu demektir ki, insan, sağlığında mal kazanır, o malla tatlı yemekler elde eder: bu 

yüzden onlarla zevk bulur. (c. lll, s. 257) 

Kurtga büdhik bilmes yerim tar ter: Kocakarı oyun bilmez yerim dar der. Bu sav, 

bir şey yapmak isteyen fakat o şeyi yapması söylendiği zaman yapamıyan ve yalancı 

sebeplerle işi savsaklayan kişi için söylenir. (c. lll, s. 259) 

Aslan karısa sıçgan ötin ködhezür: Arslan kocalırsa yakalamak için fare deliğini 

bekler. Bu sav, yaşlı bir adamın büyük işlere gücü yetmeyerek küçük şeylere razı 

olması zamanında söylenir. (c. lll, s. 263) 

Öldeçi sıçgan mış taşakın kaşır: Ölecek sıçan kedi taşağı kaşır. Sıçanın ölümü 

yaklaştığında kedinin taşağını kaşır. Bu sav, ancak telef ve tehlikeli bir işle ilgilenen 

kimse için söylenir. (c. lll, s. 267) 

Atası anası açığ alımla yese oğlı kızı tışı kamar: Babası anası ekşi elma yese 

oğlunun, kızının dişi kamaşır. Bu sav, ananın babanın yaptığı bir fenalıktan 

çocuklarının yakalandığı, sorguya çekildiği zaman söylenir. (c. lll, s. 272) 

Tegirmende togmış sıçgan kök kökreginge korkmas: Değirmende doğan sıçan 

gök gürlediğinde korkmaz. Bu sav, sıkıntılı işler içerisinde yoğrulmuş olan, sonra 

ufak bir şeyle korkutulmak istenen kimse için söylenir. (c. lll, s. 282) 

Yakrı yağı yağsımas: Đçyağı, yağ yerini tutmaz. (c. lll, s. 306) 

Yakadakı yalga galı eliğdeki ıçgınur: Yakadakini yalarken eldeki gider. Đnsan 

yakasındaki bulaşığı yalarken elinden çanak düşer. Yalayıcı boşta kalır. Bu sav, bir 

şeye tamah ederek elindekini iyi tutması ve uzaktaki tamahı terketmesi için söylenir. 

(c. lll, s. 307) 

Tenğsizde tegirmen turgursa yarağsızda yar barır: Yaraşmayan yerde, denk 

olmıyan yerde degirmen yaparsa, imkansız bir sırada yar peyda olur. Mümkün olan 

ve yaraşan bir yerde değirmen yapmıyan bir kimse için samansız bir yar, yarık hasıl 

olur.Bu, vaktinden başka bir zamanda bir işi yapan kimse için söylenir. (c. lll, s. 355) 

Kinğ ton opramas, kenğeşliğ bilig artamas: Geniş elbise yıpramaz, danışıklı iş 

bozuk olmaz. Geniş elbise parçalanmaz, akıl danışıkla, meşveretle, birleşirse iş 

40

ozuk çıkmaz. Bu sav, işlerinde düşünmekle ve danışmakla ve işinde kendi bildiğine, 

kendi kendine iş görmemesi emrolunan kimse için söylenir. (c. lll, s. 358) 

Kuş tuzakka menğ uçun ılınur: Kuş tuzağa dane için tutulur, takılır. Bu sav, azık 

ararken fenalığa düşen bir kimse için söylenir. (c. lll, s. 358) 

Erge munğ tegir tag senğirinğe yel tegir: Adama bun gelir, dağ başına, dağ 

çıkıntısına yel değer. Đnsana bun gelir. Nitekim dağ burnuna yel de gelir, sonra yel 

gider dağ burnu kalır. (c. lll, s. 360) 

Birin birin minğ bolur, tama tama köl bolur: Birer birer bin olur,damlıya damlıya 

göl olur. Bu sav, az olsa bile bir şeyi kabulden çekinmemekle emrolunan kişi için 


Süsegen udhka tenğri münğüz bermez: Süsegen, çok süsen öküze Allah boynuz 

vermez. Bu sav, bir işi yapmak isteyip te yapamıyan kimse için söylenir ki, o adam o 

işi yapsaydı, halka fenalık edecekti. (c. lll, s. 364) 

Közden yırasa könğülden yeme yırar: Gözden ırak olan gönülden de ırak olur. 

(c. lll, s. 366) 

Edhgü er sünğüki erir atı kalır: Đyi adamın kemiği çürür, adı kalır. Bu sav, iyilik 

yapmakla emrolunan kimse için söylenir. (c. lll, s. 367) 

Kadhınğ kasınğa söküt sülinğe: Kayına katılık, söğüde sadelik. (c. lll, s. 369) 

Kalın berse kız alır, kerek bolsa kız alır: Çehiz veren kız alır gerekli olan bahalı 

alır. Bir adam çehiz verirse gelini kız oğlan kız alır. Bir şey isteyen kimse o şey 

kendisine gerekli ise onu yüksek para ile alacaktır. (c. lll, s. 371) 

Öküş sewinç bolsa katığ oxsunur: Çok sevinen yaman pişman olur. Çok sevinen 

kimse bu yüzden daha şiddetli kayguya düşer. Bu sav, taşkınlığı bırakmakla 


Toyın tapuğsak, Tenğri sefinçsiz: Toyın tapmak ister, Tanrı memnun değil. 

(c. lll, s. 377) 

Yazmas atım yagmur, yanğılmas bilğe yanğku: Usta atıcı yağmur, yanılmaz bilgin 

yankı. Usta atıcı yağmurdur; çünkü yağmurun nişan yeri yeryüzüdür, yeryüzü 

geniştir, atılan şey sapmaz, bir yana düşer, her şeyde doğru söyleyen bilgin, yankıdır; 

çünkü ne söylersen sana öylelikle cevap verir. Bu sav, bir yanlış iş işleyip de özür 

dileyen kimse için söylenir. (c. lll, s. 379) 

41

Đki koçnğar başı bir aşaçta pışmas: Đki koç başı bir tencerede pişmez. Bu sav, bir 

yerde toplanın ve birisinin çıkması gereken iki başbuğ veya iki bey için söylenir. 

(c. lll, s. 382) 

Kanğdaş kuma urur igdiş örü tartar: Baba bir olanlar birbirini çekemedikleri için 

çok döğüşürler. Ana bir kardeşler aralarında sevgi olduğu için birbirine yardım 

ederler. (c. lll, s. 382) 

Yalnğus kaz ötmes: Yalnız kaz ötmez, Bu sav, işlerinde başkasından 

yardımlaşmakla emrolunan kişi için söylenir. (c. lll, s. 384) 

Yalnğuk oglı yokadhur edhgü atı kalır: Adem oğlu yok olur; iyi adı kalır. adem 

oğlu yok olur; iyi adı kalır. Bu sav, her zaman iyilik yapmakla emrolunan kimse için 


Alın arslan tutar, küçin sıcgan tutmas: Al ile arslan tutulur, güç ile sıçan tutulmaz. 

Bu sav, işlerinde güzel çare bulmakla ve zorluğu bırakmak ile emrolunan kişiye 


Sabanda sandruş bolsa örtgünde irteş bolmas: Sapan sürerken çekişme olursa 

harmanda kavga olmaz. (c. lll, s. 416) 

Karı öküz balduka korkmas: Yaşlı öküz baltadan korkmaz. Bu sav, alıştığı şeyle 

korkutulmak istenen bir kimseye söylenir. Çünkü o kimse, koca öküzün baltaya 

alıştığı gibi, o, korkutulan nesneye alışmıştır. (c. lll, s. 421) 

Suw körmekinçe etük tartma: Su görmedikçe pabuç çıkarma. Bu sav, işlerde 

ivmemekle emrolunan kişi için söylenir. (c. lll, s. 426) 

Yalksa yeme yag edhgü, köyse yeme kün edhgü: Bıksa yine yağ iyi, yaksa yine 

gün iyi. Đnsan ne kadar yağdan bıksa da ağ yine tatsız, tuzsuz yemekten daha 

hayırlıdır; güneş her ne kadar yaksa da sisten, pustan daha iyidir. (c. lll, s. 435) 

Kökge sudhsa yüzge tüşür: Göğe tükürse yüze düşer. Bu sav, büyük adamlarla 

düşmanlık etmemekle emrolunan kişi için söylenir; çünkü göğe karşı tükürülen 

tükürüğün yüze düştüğü gibi, kendisinden büyükle düşmanlık eden kimsenin 

düşmanlığının izeri yine kendisine döner. (c. lll, s. 439 

42

BÖLÜM 2: DÎVÂNÜ LUGATĐ’T-TÜRK’TEKĐ SAVLARIN 

ANLAMBĐLĐMSEL AÇIDAN ĐNCELENMESĐ 

2.1. AÇ EWEK, TOK TÖLEK: Aç aceleci, ivek, tok dölek olur. Aç kimse, sabırsız 

olur, yemek gördüğü zaman yemek için acele eder. Tok ise huzurlu ve rahattır, 

yemeğin gecikmesi gibi bir kaygı taşımaz. 

Cilt: l. 

Sayfa: 387 

Sözcük: Tölek (dölek, gönlü sakin kişi) 

2.1.a. Anlam Özellikleri 

Konu: Yoksulluk 

Bakış açısı : Acelecilik 

Yansıttığı anlam: Fakir insanlar mala, yemeğe karşı aceleci, sabırsız olurlar. 

Yan anlam yansıtan birimler: 

Aç; yoksul kimse Tok; zengin kimse 

Ewek; sabırsız Tölek; rahat, kaygısı olmayan 

Taşıdığı değer: Mantık değeri 

Söz sanatları: Karşıtlama (aç-tok, ewek-tölek) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. 

2.2.AÇ NE YEMES, TOK NE TEMES: Aç ne yemez, tok ne demez. Bu atasözü 

kullanıldığı dönemde aç önüne konan yemekten iğrenmez, onu yer, bırakmaz. Aç 

toku yerdiği için tok da onun hakkında söylemedik şey bırakmaz anlamında 


Cilt: l. 

Sayfa: 79 

Sözcük: Aç 


Konu: açlık 

43

Bakış açısı : Aç insanın davranışları 

Yansıttığı anlam: Aç olan insanlar, tok olan insanları yererler, tok da aç insanlar 

hakkında ileri geri konuşur. 


Aç; yeme ihtiyacı olan kimse Tok; zengin kimse 


Söz sanatları: Karşıtlama (aç-tok), artyineleme (yemes-temes) 

Savın biçimce aynı kullanımı günümüze kadar ulaşmıştır. 

• Aç ne yemez, tok ne demez. (Aksoy 1991: 112) 

• Acıkan ne olsa yer, acıyan… (ne olsa söyler.) (Aksoy 1991: 112) 

Ayrıca “Baylık ne dedirbeyt Coktuk ne cedirbeyt” (Zenginlik ne dedirmez, yokluk ne 

yedirmez.) (Şavk 2002: XIII) şeklinde bir Kırgız atasözü de vardır. 

3.3.AÇIĞLIĞ ER ŞEBÜK KARIMAS: Varlıklı kişi çabuk kocamaz. Varlıklı adam 

çabuk kocamaz. Đnsan, varlık, bolluk içinde olursa iyi beslenir, çabuk ihtiyarlamaz. 

Cilt: l. 

Sayfa: 147 

Sözcük: Açığlığ (bolluk içinde olan) 


Konu: Zenginlik 

Bakış açısı: Yaşlanmama 

Yansıttığı anlam: Zengin insanlar, maddi konuları kendilerine sıkıntı etmedikleri 

için çabuk yaşlanmazlar. 


Açığlığ er; varlıklı kimse Şebük karıma-; yaşlanmamak 

Taşıdığı değer: Ekonomik değer. 

Söz sanatları: Somutlaştırma 

44

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak anlamca yakın kullanımları 

vardır. 

• Olan dört bağlar, olmayan dert bağlar.( Aksoy 1991:355 ) 

2.4.ADHIN KĐŞĐ NENĞĐ NENĞ SANMAS: Başkasının malı mal sayılmaz. Başka 

kişinin malı mal sayılmaz. Başkasının malı senin elinde bulunsa da senin malın 

sayılmaz; çünkü geri alınır. 

Cilt: l. 

Sayfa:98 

Sözcük: Adhruk (başka) 


Konu: Mal 

Bakış açısı: Ödünç almak 

Yansıttığı anlam: Başkasının malını ödünç almak, bizi o malın sahibi yapmaz. 


Adhın kişi nenği; ödünç alınan şey Nenğ sanma-; sahibi olma- 


Söz sanatları: 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Anlamca yakın kullanımları vardır. 

• Eğreti ata (emanet, el atına) binen tez iner.( Aksoy 1991:234 ) 

• El atına binen köy ortasında iner. (Aksoy 1991:236 ) 

• Elden gelen öğün (ülüş) olmaz o da vaktinde bulunmaz.( Aksoy 

1991:151 ) 

• Ata malı mal olmaz kendin kazanman lazım. (Aksoy 1991:151 ) 

• El kazanı ile aş kaynamaz. (Aksoy 1991:240 ) 

• Emanet hayvanın kuskunu yokuşta kopar. (Aksoy 1991:242) 

2.5.AGILDA OGLAK TOGSA ARIKDA OTI ÖNER: Ağılda oğlak doğsa 

ırmakta, arkta otu biter. Bu sav, azık için daha az kaygılanmak gerektiğini bildirir. 

Cilt: l. 

45

Sayfa: 65 

Sözcük: Arık (ırmak) 


Konu: Rızk 

Bakış açısı: Kaygı 

Yansıttığı anlam: Allah yarattığı insanın rızkını da yaratır, bunun için daha az 

kaygılanmak gerekir. 


Agıl; Dünya Oglak; doğan her kimse Ot ; rızk 

Taşıdığı değer: Ekonomik değer 

Söz sanatları: Somutlaştırma ( arıkta otu bit-) 

Savın günümüzdeki aynı kullanımı olduğu gibi, anlamca benzer kullanımları da 

vardır. 

• Ağılda oğlak doğsa ovada otu biter.( Aksoy 1991:119 ) 

• Allah çam isteyene çam, mum isteyene mum verir. (Aksoy 1991:201) 

• Allah kulunu kısmeti ile yaratır. (Aksoy 1991:211 ) 

• Allah açtığı boğazı aç bırakmaz. (Aksoy 1991:21 ) 

• Allah kulunu kesmeyince rızkını kesmez. (Aksoy 1991:22 ) 

• Herkesin nasibini/ rızkını Allah/Mevla verir. (Aksoy 1991:23 ) 

2.6.AĞIZ YESE KÖZ UYADHUR: Ağız yese göz utanır. Bu sav, birisinin 

armağanını yiyen, sonra da işini yapamadığından utanan kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 55 

Sözcük: Agız (ağız) 


Konu: Utanma 

Bakış açısı: Borçlu hissetme 

46

Yansıttığı anlam: Bir işi yapmak için hediye alan kişi o işi yapamadığında kendini 

borçlu hissettiğinden utanır. 


Ağzın yemesi; rüşvet almak, 

Köz uyadh-; talebi yerine getiremediğinden utanç duymak 

Taşıdığı değer: Ahlâki değer 

Söz sanatları: Ad aktarması (parça bütün ilişkisi) (ağız, göz) 

Savın biçimce aynı kullanımı mevcuttur, fakat anlam farklılığına uğradığı görülür. O 

dönemde birisinden bir işi yapmak için hediye alan ve o işi yapamadığında utanan 

kişi için kullanılırken, bugün kendisine verilen hediyeyi kabul eden kişi kendini 

hediye veren kişiye karşı borçlu hisseder ve bu nedenle onun her işini yapar, 

anlamında kullanılır. 

• Ağız yer, yüz utanır.( Aksoy 1991:120 ) 

2.7.ALIM KEÇ KALSA ADHAKLANUR: Alacak geç kalırsa, ayaklanır. Alacak, 

borçlu üzerinde uzun zaman kalırsa ayaklanır, yani sahibini istemeye yollar. 

Cilt: l. 

Sayfa: 294 

Sözcük: Adhaklan- (ayaklan-) 


Konu: Ödünç verme 

Bakış açısı: Geri isteme 

Yansıttığı anlam: Ödünç veren kişi, alacağı geciktiğinde onu tahsil etmek için 

borçlunun ayağına gider. 


Adhaklan-; istemeye gelmek 


Söz sanatları: Đnsandan doğaya aktarma (kişileştirme) (alacağın ayaklanması) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı vardır. 

47

• Alacak geç kalırsa ayaklanır. 

2.8.ALIMÇI ARSLAN BERĐMÇĐ SIÇGAN: Alıcı aslan borçlu sıçan. Alacaklı 

saldırışta aslan, borçlu korkudan sıçan gibidir. 

Cilt: l. 

Sayfa:75, 409 

Sözcük: Alım (alacak), berim (borç) 


Konu: Ödünç alma 

Bakış açısı: Ezilme 

Yansıttığı anlam: Başkasından ödünç alan kişi, borcunu ödeyene kadar, alacaklı 

tarafından ezilir. 


Arslan; alacaklı, güçlü kimse Sıçgan; borçlu, ezik kimse 

Taşıdığı değer: ahlâki değer 

Söz sanatları: Deyim aktarması (arslan- alacaklı kimse, sıçgan- borçlu kimse) 

karşıtlama (al-, ber-) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı ve anlamca yakın kullanımları vardır. 

• Alıcı/ alımcı aslan, verici/ verimci fare.(Yurtbaşı 1996:184 ) 

• Alacağına şahin vereceğine karga.(TDK 1988:44) 

2.9.ALIN ARSLAN TUTAR, KÜÇÜN KÖSGÜK TUTMAS: Đnsan al ile aslan 

tutar, güç ile korkuluk tutamaz. 

Cilt: ll. 

Sayfa:289 

Sözcük: Kösgük ( göz değmesinden sakınmak için üzüm bağlarında ve bostanlarda 

dikilen korkuluk) 


Konu: Güç 

48

Bakış açısı: Zekanın gerekliliği 

Yansıttığı anlam: Her iş güçle halledilemez, zeka da gereklidir. 


Al; akıl gücü, hile, Arslan tut-; başarılması güç iş 

Kösgük tut-; yapılması kolay olan, Küç; fiziki kuvvet 

Taşıdığı değer: Mantık değeri taşıyor (doğru) 

Söz sanatları: Önyineleme (tut-), somutlaştırma. 

Sav, sözcük farklılığı olmasına rağmen günümüze dek kendini koruyabilmiştir. 

• Al arslan tutar, güç sıçan tutmaz./ Al ile aslan tutulur, güç ile sıçan 

tutulmaz.( Aksoy 1991: 130) 

• Zorla güzellik olmaz. (Aksoy 1991: 429 ) 

• Zor oyunu bozar. (Aksoy 1991: 429 ) 

2.10.ALIN ARSLAN TUTAR, KÜÇĐN OYUK TUTMAS: Al ile aslan tutulur, 

güç ile bostan oyuğu tutulmaz. Hile ile aslan tutulabilir, halbuki kuvvetle bostanlara 

dikilen korkuluk bile tutulamaz. Bu sav bir işi kuvvetle başaramayınca hileye, zeka 

gücüne başvurmak gerektiğini anlatmak için kullanılır. 

Cilt: l. 

Sayfa:81 

Sözcük: Hile, al 


Konu: Güç 


Yansıttığı anlam: Zeka gerektiren işlerde, beden gücü işe yaramaz. 


Al; zeka, hile Arslan tut-; başarılması güç iş 

Oyuk tut-; yapılması kolay olan iş Küç; fiziki kuvvet 



49

Sav, sözcük farklılığı olmasına rağmen günümüze dek kendini koruyabilmiştir. 





2.11.ALIN ARSLAN TUTAR, KÜÇĐN SIÇGAN TUTMAS: Al ile aslan tutulur, 

güç ile sıçan tutulmaz. Bu sav işlerinde yavaşlıkla davranmak, güzel çareler aramak 

ve çekişmeyi bırakmak için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:412 

Sözcük: Arslan 


Konu: Güç 


Yansıttığı anlam: Đnsanlar işlerinde güzel çare bulabilmek için gücü bir yana 

bırakmalıdır. 


Al; zeka, hile Arslan tut-; başarılması güç iş 

Sıçgan tut-; kurnazlık isteyen iş Küç; kaba kuvvet 



Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı vardır. 





50

2.12.ALP ÇERĐKDE, BĐLGE TĐRĐKDE: Yiğit harp nizamında, akıllı adam 

dernekte, dergede sınanır. Yiğidin savaş gücü, savaşın tutuştuğu zaman, harp safında 

sınanır. Bilgenin aklı da dergede, Mahfilde tecrübe olunur. 

Cilt: l. 

Sayfa:388 

Sözcük: Çerik (savaş safı) 


Konu: Sınama, ölçme 

Bakış açısı: Kişiliğe uygun olmak 

Yansıttığı anlam: Đnsan kişiliklerine göre uygun yerlerde sınanırlar. 


Alp; cesur, yürekli Bilge; bilgili 


Söz sanatları: Artyineleme (çerikde-tirigde) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüzde yoktur. 

2.13.ALP ERĐĞ YAWRITMA, IKILAÇ ARKASIN YAGRITMA: Yiğit kişiyi 

kötületme, yügrük atın arkasının yagırlatma. Yiğit adamı kötüleme, zayıf düşürme. 

Yürük, cins atın sırtını yaralama. Bu savla beylere öğüt verilir. 

Cilt: l. 

Sayfa:139 

Sözcük: Ikılaç ( yakışıklı yüğrük at) 


Konu: Yiğitlik 

Bakış açısı: Kötüleme 

Yansıttığı anlam: Toplumda saygın görülen kişileri kötüleyerek, itibarları 

sarsmamalıyız. 


Ikılaç; saygın kimse 

51


Söz sanatları: Tenasüb (yiğit, at), artyineleme (yawrıtma-yagrıtma) 


• Bir ağızdan çıkan bir orduya yayılır.( Aksoy 1991:180 ) 

2.14.ALP YAĞIDA, ALÇAK ÇOĞIDA: Yiğit düşman karşısında, yumuşak huylu 

adam savaşta belli olur. Cesur adam düşmanla karşılaştığında sınanır. Yumuşak 

huylunun yavaşlığı ise kavgada denenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:41 

Sözcük: Alp (yiğit) 


Konu: Sınama, ölçme 

Bakış açısı: Uygun ortam 

Yansıttığı anlam: Đnsanların cesur veya sakin oluşları ancak uygun ortamlarda belli 

olur. 



Söz sanatları: Önyineleme (alp, alçak) artyineleme (yagıda-çogıda) 


2.15.ALPLAR BĐRLE URUŞMA, BEGLER BĐRLE TURUŞMA: Yiğitlerle 

vuruşma, beylerle duruşma. Yiğitlerle savaşma, beylere karşı gelme. 

Cilt: l. 

Sayfa: 182 

Sözcük: Uruş- (vuruş-) 


Konu: Saygı 

52

Bakış açısı: Gerekliliği 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar saygıdeğer kişilere karşı gelmekten sakınmalıdırlar. 


Alp, beg; saygıdeğer kişiler Uruşma-; turuşma-: karşı gelme- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, tevriye, artyineleme (uruşma-turuşma) 


2.16.ANASI TEWLÜK YUWKA YAPAR, OĞLI TETĐK KOŞA KAPAR: Anası 

tülek, kurnaz yufkayı ince payar, oğlu tetik, zeyrek, çift kapar. Bu sav, iki tefecinin 

karşılaştığı zaman söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 33 

Sözcük: Yuwka (her şeyin incesi, yuka) 


Konu: Kurnazlık 

Bakış açısı: Pay çıkarma 

Yansıttığı anlam: Kurnaz kimseler başkalarının kurnazlıklarından kendilerine pay 

çıkarır. 


Ana; akıllı kişi Tewlük yuwka yap-; kurnazlık 

Ogul; akıllı Çift kap-; kurnazlık yap- 


Söz sanatları: Somutlaştırma (kurnazlık), artyineleme (yapar-kapar) 

Sav, günümüze kadar varlığını koruyabilmiştir. 

• Anası kurnaz yufka yapar, oğlu tetik çift çift kapar.(Yurtbaşı 1996: 

166) 

• Kadınlar kurnaz oldu, bazlamacı küçük küçük tutar; çocuklar da 

hokkabaz oldu bazlamacı çift çift kapar.(Yurtbaşı 1996: 148) 

53

2.17.ANĞAR TĐTRÜ BAKSA BOLMAS: Đnsan ona dik baksa olmaz. Đnsana 

güzele dik gözle, öfkeli bakışla bakamaz. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 292 

Sözcük: Tit- (dit-) 


Konu: Aşk 

Bakış açısı: Öfkeli davranmamak 

Yansıttığı anlam: Aşık sevgilisine dik gözle, öfkeli bakışlarla bakamaz. 


Titrü bak-; öfkeli bakma 



Savın biçimce ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır. 

2.18.ANĞDUZ BOLSA AT ÖLMES: Andız olsa at ölmez. Karın ağrısına ilaç olan 

andız kökü elde bulunursa at karın ağrısından ölmez. Bu kök ona içirilir, hayvan da 

iyileşir. Bu sav, yolcuya hazırlıklı bulunması gerektiğini bildirir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 115 

Sözcük: Anğduz (karın ağrısına iyi gelir ilaç) 


Konu: Tedbir 

Bakış açısı: Sıkıntıdan kurtulma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar bazı şeyler için önceden tedbir alarak sıkıntıdan 

kurtulabilirler. 


Anğduz; ihtiyaca karşı alınan önlem At; tedbir alan kişi 

54

Ölme-; sıkıntıya düşmemek 


Söz sanatları: Somutlaştırma, tevriye, deyim aktarması (at-tedbirli kişi) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Benzer kullanımları vardır. 

• Başını yıkamayan bit yeniği ile savaşır.(Yurtbaşı 1996: 219) 

• Başta hesap, sonra kasas.(Yurtbaşı 1996: 219) 

• Devenin dizini bağlamayan ağlar.(Yurtbaşı 1996: 219) 

• Gündüz kandilini hazırlamayan gece karanlığa razı demektir.(Yurtbaşı 

1996: 220) 

2.19.ANINĞ YÜZĐNGE TĐTĐNÜ BAKSA BOLMAS: Onun yüzüne dik baksa 

olmaz. Đnsan onun güzelliği dolayısıyla yüzüne bakmaya kıyamaz. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 144 

Sözcük: Titin- (didin-) 


Konu: Aşk 

Bakış açısı: Sevgilinin güzelliği 

Yansıttığı anlam: Aşık sevdiğinin güzelliğine, yüzüne bakmaya kıyamaz, nazar 

değer. 


Titinü bak-; nazarla bakmak 

Taşıdığı değer: Estetik değer 



2.20.ANUK UTRU TUTSA YOKKA SANMAS: Hazır olan öne konsa yok 

sayılmaz. Eldeki yemekten konuğun önüne konulursa ziyafet verilmemiş sayılmaz. 

Bu sav, ev sahibinin elinden geleni yapması gerektiğini bildirir. 

55

Cilt: l. 

Sayfa:68 

Sözcük: Anuk (hazır olan) 


Konu: Konuk 

Bakış açısı: Konuğa ikram 

Yansıttığı anlam: Davetsiz gelen konuğa yapılan ikramda kusur aranmamalıdır. 


Anuk; ev sahibinin önceden yaptığı yemek Utru tut-; ikram etmek 

Yokka sanma-; misafiri ağırlamış say- 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı sözcük farklılığı olmasına rağmen günümüze 

kadar ulaşmıştır. 

• Misafir umduğunu değil, bulduğunu yer.(Aksoy 1991: 348) 

2.21.ARI KAFÇITSA ISRUR: Arıyı kızdırırsan ısırır. Đnsan arıyı kızdırırsa ısırır. 

Arı kızdıran adamı sokar. Bu sav bir fitneyi körükledikten sonra ona yakalanan 

kimse için söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 329 

Sözcük: Kafçıt- (kızdır-) 


Konu: Fitne 

Bakış açısı: Cezası 

Yansıttığı anlam: Fitneyi yayan kişiler, bu fitneye yakalanırlar. 


Arı; fitne, bela Kafçıt-; fitneyi kurcala- Isru-; cezasını çek- 


56

Söz sanatları: Tevriye, deyim aktarması (arı-fitne) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze dek kendini korumuştur. 

• Arı kızdıranı sokar.(Aksoy 1991: 144) 

2.22.ARKASIZ ER ÇERĐĞ SIYUMAS: Yiğit, yardımcısı olmadıkça asker 

yenemez. Arkasız alp çeriyi kıramaz. Yiğit de kendisine yardım eden arkacısı 

bulunmazsa savaş safının kırıp yaramaz. Bu sav, işlerde yardımlaşmayı öğütler. 

Cilt: l. 

Sayfa:128 

Sözcük: Arka ( sıkıntılı anlarda yardım eden kişi) 


Konu: Birlik 

Bakış açısı: Yardımlaşma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar bazı işlerde, büyük bir topluluğun yardımına ihtiyaç 

duyarlar. 


Arkasız er; yardımcısı olmayan kişi Çeriğ sıyuma-: amacına ulaşama- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, alışılmamış bağdaştırma (arkasız er) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak anlamca benzer kullanımı 

vardır. 

• Adam adama her zaman gerek olur, iki serçeden börek olur.(Aksoy 

1991: 113) 

2.23.ARPASIZ AT AŞUMAZ, ARKASIZ ALP ÇERĐĞ SIYUMAS: Arpasız at 

koşamaz, arkasız yiğit asker bozamaz. At arpa yemezse yokuşu aşamaz, yiğit de 

kendisine yardım eden arkacısı bulunmazsa savaş safının kırıp yaramaz. Bu sav, 

işlerde yardımlaşmayı öğütler. 

Cilt: l. 

57

Sayfa:123 

Sözcük: Arpa 


Konu: Birlik 


Yansıttığı anlam: Đnsanlar bazı işlerde, büyük bir topluluğun yardımına ihtiyaç 

duyarlar. 


Arpasız at, arkasız alp: yardımcısı olmayan kişi 

Aşuma-, çeriğ sıyuma-: amacına ulaşama- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, deyim aktarması(at-alp) 

Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak anlamca benzer 

kullanımları vardır. 

• Adam adama her zaman gerek olur, iki serçeden börek olur. (Aksoy 1991: 

113) 

• Az el aş kotarır, çok el iş kotarır.(Az eli aşta gör, çok eli işte gör.) (Aksoy 

1991: 161) 

• Bir elin nesi var, iki elin sesi var.(Aksoy 1991: 182) 

• Ağaç yaprağıyla gürler.(Aksoy 1991: 117) 

2.24.ARSLAN KARISA SIÇGAN ÖTĐN KÖDHEZÜR: Aslan kocalırsa 

yakalamak için fare deliğini bekler. Aslan kocasa sıçan deliği gözetir. Aslan 

yaşlandığı zaman daha aşağısına razı olması halinde söylenir. 

Cilt: lll 

Sayfa:263 

Sözcük: Karı- ( kocal-) 


Konu: Yaşlanma 

58

Bakış açısı: Güç 

Yansıttığı anlam: Đnsan yaşlanınca gençliğindeki gücünün daha azıyla yetinmek 

zorunda kalır. 


Aslan karı-; güçlü birinin yaşlanması 

Sıçgan ötin ködhez-; küçük şeylere kolay yoldan ulaşmaya çalışmak 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma (arslan,sıçgan) 

. 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşmıştır. 

• Arslan kocayınca sıçan deliği gözetir.(Aksoy 1991: 146) 

2.25.ARSLAN KÖKRESE AT ADHAKI TUŞALIR: Arslan kükreyince atın ayağı 

dolaşır, kösteklenir. Bu sav, büyüğe karşı koymak isteyen, fakat çarpışma zamanı 

yaklaştığında ayakları titreyen zayıf kimse için söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 146 

Sözcük: Tuşan- ( ayağı dolaş-) 


Konu: Güç 

Bakış açısı: Korkma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar kendilerinden daha güçlü insanlarla karşılaştıklarında 

onlardan korkarlar. 


Arslan; güçlü kimse At; güçsüz, zayıf kimse 

Kökre-; korkut- Adhakı tuşal-; korkudan titre- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma(at, arslan- insan) 


• Aslan kükrerse atın ayağı kösteklenir. (DLT : 146) 

59

• Aslanın yanında kedi kuyruğu kıpırdamaz.(Yurtbaşı 1996: 122) 

2.26.ASIÇ AYUR TÜBÜM ALTUN, KAMIÇ AYUR MEN KAYDA MEN: 

Tencere der; dibim altın kepçe der; ben nerdeyim. Bu sav kendisinin tanıyanların 

yanında büyüklük taslayan kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 52 

Sözcük: Asıç (tencere) 


Konu: Büyüklük taslamak, övünmek 

Bakış açısı: Gülünç duruma düşmek 

Yansıttığı anlam: Đnsanların sahip olmadıkları becerilere sahipmiş gibi davranmaları 

onları gülünç duruma düşürür. 


Asıç; beceriksiz, sıradan kimse Kamıç; övünen kimseyi tanıyanlar 

Tübü altun ol-; övünmek 


Söz sanatları: Đntak, kişileştirme, istifham 

Sav anlam değişimine uğrayarak günümüze ulaşmıştır. Bugün beceriksiz, işe 

yaramaz kimseler, başarılı, değerli kimselerle hiçbir konuda üstünlük sağlayamazlar, 


• Tencere/ çömlek demiş: ‘dibim altın’, kaşık/kepçe demiş: ‘Ben 

nerdeyim?’/ girdim çıktım/gördüm’(Aksoy 1991: 395) 

2.27.AŞ TATIĞI TUZ YOGRIN YEMES: Aşın tadı tuz, tuz çanakla yenmez. 

Yemeğin tadı tuzdur, fakat tuz çanak çanak yenilmez. Bu sav, işlerde tutumlu olmak, 

ölçülü davranmak için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 31 

Sözcük: Yogrı (çanak) 

60


Konu: Tutumluluk 

Bakış açısı: Ölçü 

Yansıttığı anlam: Mal gerektiği kadar kullanılmalıdır, çünkü her şeyin bir ölçüsü 

vardır. 


Aş; iş Tat; güzellik yönü 

Tuz; işi güzelleştiren Yogrın yeme-; ölçülü davranmak 


Söz sanatları: Tevriye 

Sav, günümüzde gerçek anlamında kullanılırken, söylendiği dönemde mecaz 

anlamıyla kullanılmıştır. Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı ve anlamca benzer 

kullanımları bulunur. 

• Aşın tadı tuz ama çanakla yenmez.(Aksoy 1991: 149) 

2.28. AT TEKÜZLĐGĐ AY BOLMAS: At akıtması ay olmaz. Atın alnındaki 

akıtma, ay yerini tutmaz anlamındadır. Küçük bir işi büyük bir iş olarak gösteren 

bununla övünen büyüklenen kişiler için kullanılır. 

Cilt: l. 

Sayfa:507 

Sözcük: Teküzliğ (alnı akıtmalı at) 


Konu: Büyüklenme 

Bakış açısı: Olanı, olduğundan farklı gösterme 

Yansıttığı anlam: Kendini beğenmiş insanlar küçük bir işi büyük bir iş gibi gösterip 

büyüklenirler. 


Ay; büyük iş At teküzliği; küçük iş 


61


Savın anlamca benzer kullanımı vardır. 

• Eşek at olmaz, ciğer et olmaz.(Aksoy 1991: 249) 

2.29.ATA OGLI ATAÇ TOGAR: Çocuk babasına çeker. Baba adamın oğlu 

babacan olur. Bir adamın çocuğu erginleştiği zaman huyu besbelli babasına benzer. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 80 

Sözcük: Togur- 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Babaya benzeme 

Yansıttığı anlam: Çocuk büyüdükçe kendi anne-babasının özelliklerinin gösterir. 


Ataç tog-; babasının özelliklerini doğuştan taşımak 


Söz sanatları: Önyineleme (ata- ataç) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, benzer kullanımları ise mevcuttur. 

• Oğul babanın huyunu gütmek gerektir.(Yurtbaşı 1996: 343) 

• Kedi oğlu miyavlayarak doğar.(Yurtbaşı 1996: 66) 

• Keçi nereye çıksa oğlağı da oraya çıkar.(Kurt 1997: 196) 

• Kavun, karpuz kökeninde büyür.(Aksoy 1991: 312) 

2.30.ATA TONI OGULKA YARASA ATASIN TĐLEMES: Atasının elbisesi 

oğluna uygun gelirse onsan sonra atasını istemez. Ata elbisesi oğla yarasa atasının 

dilemez. Babasının elbisesi oğluna gelse babasını istemez murasına konmak için 

artık babasının yaşadığını istemez. Başka anlamla bu yaştaki çocuk artık babasına 

muhtaç olmaz. 

Cilt: lll. 

62

Sayfa:87 

Sözcük: Yara- 


Konu: Menfaat 

Bakış açısı: Kötülük 

Yansıttığı anlam: Babasının mirasında menfaati olan insanlar babasının ölmesini 

bile ister. 


Ata tonu; mal Atasın tileme-; menfaatinin bitmesi 

Ogulka yara-; baba malının eline geçmesi 



“ton” sözcüğünün anlamında değişme olmuştur. Eskiden dışa giyilen elbise 

anlamına gelirken günümüzde iç giysi anlamındadır. 


• Babası oğluna bir bağ vermiş, oğlu babasına bir salkım üzüm 

vermemiş.(Yurtbaşı 1996: 25) 

2.31.ATAN YÜKĐ AŞ BOLSA AÇKA AZ GÖRÜNÜR: Đğdiş edilmiş devenin 

yükü yemek olsa aç kimseye az görünür. Çok acıktığı için doymayacak sanır. 

Cilt: l. 

Sayfa:75 

Sözcük: Atan (Đğdiş edilmiş deve) 


Konu: Açgözlülük 

Bakış açısı: Çoğu az görmek 

Yansıttığı anlam: Aç olan kişiler önlerinde ne kadar çok yemek olsa da onu az 

görürler. 

63


Atan yüki; çok fazla Aş; yemek, mal 

Aç; açgözlü Az görün-; doymayacağını san- 



Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı olmamakla birlikte anlamca 

benzer kullanımları vardır. 

• Acıkan doymam, susayan kanmam sanır.(Aksoy 1991: 107) 

• Aç doymama tok acıkmam sanır. (Aksoy 1991: 109) 

2.32. ATASI AÇIG ALMILA YESE OGLININĞ TIŞI KAMAR: Babası ekşi 

elma yese oğlunun dişi kamaşır. Babası acı elma yese oğlunun dişi kamaşır. Baba 

ekşi elma yerse ölümünden sonra çocuğunun dişleri sızlar. Bu sav, babasının yaptığı 

cinayet yüzünden babasından sonra oğlu yakalandığı zaman söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 311 

Sözcük: Kamat- 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Suçlanma 

Yansıttığı anlam: Aynı soya mensup kişilerden birinin yaptığı hata nedeniyle 

diğerleri de suçlanabilir. 


Açığ almıla ye-; hata yap- 

Oglınınğ tışı kama-; yakınının yaptığı hatadan dolayı suçlan- 


Söz sanatları: Tenasüp (ata, ogul), alışılmamış bağdaştırma(tışı kama-: suçlan-) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze değin ulaşmıştır. 

64

• Baba koruk (ekşi elma) yer, oğlunun dişi kamaşır. (Baba eder, oğul 

öder.) (Aksoy 1991: 164) 

• Bir baş soğan bir kazanı kokutur.(Aksoy 1991: 181) 

• Bir fena kırk iyiyi bozar, kırk iyi bir fenayı düzeltemez. (Yurtbaşı 1996: 

53) 

2.33. ATASI ANASI AÇIG ALMILA YESE OGLI KIZI TIŞI KAMAR: Babası 

ekşi elma yese oğlunun dişi kamaşır. Bu sav, ananın, babanın yaptığı bir fenalıktan 

çocuklarına söz geldiği zaman söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 272 

Sözcük: Kama- 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Suçlanma 

Yansıttığı anlam: Aynı soya mensup kişilerden birinin yaptığı hata nedeniyle 

diğerleri de suçlanabilir. 


Açığ almıla ye-; hata yap- 

Oglınınğ tışı kama-; yakınının yaptığı hatadan dolayı suçlan- 


Söz sanatları: Tenasüp(ata, ana, ogul,kız), alışılmamış bağdaştırma (açığ almıla- 

hata) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze değin ulaşmıştır. 


öder.) (Aksoy 1991: 164) 

• Bir baş soğan bir kazanı kokutur.(Aksoy 1991: 181) 

• Bir fena kırk iyiyi bozar, kırk iyi bir fenayı düzeltemez.(Yurtbaşı 1996: 

53) 

• Bir kötünün yedi mahalleye zararı vardır/ dokunur.(Aksoy 1991: 184) 

65

• Bir uyuz keçi bir sürüyü pisler.(Aksoy 1991: 186) 

2.34.AWÇI NEÇE TEF BĐLSE ADHIĞ ANÇA YOL BĐLĐR: Avcı ne kadar av 

hile bilse ayı da o kadar yol bilir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 332 

Sözcük: Tef (dek, al, hile) 



Bakış açısı: Karşılıklı oluşu 

Yansıttığı anlam: Kurnaz kişi karşısındakine ne kadar hile yaparsa yapsın, düşmanı 

da kurnazlıkta ona denk olduğu için hileler işe yaramaz. 


Awçı; kurnaz, karşısındakini gafil avlamayı planlayan kimse 

Adhığ; kurnaz, gafil avlanmayan 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma (adhığ-kurnaz kimse) 

Kimi atasözleri ayrı ayrı bölgelerde değişik biçimler alabilirler.. Bu kural savların 

kalıplaşmış olma özelliğine aykırı değildir. çünkü bu gibi atasözlerinin o bölgelerde 

kalıplaşmış özel biçimi vardır. 

• Avcı ne kadar al bilse, ayı o kadar yol bilir.(Aksoy 1991: 157) 

2.35.AWÇI NEÇE AL BĐLSE ADHIĞ ANÇA YOL BĐLĐR: Avcı ne kadar av 

hileleri bilirse ayı da o kadar yol bilir. Bu sav, karşılaşan iki kurnaz için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:63 

Sözcük: Adhığ (ayı) 



66

Bakış açısı: Karşılıklı oluşu 

Yansıttığı anlam: Kurnaz kişi karşısındakine ne kadar hile yaparsa yapsın, düşmanı 

da kurnazlıkta ona denk olduğu için hileler işe yaramaz. 


Awçı; kurnaz, karşısındakini gafil avlamayı planlayan kimse 

Adhığ; kurnaz, gafil avlanmayan 


Söz sanatları: Somutlaştırma (yol bil-), doğadan insana aktarma (adhığ) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı vardır. 

• Avcı ne kadar al bilse, ayı o kadar yol bilir.( Aksoy 1991: 157) 

2.36.AY TOLUN BOLSA ELĐGĐN ĐMLEMES: Ay tolun, ondördü, oldukta elle 

gösterilmez. Bu sav bilinen , görülen, meşhur olan her iş için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:82, 288 

Sözcük: Ay, imle- (işaret et-) 


Konu: Bilinmek 

Bakış açısı: Göstermenin gereksizliği 

Yansıttığı anlam: Gerçek olanı, gizliliği kalmamış bir işi göstermeye çalışmak 

gereksizdir. 


Ay tolun bol-; herkesçe bilinen görülen iş 

Eligin imle-; zaten görüleni, bilineni göstermeye çalışmak 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşmıştır, fakat anlam 

genişlemesine uğradığını söylemek mümkündür. Bugün gizliliği kalmamış bir işi 

67

göstermeye çalışmak anlamında değil de, bir işin gizliliği kalmamışsa daha fazla 

saklamanın gereksiz olduğu anlamında kullanılır. 

• Ay dolun olunca elle işaretlenmez.(Yurtbaşı 1996: 272) 

• Görünen köy kılavuz istemez.(Aksoy 1991: 265) ( ‘Ay tolun bolsa, eligin 

imlemes’ savının, Divanü Lügât-it-Türk’teki anlamını bugün kullandığımız 

bu sav karşılıyor. ) 

2.37.AZUKLUĞ ARUK ERMES: Azığı olan adam yorulmaz. Azıklı argın olmaz. 

Azığı, yiyeceği olan kimse gücü, tokluğu dolayısıyla yorulmaz. 

Cilt: l. 

Sayfa: 148 

Sözcük: Azukluğ (azığı olan) 


Konu: Tokluk 

Bakış açısı: Yorulmama 

Yansıttığı anlam: Tok insanlar güçleri yerinde olduğu için fazla yorulmazlar. 


Azukluğ; mal mülk sahibi kimse Aruk erme-; sıkıntı çekmemek 




vardır. 

• Aç ayı oynamaz.(Aksoy 1991: 109) 

• Arpa verilmeyen at, kamçı zoruyla yürümez.(Aksoy 1991: 146) 

2.38.BALIK SUWDA, KÖZĐ TAŞTIN: Balık suda, gözü dışarıda. Balık suda, gözü 

dışarıda anlamı taşırken, bir şeyin içinde bulunup da bilmiyormuş gibi görünen 

kimse içi söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:379 

68

Sözcük: Balık 



Bakış açısı: Bilmemezlikten gelme 

Yansıttığı anlam: Kurnaz insanlar bir olayın içinde oldukları halde o olayı 

bilmemezlikten gelirler. 


Balık; işin içinde olan kimse Su; iş 

Közi taştın ol-; işin içinde yokmuş gibi davranmak 


Söz sanatları: Somutlaştırma (kurnazlık), doğadan insana aktarma (balık-insan) 

Ele aldığımız sav, eskiden kurnazlık konusunda söylenilmişken, günümüzde nefret 

konusunda kullanılır. Günümüzde biçim bakımından aynı kullanımı olan bu sav, 

anlam bakımından değişikliğe uğramış, anlamda kötü yönde bir kayma olmuştur. 

• Balık suda, gözü dışta.(Yurtbaşı 1996: 275) 

2.39.BAR BAKIR, YOK ALTUN: Var olan bakır, yok olan altın. Elde bulunan şey 

bakır gibi değersiz sayılır, elde bulunmayan şey altın gibi kıymetlidir. Bu sav, 

akrabalarının yanında değeri, kıymeti bilinmeyen ama yokluğunda uzaklaştığında 

aranan kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:360 

Sözcük: Bakır 


Konu: Akrabalık 

Bakış açısı: Değer 

Yansıttığı anlam: Bazı yakınlarımızın değerini, kıymetini ancak yokluğunda fark 

ederiz. 


69

Bar; yakındaki akrabalar Yok; uzaktaki akrabalar 

Bakır; değer verilmeyen kişiler Altun; kıymet verilen kişiler 


Söz sanatları: Karşıtlama (var-yok), doğadan insana aktarma (bakır-değersiz kişi, 

altun-kıymetli kimse) 

Savın anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Sarı saman vaktinde altın olur.(Yurtbaşı 1996: 71) 

2.40.BARÇIN YAMAGI BARÇINKA, KARIŞ YAMAĞI KARIŞKA: Đpekli 

yaması ipekliye, yünlü yaması yünlüye. Đpekli yaması ipekliye, yünlü yaması 

yünlüye, atlas yaması atlasa yakışır. Sof yaması da sofa uyar. Bu sav, her soy, soyuna 

çeker anlamında kullanılır. 

Cilt: lll. 

Sayfa:28 

Sözcük: Yamağ (yama) 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Benzerlik 

Yansıttığı anlam: Aynı soydan gelenler birbirine uyarlar. 


Barçın yamağı, karış yamağı; çocuk 


Söz sanatları: Artyineleme (barçınka, karışka), benzetme 


• Soydur çeker huydur geçer.(Kurt 1997: 195) 

• Şom olandan yine şom doğar.(Kurt 1997: 195) 

• Bez alırsan Musul’dan, kız alırsan asıldan.(Kurt 1997: 197) 

• Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al.(Aksoy 1991: 141) 

• Karpuz kökünde büyür.(Kurt 1997: 196) 

70

2.41.BARIĞ OTRU TUTSA YOKKA SANMAS: Varolan öne konsa yok 

sayılmaz. Varı karşı tutsa yok sayılmaz. Konuğa hazırda olan şey sunulsa bir şey 

çıkarılmamış sayılmaz. 

Cilt: ll. 

Sayfa:28 

Sözcük: San- (say-) 


Konu: Konuk 

Bakış açısı: Konuğa ikram 

Yansıttığı anlam: Davetsiz gelen konuğa yapılan ikramda kusur aranmamalıdır. 


Barığ; ev sahibinin önceden yaptığı Otru tut-; ikram etmek 

Yokka sanma-; misafiri ağırlamış say- 





• Misafir umduğunu değil, bulduğunu yer. (Aksoy 1991: 348) 

2.42. BEŞ ERNĞEK TÜZ ERMES: Beş parmak düz olmaz. Beş parmak düz 

değildir, beş parmak bir olmaz, bunun gibi insanlar da başka başkadır. 

Cilt: l. 

Sayfa: 121 

Sözcük: Ernğek (parmak) 


Konu: Huy 

Bakış açısı: Farklılığı 

Yansıttığı anlam: Đnsanların huyları farklı farklıdır. 

71


Beş ernğek; farklı insanlar Tüz erme-; karakterlerin farklı olması 


Söz sanatları: Somutlaştırma (huy), ad aktarması (beş parmak-farklı insanlar) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar varlığını korumuştur. 

• Beş parmağın beşi bir değil.(Kurt 1997: 199) 

• Bir ağaçta gül de biter, diken de.(Kurt 1997: 198) 

• Bir ahırda at da bulunur, eşek de.(Kurt 1997: 198) 

• Đnsan çeşit çeşit, yer damar damar.(Kurt 1997: 198) 

• Đnsan insana benzemez.(Kurt 1997: 198) 

Atasözlerinde aynı kişilikte birbirine zıt davranışlar da sergilenebileceği “bir ağaçta 

gül de biter, diken de”, “Bir ağaçtan okluk da çıkar, bokluk da.” Sözleriyle 

belirtilmiş. Bu atasözleri aynı zamanda, aynı soya mensup olana bireylerin tezat 

kişiliklere sahip olabileceği şeklinde de yorumlanabilir. 

2.43.BĐLMĐŞ YEK BĐLMEDÜK KĐŞĐDEN YEG: Tanınmış şeytan, tanınmadık 

adamadan daha iyidir. Tanıdığın şeytan, kötü akraba, tanımadığın iyi insandan daha 

iyidir. Bu sav, tanıdıklara saygı göstermek için söylenir. 

Cilt: l1l. 

Sayfa:160 

Sözcük: Yek (şeytan) 



Bakış açısı: Tanıma 

Yansıttığı anlam: Akrabalarımız kötü dahi olsa onları tanığımız için gerekli 

önlemleri alabiliriz. 


Bilmiş yek; akraba, yakın çevre Bilmedik kişi; yabancı kimse 


72

Söz sanatları: Somutlaştırma (akrabalık), alışılmamış bağdaştırma (bilmiş yek) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar kendini koruyamamıştır, 

ancak anlamca benzer kullanımları vardır.. 

• Bildiğin ayranı bilmediğin yoğurda değişme.(Yurtbaşı 1996: 279) 

• Bilmediğin aş ya karın ağrıtır, ya baş.(Yurtbaşı 1996: 280) 

2.44. BĐR KARGA BĐRLE KIŞ KELMES: Bir karga ile kış gelmez. Bu sav, 

kendisine yardım edecek arkadaşının gelmesi için işlerinde ağır davranması gereken 

kimseye söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:26 

Sözcük: Kel- 


Konu: Yardımlaşma 

Bakış açısı: Ağırdan alma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar, bazı işlerini ağırdan alarak, yardım gelmesini 

beklemelidirler. 


Bir karga; yardımcısı olmayan kimse Kış kelme-; amacına ulaşama- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma (karga-insan) 

Savın bugün biçimce aynı kullanımı vardır, ancak anlamca farklılaşmış anlam 

daralmasına uğramıştır. Bugün sav, küçücük bir sorun büyük bir derdi ifade etmez, 

anlamında kullanılır ve bu anlamla söylendiği dönemdeki anlamıyla bir benzerlik 

göstermez. 

• Bir karga ile kış gelmez.(Yurtbaşı 1996: 231) 

• Bir çiçekle bahar/ yaz gelmez. (Yurtbaşı 1996: 231) 

• Tek koyundan sürü olmaz. (Yurtbaşı 1996: 232) 

• Yalnız taş duvar olmaz.(Aksoy 1991: 412) 

73

2.45.BĐR TĐLKÜ TERĐSĐN ĐKĐLE SOYMAS: Đnsan bir tilki derisini ikileyerek, 

iki kere soymaz. Bir tilki derisi iki kere soyulmaz. Bu sav iyilik gördüğü kimseden 

tekrar iyilik bekleyen kimseler için söylenir. 

Cilt: l1l. 

Sayfa:244 

Sözcük: Soy- 


Konu: Đyilik 

Bakış açısı: Sürekli iyilik bekleme 

Yansıttığı anlam: Bir kimseden iyilik gördükten sonra tekrar iyilik beklemek doğru 

olmaz. 


Tilki; iyilik yapan kimse Teri; iyilik 

Đkile soy-; tekrar iyilik beklemek 


Söz sanatları: Tevriye, somutlaştırma (iyilik), doğadan insana aktarma (tilki) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar kendini korumuştur, fakat 

az da olsa anlam kaymasına uğramıştır. Bugün, bir kişiden alınabilecek en yüksek 

verim alındıktan sonra bir o kadar daha istenmez anlamındadır. 

• Bir tilkinin derisi iki defa soyulmaz.(Yurtbaşı 1996: 362) 

• Bir koyundan iki post çıkmaz. (Aksoy 1991: 184) 

2.46.BĐR TOYIN BAŞI AĞRISA KAMUĞ TOYIN BAŞI AGRIMAS: Bir 

papazın başı ağrısa bütün papazların başı ağrımaz. Bir papaz başı ağrısa bütün 

papazların başı ağrımaz. Müslüman olmayan bir din ulusu’nun başı ağrıdığı zaman 

hepsininki ağrımaz. Bu sav, arkadaşları bir şeyi aldıkları, sevdikleri, yedikleri halde 

bunu almaktan çekinen kimse için söylenir. 

Cilt: l., lll. 

Sayfa: 274, 169 

74

Sözcük: Agrı-, toyın (Đslam olmayanların din ulusu) 


Konu: Sorumluluk 

Bakış açısı: Davranış 

Yansıttığı anlam: Her insan kendi davranışlarından sorumludur. 


Toyın; topluluk Başı ağrı-; zarar görmek 


Söz sanatları: Somutlaştırma, bağdaştırma (başı ağrı-) 

Savın bugün biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer kullanımları 

ise mevcuttur. 

• Her koyun kendi bacağından asılır.(Aksoy 1991: 281) 

• Herkes ektiğini biçer.(Aksoy 1991: 278) 

• Herkes ne ederse kendine eder.(Aksoy 1991: 280) 

• Kimse kimsenin çukurunu doldurmaz.(Aksoy 1991: 323) 

• Herkes kendi günahına göre yanar.(Yurtbaşı 1996: 207) 

2.47.BĐRĐN BĐRĐN MĐNĞ BOLUR TAMA TAMA KÖL BOLUR: Birer birer bin 

olur, damlaya damlaya göl olur. Birler toplanınca bin olur, damlalar da arka arkaya 

sürerse bunlarla göl olur. Bu sav, az da olsa verilen bir şeyi kabul etmesi gereken 


Cilt: lll. 

Sayfa: 360 

Sözcük: Minğ (bin) 



Bakış açısı: Ufak şeylerin faydası 

Yansıttığı anlam: Ufak şeyler birikerek büyük birikimler oluşturur. 


75

Birin birin, tama tama; küçük birikimler 

Minğ bol-, köl bol-; büyük birikimler oluşturmak. 


Söz sanatları: Somutlaştırma (küçük şeylerin büyük birikimler oluşturması), 

yineleme (birin, tama, bol-) 

Savın, günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı ve benzer kullanımları vardır. 

• Damlaya damlaya göl olur, aka aka sel olur.(Aksoy 1991: 211) 

• Aza kanaat etmeyen çoğu bulamaz.(Aksoy 1991: 153) 

• Biri bilmeyen bini hiç bilmez.(Aksoy 1991: 154) 

2.48.BOLDAÇI BUZAGU ÖKÜZ ARA BELGÜLÜG: Olacak buzağı öküzler 

arasında bellidir. Olacak buzağı öküzler arasında bellidir. ilerde öküz olacak buzağı 

öküzler arasında kendini belli eder. Bu sav, kendisinden her türlü iyilikler beklenen 

yürekli, katı, becerikli yiğit için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 528 

Sözcük: Belgülüg (belli) 


Konu: Beklenti 

Bakış açısı: Đyilik, yiğitlik 

Yansıttığı anlam: Toplumun bazı insanlardan iyilik ve yiğitlik beklentisi vardır. 


Boldaçı buzagu; kendinden iyilik beklenen kimse Öküz ara; toplum 

Belgülüg; kendini gösterme 


Söz sanatları: Benzetme, doğadan insana aktarma (öküz, buzagu), alışılmamış 

bağdaştırma (olacak buzagu) 

Savın günümüzde anlam ve biçim farklılığıyla birlikte benzer kullanımları vardır. 

• Adam olacak çocuk bakışından belli olur.(Aksoy 1991: 260) 

76

• Kundakta giren teneşirde çıkar.(Kurt 1997: 184) 

• Adam olacak oğlan doğuşundan bellidir.(Kurt 1997: 183) 

• Çocuk yedisinde ne ise, yetmişinde de odur.(Kurt 1997: 184) 

2.49. BOR BOLMADHIP SĐRKE BOLMA: Şarap olmadan sirke olma. Bu sav 

büyüklük taslayan çocuklar için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:121 

Sözcük: Bor (şarap) 



Bakış açısı: Çocuk 

Yansıttığı anlam: Çocuklar henüz büyümeden büyüklük taslayabilirler. . 


Bor; yetişmemiş çocuk Sirke; büyüklenme 


Söz sanatları: Somutlaştırma (büyüklenme), alışılmamış bağdaştırma (bor bol-) 

Savın biçim ve anlamca bugün aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer kullanımları 

vardır. 

• Bir demeden iki denmez. 

2.50.BOŞ NENĞE ĐDHĐ BOLMAS: Boş bırakılan malın sahibi olmaz. 

Cilt: l. 

Sayfa:330 

Sözcük: Boş 


Konu: Mal 

Bakış açısı: Koruma 

77

Yansıttığı anlam: Malını korumayan insanlar, bir müddet sonra mallarına başkası 

sahip çıkınca, malsız kalırlar. 


Boş nenğe; sahibinin ilgilenmediği mal Đdhi bolma-; koruyup, kollama- 


Söz sanatları: Alışılmamış bağdaştırma (boş nenğ) 

2.51.BOŞLAGLANSA BOXSUKLANUR: Đnsan boşlasa boynuna löle geçirir. 

Đşinde savsak olan, sonunu düşünmeden atılan, öğüt dinlemeyen kimse elini boynuna 

halkalar anlamına gelen sav, yalnız kendi fikriyle hareket eden, iş gören kimse için 

söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:272 

Sözcük: Boşlaglan- 


Konu: Danışma 

Bakış açısı: Danışmamanın zararları 

Yansıttığı anlam: Đşlerinde düşünmeden, danışmadan hareket eden insan zarar 

görür. 


Boşlaglan-; işine önem verme- 


Söz sanatları: Önyineleme 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Danışan dağı aşmış, danışmayan düz ovada şaşmış.(Aksoy 1991: 

211) 

• Soran yanılmamış.(Aksoy 1991: 211) 

• Bir bilsen de bir bilene danış.(Aksoy 1991: 178) 

• Akıl akıldan üstündür.(Aksoy 1991: 125) 

78

2.52.BÖRĐ KOŞNIŞIN YEMES: Kurt komşusunu yemez. Komşuya saygı 

göstermek gerekliliğini dile getirir. Bu komşu kötü dahi olsa. Kurt komşusunu 

yemez. Kurt, komşuluğu saygılar. Komşusunun yemez. Bu sav, komşuluk saygısı 

gözetmek için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:220 

Sözcük: Böri (kurt) 


Konu: Komşuluk 

Bakış açısı: Saygısızlık etmeme 

Yansıttığı anlam: Kişi ne kadar kötü de olsa komşusuna saygısızlık etmez. 


Böri; zararlı insan Yeme-; kötülük yapma-, saygısızlık yapma- 

Taşıdığı değer: Ahlâki değer. 

Söz sanatları: Doğadan insana aktarma, kişileştirme (böri-insan) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar kendinin korumuştur. 

• Kurt komşusunu yemez. (Aksoy 1991: 335) 

2.53.BÖRĐNĐNĞ ORTAK, KUZGUNUĞ YIGAÇ BAŞINDA: Kurdunki ortak, 

kuzgununki ağaç başında. 

Cilt: 1. 

Sayfa:439 

Sözcük: Kuzgun 



Bakış açısı: Bencillik 

Yansıttığı anlam: Kurnaz kişiler başkalarının malını ortak kullanırken kendi 

mallarını paylaşmada cimri davranırlar. 


79

Böri; paylaşımcı insan Kuzgun; cimri insan 

Yığaç başı; gizli, saklı 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (böri, kuzgun) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer kullanımı vardır. 

• Kendine gelince eyvallah, halka gelince illahlah. 

2.54.BUGDAY KATINDA SARKAÇ SUWALUR: Buğday yanında karamuk da 

sulanır. Buğday yanında karamuk sulanır. Buğdayın sayesinde hindiba da su bulur. 

Bu sav, başka biriyle arkadaşlığı sayesinde iyiliğe erişen kimse için söylenir. 

Cilt: l1l. 

Sayfa:240 

Sözcük: Bugday (buğday) 


Konu: Đyilik 

Bakış açısı: Başkalarının faydalanması 

Yansıttığı anlam: Doğru insanlara yakın olan kimseler onların iyiliğinden 

faydalanır. 


Bugday; doğru kişiler Sarkaç; doğru kişilere yakın olan kimse 

Suwal-; başkasına yapılan iyilikten faydalanmak 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma (bugday, sarkaç), tevriye 

Savın aynı kullanımı yoktur, benzer kullanımları vardır. 

• Ateşe yakın olan ısınır. 

• 

Tekkeyi bekleyen yer. 

2.55. BUSMASAR BOZ KUŞ TUTAR, EWMESER ÜRÜNGĐ KUŞ TUTAR: 

Avcı sıkılmazsa boz kuş tutar, acele etmezse beyaz kuş tutar. Sıkılmaz adam boz kuş 

80

tutar, evemez adam beyaz kuş tutar. Adam işinde sıkılmazsa, avcılığında beyaz 

doğan avlar. Acele etmezse doğanların en güzelini avlar. Bu sav, dileğine ermek için 

işinde acele etmemesi gereken kimseye söylenir. 

Cilt: l1. 

Sayfa:12 

Sözcük: Bus- (sıkıl-) 


Konu: Acelecilik 

Bakış açısı: Aceleciliğin fayda getirmediği 

Yansıttığı anlam: Đşlerinde acele etmeyen insanlar en iyiye ulaşırlar. 


Busma-; sabret- Ewme-; aceleci olma- 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (kuş), artyineleme (busmasar-ewmeser, 

tutar) 

Savın günümüzde aynı kullanımı yoktur; ancak anlamca aynı, biçimce ve ifade 

bakımından farklı kullanımları vardır. 

• Sabreden derviş, muradına ermiş.(Aksoy 1991: 371) 

• Sabreyle işine hayır gelsin başına.(Aksoy 1991: 372) 

• Tekkeyi bekleyen çorbayı içer.(Aksoy 1991: 240) 

2.56.BUZDAN SUW TAMAR: Buzdan su damlar. Đnanışlarımızdan haber veren 

gerçekçi bir savdır. Buzdan su damlar. Huyu babasının huyuna benzeyen kimse için 

söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 123 

Sözcük: Buz 


Konu: Soy 

81

Bakış açısı: Benzerlik 

Yansıttığı anlam: Her varlık kendi soyunun kalıtsal özelliklerini gösterir. 


Buz; soy Suw tam-; kalıtsal özellikler taşımak 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarama (buz, suw ) 

Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, fakat anlamca benzer 


• Çocuğa “Ne işliyorsun?” demişler, “Büyüğün yaptığını işliyorum” 

demiş.(Yurtbaşı 1996: 65) 

• Taşa çıkan keçinin ağaca çıkan oğlağı olur.(Yurtbaşı 1996: 360) 

• Arabanın art tekerleği ön tekerlek izine basar.(Yurtbaşı 1996: 268) 

• Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al.(Yurtbaşı 1996: 267) 

• Karpuz kökeninde büyür.(Kurt 1997: 196) 

• Soydur çeker, huydur geçer.(Kurt 1997: 195) 

2.57.BÜTÜN ÜMLÜG KANÇA KOLSA OLTURUR: Donu sağlam olan nereye 

olsa oturur. Bu sav her yanını örten elbisesine güveni olan kimsenin hiçbir suçla 

ayıplanamayacağını anlatmak için söylenir. 

Cilt: 1. 

Sayfa:224 

Sözcük: Olturdı (otur-) 


Konu: Giyim, kuşam 

Bakış açısı: Ayıplanma- 

Yansıttığı anlam: Giyim kuşamı yerinde kendine güveni olan kişiler ayıplanmazlar, 

her yerde itibar görürler. 


Bütün ümlüg; kılık kıyafeti düzgün, karakterce temiz kimse 

Kança kolsa oltur-; itibar gör-külahçı dükkanı: ihtiyaca cevap verecek yer. 

82


Söz sanatları: Alışılmamış bağdaştırma (bütün ümlüg) 

Savın, biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır; fakat 

anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Đnsanın gösterişi kumaş, ağacın gösterişi yaprak.(Yurtbaşı 1996: 113) 

• Börküm eski, sözüm geçmez.(Yurtbaşı 1996: 112) 

2.58.ÇAKSA TÜTNÜR, ÇALSA BĐLNÜR: Çakmak çakılsa duman tüter, söz 

kulağa çalsa bilinir. Çakarsa tutuşur, çalarsa bilinir. Çakmak çakarsa ateş tutuşur, söz 

kulağa çalınırsa dilek anlaşılır. 

Cilt: ll. 

Sayfa:23 

Sözcük: Çal- 


Konu: Konuşma 

Bakış açısı: Đsteklerini belirtme 

Yansıttığı anlam: Kişi isteklerini ancak sözleriyle anlatabilir. 


Çak-; çakmağın yanması çal-; kulağın duyması 


Söz sanatları: Artyineleme (titnür-bilnür), ad aktarması (çal-, çakmak; çal-, duy-) 

Savın biçimce ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer kullanımları 

vardır. 

• Hayvan koklaşa koklaşa, insan söyleşe söyleşe.(Kurt 1997: 68) 

• Hayvan yaklaşarak, insan soruşarak.(Kurt 1997: 69) 

2.59.ÇAXŞAK ÜZE OT BOLMAS, ÇAKRAK BĐLE UWUT BOLMAS: Dağ 

çakşağında ot, dazda ut olmaz. Kakşak üstünde ot olmaz, kelde ut olmaz. Dağların 

83

tepelerindeki taşlık çakıllık yerlerde ot olmadığı gibi kel insanda da utanma 

bulunmaz. 

Cilt: 1. 

Sayfa: 469 

Sözcük: Çaxşak (dağ tepelerindeki taşlık yer) 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Utanç 

Yansıttığı anlam: Soysuz insanlar, yaptıkları kötülükten utanç duymazlar. 


Çakrak, çaxşak; kötü 



2.60.EDHGÜ ER SÜNĞÜKĐ ERĐR ATI KALIR: Đyi adamın kemiği çürür, adı 

kalır. Đyi erin kemiği erir, adı kalır. Đyi adamın kemikleri toprakta çürür, fakat ünü 

sonrasız kalır. Bu iyilik yapması gereken kimse için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:367 

Sözcük: Sünğük (kemik) 


Konu: Đyilik 

Bakış açısı: Ün kazandırması 

Yansıttığı anlam:Yaşamı boyunca iyi şeyler yapan insanlar, öldükten sonra da 

anılırlar. 


Sünğüki eri-; ölümünün üzerinden uzun süre geç- 

Atı kal-; herkesçe tanınıp, anıl- 


Söz sanatları: Ad aktarması (atı kal-) 

84

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır, anlamca 


• At ölür meydan/nalı kalır, yiğit ölür şan/ namı kalır.(Aksoy 1991: 351) 

2.61. EDHGÜLÜGNĐ SUW ADHAKINDA KEMĐŞ, BAŞINDA TĐLE: Đyiliği su 

ayağına at, başında ara. Đyiliği su ayağında bırak, başında dile. Đnsanlar için iyiliği 

suyun aşağısına at; onun dönüp dolaşıp suyun başına geldiğini görürsün. Bunun 

başka bir anlamı daha vardır: Yemeği ırmağın aşağısına bırak yukarısında bul. 

Cilt: ll. 

Sayfa:112 

Sözcük: Kemiş- 


Konu: Đyilik 

Bakış açısı: Geri döneceği 

Yansıttığı anlam: Yaptığımız iyilikler mutlaka bir gün bize geri döner. 


Suw adhakında kemiş-; iyilik yap- 

Kemiş başında tile-; iyiliğin karşılığını gör- 


Söz sanatları: Karşıtlama (adhak-baş), insandan doğaya aktarma (baş) 



• Đyilik yap, denize at; balık bilmezse Halik bilir.(Aksoy 1991: 301) 

2.62. EDHGÜLÜKÜN KEL, ĐSĐZLĐGĐN KELME: Hayırla gel, şerle gelme. 

Cilt: ll. 

Sayfa:91 

Sözcük: Lıkın, likin (ile edatı) 

85


Konu: Đyilik 

Bakış açısı: Đsteme 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar her işlerinde hayır ve iyilik dilerler ve hayırlıysa isterler. 


Edhgü: hayır Đsiz: şer 


Söz sanatları: Karşıtlama (edgü-isiz) 



• Hayır söyle hayır gelsin başına.(Yurtbaşı 1996: 144) 

2.63.EGĐR BOLSA ER ÖLMES: Bir adamanın yanında bu ilaçtan bulunursa 

ölmez. Eğir, karın ağrısı ilacı, olsa adam ölmez. Yanında karın ağrısına iyi gelen kök 

bulunursa insan ölmez; karnı ağrıyan bunu yerse kurtulur,. Bu sav, her ihtiyaca karşı 

önceden hazırlanmanın gerekli olduğunu bildirir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 54 

Sözcük: Egir (karın ağrısına iyi gelir bir kök) 


Konu: Tedbir 

Bakış açısı: Sıkıntıdan kurtulma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar ihtiyaçlarına karşı önceden tedbir alırlarsa sıkıntıdan 

kurtulurlar. 


Egir; ihtiyaca karşı alınan önlem Er; tedbir alan kişi 

Ölme-, sıkıntıya düşmemek 



86



• Gündüz kandilini hazırlamayan gece karanlığa razı demektir. 

(Yurtbaşı 1996: 220) 

2.64.EL KALDI TÖRÜ KALMAS: Vilayet kalır, görenek kalmaz. Memleket 

bırakılır, usul, âdet bırakılmaz. Bu sav, göreneğe, âdete töreye göre iş görmesi 

istenen kimseye söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 25 

Sözcük: Kal- 


Konu: Töre 

Bakış açısı : Uyulması gerekliliği 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar gerektiğinde memleketlerini terk edebilir, ancak 

törelerini terk etmemelidirler. 


El; memleket Törü; gelenek ve görenekler 


Söz sanatları: Önyineleme (kal-) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır. 

2.65.ELĐĞ TUTGINÇA OT TUT: Kefil olacağına, ateş tut. El tutunca od tut. Yani 

ateş tutmak kefil olmaktan daha hayırlıdır. Đnsan kefil olduktan sonra pişman olur. 

Cilt: l1. 

Sayfa:292 

Sözcük: Tut- 


Konu: Kefil olmak 

87

Bakış açısı: Güven 

Yansıttığı anlam: Kefil olmak çoğu kez insanın başını derde soktuğundan hiçbir 

insana kefil olacak kadar güvenmemeliyiz. 


Eliğ tut-; birisine yardımcı olma isteği Ot tut-; kendine zararı dokun- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, bağdaştırma (eliğ tut-) 

Savın aynı kullanımı günümüze kadar ulaşmıştır. 

• Kefil olma yüzerler, vekil olma üzerler.(Yurtbaşı 1996: 128) 

• Paran çok ise kefil ol, işin yok ise şahit ol. (Yurtbaşı 1996: 128) 

2.66. EMGEK EGĐNDE KALMAS: Sıkıntı sırtta kalmaz. Emgek eğinde, sırtta 

kalmaz. Sıkıntı, yoksulluğa, belaya uğrayanların omuzlarında yapışıp kalmaz. 

Cilt: l. 

Sayfa: 110 

Sözcük: Emgek (emek, mihnet) 


Konu: Sıkıntı 

Bakış açısı: Sıkıntının geçiciliği 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar hiç geçmeyecek sandıkları sıkıntılarını zamanla atlatırlar. 


Eginde kalma-; geçici olmak 


Söz sanatları: Somutlaştırma (eginde kalma-) 

Savın, günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün unutulmuştur, ancak 

anlamca yakın sayılabilecek kullanımları vardır. 

• Gül dikensiz, sefa cefasız olmaz. (Yurtbaşı 1996: 238) 

• Engelsiz dernek olmaz. (Yurtbaşı 1996: 238) 

• Dermansız dert olmaz. (Yurtbaşı 1996: 238) 

88

2.67.EMĐKLĐĞ URAGUT KÖSEKÇĐ BOLUR: Emzikli kadın iştahlı olur. 

Emzikli kadın istekli olur. Emzikli kadın yemeğe iştahlı olur, ona hoşlandığı şey 

verilir. 

Cilt: l. 

Sayfa:153 

Sözcük: Emikliğ 


Konu: Kadın 

Bakış açısı: Annelik 

Yansıttığı anlam: Anne olan kadınlar bebeklerini doyurmak için süt yapamaya 

elverişli yiyeceklerden çok yerler. 


Kösekçi bol-; bebeğine süt olması için fazla yemek 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşmamıştır. 

2.68.ENDĐK UMA EWLĐKNĐ AĞIRLAR: Şaşkın konuk ev sahibini ağırlar. 

Budala konuk ev sahibini ağırlar. Halbuki ağırlanacak olan misafirdir, demek istiyor. 

Cilt: l. 

Sayfa:106 

Sözcük: Endik (budala) 


Konu: Konuk 

Bakış açısı: Şaşkınlık 

Yansıttığı anlam: Bazı misafirler şaşkınlıklarından misafir olduklarını unutup, ev 

sahibi gibi davranırlar, hizmet ederler. 


89

Endik uma; misafir 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar geçerliliğini korumuştur. 

• Misafirin akılsızı ev sahibini ağırlar.(Yurtbaşı 1996: 175) 

2.69.ER OGLI MINĞADHMAS, IT OGLI KÜLERMES: Đnsanoğlu bunda 

kalmaz, it yavrusu tökezlemez. Đnsanoğlu bunda kalmaz, it yavrusu tökezlemez. 

Đnsanoğlu uzun zaman çaresizlik içinde kalmaz, bir çıkar yolunu bulur, kurtulur; 

köpek eniği de hiçbir zaman at gibi tökezlemez. 

Cilt: ll. 

Sayfa:84 

Sözcük: Küler- (tökezimek) 



Bakış açısı: Sıkıntının geçiciliği 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar uzun zaman sıkıntıda kalamazlar. 


Mınğadhma-, külerme-; sıkıntının geçiciliği 


Söz sanatları: Somutlaştırma (külerme-) 

Savın bugün, biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca yakın kullanımları 

vardır. 

• Gül dikensiz, safa cefasız olmaz.(Yurtbaşı 1996: 308) 

• Engelsiz dernek olmaz.(Yurtbaşı 1996: 300) 

• Dikensiz gül olmaz, engelsiz yar olmaz.(Yurtbaşı 1996: 308) 

2.70.ER SÖZĐ BĐR, EDHER KÖKĐ ÜÇ: Erin sözü bir, eğer bağı üç. Erkekliğin 

haddi sözü bir olmak, dönmemek üzere sözünde durmaktır; eğerin kaburga bağı üç 

90

olur; üçten fazla olursa, deliğin çokluğu yüzünden eğer kaşı kırılır. Üçten az olursa 

yüke dayanamaz. verdiği sözü yerine getirmesi gereken kimse için söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:283 

Sözcük: Kök (eğer bağı) 


Konu: Söz verme 

Bakış açısı: Dürüstlük 

Yansıttığı anlam: Bir insanın dürüstlüğü ve mertliği verdiği sözü yerine 

getirmesinden belli olur. . 


Er; verdiği sözü tutan kimse 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı ve anlamca benzer kullanımları günümüzde 

geçerliliğini korur. 

• Er sözü bir eğer bağı üç.(Yurtbaşı 1996: 208) 

2.71.ERDEM BAŞI TĐL: Erdemin, edebin başı dil. Erdemin, faziletin başı dildir. 

Çünkü güzel söz söylemesini bilen şerefe erişir, onurlanır. 

Cilt: l., l., ll. 

Sayfa:107,336,133 

Sözcük: Erdem, tıl, tıl 



Bakış açısı: Kişinin tanınmasında etkili oluşu 

Yansıttığı anlam: Đnsanın kişiliğini, ahlâkını ortaya koymasında davranış ve 

sözlerinin önemi büyüktür. 


91

Erdem başı; terbiyenin şartı Tıl; davranış, söz 


Söz sanatları: Ad aktarması (dil) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı ve Anlamca benzer kullanımları günümüzde 


• Erdemin başı dil.(Kurt 1997: 193) 

• Kişi dilinin altında gizlidir. (DLT: 336) 

2.72.ERDEMSĐZDEN KUT ÇERTĐLÜR: Faziletsizden devlet uzaklaşır. 

Erdemsizden kut uzaklaşır. Kendisinde fazilet, yiğitlik bulunmayan kimseden ululuk, 

devlet, ikbal gider, uzaklaşır. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 229 

Sözcük: Çertil- 


Konu: Erdemsizlik 

Bakış açısı: Kötü sonuçları 

Yansıttığı anlam: Ahlâksız kimseler yükselemezler. 


Erdemsiz; ahlâksız kimse Kut çertil-; yüceliği kaybetmek 


Söz sanatları: Alışılmamış bağdaştırma (kut çertil-) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulamamıştır. Ancak faziletin 

önemini bildiren savlar vardır. 

• Her şey para ile, namus ar ile alınır. (Yurtbaşı 1996: 213) 

• Đnsanın izzeti de elindedir, zilleti de. (Yurtbaşı 1996: 213) 

2.73.ERGE MUNĞ TEGĐR TAG SENĞĐRĐNĞE YEL TEGĐR: Adama bun gelir, 

dağ başına, dağ çıkıntısına yel değer. Ere bun değer, dağ başına yel değer. Dağ 

92

urnuna yel çarptığı gibi insana da bela, mihnet gelir, sonra gider. Bunun gibi rüzgâr 

dağ burnundan uzaklaşır, dağ olduğu gibi kalır. 

Cilt:lll. 

Sayfa:360 

Sözcük: Munğ (bun, mihnet) 



Bakış açısı: Đnsana özgü oluşu 

Yansıttığı anlam: Sıkıntı insanlara hastır ve çoğu zaman sıkıntılar geçicidir. 


Munğ teg-; sıkıntıyla karşılaşmak 



Sav, bugün geçerliliğini yitirmiştir, anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Dertsiz insan olmaz. (Yurtbaşı 1996: 155) 

• Gül dikensiz, safa cefasız olmaz.(Yurtbaşı 1996: 205) 

2.74. ERĐK ERĐNĐ YAGLIĞ. ERMEGÜ BAŞI KANLIĞ: Çalışanın dudağı yağlı, 

erinenin başı kanlı. Bu sav, tembelliği bırakıp yılmadan çalışmak için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:70 

Sözcük: Erik (becerikli) 


Konu: Çalışma 

Bakış açısı: Rahatlık 

Yansıttığı anlam: Çalışan insanlar rahat bir hayat geçirir, sıkıntı çekmez. 


Erini yaglığ; rahat hayat Başı kanlığ; sıkıntı 


93



• Emek olmadan yemek olmaz.(Yurtbaşı 1996: 195) 

• Ayak gitmese el getirmez. (Yurtbaşı 1996: 59) 

• Arı gibi çalış, aslan gibi ye. 

2.75. ERKEÇ ETĐ EM BOLUR EÇKÜ ETĐ YEL BOLUR: Erkeç eti ilaç olur, 

keçi eti yel olur. Karındaki havayı tepretir. 

Cilt: l. 

Sayfa:95 

Sözcük: Erkeç 


Konu: Mal 

Bakış açısı: Özellik 

Yansıttığı anlam: Her malın kendine göre özelliği ve yararı vardır. 


Erkeç eti: iyi, taze mal Eçkü eti: kart et 

Em bol-: yarar sağlamak Yel bol-: karnın rahatlaması 




• Et giren yere dert girmez.(Yurtbaşı 1996: 24) 

2.76.ERMEGÜGE BULIT YÜK BOLUR: Eringene bulut yük olur. 

Cilt: l. 

Sayfa: 138 

Sözcük: Ermegü (eringen) 


94

Konu: Tembellik 

Bakış açısı:Gözünde büyütme 

Yansıttığı anlam: Tembel insanlar en basit işleri dahi gözlerinde büyütürler. 


Bulıt; en hafif iş Yük bol-; gözünde çok büyüt- 


Söz sanatları: Alışılmamış bağdaştırma, somutlaştırma (bulutun yük olması) 

Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, fakat anlamca yakın 


• Deve kuşuna ‘yük götür’ demişler, ‘ben kuşum’ demiş, ‘uç’ demişler, ‘deve 

uçar mı?’ demiş.(Yurtbaşı 1996: 224) 

• Tembel ‘kudretim yok’ der.(Yurtbaşı 1996: 224) 

• Tembele dediler ‘kapını ört.’ Dedi, ‘yel eser örter.’(Aksoy 1991: 395) 

2.77.ERMEGÜGE EŞĐK ART BOLUR: Tembele eşik dağbeli olur. Tembele eşik, 

yokuş olur. 

Cilt: l 

Sayfa: 42 

Sözcük: Art (dağbeli) 


Konu: Tembellik 

Bakış açısı: Gözünde büyütme 

Yansıttığı anlam: Tembel insanlar en basit işleri dahi gözlerinde büyütürler. 


Eşik; hafif iş Art bol-; gözünde çok büyüt- 


Söz sanatları: Alışılmamış bağdaştırma, somutlaştırma (eşik art bol-) 

Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, fakat anlamca yakın 


95

• Deve kuşuna ‘yük götür’ demişler, ‘ben kuşum’ demiş, ‘uç’ demişler, ‘deve 

uçar mı?’ demiş.(Yurtbaşı 1996: 224) 

• Tembel ‘kudretim yok’ der.(Yurtbaşı 1996: 224) 

• Tembele dediler ‘kapını ört.’ Dedi, ‘yel eser örter.’(Yurtbaşı 1996: 225) 

2.78.ERNĞENGE ELĐĞ KARI BÖZ ÜM TĐKEMES: Ergenin donu elli arşın 

bezden dikilmez. Ergene elli arşın bezden don yetişmez. Bekar adamın donuna elli 

arşın bez yetişmez, çünkü yabancı kimse onu öğütlemez, bu sav evlenmenin önemini 

anlatmak için söylenir. 

Cilt l. 

Sayfa:117 

Sözcük: Ernğen, bekar 


Konu: Evlilik 

Bakış açısı: Evliliğin önemi 

Yansıttığı anlam: Đnsanın düzenli bir hayat kurabilmesinde evliliğin önemi 

büyüktür. 


Ernğen; bekar Üm tikeme-; parayı yetirememek 

Elig karı böz-; paranın kıymetini bilmeme 


Söz sanatları: Somutlaştırma, alışılmamış bağdaştırma 

Sav günümüze kadar kendini koruyamamıştır, benzer kullanımı vardır. 

• Bekarın parasını it yer, yakasını bit.(Yurtbaşı 1996: 94) 

2.79.ERSEK ERGE TEGMES, EWEK EWGE TEGMES: Orospu koca bulmaz, 

iven eve ermez. 

Cilt: 1. 

Sayfa:104 

Sözcük: Ersek (ortaya düşmüş azgın kadın, orospu) 

96



Bakış açısı: Aceleciliğin fayda vermediği 

Yansıttığı anlam: Acele edilerek amaca ulaşılmaz. 


Ewek; aceleci kişi Ewge tegme-; amacına ulaşamama 

Erge tegme-; evlenememe Ersek; adı çıkmış kadın 


Söz sanatları: Önyineleme (ersek-erge, ewek-ewge) 

Savın günümüzde aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Đven kız ere varmaz, varsa da baht bulmaz.(Aksoy 1991: 299) 

• Acele giden yolda kalır.(Yurtbaşı 1996: 1) 

• Tez binen tez iner.(Yurtbaşı 1996: 1) 

• Đven sinek süte düşer.(Yurtbaşı 1996: 1) 

2.80.ESENDE EWEK YOK: Sağlıkta acele yok. Bu sav, işlerde acele, telaş 

etmemek için söylenir. Kusursuz iş yavaş, acelesiz, düşünerek yapılandır, demek 

istiyor. 

Cilt: 1. 

Sayfa:77 

Sözcük: Esen (sağ, salim) 



Bakış açısı: Aceleciliğin zarar getireceği 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar işlerinde başarılı olabilmek için aceleci davranmamalıdır. 


Esen; iş Ewek; sabırsız davranma 



97

Bu atasözünün günümüzde aynı kullanımı yoktur, fakat anlamca aynı, ifade 

bakımından farklı olan atasözleri kullanılmaktadır. O dönemde işlerde acele 

etmemek amacıyla söylenmiştir. 

• Acele bir ağaçtır, meyvesi pişmanlıktır.(Yurtbaşı 1996: 1) 

• Acele işe şeytan karışır. (Aksoy 1991: 107) 

• Acele ile yürüyen yolda kalır. (Aksoy 1991: 107) 

• Acele ile menzil alınmaz. (Aksoy 1991: 106) 

2.81.EŞYEK AYUR BAŞIM BOLSA SUNDURĐDA SUW ĐÇGEYMEN: Eşek 

başım esen olsa denizden su içerim, der. Deniz suyunu içmem için başım sağ, sağlam 

olmalıdır. Bu sav, dileğine erişmek için uzun yıllar yaşamasını isteyen kimse için 

söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:492 

Sözcük: Sundırı (deniz) 


Konu: Sağlık 

Bakış açısı: Dilek 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar dileklerine ulaşabilmek için sağlıklı olup, uzun süre 

yaşamak isterler. 


Eşyek; insan Başım bol-; sağlıklı olmak 

Sundurida suw iç-; dileğine erişmek 


Söz sanatları: Đnsandan doğaya aktarma ( kişileştirme), intak 

Sav, biçim ve anlamca geçerliliğini bugün dahi korur. 

• Eşek der ki ‘başım sağ olursa denizden bile su içerim.’ (Yurtbaşı 1996: 198) 

98

2.82. ETLĐ TIRNĞAKLI EDHĐRMES: Et tırnaktan ayrılmaz. Bu akrabalar için 

kullanılır; tırnakla et gibi akrabaların arasında da ayrılık olmaz. 

Cilt: l. 

Sayfa:177 

Sözcük: Edhir- (ayır-) 



Bakış açısı: Bağlılık 

Yansıttığı anlam: Akrabalar birbirlerine bağlı olurlar. 


Et, tırnğak; yakın akraba Edhirme-; bağlılık 


Söz sanatları: Ad aktarması (et, tırnak) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün de vardır. Fakat anlam genişlemesine 

uğramıştır. Günümüzde yakın akrabalar arasında çıkan tartışmalar uzun süreli 

olmayacağından, bu tür tartışmalara müdahale etmek yanlış olur, anlamında 

kullanılmıyor. 

• Et tırnaktan ayrılmaz.(Aksoy 1991: 251) 

• Et ile tırnak arasına girilmez.(Aksoy 1991: 250) 

• Kardeşin düşmanlığı karşıdan düşman çıkıncaya kadardır.(Yurtbaşı 1996: 

15) 

2.83.EWDEKĐ BUZAGU ÖKÜZ BOLMAS: Ev danası öküz olmaz. Evdeki buzağı 

öküz olmaz. Bu sav, onurda, erdemde yükseldiği halde, hısımlarının ona hala 

küçüklük gözü ile baktıkları kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:446 

Sözcük: Buzagu 


99

Konu: Çocuk 

Bakış açısı: Ailenin gözünde büyüme- 

Yansıttığı anlam: Ailelerinin gözünde çocuklar hiçbir zaman büyümezler. 


Ewdeki buzagu; çocuk Öküz bolma-; büyüme- 

Taşıdığı değer: Ekonomik değer (zararlı) 

Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (çocuk-buzağı, öküz-yetişkin) 

Savın biçimce ve anlamca aynı kullanımı ve anlamca benzer kullanımları günümüze 

dek ulaşmıştır. 

• Ev danası tosun olmaz. (TDK 1998: 44) 

2.84.EWEK EWGE TEGMES: Aceleci eve ermez. Acele ettiği için amacına 

ulaşmadan yorulur ve hiç kimse tarafından destek görmediğinden yarı yolda kalır. Bu 

sav, işlerimizde düşünerek, yavaş hareket etmemizi telkin eder. 

Cilt: l1. 

Sayfa:29 

Sözcük: Teg- 



Bakış açısı: Aceleciliğin fayda getirmediği 

Yansıttığı anlam: Đşlerinde aceleci davranan insanlar yarı yolda kalır, amacına 

ulaşamaz. 


Ewge tegme-; amacına ulaşama- 


Söz sanatları: Önyineleme (ewek-ewge), somutlaştırma 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak anlamca benzer kullanımları 

günümüzde geçerliliğini korur. 

• Đven kız eve varmaz, varsa da baht bulamaz.(Aksoy 1991: 299) 

100

• Tez binen tez iner. (Yurtbaşı 1996: 1) 

2.85.EWEK SĐNĞEK SÜTGE TÜŞÜR: Aceleci sinek süte düşer. 

Cilt: l1. 

Sayfa:13 

Sözcük: Tüş- 



Bakış açısı: Aceleciliğin zarar getireceği 

Yansıttığı anlam: Düşünmeden, acele hareket eden insanlar işlerini yüzlerine 

gözlerine bulaştırırlar. 


Ewek sinğek; aceleci, sabırsaz kimse Sütge tüş-; zarar görmek 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma (sinğek), kişileştirme, 

alışılmamış bağdaştırma (sütge tüş-) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze ulaşırken, anlamca benzer olanları 

da vardır. 

• Đven sinek süte düşer. (Yurtbaşı 1996: 1) 

• Acele ile yürüyen yolda kalır. (Aksoy 1991: 107) 

2.86.EWLĐG TODHGURSA KÖZĐ YOLKA BOLUR: Ev sahibi konuğun 

karnının doyursa gözü yolda olur. Evi olan, ev sahibi, konuğu doyurduğu zaman 

konuğun gözü gitmek için hep yolda olur. Bu sav, ziyafetten sonra ev sahibinden 

gitmek için özür dileyen, izin isteyen kimse hakkında söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:176 

Sözcük: Todhgur- (doyur-) 


101

Konu: Konuk 

Bakış açısı: Misafirliğin bitmesi 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar ihtiyaçlarını karşılayınca bulundukları ortamdan ayrılmak 

isteyebilirler. 


Ewlig; ev sahibi Közi yolka bol-; ortamı terk etmek istemek 





• Aptalın karnı doyunca gözü yolda olurmuş. 

• Misafirin karnı doyunca gözü pabucunda olurmuş. 

2.87.ĐĞLĐG TUTRUĞI ADH BOLUR: Hastanın vasiyet etmesi iyilik getirir. Bu 

tütsü yapacak hasta için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:79 

Sözcük: Adh ( Đyilik alâmeti) 


Konu: Vasiyet 

Bakış açısı: Đyilik getirdiği inancı 

Yansıttığı anlam: Her toplumda uğur ve iyilik getirdiğine inanılan olaylar vardır. 




Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze ulaşamamıştır. 

102

2.88.ĐKĐ KOÇNĞAR BAŞI BĐR ASAÇTA PIŞMAS: Đki koç başı bir tencerede 

pişmez. Bu bir şehirde toplanan iki bey veya iki başkan için söylenir. Bunlardan 

birisi ister istemez oradan çıkmalıdır. 

Cilt: lll. 

Sayfa:382 

Sözcük: Koçnğar (koç) 


Konu: Başkanlık 

Bakış açısı: Geçineme- 

Yansıttığı anlam: Aynı yerde karşılaşan iki başkandan biri, geçinemeyecekleri için 

orayı terketmelidir. 


Đki koçnğar başı; aynı şehirde bulunan iki başkan 

Bir asaçta pışma-; geçineme- 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (koçnğar), tenasüb ( asaç, pış-) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı ve anlamca benzer kullanımları günümüze 

dek geçerliliğini korumuştur. 

• Đki koç başı bir tencerede pişmez.(Yurtbaşı 1996: 247) 

• Đki karpuz bir koltuğa sığmaz.(TDK 1998: 194) 

• Bir çöplükte iki horoz ötmez. (TDK 1998: 193) 

• Đki cambaz bir ipte oynamaz.(Aksoy 1991: 289) 

• Đki aslan bir posta sığmaz.(Aksoy 1991: 288) 

• Đki at bir kazığa bağlanmaz. (Aksoy 1991: 289) 

2.89. ĐKĐ BOGRA ĐGEŞÜR, OTRA KÖKEGÜN YANÇILUR: Đki boğa çarpışır, 

arada gök sinek incinir. Đki bey savaşırken arada halk, zayıflar ezilir. 

Cilt: l., ll. 

Sayfa:188, 287 

Sözcük: Đgeş- , kökegün (göksinek) 

103


Konu: Kavga, dövüş 

Bakış açısı: Başkalarına zarar verme 

Yansıttığı anlam: Đki güçlü kişi kavga ederken suçsuz olan güçsüz insanları 

incitebilirler. 


Đki bogra igeş-; iki beyin savaşması Kökegün; halk, zayıf insanlar 

Yançıl-; zarar gör- 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (bogra, kökegün) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı değilse de benzer kullanımı vardır. 

• At ile eşek tepişince arada sahibi ezilirmiş.(Yurtbaşı 1996: 150) 

• Filler döğüşür, çimenler ezilir. 

2.90.ĐL KALIR TÖRÜ KALMAS: Vilayet bırakılır, görenek bırakılmaz. El kalır, 

töre kalmaz. El ülke bırakılır; töre görenek bırakılmaz. Bu sav, geçmişlerin 

âdetlerine, usullerine uymak gerektiğini anlatmak için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 221 

Sözcük: Törü (görenek, âdet) 


Konu: Töre 

Bakış açısı : Uyulması gerekliliği 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar gerektiğinde memleketlerini terk edebilir, ancak 

törelerini terk etmemelidirler. 


Đl; memleket Törü; gelenek ve görenekler 


Söz sanatları: Önyineleme (kal-) 

104

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün yoktur. 

2.91.ĐM BĐLSE ER ÖLMEZ: Belgeyi bilen adam olmaz. Đnsan parolayı bilirse 

ölmez, anlamına gelir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 38 

Sözcük: Đm (orduda parola) 


Konu: Bilgi 

Bakış açısı: Faydalı oluşu 

Yansıttığı anlam: Bilgisi olan kimse sıkıntı çekmez. 


Đm bil-; bilgi sahibi ol- Er; bilgiye ihtiyacı olan kimse 

Ölme-; sıkıntı çekme- 


Söz sanatları: Somutlaştırma (ölmek) 


• Bilgi kuvvettir. (Yurtbaşı 1996: 279) 

2.92.INĞAN INĞRASA BOTU BOZLAR: Dişi deve inleyince boduk deve ses 

verir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 120 

Sözcük: Inğan (dişi deve) 



Bakış açısı: Birbirlerine düşkünlüğü 

105

Yansıttığı anlam: Akrabalar diğer insanlardan daha çok birbirlerine düşkündürler ve 

her zaman yardıma hazırdırlar. 


Inğan; yardıma ihtiyacı olan kişi, Inğla-; sıkıntıda olma 

Bot; akraba, Bozla-; yardımcı olma 


Söz sanatları: Tenasüb (dişi deve, boduk deve; inle-, ses ver-), doğadan insana 

aktarma 

Savın biçim ve anlamca kullanımım günümüzde olmamakla birlikte, benzer 


• Akraba olsa da düşman, yabancıdan ehven.(Yurtbaşı 1996: 14) 

2.93.IŞ YARAĞINDA, SART ASIĞINDA: Đş tavında, fırsatında, sırasında; 

tecimen kârında. Đş için sıra, fırsat beklenir; tecimer, tüccar kâr görürse en çok 

sevdiği şeyi satmaktan çekinmez. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 13 

Sözcük: Yarağ (fırsat, imkan) 


Konu: Ticaret 

Bakış açısı: Fırsat 

Yansıttığı anlam: Ticaretle uğraşan kişi kâr elde edeceği bütün fırsatları 

değerlendirir. 




Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, benzer kullanımı vardır. 

• Tatar babasını satar.(Yurtbaşı 1996: 153) 

• Kâr mı tatlı yâr mı tatlı, evvela kâr sonra yâr.(Yurtbaşı 1996: 153) 

106

• Kedi ciğere insan paraya/çıkara bakar.(Yurtbaşı 1996: 153) 

2.94. IT ÇAKIRI OTKA TEGĐR, AT ÇAKIRI ITKA TEGMES: Çakırgözlü 

köpek ata değer, atın çakırı bir ite değmez. It çakırı ata değer, at çakırı ite değmez. 

Gök gözlü köpek atla birdir. Bir gözü çakır, bir gözü kara olan at köpekle bir olmaz. 

Çünkü çakır gözlü at iyi görmez. Bundan kaçınılmak için söylenmiştir. 

Cilt: l. 

Sayfa:363 

Sözcük: Çakır (gök gözlü) 


Konu: Değer 


Yansıttığı anlam: Dünya’da işe yarayanla işe yaramayanın değeri farklı olup, 

birbirini tutmaz. 


It çakırı; işe yarayan Ata değ-; yerini tutmak 

At çakırı; işe yaramayan Itka tegme-; yerini tutma- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma(at, ıt), yineleme 

Sav günümüze kadar kendini koruyamamıştır, fakat anlamca benzer kullanımları 

vardır. 

• Tavşan ne kadar büyük ise pahası iki akçedir.(Yurtbaşı 1996: 71) 

2.95. IT ISIRMAZ, AT TEPMES TEME: Đt ısırmaz, at tepmez deme. Çünkü bu 

onların yaradılışlarında vardır. 

Cilt: l. 

Sayfa: 178 

Sözcük: Isır- 


107

Konu: Soy 

Bakış açısı: Değişmezliği 

Yansıttığı anlam: Dünyada her şeyin varoluştan bir özelliği vardır, şekilce değişse 

de özü değişmez. 


It, at; soylarına çeken varlıklar Isır-, tep-; zarar verme 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma (ıt,at), yineleme. 

Sav günümüze kadar kendini koruyamamıştır, fakat anlamca benzer kullanımları 

vardır. 

• Kurt köyünü değiştirir, huyunu değiştirmez.(Aksoy 1991: 336) 

2.96. ITKA UWUT ATSA OLDANĞ YEMES: Köpeğe utanma atılsa mestin altını 

yemez. Đnsan ite utanma atsa pabuç altı yemez. Köpeğe utanma atılsa yani köpeğe 

utanma vermek olabilse, pabucun altını yemez. Bu sav, utandırılan ve böylelikle kötü 

işlerini bırakması istenilen kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 116 

Sözcük: Oldanğ (mestin altı) 


Konu: Huy 

Bakış açısı: Utanma 

Yansıttığı anlam: Bazı insanları utandırarak kötü huylarından vazgeçmesini 

sağlayabiliriz. 


Oldanğ; kötü işler It; utanma duygusu olmayan 


Söz sanatları: Benzetme, somutlaştırma, doğadan insana aktarma (ıt) 

108

2.97.ĐZLĐK BOLSA ER ÖLDĐMES, ĐÇLĐK BOLSA AT YAGRIMAS: Çarık 

olsa adam ölmez; keçe olsa at yağır olmaz. Çarık olursa adam aşınmaz, keçe olursa 

at yağırlanmaz. Đnsanın çarığı bulunursa ayağı parçalanmaz. Atın da eğerinde keçe 

bulunursa sırtı berelenmez. Bu sav, işlerde düşünceli, açık gözlü olmayı emreder. 

Cilt: l. 

Sayfa: 104 

Sözcük: Đzlik (kesilen hayvanların derisinden yapılan Türk çarığı) 


Konu: Tedbir 

Bakış açısı: Düşünme 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar başladıkları işin sonunu düşünerek tedbir alırlarsa, 

sonradan sıkıntı çekmezler. 


Đzlik, içlik; alınan önlem Öldime-, yargıma-; zarar görme- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, tevriye 


• Devenin dizini bağlamayan ağlar. (Yurtbaşı 1996: 219) 

109 

• Gündüz kandilini hazırlamayan gece karanlığa razı demektir. 

(Yurtbaşı 1996: 220) 

2.98.KAÇIŞ BOLSA KIYA KÖRMES: Halk arasında anlaşmazlık ve ürküntü olsa 

kimse birbirine yan bakamaz. Halk arasında itişme, kaçışma olduğu zaman kimse 

kimseye meyil edip, acıyıp bakmaz. 

Cilt: 1. 

Sayfa:369 

Sözcük: Kaçış (Halk arasında uyuşmazlık, dövüş) 


Konu: Dövüş, kavga

Bakış açısı: Merhameti öldürmesi 

Yansıttığı anlam: Kavga insanlar arasındaki merhameti yok eder. 


Kıya körme-; rahat davranama- 



Savın biçim ve anlamca aynen kullanımı yoktur, fakat anlamca benzer kullanımı 

vardır. 

• Kavganın iyisi olmaz.(Yurtbaşı 1996: 151) 

2.99.KADAŞ TEMĐŞ KAYMADUK, KADHIN TEMĐŞ KAYMIŞ: Kardeş demiş 

kayırmamış, kayın demiş kayırmış. Kardeş demiş, ona iltifat etmemiş, dönüp 

bakmamış; kayın demiş ona güleryüz göstermiş, onu kayırmış. Bu sav, eşinin 

hısımlarına, kayınları saygı göstermek gerekliliğini anlatır. 

Cilt: l.,lll. 

Sayfa: 403, 245 

Sözcük: Kadhın (kayın, dünür, hısım), kaydı (kayır-) 



Bakış açısı: Eşinin akrabalarının kıymetli oluşu. 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar eşlerinin akrabalarını kendi akrabalarından üstün 

tutabilir. 



Söz sanatları: Yineleme 

Savın biçim ve anlamca aynı olmasa da benzer kullanımı mevcuttur. 

• Malda koyun, insanda kayın sevilir.(Yurtbaşı 1996: 15) 

• Baldız baldan tatlıdır. (Yurtbaşı 1996: 15) 

110

2.100. KADHINĞ KASINĞA: Kayına katılık 

Cilt: lll. 

Sayfa: 151 

Sözcük: Kaz (her ağacın kabuğu) 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Soya çekim 

Yansıttığı anlam: Aynı soydan gelen varlıkların aynı özellikleri göstermesi 

doğaldır. 


Kadhınğ; aslına çeken Kasınğ; soyun özellikleri 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma 

Savın biçim ve anlamca kullanımım günümüzde yoktur. 

• Soydur çeker, huydur geçer.(Yurtbaşı 1996: 355) 

2.101.KAGUN KARMA BOLSA ĐDHĐSĐ ĐKKĐ ELĐGĐN TEGĐR: Kavun yağma 

edilirse sahibi iki eliyle yakalar. Bu sav, mal sahibinin malına düşkünlüğünü 

göstermek için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:410 

Sözcük: Kagun 


Konu: Mal 

Bakış açısı: Sahibinin düşkünlüğü 

Yansıttığı anlam: Mal dağıtımı yapılırken malına kıyamayan mal sahibi herkesten 

çok pay almaya çalışır. 


Kagun; sahip olunan mal Karma bol-; başkasına rızasız mal ver- 

111

Đkki eligin teg-; malı geri almaya çalışmak 

taşıdığı değer: Ahlâki değer 



2.102. KAL SAWI KALMAS, KAGIL BAGI YAZILMAS: Yaşlı adamın sözü 

bırakılmaz, söğüt dalının bağı çözülmez. Asmaya bağlandığı zaman çözülmeyip 

kalan yaş söğüt dalı nasıl atılmayıp kullanılırsa, ihtiyar sözü de yabana atılmaz 

tutulur. 

Cilt: l. 

Sayfa:409 

Sözcük: Kagıl (üzüm asmaları bağlanan yaş söğüt dalı) 


Konu: Büyük sözü, atasözü 

Bakış açısı: Önemi 

Yansıttığı anlam: Büyüklerin sözü tecrübe ve denemelere dayandığı için önemlidir. 


Kal sawı; tecrübe sahibi kimse 


Söz sanatları: Artyineleme (sawı-bagı, yazılmas-kalmas) 

Biçimce farklı, anlamca aynı atasözlerimiz vardır. 

• Ulu sözü dinlemeyen uluya kalır.(Aksoy 1991: 401) 

2.103.KALIN BERSE KIZ ALIR, KEREK BOLSA KIZ ALIR: Çeyiz veren kız 

alır, gerekli olan pahalı alır. Bir adam çeyiz verirse gelini kız oğlan kız alır. Birşey 

isteyen kimse o kendisine gerekliyse onu yüksek paraya da alır. 

Cilt: lll. 

Sayfa:371 

Sözcük: Kalınğ (cehiz) 

112


Konu: Bedel 


Yansıttığı anlam: Đnsanlar, sahip olmak istedikleri şeylerin bedelini ödemelidir. 


Kalın ber-; bedelini ödeme Kız al-; en iyi mala sahip olma 

Kerek bol-; çok ihtiyaç duymak 

Taşıdığı değer:Ekonomik değer 


Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı olmamakla birlikte, anlamca benzer 

kullanımları mevcuttur. 

• Paranın/akçenin gittiğine bakma, işinin bittiğine bak.(Yurtbaşı 1996: 253) 

• Parayı veren düdüğü çalar. (Aksoy 1991: 366) 

2.104. KALIN BULUTUĞ TÜPĐ SÜRER KARANĞKU IŞIĞ URUNÇ AÇAR: 

Kalın bulutu tipi sürür, karanlık işi urunç acar. Karanlık bulutları gökyüzünden tipi 

açar, Hakanlar kapısındaki karanlık işi de alımsa rüşvet açar. Bu zorda kalınca 

rüşvet vermesi gereken kimse için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:216 

Sözcük: Tüpi 


Konu: Rüşvet 


Yansıttığı anlam: Đnsanlar bazı işlerinin olabilmesi için rüşvet vermelidir. 


Karanğku ış; gerçekleşmesi güç olan iş Urunç aç-; rüşvet ver- 


Söz sanatları: Somutlaştırma (karanğku ış-kalın bulut, tipi-urunç) 

113

Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı olmasa da anlamca benzer kullanımları 

vardır. 

• Rüşvet her kapıyı açar.(Yurtbaşı 1996: 7) 

• Rüşvet kapıdan girince insaf/iman bacadan çıkar.(Aksoy 1991: 369) 

2.105.KALIN KAZ KULAVUZSUZ BOLMAS: Çok kaz, kaz sürüsü kılavuzsuz 

olmaz. Sık kaz sürüsü ancak kılavuzla uçar. Bu sav, işlerinde kendisinden daha 

bilgili bir kişiye uyması gereken kimse için söylenmiştir. 

Cilt: l. 

Sayfa:487 

Sözcük: Kılabuz 


Konu: Yetki 

Bakış açısı: Bir kişide olması gerekliliği 

Yansıttığı anlam: Topluluk halinde yaşayan insanların bir lidere ihtiyaçları vardır. 


Kalın kaz; insan topluluğu Kulavuz; lider 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma, önyineleme 

Savın biçimce olmasa anlamca aynı kullanımları vardır ve hala geçerliliğini korur. 

• Çobansız sürü olmaz(Yurtbaşı 1996: 247) 

• Ayağı yürüten baştır.(Aksoy 1991: 158) 

• Ayak başa bağlıdır.(TDK 1988: 109) 

• Baş gidince ayak payidar olur.(Yurtbaşı 1996: 247) 

• Baş olan boş olmaz.(Aksoy 1991: 172) 

• Bir ağacın gölgesinde bir sürü yatar.(Yurtbaşı 1996: 246) 

2.106.KALIN KOLAN ÇUFGASIZ BOLMAS: Kolan sürüsü kılavuzsuz olmaz. 

114 

Çok kolan kösemensiz olmaz. Yaban eşeği sürüsü kösemensiz, kılavuzsuz, başsız

olmaz. Bu sav, başkasına uymanın hayırlı olacağı bir işte kendisinin dahi uyması 

gereken kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:424 

Sözcük: Çufka (kılavuz) 


Konu: Yetki 

Bakış açısı: Uyulması gerekliliği 

Yansıttığı anlam: Topluluk halinde yaşayan insanların mutlaka bir lidere ihtiyaçları 

vardır. 


Kalın kolan; insan topluluğu Çufka; lider 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma, önyineleme 

Savın biçimce ynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır, ancak anlamca 

geçerliliğini bugün de korur. 

• Çobansız sürü olmaz (Yurtbaşı 1996: 247) 

• Bin işçi/işçiye bir başçı lazımdır.(Yurtbaşı 1996: 246) 

• Ayağı yürüten baştır.(Aksoy 1991: 158) 

• Ayak başa bağlıdır. (TDK 1988: 109) 

• Baş olan boş olmaz.(Aksoy 1991: 172) 

• Köpeksiz (köye) sürüye kurt iner.(Aksoy 1991: 330) 

2.107. KANĞDAŞ KUMA URUR, ĐGDĐŞ ÖRÜ TARTAR: Üvey kardeş kıyasıya 

vurur, kardeş yukarı çıkarır. Baba bir kardeşler aralarındaki düşmanlıktan, 

birbirlerine kıyasıya vururlar; ana bir kardeşler ise aralarındaki sevgi dolayısıyla, 

birbirlerine yardım ederler. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 382 

Sözcük: Kanğdaş (babaları bir olan kadeşler) 

115



Bakış açısı: Farklı değerde olmaları 

Yansıttığı anlam: Akrabaların hepsi aynı değere sahip değildirler. 





• Üvey öz olmaz, kemha bez olmaz.(Aksoy 1991: 104) 

• Anadan doğmayan kardeş sayılmaz.(Yurtbaşı 1996: 267) 

2.108. KANIĞ KAN BĐRLE YUMAS: Kan kanla yunmaz. Đnsan kanı, kan ile 

yumaz. Kan kanla yıkanılmaz, fitne fitne ile bastırılmaz, demektir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 66, 157 

Sözcük: Yu-(yıka-), kan 


Konu: Fitne 

Bakış açısı: Fitneyi yok etme 

Yansıttığı anlam: Đnsanoğlu fitneyi fitneyle söndüremez, barış gereklidir. 


Kanığ; kötülük Kan birle yuma-; şiddeti şiddetin yok etmeyeceği 


Söz sanatları: Somutlaştırma (kanı kanla yıka-) 

Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı ve anlamca benzer kullanımları 

vardır. 

• Kanı kanla yumazlar, kanı su ile yurlar.(Aksoy 1991: 306) 

116

2.109. KARA BULITIĞ YEL AÇAR, URUNÇ BĐLE EL AÇAR: Kara bulutu yel, 

rüşvet el açar. Kara bulutlar gök yüzünü kapattığı zaman onu rüzgâr dağıtır; rüşvet, 

hükümet kapısını açar. Bu sav, işinin görülmesi için malını esirgememek gerektiğini 

anlatır. 

Cilt: l. 

Sayfa:354 

Sözcük: Bulıt 




Yansıttığı anlam: Đnsanlar bazı işlerinin olabilmesi için mallarını 

esirgememelidirler. 


El aç-; işin gerçekleştirilmesini sağla- Urunç; malı hediye etme 




• Rüşvet kapıdan girince insaf bacadan çıkar.(Aksoy 1991: 369) 

2.110. KARA MUNĞ KELMEGĐNÇE KARA YALGA KEÇME: Kara bun, 

karabela gelmedikçe Karayalgayı geçme. Kara bela gelmedikçe Karayalga 

geçidinden geçme, çünkü sarptır, har zaman karlıdır. 

Cilt: lll. 

Sayfa:33 

Sözcük: Yalga (Türk diyarı ile Fergana arasında sarp yer) 


Konu: Sakınma 

Bakış açısı: Tehlike 

117

Yansıttığı anlam: Đnsanlar zorda kalmadıkları sürece tehlikeli işlerden 

sakınmalıdırlar. 


Kara munğ kelmeginçe; zorunlu olmadıkça 

Kara yalga keçme-; tehlikeli iş 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze ulaşmamıştır. 

2.111. KARAKSIZ TEK KÖRÜR: Gözsüz gibi bakar. Savaşta kendinin gözsüz 

yapar; savaş yapanları onların silahlarını görmüyor, bilmiyormuş gibi davranır. 

Cilt: l. 

Sayfa: 497 

Sözcük: Karağlığ (gözlü, gözü olan her hayvan) 



Bakış açısı:Görmemezlikten gelmek 

Yansıttığı anlam: Cesur görünen insanlar da, bazı ortamlarda tehlikeleri 

görmemezlikten gelebilirler. 


Karaksız; görmemiş gibi yapma 


Söz sanatları: Benzetme 

Savın biçimce ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar kendini koruyamamıştır. 

2.112.KARGA KARISIN KĐM BĐLĐR KĐŞĐ ALASIN KĐM TAPAR: Karganın 

yaşlısını kim bilir? Đnsanın içindekileri kim anlar. Kargaların ihtiyarını gençlerinden 

kim ayırabilir? Bunun gibi insanın içinde gizli olan şeyleri kim bilir? 

Cilt: l. 

118

Sayfa: 425 

Sözcük: Karga 


Konu: Görünüş 

Bakış açısı: Aldatıcılığı 

Yansıttığı anlam: Bazı varlıkların dış görünüşleri gerçekleri gizleyebilir. 


Karga; duygu ve düşünceleri bilinmeyen insan 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (karga), karşıtlama (karı- ala) 



• Đnsanın alacası içinde hayvanın alacası dışında.(Aksoy 1991: 293) 

2.113. KARGA KAZGA ÖTKÜNSE BUTI SINUR: Karga kazı yansılasa budu 

sınar. Karga güçte, uçuşta kazı taklit eder, kaza benzemeye çalışırsa ayağı kırılır. Bu 

sav, bir kesmeye haddini aşmaması gereken yerde söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:254 

Sözcük: Ötgün- (taklit et-) 


Konu: Haddini aşmama 

Bakış açısı: Saygı 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar yapamayacakları işler için başkalarına özenmeyerek, o 

insanlara saygı duymasını öğrenmelidirler. 


Karga; zayıf kişi Kaz; güçlü kişi 

Ötgünmek; haddini aşma, çekememe Butı sınu-; zor durumda kalmak 


119

Söz sanatları: Somutlaştırma, doğaldan insana aktarma (karga, kaz) 



• Tavuk kaza bakmış da kıçını yırtmış.(Aksoy 1991: 394) 

2.114.KOWI ER KUDHUĞKA KĐRSE YEL ALIR: Kadersiz adam kuyuya girse 

yel alır. Bahtsız adam kuyuya girse yel alır. Bahtsız kimse kuyuya girse yel onu 

kuyudan çıkarır, sıkıntıya sokmak için. 

Cilt: lll. 

Sayfa:226 

Sözcük: kowı (talihsiz, uğursuz) 


Konu: Talihsizlik 

Bakış açısı: Sıkıntı 

Yansıttığı anlam: Bazı insanlar o kadar talihsizdir ki, olmadık zamanlarda olmadık 

sıkıntılarla karşılaşırlar. 


Kutsuz; şanssız kimse Kudhuğ; sıkıntıya sokmayacak iş 

Yel al-; sıkıntı çek- 


Söz sanatları: Somutlaştırma (kudhuğka kir-) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı (sözcük farklılıkları vardır) ve anlamca 

benzer kullanımları günümüze dek ulaşmıştır ve geçerliliğini sürdürmektedir. 

• Kutsuz kuyuya girse kum yağar. (Yurtbaşı 1996: 215) 

• Kutsuz kuşun yuvası doğan yanında olur. (Aksoy 1991: 338) 

2.115. KAYNAR ÖKÜZ KEÇĐKSĐZ BOLMAS: Çoşkun su geçitsiz olmaz. 


Sayfa:390, 191 

120

Sözcük: Keçik (köprü), kayna- 


Konu: Çare 

Bakış açısı: Her işte varoluşu 

Yansıttığı anlam: En kötü, içinden çıkılmaz sanılan sorunların bile bir çaresi vardır. 


Kaynar öküz; çaresiz sanılan zor iş 

Keçiksiz bolma-; çıkış yolu bulunmak 



Savın günümüzdeki biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, fakat anlamca benzer 


• Sular bulanmayınca durulmaz.(Yurtbaşı 1996: 356) 

• Yağmur yağar yarıklar örtülür.(Yurtbaşı 1996: 63) 

• Yıkılmadıkça yapılmaz.(Yurtbaşı 1996: 63) 

2.116. KAZ KOPSA ÖRDEK KÖLĐĞ ĐGENÜR: Kaz giderse ördek gölü 

benimser. Kaz uçmaya kalkışınca ördek göle sahip çıkar; bu sav bey gittikten sonra 

halka büyüklük taslayan düşkün kimse için kullanılır. 

Cilt: l. 

Sayfa:104 

Sözcük: Ördek 



Bakış açısı: Zulmetmek 

Yansıttığı anlam: Düşkün kimse ortalığı boş bulunca halka büyüklenir, zulmeder. 


121 

Kaz ; bey, lider Ördek ; düşkün kimse Kölig igen-; büyüklenmek 

Taşıdığı değer: Ahlâki değer

Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma (kaz, ördek) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı ve anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Kaz gelince ördek gölü sahiplenir. 

• Anası olan hanım oldum, babası olan bey oldum sanır. 

• Meydanı boş bulunca atıp tutmak kolaydır. 

• Alçak yerde tepecik kendini dağ sanır.(Aksoy 1991: 131) 

2.117.KEDHÜKLÜĞ ÖLĐMES, KÜFEÇLĐĞ KÜRĐMES: Kepeneği olan kimse 

ıslanmaz. Gemli, haşarılanmaz, eşirmez. Yağmurluğu olan yağmurdan ıslanmaz, 

onunla korunur. Gem damaklı olursa at eşinmez, yeri küremez, huysuzlanmaz. Bu 

sav, işlerde hazırlıklı bulunmak için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 256 

Sözcük: Öli- (ıslanmak) 


Konu: Tedbir 

Bakış açısı: Fayda getirme 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar baştan tedbirlerini alırlarsa yaptıkları işten fayda 

görürler. 


Kedhüklüğ, küfeçliğ; tedbir alma Ölime-, kürime-; zarar görme- 





• Başta hesap, sonra kasas. (Yurtbaşı 1996: 219) 

122

2.118. KENĞEŞLĐĞ BĐLĐĞ ÜDREŞÜR, KENĞEŞSĐZ BĐLĐĞ OBRAŞIR: 

Danışıklı bilgi güzelleşir, danışıksız bilgi yıprar. Tedbir, düşünüp taşınma, danışma 

ile birlikte olursa hergün güzelliği artar; danışıksız olursa günden güne yıpranır. 

Cilt: l. 

Sayfa:232 

Sözcük: Obraş- (yıpran-) 



Bakış açısı: Bilgiyi güzelleştirmesi 

Yansıttığı anlam: Danışmak bilgiyi güzelleştirir. 


Üdreş-; değer kazanmak Obraş-; değersiz hale gelmek 


Söz sanatları: Artyineleme (üdreşür-obraşır) 


123 

• Danışan dağı aşmış, danışmayan düz ovada şaşmış.(Aksoy 1991: 

211) 

• Soran yanılmamış. (Aksoy 1991: 211) 

• Bir bilsen de bir bilene danış. (Aksoy 1991: 178) 

• Akıl akıldan üstündür. (Aksoy 1991: 125) 

• Geniş giysi yıpranmaz, danışıklı bilgi bozulmaz.(Yurtbaşı 1996: 189) 

2.119. KERĐŞ YAGRI OGULKA KALIR: Sırt yağırı oğula kalır. Sırt yağırı oğula 

kalır. Çünkü orası oynak yerdir, kolay kolay sağalmaz bu sav, yağırdan, sırt 

yarasından sakınılmak için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 370 

Sözcük: Keriş (atın sırtı) 

2.119.a. Anlam Özellikleri


Bakış açısı: Kötü itibardan sakınmak 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar kötü itibardan sakınarak gelecek nesile bunu miras 

olarak bırakmamalıdır. 


Keriş yagırı; derin,unutulmayacak olaylar 

Ogulka kal-; gelecek nesili etkilemek 




124 


öder.) (Aksoy 1991: 164) 

• Babası ekşi elma yer, oğlunun dişi kamaşır.(Yurtbaşı 1996: 26) 

2.120. KETEN KÖRDĐ KEREGÜ YÜDHTĐ: Sıkıntıyı gördü, çadırı yüklendi. 

Mihnet gördü, çadırı yüklendi. Sıkıntıya uğradığı için çadırını sırtına yüklendi. 

Cilt: l. 

Sayfa: 404, 447 

Sözcük: Keten (zahmet, sıkıntı), keregü (çadır) Atasözü sırası: 



Bakış açısı: Kaçma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar sıkıntılar karşısında pes etmemelidir. 


Keregü yüdh-; bulunduğu yeri terk etmek 


Söz sanatları: Önyineleme (keten-keregü) 

Savın, günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün unutulmuştur.

2.121. KĐÇĐK ULUĞKA TURUŞMAS, KIRGUY SONĞKURKA KARIŞMAS: 

Küçük büyüğe karşı koyamaz, atmaca sonkura karşı duramaz. Küçük yiğit de olsa 

büyüğe karşı durmaya gücü yetmez, büyüğün kuvveti, çareleri, zeybekliği vardır. 

Nitekim, atmaca da büyük doğanla çarpışmaz. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 95 

Sözcük: Turuş- (karşı durmak) 


Konu: Saygı 

Bakış açısı: Büyüklük 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar yaşça kendilerinden büyük olan insanların tecrübelerine 

saygı göstermek zorundadırlar. 



Söz sanatları: Benzetme (kiçik-kırguy, uluğ-sonğkur), karşıtlama (kiçik-uluğ) 


125 

• Değirmen taşının bir dönmesi, el taşının on dönüşüne 

bedeldir.(Yurtbaşı 1996: 55) 

2.122. KĐÇĐKDE KATIĞLANSA ULGADHU SEWNÜR: Küçüklükte çabalarsa, 

katılanırsa büyüdüğünde sevinir. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 268 

Sözcük: Katıglan- 


Konu: Çalışmak 

Bakış açısı: Geleceğe yatırım yapmak 

Yansıttığı anlam: Đnsan gelecekte rahat etmek istiyorsa şimdiden çalışmalıdır. 

Yan anlam yansıtan birimler:


Söz sanatları: Karşıtlama (kiçik-ulgadhu) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer kullanımları 

günümüze değin ulaşmıştır. 

• Karıncadan ibret al, yazdan kışı hazırlar.(Yurtbaşı 1996: 60) 

• Emek olmadan yemek olmaz.(Yurtbaşı 1996: 60) 

• Yazın çalışan kışın rahat eder.(Yurtbaşı 1996: 61) 

2.123. KILIÇ TATIKSA IŞ YUNÇIR, ER TATIKSA ET TUNÇIR: Kılıç 

paslanırsa iş kötüleşir, adam Farslaşırsa kanı bozulur. Kılıç pas tutarsa yiğidin hali 

kötüleşir; nitekim, Türk, Farslının huyunu kaparsa eti başkalaşır. Bu sav, 

kahramanlık için ve her soyun kendi soyu içinde yaşaması yolunda söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 281 

Sözcük: Tat (kılıç ve kılıç gibi şeylerin üzerine çöken pas) 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Kendi içinde yaşama 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar değerlerinin kaybetmemek için kendi soyları içinde 

yaşamalıdırlar. 


Kılıçın tatıksaması, erin tatıksaması; kişinin kendi özünden uzaklaşması 

Iş yunçı-, et tunçı-; değerini kaybetmek 


Söz sanatları: Somutlaştırma, alışılmamış bağdaştırma (et tunçı-) 



• Ata da soy gerek ite de.(Aksoy 1991: 150) 

• Soylu azmaz, bal kokmaz.(Aksoy 1991: 147) 

126

2.124. KILNU BĐLSE KIZIL KEDHER, YARANU BĐLSE YAŞIL KEDHER: 

Kendini sevdirmeyi bilse kırmızı giyer, yaranmayı bilse yeşil giyer. Kadın güzel 

görünmeyi iyi geçinmeyi bilirse kırmızı ipekli kumaş giyer. Naz etmeyi, kırıtmayı 

bilirse yeşil giyer. Bu sav iyiliğe ermek için güzel geçinmekle emrolunan kadına 

söylenir. 


Sayfa:394, 20 

Sözcük:Kızıl, bayın (koyu kırmızı) 


Konu: Kadın 

Bakış açısı: Đyi geçinme 

Yansıttığı anlam: Kadınlar eşleriyle iyi geçinmek için onların dikkatini çekecek 

kıyafetler giymelidir. 


Kilnu bil-, yaranu bil-; iyi geçinmeyi istemek 

Kızıl kedh-, yaşıl kedh-; eşinin dikkatini çek- 




2.125. KĐM KÜR BOLSA KÜWEZ BOLUR: Kabadayı olan kurumlu olur. 

Cilt: l. 

Sayfa:325 

Sözcük: Kür (yiğit, kabadayı adam) 


Konu: Kabadayı 

Bakış açısı: Kurumlanmak 

Yansıttığı anlam: Kabadayı insanların kibirli olmalarının haklı sebepleri vardır. 

127



Söz sanatları: Yineleme (bol-) 

Savın biçim ve anlamca günümüzdeki kullanımı yoktur, fakat anlamca karşıt 

kullanımı mevcuttur. 

• Ağaç meyvesi olunca başını aşağı salar.(Yurtbaşı 1996: 15) 

• Başak büyüdükçe boynunu eğer.(Yurtbaşı 1996: 15) 

2.126. KÜNĐNĐNĞ BĐLE KAŞ BOLSA YAŞIN YAKMAS: Kimin yanında kaş 

bulunursa ona şimşek dokunmaz. Kaş, beyaz, lekesiz bir taştır. Yüzüklere konulur, 

buna şimşek dokunmaz; tabiatı öyledir. Bir beze sarılıp ateşe atılsa taş da, bez de 

yanmaz. Bu sınanmıştır. Bir kimse susadığı zaman onu ağzına alsa susuzluğu gider. 

Cilt: lll. 

Sayfa:22 

Sözcük: Yaşın (şimşek) 


Konu: Đnanç 

Bakış açısı: Uğur getirme 

Yansıttığı anlam: Toplumda bazı nesnelerin uğur ve iyilik getirdiğine inanılır. 


Yaşın yakma-; kötülüklerden koru- 




2.127. KĐNĞ TON OPRAMAS, KENGEŞLĐĞ BĐLĐĞ ARTAMAS: Geniş elbise 

yıpranmaz, danışıklı bilg, akıl bozuk olmaz. Geniş elbise yıpranmaz, yırtılmaz; akıl 

da danışma ile aşılanırsa bozulmaz. Bu sav, işlerini düşünürken başkalarına da 

danışması, kendi kendine karar vermemesi gereken kimse için söylenir. 

128

Cilt: lll. 

Sayfa:358 

Sözcük: King (geniş) 



Bakış açısı: Đşlerin sağlam oluşu 

Yansıttığı anlam: Danışıp, düşünerek yapılan işler sağlam olur. 




Savın biçim farklılığı olsa da aynı kullanımı mevcuttur. 

• Geniş giysi yıpranmaz, danışıklı bilgi bozulmaz.(Yurtbaşı 1996: 180) 

• Danışan dağı aşmış, danışmayan düz ovada şaşmış.(Aksoy 1991: 211) 

• Soran yanılmamış. (Aksoy 1991: 211) 

• Bir bilsen de bir bilene danış. (Aksoy 1991: 178) 

• Akıl akıldan üstündür. (Aksoy 1991: 178) 

• Geniş giysi yıpranmaz, danışıklı bilgi bozulmaz. (Aksoy 1991: 125) 

2.128.KIRK YILKA TEGĐN BAY ÇIĞAY TÜZLĐNÜR: Kırk yıla değin zengin, 

yoksul bir olur. Ya ölümle, ya da zamanın değişmesiyle zengin yoksul kırk yıla kadar 

eşit olur. 

Cilt: l. 

Sayfa: 349 

Sözcük: Kırk 



Bakış açısı: Zaman 

Yansıttığı anlam: Zamanla zengin fakir aynı seviyeye gelir. 


129

Kırk yıl; bir süre sonra Bay çıgay tüzlin-; aynı şartlara sahip olmak 


Söz sanatları: Karşıtlama (bay-çıgay) 


vardır. 

• Güvenme varlığa, düşersin darlığa.(Aksoy 1991: 268) 

• Gün olur devran döner. 

2.129.KIŞ KONUKI OT: Kış konuğu ateş. Kış ziyafeti, kışın konuklanması ateşle 

olur. 

Cilt: l. 

Sayfa:332 

Sözcük: Kış 


Konu: Konuk 

Bakış açısı: Zaman 

Yansıttığı anlam: Misafirin ağırlanış şekli zaman ve mekana göre değişir. 



Söz sanatları: Kişileştirme (ot) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır. 

2.130. KĐŞĐ ALASI ĐÇTĐN, HAYVANIN ALASI TAŞTIN: Kişinin alacalığı 

içinde, hayvanın alacalığı dışındadır. 

Cilt: l. 

Sayfa:91 

Sözcük: Ala (teninde alalık bulunan kimse) 


130

Konu: Đkiyüzlülük 

Bakış açısı: Belli olmaması 

Yansıttığı anlam: Đnsanların çıkarcılığı, namussuzluğu iki yüzlülüğü dışarıdan belli 

olmaz. 


Ala; ikiyüzlülük Đç; huy 


Söz sanatları: Karşıtlama (iç-dış), cinas (ala) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaştığı gibi, Kırgız 

atasözleri arasında da yer almıştır. 

• Đnsanın alacası içinde, hayvanın alacası dışında.(Aksoy 1991: 293) 

Kırgızca’da ise, “Adam alası içinde, Mal alası tışında” şeklindedir. Sav “Karga 

karısın kim bilir, kişi alasına kim tapar.” Savıyla da biçim ve anlamca benzerlik 

gösteriyor. Temel yargılar aynı anlamdadır. Savın anlamca karşıt kullanımları da 

mevcuttur. 

• Yüz insanın aynasıdır. 

• Dost yüzünden, düşman gözünden belli olur.(Yurtbaşı 1996: 81) 

2.131.KĐŞĐ ETĐ TĐRĐĞLE TATIR: Đnsan eti diri iken tatlıdır. Đnsan etinin tadı 

sağlığında bulunur. Yani mal mülk kazanır, onunla tatlı yiyecekler edinir, onlarla 

tatlanır. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 257 

Sözcük: Yıparlığ 


Konu: Sağlık 

Bakış açısı: Zenginlik 

Yansıttığı anlam: Đnsanların mal sahibi olup, refah düzeyi yüksek bir hayat 

geçirmeleri için sağlıklı olmaları gerekir. 

131


Kişi eti; insanın mutlu olması Tiriğ; sağlıklı olma 

Tat-; güzel şeyler yeme 


Söz sanatları: Alışılmamış bağdaştırma (kişi eti), doğadan insana aktarma (tiriğ) 

Sav, anlamca geçerliliğini bugün dahi korumasına rağmen, biçim ve anlamca aynı 

kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır. 

• Her işin başı sağlık.(Aksoy 1991: 278) 

2.132.KĐŞĐ SÖZLEŞÜ YILKI YIDHLAŞU: Đnsan söyleşerek, hayvan koklaşarak. 

Hayvanlar koklaşarak anlaştığı gibi insanlarda birbirleriyle konuşup anlaşırlar. 

Cilt: lll. 

Sayfa:104 

Sözcük: Yıdhlaş- 



Bakış açısı: Anlaşma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar kendilerini konuşarak ifade ederler. 



Söz sanatları: Artyineleme (sözleşü-yıdhlaşu) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün de vardır. 

• Đnsanlar konuşa konuşa , hayvanlar koklaşa koklaşa(Kurt 1997: 68) 

• Hayvan yaklaşarak insan soruşarak(Kurt 1997: 68) 

2.133.KIZ BĐRLE KÜREŞME, KISRAK BĐRLE YARIŞMA: Kızla güreşme, 

kısrakla yarışma. Kızla güreşme kızlar güçlü olur, seni yener, alteder. Kısrakla 

132 

yarışma, kısrak attan daha kuvvetli, daha çeviktir, seni geçer. Bu, hakanlıların sultan

mesut hakkında söyledikleri bir savdır: gerdek gecesi gelin, ayağıyla ona çarparak 

yıkmış. 

Cilt: l. 

Sayfa:474 

Sözcük: Kısrak 


Konu: Kadın (kız) 

Bakış açısı: Kuvvetli oluşu 

Yansıttığı anlam: Genç kızlar bir kısrak kadar güçlü ve çeviktir. 


Kız; genç Kısrak; çevik 


Söz sanatları: Önyineleme, somutlaştırma 

Savın, biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze de ulaşamamıştır. 

2.134.KIZ KĐŞĐ SAWI YORIGLI BOLMAS: Pinti kişinin ünü, sözü yayılmış 

olmaz. Pintinin şöhreti yayılmaz adsız kalır. Bu sav adının iyi çıkması ve övülmesi 

için insanın cömert olması gerektiğini anlatır. 

Cilt: l. 

Sayfa:326 

Sözcük: Kız kişi (pinti kişi) 


Konu: Cimrilik 

Bakış açısı: Ün getirmemesi 

Yansıttığı anlam: Cimri insanların ünü iyi yayılmaz, kötü ünde ün sayılmaz. 




133

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Anlamca uzak da olsa benzer 


• Beylik vermekle, yiğitlik vurmakla.(Aksoy 1991: 118) 

• Akmayan çeşmenin yanına kimse gelmez.(Yurtbaşı 1996: 56) 

2.135. KĐZDEKĐ KÜN YIPAR: Sandıktaki anber kutusuna, sandıktaki miske el 

sürülmez. Bu sav, kadınların ağızlarının güzel kokusu miske benzetildiği zaman 

söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:327 

Sözcük: Kiz (misk kutusu) 


Konu: Kadın 

Bakış açısı: Güzel kokulu ağız 

Yansıttığı anlam: Kadınların ağızları miski amber gibi güzel kokar. 


Kiz;ağız Kün yıp-;güzel koku 




2.136.KĐZLENÇÜ KELĐNDE: Gizli şey gelinde bilinir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:242 

Sözcük: Kizlençü (gizli) 


Konu: Gelin 

Bakış açısı: Gizlilik 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar gizli şeylerini sadece özel insanlarla paylaşırlar. 

134


Kelin;iyi ve yeni şeyleri özel bir insana saklayan kişi 

Kizlençü; başkasının bilmediği 

Taşıdığı değer: Ahlâki değeri taşıyor (doğru) 


Sav günümüze kadar geçerliliğini koruyamamış ve unutulmuştur. 

2.137.KOLAN KUDUĞKA TÜŞSE KURBAKA AYGIR BOLUR: Kolan, yaban 

eşeği, kuyuya düşse kara kurbağası aygır olur. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 122 

Sözcük: Kur (kuru) 


Konu: Kendini beğenme, kurumlanma 

Bakış açısı: Üstün gelmeye uğraşma 

Yansıttığı anlam: güçlü kimseler zor duruma kaldığında, zayıf kimseler kendilerini 

üstün görürler. 


Kolan; güçlü kimse Kuduğka tüş-; zor durumda kal- 

Kurbaka; zayıf kimse Aygır bol-; kendini güçlü görme, kurumlanma 

Taşıdığı değer: Ahlâki değer. 


Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı olmasa da anlamca benzer kullanımları 

geçerliliğini korumaktadır. 

135 

• Abdal ata binince bey oldum sanır, şalgama aşa girince yağa oldum 

sanır.(Aksoy 1991: 106) 

• Alçak yerde tepecik kendisini dağ sanır.(Aksoy 1991: 131)

2.138.KONAK BAŞI SEDHREGĐ YEG: Çavdar/darı başının seyreği iyidir. “ Darı 

başağının az tanelisi çok tanelisinden daha iyidir; taneler az olursa büyük, dolgun 

olur, çok olursa küçük, cılız olur. Bu sav, az emekle dileğine ermek isteyen kimse 

için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:384 

Sözcük: Konak (çavdar) 


Konu: Emek 

Bakış açısı: Az emekle isteğe ulaşma 

Yansıttığı anlam: Kimi insanlar az emek sarfeder, fakat isteklerine tam olarak 

ulaşmak isterler. 


Konak başı; erişilmek istenen amaç/dilek Sedhreg; az emek 


Söz sanatları: Somutlaştırma, tevriye, insandan doğaya aktarma 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze değin ulaşamamıştır. 

136 

• Sarımsağın sıkından seyreği iyi olur./Şalgamın sıkından seyreği 

iyidir.(Yurtbaşı 1996: 202) 

2.139. KORKMIŞ KĐŞĐGE KOY BAŞI KOŞ KÖRÜNÜR: Korkmuş adama 

koyun başı çift görünür. Bu sav, bir şeyden korkan ve her dakika bir hayal 

gördüğünde sıçrayan kişi için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 126 

Sözcük: Koş (herhangi bir şeyin çifti, eşi.) 


Konu: Korku 

Bakış açısı: Hayal görme

Yansıttığı anlam: Bir şeyden çok korkmuş olan kimseler, bunun etkisiyle hayal 

görebilirler. 


Koy başı koş körün-; çok korkmak 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüzde geçerliliğini korur. 

• Korkmuş kişiye koyun başı çift görünür.(Aksoy 1991: 106) 

2.140.KOŞ KILIÇ KINKA SIĞMAS: Çifte kılıç kına sığmaz. Đki kılıç bir kına 

sığmaz. Bu sav, bir iş için uğraşan, yahut bir kızı isteyen iki adam için söylenir. Kılıç 

adı Hakanlı beylere de verilir; Kılıç Han tasarılarında, işlerinde kılıç gibi kesip geçen 

bir Hakan demektir. 

Cilt: l. 

Sayfa:359 

Sözcük: Kılıç 


Konu: Yetki 

Bakış açısı: Geçineme- 

Yansıttığı anlam: Aynı işte birden fazla yetki sahibi olursa, birbirleriyle 

geçinemezler. 


Koş kılıç; aynı işte yetkili iki kişi Kınka sığma-; geçineme- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, tenasüb (kılıç-kın), önyineleme 


de yaşar. 

• Đki kılıç bir kına girmez.(Yurtbaşı 1996: 247) 

• Đki karpuz bir koltuğa sığmaz. (TDK 1998: 194) 

137

• Bir çöplükte iki horoz ötmez. (TDK 1998: 193) 

• Đki cambaz bir ipte oynamaz.(Aksoy 1991: 289) 

• Đki aslan bir posta sığmaz. (Aksoy 1991: 288) 

• Đki at bir kazığa bağlanmaz. (Aksoy 1991: 288) 

2.141.KÖK TEMÜR KERÜ TURMAZ: Gök demir boş durmaz. Gök demir bir şey 

yapmadan durmaz, dokunduğu yeri yaralar. Bu savın başka bir anlamı daha vardır: 

Kırgız, Yapaku, Kıpçak ve daha başka boyların halkı bir kimseye and içirdikleri, 

yahut ondan söz aldıkları zaman kılıcı yanlamasına öne korlar. Bu kök kirsün kızıl 

çıksun; derler. Sözünde durmazsan kılıç kanına bulansın, demir senden öcünü alsın 

demektir. Demir onu öldürür, ondan öcünü alır; çünkü onlar demiri ulu tutarlar. 

Cilt: l. 

Sayfa:361 

Sözcük: Temür 


Konu: Kılıç 


Yansıttığı anlam: Bazı toplumlarda kılıç, demir büyük, önemli sayılır. 


Kök temür; yüce kılıç Kerü turma-; yaralamak 

Taşıdığı değer: Ekonomik değer (faydalı) 



2.142.KÖKGE SAGURSA YÜZGE TÜŞÜR: Bir adam göğe tükürse, yüzüne 

düşer. Havaya tükürenin tükürüğü kendi yüzüne düşer. Bu sav, kendinden büyüğüne 

fenalık yapmak isterken fenalığa düşen kimse için söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 81 

Sözcük: Sagur- 

138


Konu: Kötülük 

Bakış açısı: Ceza 

Yansıttığı anlam: Đnsan başkasına yaptığı kötülük bir gün mutlaka kendisine döner. 


Kökge sagur-; kendinden büyüğe kötülük yap- 

Yüzge tüş-; yaptığı kötülüğün cezasını çek- 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Anlamca benzer kullanımları 

günümüzde kullanılır. 

• Başkasına fenalık eden kendine etmiş olur.(Yurtbaşı 1996: 16) 

• Etme bulma dünyası.(Aksoy 1991: 251) 

139 

• Eden bulur, inleyen ölür.(Etme bulursun, inleme ölürsün.)(Aksoy 1991: 

234) 

2.143.KÖKGE SUDHSA YÜZKE TÜŞÜR: Göğe tükürse yüze düşer. Bu sav, 

rütbece kendinden büyük olana düşmanlık eden kimse için söylenir. Kişinin 

düşmanlığı, fenalığı kendisine döner. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 132, 439 

Sözcük: Kök, sudh- 



Bakış açısı: Ceza 

Yansıttığı anlam: Đnsan başkasına yaptığı kötülük bir gün mutlaka kendisine döner. 


Kökge sudh-; kendinden büyüğe kötülük yap- 

Yüzke tüş-; yaptığı kötülüğün cezasını çek-



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Anlamca benzer kullanımları 

günümüzde kullanılır. 

• Kişi ne yaparsa kendine yapar. (Yurtbaşı 1996: 208) 

• Etme bulma dünyası.(Aksoy 1991: 251) 

140 

• Eden bulur, inleyen ölür.(Etme bulursun, inleme ölürsün.)(Aksoy 1991: 

234) 

2.144.KÖNĐ BARIR KEYĐKNĐNĞ KÖZĐNDE ADHIN BAŞI YOK: Düz varır 

geyiğin gözünden başka yarası yok. Dosdoğru giden, iki yanına bakınmayan geyiğin 

iki gözünden başka yarası yoktur; göz ise gerçekten yara değildir. bu sav, 

düşünmeden bir işe girişip kalan ve bu yüzden kınanan kimse için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:151 

Sözcük: Baş (yara) 


Konu: Düşünmeme 

Bakış açısı: Zarar görme 

Yansıttığı anlam: Düşünmeden hareket eden insanlar zarar görürler. 


Köni barır keyik; burnunun dikine giden insan 

Közinden adhın başı olma-; işin düşünmeden yapılması 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün yoktur.

2.145. KÖP SÖĞÜTGE KUŞ KONAR; KÖRKLÜĞ KĐŞĐGE SÖZ KELĐR: Gür 

söğüde kuş konar, gösterişli kişiye söz gelir. Kuş dalları birbirine karışmış söğüt 

ağacına konar, bunun gibi söz, haber de güzele gelir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 319 

Sözcük: Köp (sık, gür, dolgun olan nesne) 


Konu: Çekememezlik 

Bakış açısı: Başarılı kişiler 

Yansıttığı anlam: Toplumda başarılı kişiler kıskanılır, dedikodusu yapılır. 


Körklüğ kişi; toplumda başarısıyla dikkat çeken kimse 

Söz kel-; dedikodusu yapılmak 


Söz sanatları: Somutlaştırma, önyineleme 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar kendini korumuştur, ayrıca 

anlamca benzer kullanımları da vardır. 

• Çok söğüde kuş konar, gösterişli kişiye söz gelir.(Yurtbaşı 1996: 88) 

• Meyveli ağaç taşlanır.(Aksoy 1991: 346) 

• Güzelin başından çile eksik olmaz.(Aksoy 1991: 310) 

• Al elmaya taş atan çok olur.(Aksoy 1991: 131) 

2.146. KÖZDEN YIRASA KÖNGÜLDEN YEME YIRAR: Gözden ırak olan 

gönülden de ırak olur. Dostlar gözden uzaklaştığı zaman sevgileri de gönülden 

uzaklaşır. 

Cilt: lll. 

Sayfa:366 

Sözcük: Könğül (kalp, gönül, anlayış) 


141

Konu: Dostluk 

Bakış açısı: Uzaklık 

Yansıttığı anlam: Sevilen kişiler birbirinden uzaklaşınca, zamanla unutulurlar. 


Közden yıra-; ayrı düş- Könğülden yıra-; unutul- 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar kendini korumuştur. 

• Gözden ırak olan gönülden de ırak olur. (Aksoy 1991: 265) 

2.147. KUDHUĞDA SUW BAR, ĐT BURNI TEGMES: Kuyuda su var, itin burnu 

erişmez. Bu sav, biri işi dileyip de ona ermeyen yahut başkasının yemeğine göz 

dikerek onu ele geçiremeyen kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 375 

Sözcük: Kudhuğ (kuyu) 



Bakış açısı: Başkasının malına göz dikme 

Yansıttığı anlam: Aç gözlü insanlar başkalarının malına dahi göz dikerler, fakat 

başarılı olamazlar. 


Đt; açgözlü kimse Burnu tegme-; muradına ereme- 

Kuyu; zengin kimse Suw; mal 



Sav, günümüzde kullanılmamakla birlikte, kullanıldığı dönemde, ikinci bir anlam 

daha taşımaktaydı. Đstediğine ulaşamayan kişiler için de aynı atasözü kullanılıyordu. 

142

2.148.KUL YAGI IT BÖRÜ: Kul düşman, köpek kurttur. Köle efendisinin malına 

konarsa onu alır; fesat gözler, düşman gibi davranır. Köpek de evinin kurdudur; bir 

şey bulduğu zaman hiç çekinmeden yer. Bu sav, kölenin sahibine karşı vefasızlığını 

göstermek için söylenir. 

Cilt: 1. 

Sayfa: 336 

Sözcük: Kul 


Konu: Düşmanlık 

Bakış açısı: Đhanet etme 

Yansıttığı anlam: Kulun ihanet edip, düşmanlık yapması, itin kurt olup koyunları 

yemesine benzer. 




. 

Kölelik, efendilik kavramları günümüzde geçerli olmadığından savın biçim ve 

anlamca aynı kullanımı bugün mevcut değildir. 

2.149.KULAK EŞĐTSE KÖNĞÜL BĐLĐR KÖZ KÖRSE ÜDHĐK KELĐR: 

Kulak işitirse gönül bilir, göz sevgilisini görünce çoşkunluk gelir. Kulak sözü işitirse 

kalp onu tanır. Göz sevgiliyi gördüğü zaman da aşkla şevkle coşar. 

Cilt: 1. 

Sayfa:212 

Sözcük: Eşit- (işit-) 


Konu: Aşk 

Bakış açısı: Mutluluk vermesi 

Yansıttığı anlam: Đnsan kişinin sesini duyunca sevinir, onu görünce sevinci kat kat 

artar. 

143



Söz sanatları: Ad aktarması (kulak, köz) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Türk atasözleri içinde aşk konulu 

atasözlerimiz de vardır. 

• Aşık alemi kör, dört yanını duvar sanır.(Aksoy 1991: 148) 

2.150.KurtGA BÜDHĐK BĐLMES ‘YERĐM TAR’ DER: Kocakarı oyun bilmez 

yerim dar der. Bu sav bir şeyi yaparım diyen, fakat yapması istenildiğinde 

yapamayan ve yalandan sebeplerle işi geçiştirmeye çalışan kimse için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:259 

Sözcük: Büdhi- (oynamak) 


Konu: Becerisizlik 

Bakış açısı: Bahane bulma 

Yansıttığı anlam: Kişi yapamayacağı bir için olmadık bahaneler ileri sürerek 

kendini kurtarmaya çalışabilir. 


Kurtga; beceriksizliğini belli etmemeye çalışan kişi 

Büdhik bilme-; bir işte beceri sahibi olmama 

Yerim tart te-; bahane bulma 


Söz sanatları: Somutlaştırma, intak 

Savın biçim ve anlamca bugün aynı kullanımı geçerliliğini korumuştur. 

144 

• Oynamasını bilmeyen kız ‘yerim dar’ demiş; yerini genişletmişler 

‘gerim dar’ demiş.(Aksoy 1991: 358)

2.151.KURU YIĞAÇ EGĐLMES KURMIŞ KĐRĐŞ TÜGÜLMES: Kuru ağaç 

eğilmez, kurulu kiriş düğülmez. Bu sav, kullanma zamanı geçmiş olan bir şeyin eski 

haline döndürülemeyeceğini, her şey vaktinde yapılmak gerek olduğunu anlatmak 

için kullanılır. 

Cilt: l. 

Sayfa:198 

Sözcük: Egil- 


Konu: Güç kalma 

Bakış açısı: Zararları 

Yansıttığı anlam: Geç kalınan işlerde geriye dönüş mümkün değildir. 


Kuru yıgaç; kuru kiriş: zamanı geçmiş iş 

Egil-, tügül-; eski haline dönememe 



Savın günümüzde anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Atı alan Üsküdar’ı geçti.(Yurtbaşı 1996: 108) 

• Geçti Bor’un Pazarı, sür eşeği Niğde’ye. (Yurtbaşı 1996: 109) 

2.152. KURUK KAŞUK AGIZKA YARAMAS, KURUĞ SÖZ KULAKKA 

YAKIŞMAS: Kuru kaşık ağza yaraşmaz, kuru söz kulağa yakışmaz. Sav, birinden 

bitecek işi olan adama bir fayda göstermesi için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:383 

Sözcük: Kaşuk (kaşık) 


Konu: Söz 

Bakış açısı: Fayda 

145

Yansıttığı anlam: Đnsanlar işlerini halledebilmek için işlerini yapacak kişiye kuru 

söz yerine fayda göstermelidir. 


Kuruğ söz, kuruk kaşuk; faydasız laf 

Agızka yarama-; kulakka yakışma-; işe yaramama 


Söz sanatları: Önyineleme, somutlaştırma, ad aktarması 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak anlamca yakın kullanımı 

vardır. 

• Boş lakırdı karın doyurmaz.(Aksoy 1991: 190) 

2.153.KURMIŞ KĐRĐŞ TÜGÜLMES, UKRUKUN TAG EGĐLMES: Kurumuş 

kiriş düğümlenmez, kementle dağ eğilmez. Bu sav, küçük araçlarla büyük işe 

girilemeyeceğini anlatmak için kullanılır. 

Cilt: lll. 

Sayfa:215 

Sözcük: Ya (yay) 


Konu: Đş 

Bakış açısı: Farklı yöntemlerin kullanılması 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar her işin yapımında bazı farklılıklar olduğunu gözeterek 

ona uygun yöntemler kullanmalıdırlar. 


Kurumış kiriş, tag eg-; büyük iş Ukruk; küçük araç 



Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer 


• Küçük ölçekle büyük ambar dolmaz.(Yurtbaşı 1996: 337) 

146

• Uzak yeri urgan ile ölçme. (Yurtbaşı 1996: 364) 

147 

2.154.KUŞ BALASI KUŞINÇIĞ, ĐT BALASI OXŞANÇIĞ: Kuş yavrusu kusunç, 

it yavrusu oksanç. Kuş yavrusu tüylenmeden önce göreni iğrendirir, köpek yavrusu 

ise görünüşte oyuncak gibidir, sevilir. Fakat büyüdüklerinde iş tersine döner. Kuş 

yavrusu sevimli bir görüntüye kavuşurken köpek yavrusu ise çevresine korku saçar. 

Cilt: lll. 

Sayfa:232 

Sözcük: Bala (kuş yavrusu) 


Konu: Görünüş 

Bakış açısı: Sevgi ve nefret 

Yansıttığı anlam: Bazı varlıklara, sadece dış göünüşlerine aldanarak, sevgi veya 

nefret duyarız. 


Kuş balası; miğde bulandıran görüntü It balası; hoş görüntü 


Söz sanatları: Önyineleme 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze ulaşamamıştır, anlamca benzer 


• Ele bakma, dona bakma, içindeki cana bak.(Yurtbaşı 1996: 118) 

• Görünüşe aldanma.(Aksoy 1991: 265) 

2.155.KUŞ KANATIN ER ATIN: Kuş kanadıyla er atıyla. 

Cilt: l. 

Sayfa:34 

Sözcük: At 


Konu: Amaca ulaşma

Bakış açısı: Amaca ulaşmada araç 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar amaçlarına ulaşmak için çeşitli araçlar kullanırlar. 


Kanat, at; amaca ulaşmada araç Kuş, er; amacına ulaşmaya çalışan kimse 




• Kuş kanadıyla, er atıyla. 

2.156.KUŞ TUZAKKA MENĞ UÇUN ILINUR: Kuş tuzağa dane için tutulur, 

takılır. Azık ararken korktuğuna uğrayan kimse için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 358 

Sözcük: Menğ (kuş yemi) 



Bakış açısı: Zarar verdiği 

Yansıttığı anlam: Açgözlü insanlar mal sahibi olmak isterken zarar görürler. 


Kuş; açgözlü kimse Tuzak; hayati tehlike Menğ; mal 



Savın, günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, benzer kullanımları da 

“açgözlülük kişinin başını derde sokar” anlamında kullanılmaktadır. 

• Gözü tanede olan kuşun ayağı tuzaktan kurtulmaz.(Aksoy 1991: 266) 

• Deveyi yardan uçuran bir tutam ottur.(Aksoy 1991: 220) 

2.157.KUŞ YAWUZI SAYGIZGAN, YIĞAÇ YAWUZI AZGAN, YER 

148 

YAWUZI KAZGAN, BUDUN YAWUZI BARSGAN: Kuşun kötüsü saksağan,

ağacın kötüsü azgan ağacı, yerin kötüsü kazan gibi çukur yer, halkın kötüsü Barsgan 

halkıdır. Kuşun kötüsü saksağan kuşudur, ağacın kötüsü azgan ağacıdır, odun olmaya 

yaramaz, yandığı zaman çatlar; üstü başı evdeki eşyayı yakar; yerin kötüsü, sellerin 

açtığı yarlar, çukurlarla ve sürükleyip getirdiği yıkıntılarla dolu olan yerdir. Böyle 

yerler ne çadır kurmaya ne de ekin ekmeye yarar; insanların kötüsü de 

Barsganlılardır, çünkü onlar kötü huylu ve pintidirler. 

Cilt: l. 

Sayfa:439 

Sözcük: Kazgan (Đçerisinde yarlar, bataklıklar, çatlaklıklar bulunan yer.) 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Kötülüğü 

Yansıttığı anlam: Bir soyun birkaç üyesi kötüyse bütünü kötü olarak görülebilir. 



Söz sanatları: Artyineleme 

Savın biçim ve anlamca kullanımı günümüzde yoktur. 

2.158.KUT BELGÜSĐ BĐLĐG: Devlet alameti bilgidir. Kutluluğun, yiğitliğin, 

üstünlüğün alameti bilgi ve akıldır. 

Cilt: l. 

Sayfa: 427 

Sözcük: Belgü (im, nişan, alâmet) 


Konu: Bilgi 

Bakış açısı: Üstünlük 

Yansıttığı anlam: Bilgi üstünlüğün işaretidir. 


Kut; yücelik, alimlik Belgü; işaret Bilig; akıl, ilim 

149



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, fakat anlamca benzer kullanımları 

vardır. 

• Bilenle bilmeyen bir olmaz. (Yurtbaşı 1996: 279) 

• Akıllı söylemeden düşünür, deli düşünmeden söyler.(Yurtbaşı 1996: 263) 

2.159. KUTLUĞKA KOŞA YAGAR: Talihliye çift yağar. Kutluya çift yağar, bahtı 

olana bahtiyarlık çift çift yağar. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 60 

Sözcük: Yag- 


Konu: Talih 

Bakış açısı: Fazlasını elde etme 

Yansıttığı anlam: Talihli insanlar istedikleri şeyleri fazlasıyla elde ederler. 


Koşa yag-; kısmetin bol olması Kutluğ; talihli 




dek ulaşmıştır ve geçerliliğini sürdürmektedir. 

• Talihliye yağmur çifte yağar.(Yurtbaşı 1996: 215) 

2.160.KUTSUZ KUDHUĞKA KĐRSE KUM YAGAR: Uğursuz kuyuya girse kum 

yağar, kuyu kurur. Đşleri ters giden bahtsız kimse kuyuya girse üzerine kum yağar. 

Cilt: l. 

Sayfa:457 

Sözcük: Kutsuz (işleri ters giden adam) 

150


Konu: Talihsizlik 

Bakış açısı: Đşlerin yolunda gitmemesi 

Yansıttığı anlam: Bazı insanlar o kadar talihsizdir ki, olmadık zamanlarda olmadık 

şeylerle karşılaşırlar. 


Kutsuz; şanssız kimse Kudhuğ; bol olan şey Kum yag-; kıtlık çek- 





• Kutsuz kuyuya girse kum yağar.(Yurtbaşı 1996: 215) 

• Kutsuz kuşun yuvası doğan yanında olur.(Aksoy 1991: 338) 

• Talihsiz hacıyı deve üstünde yılan sokar. (Aksoy 1991: 390) 

2.161.KUZDA KAR EKSÜMEZ, KOYDA YAĞ EKSÜMEZ: Kuzeyde kar, 

koyunda yağ eksilmez. Güngörmez dağlarda kar eksik olmadığı gibi koyunda da yağ 

eksik olmaz. 

Cilt: l. 

Sayfa:326 

Sözcük: Kuz (güneş görmeyen) 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Fıtrat 

Yansıttığı anlam: Aynı soya ait varlıkların fıtratlarında da benzerlik olur. 




151

Savın aynı kullanımı günümüze ulaşamamıştır. 

2.162. KÜÇ ELDĐN KĐRSE TÖRÜ TÜNGLÜKTĐN ÇIKAR: Zor kapıdan girince 

görenek bacadan çıkar. 

Cilt: ll.,lll. 

Sayfa:18,120 

Sözcük: Çık-, küç (zulüm) 


Konu: Zulüm 

Bakış açısı: Göreneğin yok olması 

Yansıttığı anlam: Zulümle işlerin yürüdüğü bir yerde görenek yok olur. 


Küç eldin kir-; kaba kuvvetin hakim olması 

Törü tünğlükten çık-; manevi değerlerin önemini yitirmesi 


Söz sanatları: Karşıtlama (kir-, çık-), kişileştirme 

Savın biçim ve anlamca sözcük değişiklikleri olmasına rağmen aynen kullanımı 

mevcuttur. 

• Zor kapıdan girerse, şeriat bacadan çıkar.(Aksoy 1991: 429) 

• Güç gelince hak kapıdan çıkar.(Yurtbaşı 1996: 377) 

2.163. KÜL ÜRKÜNÇE KÖZ ÜRSE YĐK: Küle üfleyeceğine köze üflese yeğdir. 

Ateş koruna üflemek küle üflemekten hayırlıdır. Bu sav, küçük işleri bırakarak 

büyük işlerle uğraşması istenen kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:337 

Sözcük: Kül 


Konu: Đş 

152

Bakış açısı: Büyüklük 

Yansıttığı anlam: Küçük işler yerine büyük işlerle uğraşılmalıdır. 


Kül ür-; küçük işlerle uğraşmak Köz ür-; büyük işlerle uğraşmak 



Sav, günümüze kadar varlığını koruyamamıştır, anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Boğulacaksan büyük denizde boğul. 

• Atın ölümü arpadan olsun.(Aksoy 1991: 154) 

2.164. KÜMÜŞ KÜNGE URSA ALTUN ADHAKIN KELĐR: Gümüş güneşe 

konursa, altın ona doğru yürüyerek gelir. Bazı amaçlara ulaşabilmek için daha az 

değerli mallarımızı elden çıkarmakta tereddüt etmemeliyiz. Bu sav, işinin görülmesi 

için para harcamak gerektiğini anlatmak için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:165 

Sözcük: Ur- (vur-) 


Konu: Bedel, para 


Yansıttığı anlam: Đnsanlar amaçlarına ulaşabilmek için bir bedel ödemelidir. 


Altun; ulaşılmak istenen değerli mal 

Kümüş; işin gerçekleşmesi için ödenen düşük bedel 

Adhakın kel-; işlerin kolay halledilmesi 


Söz sanatları: Kişileştirme 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak anlamca özdeştirebileceğimiz 


153

• Kaz gelecek yerden tavuk esirgenmez.(Aksoy 1991: 313) 

2.165. KÜNDE ĐRÜK YOK, BEGDE KIYIK YOK: Güneşte gedik yok, beyde 

caymak yok. Güneşte gedik olmadığı gibi beyde de caymak, sözünde durmamak 

olmaz. Bu sav beyler için söylenir, verdikleri sözden caymamaları gerektiğini 

bildirir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 70 

Sözcük: Đrük (duvardaki gedik) 


Konu: Sözünde durma 


Yansıttığı anlam: Asil insanlar sözlerinden caymazlar. 




Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüzde yoktur, ancak benzer 


• Hayvan yularından insan sözünden tutulur.(Aksoy 1991: 275) 

2.166.KÜNGE BAKSA KÖZ KAMAR: Güneşe bakanın gözü kamaşır. 

Cilt: l. 

Sayfa: 340 

Sözcük: Kün (gün) 


Konu: Saygı 

Bakış açısı: Etkilenme 

Yansıttığı anlam: Yüce, ulu kimselere duyulan saygı bazı insanları olduğundan 

fazla etkilenir. 

154


Güneş; yüce, ulu kimse Köz kama-; olduğundan fazla etkilen- 




• Kora bakanın gözü kamaşır.(Yurtbaşı 1996: 111) 

2.167. KÜNĐNĐNĞ KÜLĐNE TEGÜ YAGI: Kumanın külüne kadar düşman. 

Ortak düşmandır. O kadar ki, ortaklar arasındaki düşmanlık nedeniyle onun külü 

arkadaşının gözüne savrulur. 

Cilt: lll. 

Sayfa:137 

Sözcük: Küni (kuma) 


Konu: Ortaklık 

Bakış açısı: Düşman olma 

Yansıttığı anlam: Ortakların birbirine düşmanlığı önemsiz şeyler için bile geçerlidir. 


Küni; ortaklık Kül; önemsiz mal 


Söz sanatları: Somutlaştırma, deyim aktarması 

Sav, biçim ve anlamca kendini günümüze kadar koruyamamıştır, ancak ortaklığı 

onaylamayan başka atasözleri vardır. 

• Ortaklık iyi olsa iki adam bir avrat alır.(Yurtbaşı 1996: 229) 

• Ortaklık öküzden başlı başına buzağı yeğdir.(Aksoy 1991: 357) 

• Ortak gemisi yürümez.(Yurtbaşı 1996: 229) 

• Ortak malda hayır olmaz.(Yurtbaşı 1996: 229) 

155

2.168. KÜZ KELĐGĐ YAYIN BELGÜLÜĞ: Güzün gelişi ilk yazdan bellidir. Sonu 

önceden belli olan bir iş için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 160 

Sözcük: Yay (ilkbahar) 


Konu: Đş 

Bakış açısı: Deneyim 

Yansıttığı anlam: Bazı işlerin nasıl sonuçlanacağını anlamak o işi tecrübe etmiş 

insanlar için kolaydır. 


Küz; bir işin sonucu Yay; bir işin öncesi 


Söz sanatları: Tevriye, karşıtlama (küz-yay) 


değin ulaşmıştır. 

• Güzün gelişi yazdan bellidir. (Yurtbaşı 1996: 43) 

• Perşembenin gelişi çarşambadan bellidir.(Yurtbaşı 1996: 43) 

• Görünen köy kılavuz istemez.(Yurtbaşı 1996: 43) 

• Cumanın gelişi perşembeden belli olur.(Aksoy 1991: 265) 

2.169. KÜZ KELĐGĐ YAZIN BELGÜRER: Güzün gelişi yazdan bellidir. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 172 

Sözcük: Belgür- 


Konu: Đş 

Bakış açısı: Bazı işlerin nasıl sonuçlanacağını önceden anlama 

156

Yansıttığı anlam: Bazı işlerin nasıl sonuçlanacağını anlamak insanlar için zor 

değildir. 


Yaz; bir işin öncesi Küz keligi; bir işin sonu 


Söz sanatları: Tevriye, karşıtlama (küz-yaz) 


değin ulaşmıştır. 

• Güzün gelişi yazdan bellidir.(Yurtbaşı 1996: 43) 

• Đyi hava sabahtan belli olur. (Yurtbaşı 1996: 43) 

• Görünen köy kılavuz istemez.(Aksoy 1991: 265) 

• Küz keligi yazın belgülüg/belgürer.(Yurtbaşı 1996: 43) 

2.170.KÜZEGÜ UZUN BOLSA ELĐĞ KÖYMES: Küskü uzun olsa el yanmaz. 

Bu sav, eli altında oğlu, uşağı çalışan varlıklı kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 448 

Sözcük: Küzegü (küskü) 



Bakış açısı: Evladın sahip çıkması 

Yansıttığı anlam: Varlıklı insanların çocukları, mallarının başında olursa huzur 

içinde yaşarlar. 


Eliğ köyme-; refah içinde yaşamak 

Küzegü uzun bol-; varlığa sahip çıkan evladın olması 




157

2.171.MUŞ OGLI MUYAVU TOGAR: Kedi yavrusu miyavlayarak doğar. Kedi 

yavrusu anası gibi miyavlar. Bu sav, babasının huyu ile huylanan çocuk için söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 14 

Sözcük: Tog- 


Konu: Soy 


Yansıttığı anlam: Çocuk birçok özelliğini doğar doğmaz anne babasından alır. 


Muş oğlu; çocuk Muyavu; kalıtsal özellikler 



Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı ve benzer kullanımları vardır. 

• Kedi oğlu miyavlayarak doğar.(Yurtbaşı 1996: 66) 

• Kavun, karpuz kökeninde büyür.(Aksoy 1991: 312) 

• Anasına bak kızını al, kenarına bak bezini al.(Aksoy 1991: 267) 

2.172. MUŞ YAKRIKA TEGĐŞMES, AYUR KĐŞĐ NENĞĐ YARAŞMAS: Kedi 

asılı yağa erişemez, elin malı yaraşmaz der. Bu sav, istediği şeye erişemeyen, sonra 

da onu beğenmeyip bıraktığını söyleyen kimse için kullanılır. 

Cilt: ll. 

Sayfa:105 

Sözcük: Tegiş- 



Bakış açısı: Beceremediğini gizleme 

158

Yansıttığı anlam: Bazı insanlar istedikleri bir şeye sahip olamadıklarında 

beceriksizliklerini türlü bahanelerle gizlemeye çalışırlar. 


Muş; yeteneksiz kimse Yakrıka değişme-; başarılı olama- 

Kişi nenği yaraşmas ay-; bahane bul- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, intak 

Savın günümüzdeki kullanım şekli sözcük farklılığı olmasına rağmen; 

• Kedi uzanamadığı ciğere mundar der.” (Aksoy 1991: 316) Şeklindedir. 

159 

• Tilki demiş ki “Benim için demem, amma üzümsüz bağın kütüğü 

kurusun.”(Yurtbaşı 1996: 64) 

• Tilki uzanamadığı üzümü koruk dermiş.(Kurt 1997: 44) 

• Oynamasını bilmeyen kız yerim dar demiş, yerini genişletmişler gerim dar 

demiş.(Kurt 1997: 45) 

2.173. NEÇE MUNDUZ ERSE EŞ EDHGÜ, NEÇE EGRĐ ĐRSE YOL EDHGÜ: 

Ne kadar ahmak olsa eş, arkadaş iyidir; ne kadar eğri olsa yol iyidir. Arkadaş ahmak 

da olsa kırda yalnızlıktan iyidir, bunun gibi yol eğri büğrü de olsa iyidir. Yolda 

yürümek kırda en iyi bir bineğe binmekten hayırlıdır; çünkü yolsuz, maksada 

ulaşılmaz. 

Cilt: l. 

Sayfa:458 

Sözcük: Munduz (budala, şaşkın) 


Konu: Arkadaşlık 

Bakış açısı: Yoldaş 

Yansıttığı anlam: Arkadaşların birbirine yoldaş olmaları, arkadaş yetersizde olsa, 

yalnızlıktan kurtulmak için önemlidir. 


Taşıdığı değer: Mantık değeri



vardır. 

• Can canın yoldaşıdır.(Aksoy 1991: 195) 

• Önce yoldaş sonra yol.(Yurtbaşı 1996: 27) 

• Yoldan kal, yoldaştan kalma.(Yurtbaşı 1996: 425) 

2.174. NEÇE YĐTĐK BĐÇEK ERSE ÖZ SAPIN YANUMAS: Bıçak ne kadar 

keskin olsa da kendi sapını yontmaz. Bu sav, başkalarının işini başarıp da kendi işini 

beceremeyen kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:384 

Sözcük: Biçek (bıçak) 


Konu: Đş, çalışma 

Bakış açısı: Kendine vakit ayıramama 

Yansıttığı anlam: Yardımsever, başkalarına hizmet eden insanlar kendi işleriyle 

uğraşmaya fırsat bulamazlar. 


Yitik biçek; becerikli, marifetli kişi 

Öz sapın yanuma-; kendi işlerini halledememek 


Söz sanatları: Tevriye, somutlaştırma 

Sav, biçimce günümüzdeki kullanımıyla aynı, fakat anlamca farklıdır, anlam 

değişikliğine ve genişlemesine uğramıştır. 

• Balta sapını kesmez.(Yurtbaşı 1996: 36) 

• Bıçak kendi kınını kesmez. (Yurtbaşı 1996: 36) 

• Keskin kılıç kınını kesmez. (Yurtbaşı 1996: 36) 

160

2.175.NEÇEME OBRAK KEDHÜK ERSE YAGMURKA YARAR. Elbise ne 

kadar yıpranmış olsa yine yağmura yarar. Yağmurluk ne kadar eski olursa olsun, 

yine yağmura yarar. Bu sav, uşaklardan birisini aptallığı veya bunaklığı yüzünden 

çıkarmak isteyen adama söylenir; ve o da birtakım işlerine yarar, onu o işte 

kullanırsın, sen de dinlenirsin, demek ister. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 38 

Sözcük: Yamgur (yağmur) 



Bakış açısı: Fayda 

Yansıttığı anlam: Sahip olunan şey yıpranmış dahi olsa sahibinin işine 

yarayacağından atılmamalıdır. 


Obrak kedhük; yaşlı ve akılsız kimse Yagmurka yara-; işe yarama- 



Sav, günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, benzer kullanımları vardır. 

• Sakla samanı gelir zamanı.(Aksoy 1991: 373) 

• Gerekmezi sakla, gereken güne kadar. (Yurtbaşı 1996: 231) 

• Gerekeni gerekmezken saklamalı. (Yurtbaşı 1996: 231) 

2.176.OGLAK YĐLĐKSĐZ OGLAN BĐLĐGSĐZ: Oğlakta ilik, çocukta bilgi yok. 

Cilt: l. 

Sayfa: 119 

Sözcük: Oglak 


Konu: Çocuk 

Bakış açısı: Bilgi 

161

Yansıttığı anlam: Çocuklar ileri düzeyde bilgi edinecek olgunluğa sahip değildirler. 


Oglak-oglan; gençlik, toyluk Yilik-bilig; tecrübe 


Söz sanatları: Aliterasyon, benzetme (oglan-oglak) 


vardır. 

• Çocuğa iş buyuran ardınca kendi gider.(Aksoy 1991: 204) 

• Abdal düğünden çocuk oyundan usanmaz. (Aksoy 1991: 206) 

• Çocuk aklı it aklı.(Kurt 1997: 184) 

• Çocuk aklı tavuk aklı. (Kurt 1997: 184) 

• Uşağı işe koş, sen de ardına düş. (Kurt 1997: 23) 

• Çocuk büyür akıllanır, kamış büyür şekerlenir. (Kurt 1997: 22) 

2.177.OGLAN IŞI IŞ BOLMAS, OGLAK MÜNĞÜZĐ SAP BOLMAS: Çocuk işi 

iş olmaz, oğlak boynuzu sap olmaz. Oğlak boynuzu nasıl sap olmaya yaramıyorsa, 

çocukların yaptıkları işler de işten sayılmaz. 

Cilt: lll 

Sayfa:145 

Sözcük: Sap (kılıç veya bıçak sapı) 


Konu: Đş 

Bakış açısı: Fiziki ve ruhi olgunluk gerektirdiği 

Yansıttığı anlam: Çocuklar fiziki ve ruhi açıdan belli bir olgunluğa sahip 

olmadıkları için yaptıkları küçük işler işten sayılmaz. 




Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer kullanımları vardır. 

162

• Uşağı işe koş, sen de ardına düş.(Aksoy 1991: 401) 

• Oğlanı yumuşa sal, ardınca sen de var.(Yurtbaşı 1996: 64) 

• Çocuğu işe gönder, peşinden git.(Yurtbaşı 1996: 64) 

• Çocuk aklı tavuk aklı.(Yurtbaşı 1996: 64) 

2.178. OGLAN BĐLĐGSĐZ: Çocukta bilgi yok. 

Cilt: l. 

Sayfa: 386 

Sözcük: Bilig (us, akıl) 


Konu: Çocuk 

Bakış açısı: Bilgi 

Yansıttığı anlam: Çocuklar ileri düzeyde bilgi edinecek olgunluğa sahip değildirler. 


Oglan; gençlik, toyluk Bilig; tecrübe 




vardır. 

• Çocuğa iş buyuran ardınca kendi gider.(Aksoy 1991: 204) 

2.179. OGLAN SUW TÖKER, ULUĞ YANI SINUR: Çocuk su döker, büyüğün 

bir yanı incinir. Çocuk su döker, bundan büyüğün ayağı kayar, ucası, uyluk üstü 

kırılır. Bu sav, küçüğün yaptığı fenalıktan büyüğün zarar gördüğü zaman söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:19 

Sözcük: Tök- 



163

Bakış açısı: Suçlama 

Yansıttığı anlam: Kişinin hataları nedeniyle yakınları şuçlanır. 


Oglan; çocuk Suw tök-; kötü işler yap- 

Uluğ; yakınlar Yanı sınu-; süçlan- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, ad aktarması 


vardır. 

• Bir kötünün yedi mahalleye zararı vardır.(Aksoy 1991: 184) 

• Bir uyuz keçi bir sürüyü boklar. (Aksoy 1991: 186) 

2.180.OL KEÇĐŞNĐ SUW ĐLETTĐ: O geçişi su iletti. Su, sel o köprüyü götürdü. 

Bu sav, zamanı geçmiş artık elde edilemeyecek olan bir iş için kullanılır. 

Cilt: 1. 

Sayfa:369 

Sözcük: Keçiş 


Konu: Geç kalma 

Bakış açısı: Telafi edilememesi 

Yansıttığı anlam: Geç kaldığımız bazı işlerin telafisi mümkün değildir. 


Keçiş; zamanı geçen iş Suw ilet-; telafisi olmamak 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar kendini koruyamamıştır, 

ancak anlamca benzer kullanımları günümüzde geçerliliğini korur. 

• Atılan ok geri gelmez.(Aksoy 1991: 153) 

• Atı alan Üsküdar’ı geçti.(Yurtbaşı 1996: 108) 

164

• Balık ağa girdikten sonra aklı başına gelir. (Yurtbaşı 1996: 108) 

2.181.ONGAY ĐRPELDĐ IŞ: Đş düzeltilmek istendi, fakat bozuldu. 

Cilt: l. 

Sayfa:244 

Sözcük: Đrpel- 


Konu: Đş 

Bakış açısı: Düzelt- 

Yansıttığı anlam: Bazen düzeltmek için girdiğimiz bir işi daha da bozabiliriz. 




Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüzde geçerliliğini yitirmiştir. 

2.182.OPRAK YAKSIKDIN TOZLUĞ YA ÇIKAR: Kapanmış gedeleçten tozlu 

yay çıkar. Eski yay kabından tozlanmış yay çıkar. 

Cilt: lll. 

Sayfa:16 

Sözcük: Yasık ( gedeleç, seki yay kabı) 


Konu: Çalışma 

Bakış açısı: Çalışmamanın kötü sonucu 

Yansıttığı anlam: Çalışmayan insanlar, bunun kötü sonuçlarına katlanmak zorunda 

kalırlar. 


Oprak yasık; çalışmayla ilgisi olmayan kimse Tozluğ ya; değersiz mal 


Söz sanatları: Eğretileme (istiare) 

165


• Yaşlanmış eşekte yıllanmış akıl olur.(Yurtbaşı 1996: 75) 

• Acemi ağa acemi çoban tutar.(Yurtbaşı 1996: 77) 

2.183. ORTAK ERDEN ARTUK ALMAS: Ortak ortağından artık almaz. Ortak 

ortağından kendi payından fazla almaz. Bu sav, ortaklıkta doğru, insaflı olmayı 

öğütler. 

Cilt: l. 

Sayfa:99 

Sözcük: Ortak 


Konu: Ortaklık 

Bakış açısı: Dürüstlük 

Yansıttığı anlam: Ortaklar birbirlerine karşı dürüst olmalıdır. 




Sav, biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır, fakat 

dürüstlük bakış açısıyla değerlendirsek hala kullanılan savlar vardır. 

• Doğruluk hak kapısıdır.(Yurtbaşı 1996: 293) 

2.184.OT TESE AĞIZ KÖYMES: Ateş demekle ağız yanmaz. Bu sav, söylediği 

sözden cayan kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:43 

Sözcük: Ot 



166

Bakış açısı: Sözünden caymak 

Yansıttığı anlam: Kişi verdiği sözden caymakla zarar görmez. . 


Ot te-; söz vermek Ağız köyme-; zarar görmemek 



Savın biçimce aynı kullanımı günümüzde olmasına rağmen, sav anlam bakımından 

bugün büyük değişikliğe uğramıştır. Eskiden söylediği sözden cayan kişi için 

kullanılırken bugün zararlı şeylerden bahsetmekle zarar görülmeyeceği anlamında 

kullanılır. 

• Ateş demekle ağız yanmaz.(Aksoy 1991: 152) 

2.185.OT TÜTÜNSÜZ BOLMAS, YĐĞĐT YAZUKSUZ BOLMAS: Ateş 

dumansız, genç günahsız olmaz. 

Cilt: l.-lll 

Sayfa:400-16 

Sözcük: Tütün (duman),yazuk (günah) 


Konu: Kusur 

Bakış açısı: Herkeste olması 

Yansıttığı anlam: Kusursuz insan yoktur. 


Yazuk: kusur 


Söz sanatları: Benzetme (od-yiğit, tütün-yazuk) 



• Et kemiksiz, üzüm çöpsüz olmaz. (TDK 1998: 118) 

• Eğri ağaçsız orman olmaz.(Yurtbaşı 1996: 167) 

167

• Hatasız kul olmaz.(Yurtbaşı 1996: 168) 

2.186.OTAĞKA ÖPKELEP SÜGE SÖZLEMEDÜK: Otağa kızıp askerle 

konuşmadı. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 208 

Sözcük: Sü (asker) 


Konu: Öfke 

Bakış açısı: Yanlışlığı 

Yansıttığı anlam: Bir kişiye öfkelenip herkesi şuçlamak yanlıştır. 




Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün yoktur. Anlamca benzer kullanımları 

vardır. 

• Bir Arap için Arabistan yakılmaz. (Yurtbaşı 1996: 187) 

• Bir bine küsemez.(Yurtbaşı 1996: 187) 

• Pire için yorgan yakılmaz.(Yurtbaşı 1996: 187) 

2.187.OTUĞ ODHGUÇ BĐRLE ÖÇÜRMES: Ateş alevle söndürülmez. Đnsan 

ateşi alevle söndürmez. Bu, fitne fitne ile bastırılmaz; barışla bastırılır, demektir. 

Cilt: l 

Sayfa:177 

Sözcük: Öçür- 


Konu: Fitne 

Bakış açısı: Fitneyi yok etme 

Yansıttığı anlam: Đnsanoğlu fitneyi fitneyle söndüremez, barış gereklidir. 

168


Otuğ; kötülük Odhguç birle öçürme-; iddeti şiddetin yok etmeyeceği 




vardır. 

• Ateş ateşle söndürülmez.(Yurtbaşı 1996: 182) 

• Ateşe körükle gidilmez. (Yurtbaşı 1996: 182) 

• Kanı kanla yumazlar, kanı su ile yurlar. (Yurtbaşı 1996: 183) 

• Ölüm ile öç alınmaz. (Yurtbaşı 1996: 183) 

• Öç almak neyin işi, bağışlamak beyin işi. (Yurtbaşı 1996: 182) 

2.188. ÖD KEÇER KĐŞĐ TUYMAS, YALNĞUK OĞLU MENĞGÜ KALMAS: 

Zaman geçer, insan duymaz, Ademoğlu bengi kalmaz. 

Cilt: l 

Sayfa:44 

Sözcük: Öd 


Konu: Zaman 

Bakış açısı: Ölüm 

Yansıttığı anlam: Đnsanoğlu ebediyen yaşayamaz, zaman dolduğunda ölüm kapısını 

çalar. 


Tuyma-; farkında olma- Menğgü kalma-; ölümlü ol- 




vardır. 

169

170 

• Deve çökmedik ev çokmuş, amma ölüm girmedik ev yokmuş. (Yurtbaşı 

1996: 191) 

• Gelin girmedik ev olur, ölüm girmedik ev olmaz.(Aksoy 1991: 259) 

189.ÖDHLEK KARITMIŞKA BODHUĞ TALKIMAS: Zamanın kocattığına 

boya, kına ayıp sayılmaz. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 304 

Sözcük: Karıt- (kocat-) 

189.a. Anlam Özellikleri 

Konu: Đhtiyarlamak 

Bakış açısı: Ayıplamama 

Yansıttığı anlam: Zamanla yaşlanan insanların yaptıkları ayıplanmamalıdır. 

Talkı-; tepki göstermemek 



Söz sanatları: Ad aktarması 


2.190.ÖĞÜNGÜÇĐ ÜMĐNDE ARTATUR: Kendini öğen, donunu kirletir. 

Sınandığı zaman istenen şeyi gösteremeyen kimse utanır, sıkılır, hatta donunu 

kirletir. Bu sav, kendini övmeyi bırakmak için söylenmiştir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 203 

Sözcük: Ögün- 


Konu: Övünmek 

Bakış açısı: Zor durumda kalmak

Yansıttığı anlam: Kendinde olmayan meziyetler için övünen insanlar, sınandıkları 

zaman zor durumda kalırlar. 


Ögün-; olmayan bir meziyetini varmış gibi göstermek 

Üminde artat-; zor ve gülünç duruma düşmek 



Savın günümüzdeki kullanım şekli sözcük farklılığı olmasına rağmen; 

• “Kendini beğenen sonra utanır.”(Yurtbaşı 1996: 157) şeklindedir. 

• Kendini çok öğen imamın cemaati az olur.(Yurtbaşı 1996: 157) 

• Övüngen adam en sonra önüne bakar.(Yurtbaşı 1996: 157) 

2.191.ÖKÜŞ SEWĐNÇ BOLSA KATIĞ OXSUNUR: Çok sevinen yaman pişman 

olur. Çok sevinen kimse bu yüzden daha şiddetli kaygıya düşer, pişman olur. Bu sav, 

taşkınlığa aşırılığa sapmamak için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 373 

Sözcük: Sewinç 


Konu: Sevinç 

Bakış açısı: Pişman olma 

Yansıttığı anlam: Çok sevinen insanlar, sıkıntıya düşer ve pişman olurlar. 




Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Anlamca benzer bir kullanımı vardır. 

• Çok sevinen çok ağlar. 

171

2.192.ÖKÜZ ADHAKI BOLĞINCA BUZAĞU BAŞI BOLSA YEG: Öküz ayağı 

olacağına buzağı başı olmak daha iyidir. Yani ululukta başlı başına olmak başkasına 

uymaktan hayırlıdır. 

Cilt: l. 

Sayfa:59 

Sözcük: Öküz 


Konu: Liderlik 

Bakış açısı: Tâbi olmak isteme- 

Yansıttığı anlam: Lider olup, başkalarına tâbi olmaktan daima daha iyidir. 


Öküz adhakı; emir alan , egemenlik altında olan kimse 

Buzağu başı; emir veren, lider, bağımsız olan kimse 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma 



• Öküz ayağı olacağına buzağı başı olmak yeğdir.(Yurtbaşı 1996: 247) 

• Ayak başa bağlıdır.(Aksoy 1991: 158) 

2.193.ÖLDEÇĐ SIÇGAN MUŞ TAŞAKI KAŞIR: Ölecek sıçan kedi taşağı kaşır. 

Tehlikeli bir işe koyulan kimse ve ölümü bir şeyden olacak kimse için, o şeyin 

etrafında dolaştığı zaman söylenir. 


Sayfa: 438, 267 

Sözcük: Sıçgan (fare), kaşı- 


Konu: Bela 

Bakış açısı: Kaçmamak, sakınmamak 

172

Yansıttığı anlam: Tehlikeli bir işe koyulan kimseler beladan sakınmazlar. 


Öldeçi sıçgan; tehlikeli işe giren kimse 

Muş taşakı kaşı-; beladan sakınmayıp, üstüne gitmek 



Savın biçim değişiklikleri olmasına rağmen, anlamca aynı kullanımı bugün de 

vardır. 

• Eceli gelen fare kedi taşağı kaşır. (Aksoy 1991: 233) 

• Eceli gelen it cami duvarına siyer. (Aksoy 1991: 233) 

2.194.ÖTLÜĞ YĐNÇÜ YERDE KALMAS: Delikli inci yerde kalmaz. Delinmiş 

inci yerde bırakılmaz: onu toplayan bulunur. Bu sav, cariyelerin uzun zaman kız 

kalamayacaklarını, onlarla evlenecek birisi bulunacağı hakkında söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 30 

Sözcük: Yinçü (inci) 


Konu: Kadın 

Bakış açısı: Değeri 

Yansıttığı anlam: Değerli kadınlara, genç kızlara ilgi gösteren çok olur. 


Ötlüğ yinçü; bakire kız, değerli nesne 

Yerde kalma-; herkes tarafından beğenilmek, evlenmek istenilmek. 

Taşıdığı değer: Estetik değer (güzel- imgeci yaklaşım) 

Söz sanatları: Đstiare (benzeyen yok, benzetilen var), doğadan insana aktarma 

(ötlüğ yinçü- kadın ) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı, günümüzde de geçerliliğini korur. 

• Delikli taş yerde kalmaz.(Aksoy 1991: 212) 

173

2.195.ÖZ KARTINĞ KARTON: Haddini geçme, kendi yaranı düzelt. Kendi 

yarana bak, ilaçla. Bu haddini aşma yerinde kullanılır. 

Cilt: ll. 

Sayfa:248 

Sözcük: Yinçü (inci) 



Bakış açısı: Saygı 

Yansıttığı anlam: Herkes davranışlarına dikkat etmeli, karşısındakine saygı 

duymalıdır. 


Kartınğ; yanlış davranışlar 




174 

• Đğneyi evvel kendine sok, sonra çuvaldızı başkasına.(Yurtbaşı 1996: 

88) 

2.196.ÖZ KÖZ ĐR KIŞLAĞ: Đnsanın özü güzüdür, yeri de kışlağıdır. Kendi işini 

kendisi gören, başkasına bırakmayan kimse, kışlağın güneşli yerini, güney tarafını 

alan adam gibidir; çünkü burada ot uzun, kışın kar az olur. 

Cilt: l. 

Sayfa:464 

Sözcük: Kışlağ 


Konu: Beceri 

Bakış açısı: Rahat etme 

Yansıttığı anlam: Đşini bilen insanlar, bunun karşılığında rahat yaşarlar.



Söz sanatları: Tenasüb (köz, kış) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze ulaşamamıştır. Anlamca benzer 


• Aşını, işini, eşini bil (Aksoy 1991: 149) 

2.197.SABANDA SANDIRIŞ BOLSA ÖRTKÜNDE ĐRTEŞ BOLMAS: Tarla 

ekilip sürülürken kavga olursa harmanda çeç zamanında gürültü olmaz. Bu sav, 

sonunda kavga çıkmaması için işi önceden sağlama bağlamak gerektiğini anlatır. 

Cilt: l., ll., lll. 

Sayfa: 402, 214, 416 

Sözcük: Saban (çiftçilik), sanruş-, sandruş (çekişme) 


Konu: Tedbir 

Bakış açısı: Kavgayı önleme 

Yansıttığı anlam: Bir işin başındayken kozlar ortaya konulup tedbir alınırsa, 

sonunda çıkacak kavga önlenir. 


Saban; bir işin başı Sandırış; işin başında peşin peşin konuşma 

Örtkün; işin sonu Đrteş bol; sonunda sorun çıkmamak 


Söz sanatları: Yineleme, somutlaştırma 

Savın, günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün unutulmuştur, ancak 


• Baştan hesap, sonra kasas.(Yurtbaşı 1996: 219) 

175 

• Bugünden yarını düşünen hiçbir vakit zahmet çekmez. (Yurtbaşı 1996: 219) 

• Evvelinde düşünmeyen sonra pişman olur. (Yurtbaşı 1996: 220)

176 

• Gündüz kandilini hazırlamayan gece karanlığa razı demektir. (Yurtbaşı 

1996: 220) 

2.198. SAÇRATGUDIN KORKMIŞ KUŞ KIRK YIL ADHRI YIGAÇ ÜZE 

KONMAS: Tuzaktan korkan kuş kırk yıl çatal ağaç üzerine konmas. Bir kere 

sıçratkı denilen tuzaktan korkmuş olan kuş artık kırk yıl hiçbir çatal ağaç üzerine 

konmaz. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 331 

Sözcük: Saçrat- (sıçrat-) 


Konu: Korku 

Bakış açısı: Sakınma 

Yansıttığı anlam: Yaptığı bir işten zarar gören kimse bir daha ona benzer işlere 

kalkışmaz. 


Saçratgudın korkmış kuş; zarar gören kimse 

Kırk yıl adhrı yıgaç üze konma-; işlerde temkinli davranmak 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze ulaşamamıştır, fakat benzer 


• Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer.(Aksoy 1991: 386) 

• Ateşten korkan tütünden sakınır. (Yurtbaşı 1996: 163) 

2.199.SAKAK OXŞAR, SAKAL BIÇAR; Çeneyi okşayarak sakalı keser. Gizlice 

çeneyi keser, fakat kurnazca sakalla oynar. Bu sav hainliği dalkavuklukla saklayan 


Cilt: l., ll. 

Sayfa: 282, 286

Sözcük: Oxşa-(okşa-), sakak(çene) 



Bakış açısı: Zarar verdiğini gizle- 

Yansıttığı anlam: Kurnaz insanlar başkalarına zarar verirken bunu fark ettirmeden, 

gizlice yaparlar. . 


Sakak oxşa-; seviyormuş gibi yapıp hile ile hainliği ört- 

Sakal bıç-; kötülük yap- 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı ve Anlamca benzer kullanımları günümüzde 


• Yüzüne gülüp arkasından kuyusunu kazar.(Yurtbaşı 1996: 140) 

• Arkadan düşman, yüze gelince dost olur.(Yurtbaşı 1996: 140) 

2.200.SART AZUKI ARIG BOLSA YOLDA YER: Satıcının azığı temiz olsa 

yolda yer. 

Cilt: 1. 

Sayfa:342 

Sözcük: Sart (tacir) 



Bakış açısı: ikiyüzlülük 

Yansıttığı anlam: Kendilerinde olmayan bir meziyet için övünen kimseler ikiyüzlü 

davranarak, bunu ispat etmekten kaçınırlar. 


Yolda ye-; doğruluğunu ispat et- Sart; doğruluk taslayan, övünen kimse 

Azukı arıg olma-; ikiyüzlülük 

177




2.201.SARTNINĞ AZUKI ARIG BOLSA YOL ÜZE YER: Satıcının azığı arı 

olsa yol üzerinde yer. Tüccarın yiyeceği temiz olsa yolun üstünde yer, herkes görsün 

diye. Bu sav, büyüklük, doğruluk taslayan, fakat onu ispat etmekten kaçınan kimse 


Cilt: 1. 

Sayfa: 66 

Sözcük: Azuk (azık) 



Bakış açısı: Đkiyüzlülük 

Yansıttığı anlam: Kendilerinde olmayan bir meziyet için övünen kimseler ikiyüzlü 

davranarak, bunu ispat etmekten kaçınırlar. 


Yol üze ye-; doğruluğunu ispat et- Azukı arıg olma-; ikiyüzlülük 

Sartnınğ; doğruluk taslayan, övünen kimse 




2.202.SAVIN SAGRAKKA TEGĐR: Sözle sürahiye erişilir. Güzel sözle insan 

beylerin çanağından, kadehinden içmek şerefine erer, ağırlanır. 

Cilt: l. 

Sayfa:471 

Sözcük: Sagrak 

178



Bakış açısı: Kişiye kazandırdıkları 

Yansıttığı anlam: Güzel konuşan insanlar yüksek makamlarda ağırlanırlar. . 


Sagrakka teg-; en iyi yerlerde en iyi şekilde ağırlan- 




bugün geçerliliğini korur. 


• Kişi dilinin altında gizlidir. (TDK 1998: 336) 

• Söz var dağa çıkarır, söz var dağdan indirir.(Aksoy 1991: 383) 

• Söz var iş bitirir, söz var baş yitirir. (Aksoy 1991: 383) 

179 

• Kötü söz insanı dininden çıkarır, tatlı söz yılanı deliğinden çıkarır. (Aksoy 

1991: 333) 

2.203.SINAMASA ARSIKAR, SAKINMASA UTSUKAR: Đnsan sınamasa 

aldanır, sakınmasa yutulur. Đnsan, bir işin başında düşünmezse kaybeder. Bu sav, 

sınama ve sakınma için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:242 

Sözcük: Ustuk- (yutul-) 


Konu: Sınama, deneme 


Yansıttığı anlam: Đnsan bir işte sınamadan hareket ederse yanılır. 



Söz sanatları: Yineleme

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak anlam bakımından benzer 

kullanımı vardır. 

• Balçığı duvara vur; tutarsa hoş, tutmazsa yine hoş.(Yurtbaşı 1996: 75) 

2.204.SÖĞÜŞÜP URUŞUR, OTRA TON TĐTĐŞÜR: Söğüşerek vuruşulur, arada 

elbise yırtılır. 

Cilt: ll. 

Sayfa:89 

Sözcük: Titiş- 


Konu: Kavga, dövüş 

Bakış açısı: Başka şeylerin zarar görmesi 

Yansıttığı anlam: Kişiler kavga ederler, fakat arada başka şeyler zarar görebilir. 


Ton; masum, olayla alakası olmayan kişi veya nesne 


Söz sanatları: Benzetme, somutlaştırma 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı değilse de benzer kullanımı vardır. 

• Atlar tepişir, eşekler ezilir. (Aksoy 1991: 155) 

• At ile eşek tepişince arada sahibi ezilirmiş.(Yurtbaşı 1996: 150) 

2.205.SÖĞÜT SÜLĐNĞE, KADHINĞ KASINĞA: Söğüde tazelik, kayına katılık. 

Söğüt ağacındaki tazelik ona yaraşır. Kayın ağacının sertliği de kayın, ağacına 

yaraşır. Bu sav aslına çeken her şey için söylenir. 

Cilt: l., lll., lll. 

Sayfa: 356, 134, 369 

Sözcük: Söğüt, sül (ette ve ağaçta yaşlık), kadhınğ (kayın ağacı) 


180

Konu: Soy 


Yansıttığı anlam: Aynı soydan gelen varlıkların aynı özellikleri göstermesi 

doğaldır. 


Söğüt, kadhınğ; aslına çeken Sülinğ, kasınğ; soyun özellikleri 

Taşıdığı değer: mantık değeri 

Söz sanatları: doğadan doğaya aktarma 

Savın biçimce anlamca kullanımım günümüzde yoktur. 

• Soydur çeker, cins cinse çeker. (Aksoy 1991: 382) 

2.206.SÖZKE SÜÇÜNSE BULUN BARIR: Lafa dalan tutsak olur. Söze dadansa 

esir varır. Đnsan sözün tadına kapılıp dalarsa esir olur gider. Bu sav, işittiği söze dalıp 

işini bırakan kimse için söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:150 

Sözcük: Süçün- 



Bakış açısı: Gereksiz konuşma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar gereksiz konuşmalara dalıp, işini ihmâl etmemelidir. 


Bulun bar-; işini yapmaya fırsat bulamamak 




• Ağzın çalışacağına, elin çalışsın. 

181

2.207.SUBUZGANDA EV BOLMAS, TOPURGANDA AW BOLMAS: Eski 

mezarlıkta ev olmaz, gevşek topraklı yerde av olmaz. Maşatlıkta, Müslüman 

olmayanların mezarlığında ev olmaz; bunun gibi topraklı yerlerde av durmaz. Av 

ancak bitkisi, suyu olan yerlerde bulunur. 

Cilt: l. 

Sayfa: 516 

Sözcük: Subuzgan (maşatlık, Müslüman olmayanların mezarlığı) 


Konu: Av 

Bakış açısı: Doğru ve uygun yer 

Yansıttığı anlam: Her işte olduğu gibi av yapmak için de uygun bir yer bulmak 

gerekir. 




Savın sadece anlamca benzer kullanımı vardır. 

• Müslüman mahallesinde salyangoz satılmaz.(Yurtbaşı 1996: 236) 

2.208.SUNDILAÇ IŞI ERMES ÖRTKÜN TEPMEK: Harman döğmek çayır 

kuşunun işi değildir. Çayır kuşunun işi değildir, harman döğmek. Harman döğmek 

zor, meşakkatli bir iştir. Çayır kuşunun yapabileceği bir iş değildir. bu sav, kuvvetli 

kişinin işini yapmak isteyen, fakat gücü yetmeyen arık, zayıf kimse için kullanılır. 

Cilt: l. 

Sayfa:526 

Sözcük: Sundılaç (çayır kuşu) 


Konu: Güç 

Bakış açısı: Gücün yetersizliği 

Yansıttığı anlam: Zayıf insanlar güç gerektiren işleri yapamazlar. 

182


Sundılaç ;güçsüz kimse Örtkün tep-; zor ve güç gerektiren iş 


Söz sanatları: Somutlaştırma, kişileştirme 

Savın anlam ve biçimce aynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır. Günümüzde 

güç-güçsüzlük ile ilgili atasözleri mecazi olarak ele alınmış, fiziksel güç değil de 

hükmetme, zengin olma şeklinde verilmiştir. 

2.209. SUW BĐRMESKE SÜT BER: Su vermeyene süt ver. Sana su vermeyen 

adama sen süt ver. Bundan murat, sana kötülük edene sen iyilik et, senin iyiliğin onu 

sana köle yapar. 

Cilt: lll. 

Sayfa:129 

Sözcük: Suw 


Konu: Đyilik 

Bakış açısı: Kötülük yapanlara iyilik yap- 

Yansıttığı anlam: Karşılaştığımız kötülüklere iyilikle karşılık vermeliyiz. 


Suw birme-; kötülük yap- Süt bir-; kötülüğe iyilikle karşılık ver- 





183 

• Đyiliğe iyilik her kişinin kârı, kötülüğe iyilik er kişinin kârı.(Aksoy 1991: 

300) 

• Sana kötülük edene sen iyilik et. 

• Taş atana, sen etmek at.(Yurtbaşı 1996: 145)

2.210.SUW ĐÇĐRMESKE SÜT BER: Su içirmeyene süt ver. 

Cilt: l. 

Sayfa:218 

Sözcük: Đçtür- 


Konu: Đyilik 

Bakış açısı: Kötülük yapanlara iyilik yap- 

Yansıttığı anlam: Karşılaştığımız kötülüklere iyilikle karşılık vermeliyiz. 


Suw içirme-; kötülük yap- Süt ber-; kötülüğe iyilikle karşılık ver- 





184 

• Đyiliğe iyilik her kişinin kârı, kötülüğe iyilik er kişinin kârı.(Aksoy 1991: 

300) 

• Sana kötülük edene sen iyilik et. 

• Taş atana, sen etmek at.(Yurtbaşı 1996: 145) 

2.211.SUW KÖRMEKĐNÇE ETÜK TARTMA: Su görmedikçe pabuç çıkarma. 

Cilt:lll. 

Sayfa:426 

Sözcük: Tart- 



Bakış açısı: Aceleciliğin gereksizliği 

Yansıttığı anlam: Şartlar oluşmadan harekete geçen insanlar hayal kırıklığına 

uğrayabilirler. 


Suw körme-; hedefi görme- Etük tart-; girişimde bulun- 



Bu atasözünün günümüzde aynen kullanımı vardır. Sözcük ve biçim farklılıkları 

olması doğaldır. 

• Dereyi görmeden paçaları sıvama.(Yurtbaşı 1996: 42) 

• Ayı görmeden bayram etme.(Aksoy 1991: 159) 

• Bostan yeşil iken pazarlığa oturulmaz.(Aksoy 1991: 189) 

185 

• ‘Buğdayım var’ deme ambara girmeyince, ‘Oğlum var’ deme yoksulluğa 

düşmeyince.(Aksoy 1991: 192) 

• Denizdeki balığın pazarlığı olmaz.(Aksoy 1991: 215) 

• Doğmadık oğlana kaftan biçilmez.(Aksoy 1991: 223) 

• Tavşan dağda suyu ateşte.(Aksoy 1991: 240) 

2.212.SÜSEGEN UDHKA TENĞRĐ MÜNĞÜZ BERMES: Çok süsen öküze 

Allah boynuz vermez. Bir işi isteyip de yapamayan kimse için söylenir; eğer 

yapabilseydi halka zararı dokunacaktı. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 364 

Sözcük: Münğüz (boynuz) 


Konu: Zulüm 

Bakış açısı: Yardım 

Yansıttığı anlam: Allah topluma zulüm etmek için uğraşan kimselere yardım etmez. 


Süsegen udhka; topluma zarar veren kimse 

Münğüz berme-; yardımcı olma- 


Söz sanatları: Somutlaştırma

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşmıştır, ayrıca anlamca 

benzer kullanımı vardır. 

• Süseğen ineğe Tanrı boynuz vermez.(Yurtbaşı 1996: 258) 

• Allah süsücü/ toslayan hayvana boynuz vermez.(Yurtbaşı 1996: 256) 

2.213.TAGIĞ UKRUKIN EGMES, TENĞĐZNĐ KAYGIKIN BÜGMES: Đnsan 

dağı kementle, denizi kayıkla bükmez. Büyük işler küçük sebeplerle geri 

bırakılamaz.”(BĐRTEK 1944: 24) 

Cilt: l. 

Sayfa:100 

Sözcük: Ukruk (kement) 


Konu: Tecrübe 

Bakış açısı: Vazgeçmeme 

Yansıttığı anlam: Büyük işlerden küçük sorunlar nedeniyle vazgeçilemez. 


Tag, tenğiz; büyük işler Ukruk, kaygık; küçük sebepler 


Söz sanatları: Tenâsüb (dağ, deniz, kayık), somutlaştırma 


• Dağ başına kış gelir, insanın başına iş gelir.(Yurtbaşı 1996: 318) 

2.214.TAĞ TAĞKA KAVUŞMAS, KĐŞĐ KĐŞĐGE KAWUŞUR; Dağ dağa 

kavuşmaz, kişi kişiye kavuşur. Bu sav, uzun müddet sonra sevgilisini gören kimse 


Cilt: ll., lll. 

Sayfa:103, 153 

Sözcük: Kawuş-(kavuş-), tağ (dağ) 


186

Konu: Dostluk, arkadaşlık 

Bakış açısı:Uzaklık 

Yansıttığı anlam: Dostlar birbirinden uzak olsalar da birgün biraraya gelirler. 




Sav, günümüze kadar varlığını koruyabilmiştir. 

• Dağ dağa kavuşmaz, insan insana kavuşur.(Yurtbaşı 1996: 80) 

187 

• Bayır bayırla buluşmaz, ama adam adama buluşur.(Yurtbaşı 1996: 80) 

2.215. TAMU KAPUĞIN AÇAR TAWAR: Cehennemin kapısını mal açar. Rüşvet 

bir işi görmek için haksız yere alınan mal, para, cehennemin kapısını açar, başka 

kapıyı açmaz olur mu? Bu, işinin görülmesi için rüşvet vermesi gereken kimseye 

söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:234 

Sözcük: Tamu ( cehennem) 




Yansıttığı anlam: Đnsanlar bazı işlerinin olabilmesi için rüşvet vermelidir. 


Tamu kapuğın aç-; gerçekleşmesi zor bir işi gerçekleştir- 

Tawar; rüşvet 




vardır. 

• Para insanı ipten kurtarır.(Yurtbaşı 1996: 254)

• Para, her kapıyı açar.(Yurtbaşı 1996: 254) 

2.216.TAPUĞ TAŞ YARAR, TAŞ BAŞIĞ YARAR: Hizmet taşı yarar, taş başı 

yarar. Bu sav, efendisinden iyilik gören, yahut düşmanlarına karşı yardım edilen 

hizmetçi için söylenir. 

Cilt: lll 

Sayfa:58 

Sözcük: Yer- 


Konu: Hizmet 

Bakış açısı: Karşılığı 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar ettikleri hizmetin karşılığını mutlaka görürler. 


Taşı yar-; yapılması güç olanı yap- 

Taşın başı yarması; hizmetin karşılığını gör- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, yineleme 

Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Fakat anlamaca benzer 


• Đyilik eden iyilik bulur. 

2.217.TAŞIĞ ISRUMASA ÖPMĐŞ KEREK: Taşı ısıramayan öpmeli. Đnsan, taşı 

ısıramazsa öpmesi gerek. Taşı ısıramayan kimse onu öpmelidir. Bu sav istediğine 

erişmek için işlerinde uysal olmak gerektiğini anlatır. 

Cilt: l. 

Sayfa: 163 

Sözcük: Öp- 


Konu: Boyun eğme 

188

Bakış açısı: Amaca ulaşmada gerekliliği 

Yansıttığı anlam: Đnsan eğer bir işin üstesinden gelemiyorsa amacına ulaşabilmek 

için inatçı davranmak yerine uysal olmalıdır. 


Taş; zorluk Isruma-; üstesinden geleme- 

Öp-; inatçı davranmayıp, boyun eğ- 



Günümüzde kullanımı olan bu sav, kişinin üstesinden gelemediği bir iş için inatçı 

davranmasının gereksiz olduğu anlamında kullanılmaktadır. Görüyoruz ki, savın 

söylenişinin üzerinden yüzyıllar geçmesine rağmen biçim ve anlamca büyük 

değişikliklere uğramamıştır. 


• Taşı ısıramazsan öpmek gerek.(Yurtbaşı 1996: 53) 

• Yıkamadığın eli öf de başına koy. (Yurtbaşı 1996: 53) 

• Bükemediğin eli öpeceksin. (Yurtbaşı 1996: 53) 

• Eğilmeyen başın ayağı öpülür. (Yurtbaşı 1996: 53) 

189 

• Maşa gibi dikilmesini değil, kavak gibi eğilmesini bilmeli, körü 

körüne inat etmemeli. (Yurtbaşı 1996: 53) 

2.218.TAY ATATSA AT TINUR, OGUL EREDHSE ATA TINUR: Tay yetişirse 

ata dinlenir, oğul yetişirse baba dinlenir. Tay at olduğu zaman atın yükü artık 

hafiflemiştir ve bütün yük evladına geçmiştir. Binilmekten kurtulur; ayanı şekilde 

oğul da yetişip adam olunca babası dinlenir, çocuk artık ona muhtaç olmaz ve onun 

bazı sorumluluklarını üstlenir. 

Cilt l. 

Sayfa:206 

Sözcük: Atat- (atlaşmak) 

2.218.a. Anlam Özellikleri


Bakış açısı: Yükün hafiflemesi 

Yansıttığı anlam: Çocuklar büyüdüğü zaman ana-babanın işlerine yardımcı 

olacaklarından, anne-babanın işi hafifler. 




Sav günümüze kadar kendini koruyamamıştır, benzer kullanımı vardır. 

• Oğul babanın yerine yetişendir, iki gözün biridir.(Yurtbaşı 1996: 140) 

2.219.TATIĞ KÖZRE TĐKENĐĞ TÜPRE: Tatın gözüne vur, dikeni kökle, 

kökünden çıkar. Bu sav, Fars’lar için olduğu gibi Çinliler ve Uygurlar için de 

söylenir; çünkü onlar vefasızdır. Dikenin hakkı kökünden kazılmak olduğu gibi 

Uygur’un hakkı da gözüne vurulmaktır. 

Cilt: ll. 

Sayfa: 280 

Sözcük: Tat (Türklere göre, Farsça konuşan kimse) 



Bakış açısı: Yok etme 

Yansıttığı anlam: Kötü şeylerden kurtulabilmek için,kötü olan kökünden yok 

edilmelidir. 



Söz sanatları: Benzetme (tat-tiken), somutlaştırma 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Anlamca benzer bir kullanımı vardır. 

• Yuvasını yıkmadıkça yılanın kökü kesilmez. 

190

2.220.TATSIZ TÜRK BOLMAS, BAŞSIZ BÖRK BOLMAS: Acemsiz Türk, 

başsız börk olmaz. Külâh konmak için nasıl bir başa muhtaç ise, Fars da ancak 

Türkle birlikte bulunur, onsuz olamaz. 

Cilt: l., ll. 

Sayfa: 349, 281 

Sözcük: Börk, tat (Türklere göre Farsça konuşan kimse) 


Konu: Đhtiyaç 

Bakış açısı: Birlikte yaşama 

Yansıttığı anlam: Bazı insanlar çevrelerindeki insanlar ihtiyaç duyarlar ve onlarsız 

yaşayamazlar. 



Söz sanatları: Somutlaştırma, ad aktarması 



191 

• Adam adama her zaman gerek olur, iki serçeden börek olur.(Aksoy 1991: 

113) 

• Adam adama gerektir, tosbağaya hanesi.(Yurtbaşı 1996: 240) 

2.221.TAWAR UÇUN TENĞRĐ ODHLAMADHIP, UYA KADAŞ OGLINI 

ÇILA BOĞAR: Mal için Tanrıyı saygılamayıp kardeş, kardeş oğlunu gerçekten 

boğar. Kardeşler arasındaki acımasızlığı anlatarak diyor ki; adamın gözünü mal hırsı 

bürümüştür. Mal için Allah’tan kokmadan, kardeşinin oğlunu boğar. 

Cilt: l. 

Sayfa: 86 

Sözcük: Uya (kardeş) 


Konu: Mal

Bakış açısı: Mal hırsı 

Yansıttığı anlam: Gözünü mal hırsı bürümüş insanlar en yakınlarına bile zarar 

verebilirler. 


Tenğri odhlamadh-; Allahtan korkmamak 

Uya kadaş oglını çıla boğ-; en yakınına zarar vermekten çekinmemek 




vardır. 

• Tamahkârın gözü kör olur.(Yurtbaşı 1996: 4) 

• Düşmanın yoksa kardeşin de mi yok? (Yurtbaşı 1996: 85) 

2.222.TAWGAÇ XANNIĞ TURKUSI TELĐM, TENĞLEMEDHĐP BIÇMAS: 

Çin Hakanı’nın ipeği çoktur, fakat denklemeden elbiseyi biçmez. Tavgaç Han’ın 

ipeklisi çok denklemeyip biçmez. Çin Hakanı’nın ipek kumaşı çoktur; ama, elbisesi 

için oranlayarak kesip biçer. Bu sav, işlerde tutumlu olmak, aşırılıktan, israftan 

kaçınmak için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:427 

Sözcük: Turku (ipek) 



Bakış açısı: Ölçü 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar mallarının çok olmasına rağmen harcamalarında ölçülü 

olmayı bilip, tutumluluğu elden bırakmamalıdırlar. . 


Tenglemedhip bıçma-; tutumlu ol- Turku; mal, mülk 

Tawgaç Xan; zengin kimse 


192



bulunur. 

• Ekmeğini katığına denk eden muhtaç olmaz.(Yurtbaşı 1996: 31) 

2.223.TAYAK BĐLE TAYMAS, TANUK SÖZÜN BÜTMES: Dayangaç ile olan 

kaymaz, tanık sözü ile inanılmaz. Đnsan değnekle kaymaz, tanık sözüyle karar 

kılmaz. Yanında değneği olan kimse sulu balçıkta kaymaz. Şahidin sözü ise ancak 

şahitlik yapıldığı sırada belli olur. Bunun için insan değneğe dayanır gibi onun 

sözüne dayanamaz. 

Cilt: lll. 

Sayfa:166 

Sözcük: Tayak (dayangaç) 


Konu: Söz 

Bakış açısı: Güven 

Yansıttığı anlam: Kişi başkasının sözüne inanmamalı ve olmamış bir şey için güven 

duymamalıdır. 





vardır. 

• Her adamın ipiyle kuyuya inilmez.(Yurtbaşı 1996: 127) 

• Her ağaca dayanılmaz.(Yurtbaşı 1996: 127) 

• Kara dayanma, ere güvenme.(Yurtbaşı 1996: 127) 

193

2.224.TAYGAN YÜGRÜGĐN TĐLKÜ SEWMES: Tilki tazının yüğrünü sevmez. 

Tilki, ince belli köpeklerin çok koşanını sevmez. Bu sav., birbirini çekemeyen iki 

bilgin için söylenir. 

Cilt: ll., lll. 

Sayfa: 15, 175 

Sözcük: Sev-, taygan (tazı) 



Bakış açısı: Üstünlük kurma 

Yansıttığı anlam: Aynı özelliklere, aynı bilgiye sahip iki kişi birbirlerine üstünlük 

kuramadıkları için aralarında çekememezlik olabilir. 


Taygan, tilkü; kıskanç kimse Sewme-; kıskanmak 




• Çingene çingeneden köy kıskanır.(Yurtbaşı 1996: 63) 

2.225.TAZ AT TAFARÇI BOLMAS: Alaca at yük taşımaz, çünkü onun tırnağı 

kötüdür. Daz at davarcı olmaz. Alaca at yük taşımaz, çünkü tırnağı kötüdür. Alaca 

at, tıpkı narin bir insan gibidir, tırnağı kötü olduğu için ağır yük taşıyamaz. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 149 

Sözcük: Taz (alacalı) 


Konu: Güçsüzlük 

Bakış açısı: Tedbir alma 

Yansıttığı anlam: Güçsüz insanlar ağır işleri yapamayacağından tedbirlerini 

önceden almalıdırlar. 

194


Taz at; narin insan 

Tafarçı bolma-; zor işlerin altından kalkama-olum anut-: önlem al- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, tevriye, önyineleme 

2.226.TAZ KELĐGĐ BÖRKÇĐGE: Kelin geleceği külahçı dükkanıdır. 

Cilt: l.,ll. 

Sayfa:26,41 

Sözcük: Kel- 


Konu: Đhtiyaç 

Bakış açısı: Đhtiyacın giderileceği yer 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar, ihtiyaçlarını gidermek için uğraşmak yerine, herkesin 

bildiği basit yolu tercih etmelidir. 


Taz; ihtiyaç sahibi Külahçı dükkanı; ihtiyacın giderileceği yer 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma, somutlaştırma, ad aktarması 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze dek ulaşamamıştır. Yakın anlamlı 


• Tilkinin dönüp dolaşıp geleceği yer kürkçü dükkanıdır. 

2.227.TEGĐRMENDE TOĞMUŞ SIÇGAN KÖK KÖKREGĐNĞE KORKMAS: 

Değirmende doğmuş sıçan gök gürlemesinden korkmaz. Bu sav, güç isteyen işlerde 

sıkıntı çeken ve sonra ufak bir şeyle korkutulmak istenen kimse için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 282 

Sözcük: Kökre- (kükre-) 

195


Konu: Korkutma 

Bakış açısı: Đşe yaramama 

Yansıttığı anlam: Hayatta çok önemli sıkıntılar atlatmış birini ufak tefek şeylerle 

korkutmak işe yaramaz. 


Tegirmende toğ-; bir çok tehlike atlat- Sıçan; korkusuz kimse 

Kök kökre-; ufak ve geçici sıkıntılar 

Taşıdığı değer: Mantık değer 

Söz sanatları: Doğadan insana aktarma, somutlaştırma, önyineleme 

Savın günümüzde biçimce aynı kullanımı vardır, ancak bugün anlam değişimine 

uğramıştır. Dürüst, namuslu bir çevrede yetişmiş kimseler kötü işlerle uğraşmazlar 

bu yüzden kendilerine iftira atıldığı zaman bundan korkmazlar, anlamındadır. 

196 

• Değirmende doğan sıçan gök gürültüsünden korkmaz.(Yurtbaşı 1996: 

76) 

2.228.TEGME KĐŞĐ ÖZ BOLMAS, YAT YAGUK TÜZ BOLMAS: Değme kişi 

kendin gibi olmaz, yad yakın bir olmaz. Her adama kişinin kendisi gibi olamaz, ona 

gizli şeylerini söyleyemez ve güvenemez. Her adamın kendin olmayacağı gibi 

yabancı ile de akraba bir tutulamaz. 

Cilt: l. 

Sayfa: 433 

Sözcük: Tegme (her bir adam) 


Konu: Akraba 

Bakış açısı: Güvenirliliği 

Yansıttığı anlam: Akraba yabancı insanlardan daha güvenilirdir. 



Söz sanatları: Benzetme (tegme kişi-yat, öz bolmamak- tüz olmamak)

Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak benzer 


• Akraba olsa da düşman , yabancıdan ehvan.(Yurtbaşı 1996: 14) 

197 

• Kardeş kardeşi bıçaklamış, dönmüş yine kucaklamış.(Aksoy 1991: 

307) 

• Đnsana kardeş gibi yar, Irak gibi diyar olmaz.(Yurtbaşı 1996: 14) 

• Su gider taş kalır, el gider kardaş kalır. (Yurtbaşı 1996: 15) 

2.229.TELĐM SÖZÜĞ UKSA BOLMAS, YALIM KAYA YIKSA BOLMAS: 

Çok sözü anlamak olmaz, yalçın kaya yıkılmak olmaz. Đnsan çok sözü anlayamaz; 

nitekim dağdan yalçın kayayı yıkamaz. Bu sav, sözü uzatmamak için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:20 

Sözcük: Yalım 



Bakış açısı: Uzatılmaması gerekliliği 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar konuşmalarını gereksiz yere uzatmamalıdırlar. . 




Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer kullanımları ise 

mevcuttur. 

• Lakırdının kısası, sözün temsili (Yurtbaşı 1996: 162) 

• Yemeğin azından, sözün çoğundan Allah ırak etsin.(Yurtbaşı 1996: 163) 

• Taamın, kelamın çoğundan sakın.(Kurt 1997: 66) 

• Mecliste dilini, sofrada elini kısa tut.(Kurt 1997: 66)

2.230.TENĞSĐZDE TEGĐRMEN TURGURSA YARAĞSIZDA YAR BARIR: 

Yaraşmayan yerde, denk olmayan yerde değirmen yaparsa, imkansız bir sırada yar 

peyda olur. Đnsan denksiz uygunsuz yerde değirmen kursa, vakitsiz, yarı yıkıntısı 

gider. Olmayacak yerde değirmen yapılırsa, beklenmeyen bir zamanda bendi yıkılır, 

sular akıp gider. Bu sav, bir işi yersiz, vakitsiz yapan kimse için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 355 

Sözcük: Tenğ (fırsat, imkân) 


Konu: Zaman 

Bakış açısı: Yerli ve vakitli davranma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar her işi vaktinde ve yerinde yapmalıdırlar. 


Tenğsizde tegirmen turgur-; uygun olmayan yerde iş yapma 

Yarağsızda yar bar-; beklenmeyen bir zamanda işin bozulması 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak benzer kullanımları vardır. 

• Vakitsiz açan ağaç boy almaz.(Yurtbaşı 1996: 253) 

• Vakitsiz öten horozun başını keserler.(Aksoy 1991: 406) 

• Her şeyin vakti var, horoz bile vaktinde öter.(Aksoy 1991: 281) 

• Terazi tartıyla, her şey vaktiyle.(Aksoy 1991: 395) 

2.231.TEŞÜK SUWDA BELGÜRER: Yarık suda belli olur. Deşik suda belirir. 

Fıtıklının kasık yarığı suya girdiği zaman belli olur. Bu sav, yaptığı işle övünen 

kimseye, işi ortaya koyduğun zaman, iyi mi kötü mü anlaşır, diye söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 387 

Sözcük: Teşük (yarık) 

198



Bakış açısı: Sınama 

Yansıttığı anlam: Đşleriyle övünen insanların geçek yüzleri sınanıp, işlerini ortaya 

koyduğu zaman anlaşılır. 


Teşük: işin aslı Suwda belgür-: iyinin kötünün anlaşılması 




vardır. 

• Akı karası geçitte belli olur.(Yurtbaşı 1996: 75) 

199 

• Ak göt/don, bacak, kara göt/don, bacak geçit başında/hamamda belli 

olur.(Aksoy 1991: 124) 

• Altın ateşte insan mihnette belli olur.(Aksoy 1991: 138) 

2.232.TEWEY BEDÜK ERSE MAYAKI BEDÜK ERMES: Deve büyük ise de 

pisliği büyük olmaz. Bu sav, büyüğün çırağı olup kendisinde büyüklük gören kimse 

için söylenir. Büyüklük yanında kölesi bulunduğu adama yaraşır; demektir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:168 

Sözcük: Mayak (deve gübresi) 



Bakış açısı: Đtibar 

Yansıttığı anlam: Patronu itibar sahibi kimsenin kendisi de itibar sahibi olmaz. 


Tewey; patron Bedük er-; itibarlı, yaygın 

Mayak; çırak, işçi 

Taşıdığı değer: Mantık değeri


Savın, bugün aynı kullanımı yoktur, ancak anlamca benzer kullanımı vardır. 

• Karga gül dalına konmakla bülbül olmaz.(Yurtbaşı 1996: 282) 

2.233.TEWEY MÜNÜP KOY ARA YAŞMAS: Deveye binip koyunların arasında 

gizlenilmez. Bu sav, dile düştükten sonra gizlenilmek istenen bir için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:60 

Sözcük: Yaş- (saklan-) 


Konu: Gizlilik 

Bakış açısı: Dile düşmek 

Yansıttığı anlam: Dile düşen bir işi e yaparsak yapalım gizleyemeyiz. 


Tewey mün-; dile düşen iş Koy ara yaş-; gizlemek 



Sav bazı sözcük değişikliklerine rağmen biçim ve anlamca kendini korumuştur. 

• Deveye bindikten sonra çalı ardına gizlenilmez.(Yurtbaşı 1991: 219) 

2.234.TEWĐ SĐLKĐNSE EŞEKKE YÜK ÇIKAR: Deve silkinse eşeğe yük çıkar. 

Bir şeyin büyüğünü alıp küçüğünü bırakmak için söylenir, çünkü büyük her zaman 

küçüğe oranla daha kıymetlidir. 

Cilt:ll. 

Sayfa:246 

Sözcük: Silkin- 

235.a. Anlam Özellikleri 

Konu: Büyüklük 

200

Bakış açısı: Değerli olması 

Yansıttığı anlam: Bir malın büyüğü küçüğünden daha değerlidir. 


Tewi; güçlü, saygın kimse Eşek; sıradan kimse 

Silkin-; değersiz varlıkları at- 

Yük çık-; sıradan insanlar için değer oluştur- 



Günümüzde savın aynı kullanımı vardır, ancak kullanılış amacı bakımından bugün 

değişikliğe uğradığı görülür. Güçlü ve saygın kimselerin en değersiz kalıntıları bile 

diğer insanlar için varlık oluşturur, anlamındadır. 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüzde de mevcuttur. 

• Deve silkinse eşeğe yük çıkar.(Yurtbaşı 1996: 55) 

2.235.TEWĐ YÜK GÖTÜRSE KAMIÇ YEME KÖTÜRÜR: Deve yük götürse 

kaşığı da götürür. 

Cilt: ll. 

Sayfa:75 

Sözcük: Kötür- (götürmek) 


Konu: Güç 

Bakış açısı: Hafif yükler 

Yansıttığı anlam: Ağır yükleri taşıyabilen güçlü insanların yüküne hafif bir şey 

eklenmesi yükü ağırlaştırmaz. 


Tewi; güçlü kimse Kamıç; hafif yük 



201

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze değin ulaşmamıştır. 

2.236.TEZEK KARDA YATKIMAS, EDGHÜ ISIZ KALMAS: Tezek korda 

yatmaz, iyi kötüye karışmaz. Tezek sıcaklığından dolayı karın altında kalmaz, karı 

eritir; bunun gibi birbirine benzemediği zaman iyi kötüye karışmaz. 

Cilt: l. 

Sayfa:386 

Sözcük: Tezek (at gübresi) 


Konu: Huy 


Yansıttığı anlam: Farklı huylara sahip insanlar iyi ile kötü gibi birbirine 

karışmazlar. 


Tezek ; iyi insan Kar; kötü insan 


Söz sanatları: Karşıtlama (edhgü-ısız) 

Savın aynı kullanımı günümüze dek ulaşamamıştır. 

2.237.TĐKMEGĐNÇE ÖNMES, TĐLEMEGĐNÇE BULMAZ: Đnsan dikmeyince 

bitmez, dilemeyince bulmaz. Ağaç dikilmedikçe bitmez; bunun gibi bir dilek 

aranmadıkça bulunmaz. Bu sav, işlerde çalışıp, dürüşmesi istenen kimse için 

söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:21 

Sözcük: Tik- (dikmek) 



Bakış açısı: Dilemek 

202

Yansıttığı anlam: Amacına ulaşmak için insanın çalışmasının yanı sıra, sahip 

olmayı istmesi gerekir. 



Söz sanatları: Somutlaştırma, önyineleme, artyineleme 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze değin ulaşmamış, ancak anlamca 

benzer kullanımları ise hala geçerliliğini korur. 

• Alın terlemeyince mal bulunmaz.(Yurtbaşı 1996: 59) 

• Emek olmayınca yemek olmaz.(Aksoy 1991: 242) 

• Ne ekersen onu biçersin.(Aksoy 1991: 351) 

• Ne doğrarsan aşına, o çıkar karşına.(Aksoy 1991: 351) 

2.238.TILIN TERGĐGE TEGĐR: Dil ile sofraya erişilir. Güzel sözle insan nimete, 

iyiliğe erişir. Bu sav, insanın kendini, erdemini, ancak sözleriyle tanıtabileceğini 

anlatmak için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:429 

Sözcük: Tergi (sofra) 



Bakış açısı: Kişinin tanınmasında etkili oluşu 

Yansıttığı anlam: Đnsan kendini ancak sözleriyle tanıtabilir. . 


Tergige teg-; iyiliğe ulaşmak 

Tıl; davranış, söz 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün yoktur, ancak anlamca benzer 

kullanımları günümüzde geçerliliğini korur. 

203


• Adama lisanıdır adam dedirten de hayvan dedirten de.(Yurtbaşı 1996: 159) 

• Değirmeni su döndürür insanı dil.(Yurtbaşı 1996: 160) 

• Öküzü boynuzundan insanı sözünden tutarlar.(Yurtbaşı 1996: 162) 

• Kişi dilinin altında gizlidir. (TDK 1998: 336) 

2.239.TILIN TÜGMĐŞNĐ TIŞIN YAZMAS: Dil ile bağlanan dişle çözülmez. Bu 

sav, sözünü yerine getirmesi gereken kimse için söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:20 

Sözcük: Tüg- 


Konu: Söz verme 

Bakış açısı: Yerine getirme gerekliliği 

Yansıttığı anlam: Đnsanın verdiği sözden dönmesi çok zordur, bu nedenle yerine 

getiremeyeceği sözler vermemelidir. 


Tılın tüg-; söz verme Tışın yazma-; verilen sözden döneme- 





• Dil ile düğümlenen dişle çözülmez.(Yurtbaşı 1996: 208) 

• Er sözü bir eğer bağı üç. (Yurtbaşı 1996: 208) 

• Er gözünden, yiğit sözünden belli olur. (Yurtbaşı 1996: 208) 

• Hayvan yularından, insan ikrarından tutulur.(Aksoy 1991: 275) 

2.240.TĐLKÜ ÖZ ĐNGE ÜRSE UDHUZ BOLUR: Tilki kendi yuvasının hor 

görürse uyuz olur. Bu sav, kendi köyünü, soyunu, oymağının yadsıyan, yeren kimse 


204


Sayfa: 54, 5 

Sözcük: Udhuz (uyuz), yin (in) 


Konu: Soy 

Bakış açısı: Beğenmeme 

Yansıttığı anlam: Kendi aslının, soyunun beğenmeyen kişiler bundan zarar görürler. 


Tilki; aslının beğenmeyen kimse Udhuz bol-; zarar görmek 

Öz inge ür-; evine, yurduna kötü söz söylemek 





• Aslını saklayan haramzadedir.(Aksoy 1991: 147) 

• Kurt köyünün değiştirir, huyunu değiştirmez.(Aksoy 1991: 336) 

2.241.TĐRĐĞ ESEN BOLSA TANĞ ÖKÜŞ KÖRÜR: Yaşayanın başı esen gitse 

çok şaşacak şeyler görür. Yaşayan kimse sıhhatte olursa birçok tansılar, şaşacak 

şeyler görür. 

Cilt: l. 

Sayfa: 62 

Sözcük: Öküş (çok) 


Konu: Hayat 

Bakış açısı: Şaşırtıcı olaylar 

Yansıttığı anlam: Đnsan sağ oldukça hayatta bir çok şaşırtıcı olayla karşılaşır. 


Tiriğ esen bol-; ömrün devam etmesi 

205

Tanğ öküş gör-; yeni olaylarla karşılaşmak 


Söz sanatları: Ad aktarması 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır. Anlamca 

benzer kullanımı vardır. 

• Çok yaşayan çok görür.(Yurtbaşı 1996: 133) 

2.242.TOKUM YÜZÜP KUDRUKTA BĐÇEK SIMA: Deriyi yüzdükten sonra 

bıçağı kuyruğunda kırma. Boğazlanacak hayvanı yüzdükten sonra bıçağı kuyruğunda 

kırma. 

Cilt: l. 

Sayfa: 472 

Sözcük: Kudruk (kuyruk) 


Konu: Düşünüp taşınma 

Bakış açısı: Hata yapma 

Yansıttığı anlam: Kişi düşünmeden hareket ettiği olaylarda küçük bir iş bile olsa 

hata yapabilir. 


Tokum yüz-; düşünmeden hareket et- Kurduk; işin sonu 

Biçek sı-; hata yapmak 



Sav, ifade etmek istediği anlamı tam olarak yansıtmanın yanı sıra, şiir unsurlarından 

yararlanarak tablo imajı çizmiştir. (boğazlanacak hayvanın derisini yüzmek) 


206

2.243.TOLUM ANUTSA KULUN BULUR, TOLUM UNUTSA BULUN 

BOLUR: Silah hazırlayan tay da bulur, silahı unutan tutsak olur. Düşmanı silahını 

hazırlayan kimse tay bulur. Bunu hazırlamayı unutan ise esir olur. 

Cilt: l. 

Sayfa: 215 

Sözcük: Anut- (hazırla-) 


Konu: Tedbir 

Bakış açısı: Fayda, zarar 

Yansıttığı anlam: Đnsanların tedbir aldıkları işten fayda görürken, tedbir almadıkları 

işlerden de zarar görürler. 


Tolum anut-; önlem al- Kulun bul-; fayda görmek, kazanç sağla- 

Tolum unut-; önlem alma- Bulun bol-; zarar gör- 


Söz sanatları: Somutlaştırma, tevriye, yineleme 



• Başta hesap, sonra kasas.(Yurtbaşı 1996: 219) 

• Devenin dizini bağlamayan ağlar.(Yurtbaşı 1996: 219) 

207 

• Gündüz kandilini hazırlamayan gece karanlığa razı demektir.(Yurtbaşı 

1996: 220) 

2.244.TOYIN TAPUĞSAK, TENĞRĐ SEFĐNÇSĐZ: Toyın tapmak ister, Tanrı 

memnun değil. Müslüman olmayan Türklerin din ulusu Tanrıya tapınır; fakat Yüce 

Tanrı onun yaptığı işten hoşnut değildir. bu sav, başka birine bir işi yaparak iyi 

yaptığını zanneden, fakat iğrenilen kimse için söylenir. 

Cilt: lll 

Sayfa: 377 

Sözcük: Tenğri (ulu Tanrı)


Konu: Sevmemek 

Bakış açısı: Memnun olmamak 

Yansıttığı anlam: Đnsanın sevmediği bir kimse ne kadar güzel şeyler yaparsa yapsın 

o insanı memnun edemez. 


Toyın; sevilmeyen kimseler Tapuğsa-; güzel işler yapma 



Savın günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. Fakat anlamaca benzer 


• Keçinin sevmediği ot, gelir karşısında biter.(Yurtbaşı 1996: 43) 

• Yılanın sevmediği ot, deliğinin ağzında biter.(Yurtbaşı 1996: 353) 

2.245.TÜNLE BULIT ÖRTENSE EWLÜK URI KELDÜRMĐŞÇE BOLUR. 

TANGLA BULIT ÖRTENSE EWGE YAGI KĐRMĐŞÇE BOLUR: Akşamleyin 

bulut kızarsa kadın, erkek çocuk doğurmuş gibi olur. Tanlayın bulut kızarırsa eve 

düşman girmişe benzer. Türkler güneş battıktan sonra bulutun kızarmasını uğur, 

sabahleyin bulutun kızarmasının ise kötü sayarlar. 

Cilt: l. 

Sayfa:251 

Sözcük: Örten- ( güneş indikten sonra bulutun kızardığı zaman) 


Konu: Đnanç 

Bakış açısı: Batıl inanç 

Yansıttığı anlam: Batıl inançlar bazı kimselerin hayatlarına yön verirler. . 



208


Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze dek ulaşamamıştır. 

2.246.TÜNLE YORUP KÜNDÜZ SEWNÜR, KĐÇĐKDE EFLENĐP ULGADHU 

SEWNÜR: Geceleyin yürüyüp gündüz sevinir, küçüklüğünde evlenip yaşlandığında 

sevinir. Gece yol yürüyen gündüz sevinir; çünkü yolu görmeden yürümüştür. 

Küçükken evlenen kimse de büyüdüğü zaman ferahlar; çocukları onun ihtiyacı için 

çalışırlar, o da rahat eder. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 87 

Sözcük: Yorı- (yürümek) 


Konu: Erken davranma 

Bakış açısı: Evlilik 

Yansıttığı anlam: Evlilik için erken davranan insanlar yaşlandıklarında rahat 

ederler. . 


Tünle yorı-, kiçikde eflen-; bir işe erken başlamak 

Kündüz sewin-, ulgadhu sewin-; yaşlılıkta rahat etmek 


Söz sanatları: Karşıtlama (tün-kündüz, kiçik- ulgadhu) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kullanılagelmiştir. 

209 

• Geceleyin yürüyen gündüz sevinir, küçükken evlenen yaşlanınca 

sevinir.(Yurtbaşı 1996: 304) 

2.247.TÜTÜN KAPURSA ĐSLENÜR: Dumanı kurcalayan islenir. Dumanı 

tepreten, dumanla oynayan kişi islenir. Bu sav, bir fitneyi alevlendiren kimsenin o 

fitneye ister istemez yakalanacağı anlatılmak isteniyor. 

Cilt: ll.

Sayfa: 72 

Sözcük: Kapur- (kaldırmak, yerinden oynatmak) 


Konu: Fitne 

Bakış açısı: Zarar görme 

Yansıttığı anlam: Fitne çıkartan kişi mutlaka bundan zarar görür. 


Tütün; fitne, bela, sıkıntı Kapur-; eşelemek Đslen-; belanın bulaşması 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoksa da anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Fitne uyuyan yılana benzer, uyandırmaya gelmez.(Yurtbaşı 1996: 45) 

• Đnsan başını kendi derde sokar.(Yurtbaşı 1996: 45) 

2.248.TÜTÜŞMEGĐNÇE TÜZÜLMES, TÜPĐRMEGĐNÇE ÇILMAS: Kavga 

eteyince olmaz, tipi olmayınca hava açılmaz. Đki kişi çekişmeyince, kavga etmeyince 

uzlaşamazlar, rüzgâr esmedikçe de hava açmaz . Bu sav çekişen iki adamın arasını 

bulmaya çalışan kimse için söylenir. 

Cilt: 1l. 

Sayfa:71 

Sözcük: Tüpür- (esmek) Atasözü sırası: 


Konu: Dövüş, kavga 

Bakış açısı: Barış getirmesi 

Yansıttığı anlam: Kavga olmayınca sinirler yatışmaz ve barış sağlanamaz. 


Tütüş-; önemli bir iş üzerine tartışmak Tüpir-; ortalığın karışması 

Tüzül-, çıl-; her şeyin yoluna girmesi 


210



vardır. 

• Sular bulanmayınca durulmaz.(Yurtbaşı 1996: 37) 

• Çekişmeden pekişilmez.(Aksoy 1991: 200) 

2.249.TÜZÜN BĐRLE URUŞ, UTUN BĐRLE TĐREŞME: Yumuşak huylu 

kimselerle uğraş, kötülerle direşme. Yavaş ağırbaşlı adam ile uğraş, vuruş; utanmaz, 

yüzsüz, vakarsız kimse ile yarışmaya kalkışma, çünkü o haddini aşar, sövüp sayar ve 

seni ezer. 

Cilt: 1. 

Sayfa:414 

Sözcük: Tüzün (yumuşak huylu adam) 



Bakış açısı: Dövüşün kimle yapılacağı 

Yansıttığı anlam: Đyi huylu kişilerle dövüşmek, kötü huylu kimselerle dövüşmekten 

şereflidir. 


Tüzün; aklı başına, dürüst Utun; utanmaz, yüzsüz 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (tüzün) 


vardır. 

• Cahilin dostluğundan alimin düşmanlığı yeğdir.(Aksoy 1991: 194) 

2.250.TÜZÜN BĐRLE URUŞ, UTUN BĐRLE ÜSTERME: Yumuşak huylu kimse 

ile çarpış, alçak adamla yarışma. 

Cilt: 1. 

211

Sayfa:221 

Sözcük: Üster- (üstün gelmek için yarış etmek) 



Bakış açısı: Dövüşün kimle yapılacağı 

Yansıttığı anlam: Đyi huylu kişilerle kavga bile edilir, fakat alçak insanlarla 

kavgadan kaçınılmalıdır. 


Tüzün; aklı başına, ahlâklı Utun; utanmaz, iki yüzlü 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (tüzün) 

Savın biçim ve anlamca aynen kullanımı yoktur, ama anlamca benzer kullanımı 

vardır. 

• Cahilin dostluğundan alimin düşmanlığı yeğdir.(Aksoy 1991: 194) 

• Akıllı düşman, akılsız dosttan hayırlıdır.(Aksoy 1991: 126) 

2.251.ULA BOLSA YOL AZMAS, BĐLĐG BOLSA SÖZ YAZMAS: Alamet olsa 

yol azmaz, bilgi bulunsa söz ulaşmaz. Đşaret olsa insan yolu azmaz, akıl olsa sözü 

sapıtmaz, anlamına gelen sav, arada işaret taşları olursa yol sapıtılmaz, adamda akıl, 

bilgi olursa sözünde yanılmaz, şeklinde kullanılır. 

Cilt: l. 

Sayfa: 92 

Sözcük: Ula (kırda belge, alâmet.) 


Konu: Bilgi 

Bakış açısı: Akıl 

Yansıttığı anlam: Kişiler akıllı olursa, bilgi de olur ve yaptığı işlerde yanılmaz. 



212



vardır. 

• Bilenle bilmeyen bir olmaz.(Yurtbaşı 1996: 279) 

213 

• Akıllı söylemeden düşünür, deli düşünmeden söyler.(Yurtbaşı 1996: 

263) 

2.252.ULUGNI ULUGLASA KUT BULUR: Birisi ihtiyara saygı gösterirse uğur 

ve devlet bulur. Đnsan uluyu ululasa kut bulur. Đnsan yaşça büyük olana saygı 

gösterirse baht bulur. 

Cilt: l. 

Sayfa: 304 

Sözcük: Ulugla- (yüceltmek) 


Konu: Saygı 

Bakış açısı: Mutluluk getirmesi 

Yansıttığı anlam: Đnsan, kendinden yaşça büyüğe saygı gösterirse baht bulur. 



Söz sanatları: Önyineleme (ulug) 


2.253.ULUK YAGIRI OGULKA KALIR: Omuzbaşı yağırı evlada kalır. Atın 

omuzbaşı yarası oğla kalır. Omuzbaşı sinirlerin ve boğumların birleştiği yer olduğu 

için yara çabuk kapanmaz oğula miras kalır. 

Cilt: l. 

Sayfa: 68 

Sözcük: Uluk (atın omuzbaşı)



Bakış açısı: Kötü itibardan sakınmak 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar kötü itibardan sakınarak gelecek nesile bunu miras 

olarak bırakmamalıdır. 


Uluk yagırı; derin,unutulmayacak olaylar 

Ogulka kal-; gelecek nesili etkilemek 




• Baba koruk yer, oğlunun dişi kamaşır. (Aksoy 1991: 164) 

• Babası ekşi elma yer, oğlunun dişi kamaşır. (Aksoy 1991: 164) 

2.254.UMA KELSE KUT KELĐR: Konuk gelse uğur gelir. Konuk, misafir gelse 

kut gelir. Bir konuk geldiği zaman uğur ve kısmet de birlikte gelir. Konukla 

kutlanılır, o yükünülmez. 

Cilt: l. 

Sayfa:92 

Sözcük: Uma (eve gelen konuk) 


Konu: Konuk 

Bakış açısı: Uğur, bereket getirme 

Yansıttığı anlam: Konuk misafir olduğu eve uğur ve bereket götürür.Đn 



Söz sanatları: Önyineleme (kel-) 


vardır. 

214

• Misafir kısmeti ile gelir. (Aksoy 1991: 348) 

215 

• Misafir on kısmetle gelir; birini yer, dokuzunu bırakır. (Aksoy 

1991: 348) 

2.255.UMAYKA TAPINSA OGUL BOLUR: Đnsan sonsuzluğa hizmet ederse oğlu 

olur. Đnsan umaya tapınırsa çocuk bulur. Đnsan son’a tapınırsa çocuğu olur. Kadınlar 

bunu uğur sayar. 

Cilt: l. 

Sayfa:123 

Sözcük: Umay ( çocuğun ana karnında eşi) 


Konu: Đnanç 

Bakış açısı: Đyilik ve bereket getirmek 

Yansıttığı anlam: Đnsanoğlu Tanrı’ya hizmet ederse iyilik ve bereket bulur. . 


Umayka tapın-; Allah’a hizmet et- Oğul bol-; iyilik, bereket bul- 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı bugün yoktur, ancak anlamca benzer 

kullanımları günümüzde geçerliliğini korur. 

• Zerre kadar iman dünya kadar günaha yeter.(Yurtbaşı 1996: 79) 

• Kör Allah’a nasıl bakarsa, Allah da köre öyle bakar.(Aksoy 1991: 331) 

2.256.USUKMIŞA SAKIĞ KAMUĞ SUW KÖRÜNÜR: Susamışa ılgın bütün su 

görünür. Susamışa bütün yalgın su görünür. Susamış insan her serabı su görür. Bu 

sav, her şeyi kendi işine yarar gibi gören yoksul kimse için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa:191 

Sözcük: Usuk- (susamak)


Konu: Yoksulluk 

Bakış açısı: Her şeye sahip olma isteği 

Yansıttığı anlam: Bazı yoksul insanlar kendinde olmayan her şeyi işe yarar sanırlar. 


Usıkmış; yoksul, ihtiyaç sahibi Sakığ; hayal 

Kamuğ suw körün-; her şeyi işine yarar san- 



Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca yakın sayılabilecek 


• Aç domuz darıdan çıkmaz.(Aksoy 1991: 109) 

• Aç elini kora sokar.(Aksoy 1991: 110) 

• Açın karnı doyar gözü doymaz.(Aksoy 1991: 111) 

• Aç tavuk kendini buğday ambarında sanır.(Aksoy 1991: 113) 

• Aç yanında sarpın kurcalanmaz.(Aksoy 1991: 113) 

• Kel yanında kabak anılmaz.(Aksoy 1991: 317) 

2.257.UŞ ÜŞGÜRSE ÖLÜR: Kerkes kuşu bir adamın yüzüne karşı ıslık çalarsa 

uğur sayılmaz; bu ölüme işarettir. Akbaba kuşu ıslık çalarsa insan ölür.Akbaba 

insanın yüzüne karşı öterse bu ölüme işarettir, uğur sayılmaz. 

Cilt: l. 

Sayfa:228 

Sözcük: Üşgür- (kışkırtmaz) 


Konu: Đnanç 

Bakış açısı: Batıl inanç 

Yansıttığı anlam: Batıl inançlar bazı kimselerin hayatlarını olumsuz etkiler. . 



216


Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze dek ulaşamamıştır. 

2.258.UYGUR YIGAÇ UZUN KES, TEMÜR KISGA KES: Ey Uygur, ağacı 

uzun, demiri kısa kes. Ağaç kestiğin zaman uzun kes, demir kestiğin zaman kısa kes; 

çünkü, demir uzatılabilir, fakat ağacı uzatmak mümkün değildir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:11 

Sözcük: Kes- 


Konu: Tedbir 

Bakış açısı: Bazı şeylerin geri dönüşünün mümkün olmaması 

Yansıttığı anlam: Bazı işlerin yapımında tedbirli olunmalıdır, çünkü bunların 

telafisi mümkün değildir. . 


Yıgaç, temur; yapılan iş Uzun kes-, kısga kes-; önlem 


Söz sanatları: Karşıtlama (uzun-kısga) 

Savın biçim ve anlamca kullanımım günümüzde yoktur. Toplumun ihtiyaçlarına göre 

değişim göstermiştir. Savın anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Son pişmanlık fayda vermez.(Yurtbaşı 1996: 197) 

• Balık ağa girdikten sonra aklı başına gelir.(Aksoy 1991: 168) 

2.259.ÜRĐ KOPSA OGUŞ AKLIŞUR. YAGI KELSE ĐRMEM TEPREŞÜR: Bir 

gürültü kopsa hısım, akraba akışır; bir düşman gelse halk yerinden oynar. Bir çığlık 

koptuğu zaman, çağırana yardım etmek için oymak toplanır; yağı geldiği vakit savaş 

için bölükler toplanır. Bu sav, işlerde toplanmak için söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 88 

217

Sözcük: Üri (gürültü, ses) 


Konu: Birlik 


Yansıttığı anlam: Đnsanın başına bir iş geldiğinde herkes birlik olup, yardıma koşar. 


Üri kop-, yagı kel-; bir sıkıntıyla karşılaşmak 

Oguş alkış-, irmem tepreş-; herkesin birlik olup, yardım etmesi 



Savın günümüzde geçerliliği kısmen de olsa devam eder. Herkes herkesin yardımına 

koşmasa bile, insanın yakın çevresi, özellikle de ailesi yardıma koşar. Savın 

günümüzde biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, ancak anlamca benzer 


218 

• Adam adama her zaman gerek olur, iki serçeden börek olur.(Aksoy 1991: 

113) 

2.260.XAN IŞI BOLSA KATUN UŞU KALIR: Han’ın işi, emri olunca, Hatun’un 

işi geri kalır. 

Cilt: l. 

Sayfa:410 

Sözcük: Katun (hatun) 


Konu: Yetki 

Bakış açısı: Önceliği 

Yansıttığı anlam: Başkanın emri eşinin emrinden daha önce gelir. 


Xan: yetki sahibi Katun: daha az yetkiye sahip kişi, 

Uş kalması: yerine getirilmemesi


Söz sanatları: Karşıtlama (xan, katun) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar kendini koruyamamıştır. 

Ancak anlamca benzer kullanımları günümüzde de yaşar. 

• Beylerin sözü, sözlerin beyidir.(Yurtbaşı 1996: 246) 

• Emir demiri keser. 

2.261. YADHAĞ ATI ÇARUK KÜÇĐ AZUK: Yaya kimsenin atı, çarığı; kuvveti 

azığıdır. Bu sav, kuvvetsiz düşmemek, ayağını aşındırmamak için hazırlıklı 

bulunması gereken kimseye söylenir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 381 

Sözcük: Çaruk (çarık) 


Konu: Tedbir 

Bakış açısı: Güçsüz düşmemek 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar güçsüz düşmemek için önceden tedbirlerini almalıdırlar. 


At, güç: gerekli olanlar Çaruk, azuk: alınan önlemler 


Söz sanatları: Somutlaştırma, artyineleme (çaruk-azuk), tevriye 

Savın bugün biçimce aynı kullanımı vardır, ancak anlam farklılığına uğramış, 

günümüz şartlarına göre şekillenmiştir. Bugün fakir, zor geçinen insanlar işlerini 

kısıtlı imkanlarla görürler, anlamında kullanılır. 

• Yayanın atı çarık, gücü azık.(Yurtbaşı 1996: 182) 

2.262.YAGINĞ ERSE KEREK YUNDAKI TEGĐR: Düşmanın olsa da gübresi 

219 

kalır. Düşmanın olsa mal gerek, gübresi değer, kalır. Đsterse düşmanın olsun, malı

olmalıdır. Düşmanının malından sana en az düşecek şey atının fışkısıdır; ondan 

faydalanır ateş yakarsın. 

Cilt: lll. 

Sayfa:44 

Sözcük: Yundak 


Konu: Mal 

Bakış açısı: Düşmanın malı 

Yansıttığı anlam: Mal, insanın düşmanında bile olsa fayda sağlar. 


Yundak; mal 




• Artık/fazla mal göz çıkarmaz.(Aksoy 1991: 147) 

• Komşu da pişer bize de düşer.(Aksoy 1991: 326) 

2.263.YAGINI AŞAKLASA BAŞKA ÇIKAR.: Düşman aşağı görülürse başa çıkar. 

Đnsan düşmanı aşağılarsa düşman başa çıkar. Düşman küçük görülürse başa çıkıp, 

başı yok eder. Đyi düşün, onu küçük görme demektir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 305 

Sözcük: Aşakla- (aşağıla-) 


Konu: Düşman 

Bakış açısı: Küçümsemek 

Yansıttığı anlam: Düşman küçümsenirse ağır yenilgilere uğranabilir. 


Yagını aşakla-; önemsememek Başka çık-; zarar görmek 

220




• Düşmanın karınca ise de hor bakma.(Aksoy 1991: 231) 

• Düşmanını kendinden üstün gör, zayıf çıkarsa bahtına.(Yurtbaşı 1996: 86) 

2.264. YOĞURKANDA ARTUK ADHAK KÖSÜLSE ÜŞĐGÜR: Yorgandan 

ziyade ayak uzatılırsa üşür. Ayak, yorganın boyundan fazla uzatılırsa üşür. Bu sav, 

bir kimseye haddini aşmamak için söylenir. 

Cilt: ll. 

Sayfa:137 

Sözcük: Kösül-(fazlasıyla uzat-) 



Bakış açısı: Ölçülü davranma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar davranışlarında ölçülü olmazlarsa zarar görebilirler. 


Yoğurkan; davranışların sınırı Ayak kösül-; haddini aş- 

Üşi-; zarar gör- 



Sav, biçimce günümüze kadar kendini korumuş, yalnız anlam farklılığına uğramıştır. 

Bugün, kişinin harcamalarında ölçülü olup aşırıya kaçmaması gerektiğini anlatmak 

için kullanılır. 

• Ayağını yorganına göre uzat.(Yurtbaşı 1996: 158) 

• Pek yaş olma, sıkılırsın; pek de kuru olma, kırılırsın. (Aksoy 1991: 367) 

• Pek eğilme basarlar, pek yükselme asarlar.(Yurtbaşı 1996: 190) 

221

2.265.YAKADAKI YALGAGALI ELĐGDEKĐ IÇKINUR: Yakadaki yalanırken 

eldeki kaybedilebilir. Bu sav, bir şeye tamah ederek elindekini harcayan kimseye, 

elindekini sıkı tutup uzaktakine göz dikmemesi için söylenen bir sözdür. 


Sayfa:253, 307 

Sözcük: Içgın- (kaçır-), yalga- (yala-) 



Bakış açısı: Elindekini korumak 

Yansıttığı anlam: Açgözlü insanlar daha küçük mallara bile sahip olmak 

istediklerinden ellerindeki büyük malları da kaybedebilirler. 


Yakadakı yalga-; kazanılmak istenen küçük mal Eligdekı; var olan mal 


Söz sanatları: Somutlaştırma, alışılmamış bağdaştırma (yakadakı yalga-) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, benzer kullanımları vardır. 

222 

• Ovadaki sülün avına gittiğin zaman, evdeki tavuğu elden çıkarma.(Yurtbaşı 

1996: 11) 

• Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan oldu.(Yurtbaşı 1996: 200) 

• Bugünkü tavuk yarınki kazdan iyidir.(Yurtbaşı 1996: 200) 

2.266.YAKRI YAĞI YAĞSIMAS: Đçyağı yağ yerini tutmaz. Erimiş kuyruk yağı, 

içyağı, asıl yağın tadını vermez. 

Cilt: l1l. 

Sayfa: 306 

Sözcük: Yağsı- (yağ gibi olmak) 


Konu: Benzeme, benzerlik 

Bakış açısı: Yerini tutma

Yansıttığı anlam: Bir şeyin benzeri, aslının yerini tutamaz. 


Yakrı yağı; bir şeyin benzeri Yağsıma-; aslının yerini tutmama 


Söz sanatları: Önyinleme (yakrı, yağı, yağsı-), somutlaştırma 

Savın bugün, biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur. 

• Şap ile şeker (beyaz ama) bir değil.(Yurtbaşı 1996: 358) 

2.267.YALKSA YEME YAG EDHGÜ, KÖYSE YEME KÜN EDHGÜ: Bıksa 

yine yağ iyi, yaksa yine gün iyi. Đnsan tıka basa yese , bıksa yine yağ iyi, yansa yine 

güneş iyi. Yağ ne kadar tıka basa yense de yine tatsız tuzsuz yemekten daha iyidir. 

Güneş ne kadar yaksa sisten, pustan hayırlıdır. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 435 

Sözcük: Yalk- (bık-) 



Bakış açısı: Rahatlık, iyilik 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar zenginlikten ve onun getirdiği rahatlıktan bıksa da 

vazgeçemez. 


Yalk-, köy-; zenginliğin olumsuz yönleri Yag, kün; zenginlik 


Söz sanatları: Somutlaştırma, yineleme 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca yakın sayılabilecek 


• Cebi dolu olanın keyfi yerinde olur.(Yurtbaşı 1996: 253) 

• Varlıkta darlık olmaz, yoklukta dirlik olmaz.(Yurtbaşı 1996: 255) 

223

224 

• Zengin helvasını baldan pişirir, züğürt derman için pekmez 

bulamaz.(Yurtbaşı 1996: 255) 

• Zengin olan buzlu hoşaf içer.(Yurtbaşı 1996: 255) 

• Zengin olsa ‘hoppa’, fakir olsa ‘deli’ derler.(Yurtbaşı 1996: 255) 

• Zengin ölürse mezarına taş dikilir, züğürde çalı nişan 

ederler.(Yurtbaşı 1996: 255) 

2.268.YALNĞUK MENĞGÜ TĐRĐLMES, SINKA KĐRÜB KĐRÜ YANMAS: 

Kişi ebedi yaşayamaz, mezara giren geri dönmez. 

Cilt: lll 

Sayfa:65 

Sözcük: Yan-(dön-) 


Konu: Ölüm 

Bakış açısı: Dönüşünün olmaması 

Yansıttığı anlam: Ölümü tadan insanın bir daha hayata dönmesi mümkün değildir. 



Söz sanatları: Artyineleme (tirilmes-yanmas) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı yoktur, anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Dağın ardındaki gelir, taşın ardındaki gelmez.(Yurtbaşı 1996: 191) 

• Ne kadar da büyük olsa onun şanı, taştır onun nişanı.(Yurtbaşı 1996: 192) 

• Gelin girmedik ev olur, ölüm girmedik ev olmaz.(Aksoy 1991: 259) 

2.269.YALNĞUK OGLI MUNSUZ BOLMAS: Đnsanoğlu ayıpsız ve hastalıksız 

olmaz. Đnsanoğlu bunsuz olmaz, insan oğlu kusursuz dertsiz olmaz. 

Cilt: lll. 

Sayfa:141 

Sözcük: Mun (hastalık, ayıp)



Bakış açısı: Herkeste oluşu 

Yansıttığı anlam: Her insanın küçük ya da büyük mutlaka bir sıkıntısı vardır. 


Mun; kusur 

Taşıdığı değer: Mantık değeri taşıyor 


Savın biçimce olmasa da anlamca aynı kullanımı günümüzde de geçerliliğini 

korumaktadır. Çünkü bu evrensel bir olgudur. 

• Dertsiz insan olmaz.(Yurtbaşı 1996: 155) 

• Dikensiz gül olmaz, engelsiz yar olmaz.(Aksoy 1991: 221) 

2.270. YALNĞUK OĞLI YOKADHUR EDHGÜ ATI KALIR: Adam oğlu yok 

olur; iyi adı kalır. Đnsanoğlu yok olur, ölür; eğer hayır sahibi, iyilikçi ise adı sanı 

kalır. Bu sav, iyilik yapmak gerektiğini anlatmak için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:384 

Sözcük: Yalnğus (yalnız) 


Konu: Đyilik 

Bakış açısı: Ün kazandırması 

Yansıttığı anlam: Yaşamı boyunca iyi şeyler yapan insanlar, öldükten sonra da iyi 

anılırlar. 


Yokadh- ; yaşamın sonlanması Atı kal-; herkesçe tanınıp, iyi anıl- 



225

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze değişerek ulaşmıştır. 

• At ölür meydan/nalı kalır, yiğit ölür şan/ namı kalır.(Aksoy 1991: 154) 

• Er adıyla, deve havudiyle söylenir.(Yurtbaşı 1996: 237) 

• Dünyada insanın namıdır kalan, gerisi yalandır, yalan.(Yurtbaşı 1996: 237) 

• At ölür eyeri kalır, insan ölür eseri kalır.(Yurtbaşı 1996: 71) 

2.271.YALNĞUK ÜRÜLMĐŞ KAP OL, AGZI YAZLIP ALKINUR: Adam oğlu 

şişirilmiş tulum gibidir, ağzı açıldığında söner. Đnsan kısmı üflenip şişirilmiş tulum 

gibidir; ağzı açılınca havası gider, söner. 

Cilt: l. 

Sayfa: 195 

Sözcük: Ürül- 


Konu: Öfke 

Bakış açısı: Geçiciliği 

Yansıttığı anlam: Öfkeli insan bağırıp çağırdığında öfkesi geçer. 


Agzı yazlıp alkın-; öfkesi geçmek Ürülmiş kap ol-; sinirlenmek 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (insan-tulum) 


• Đstediğini söyleyen, istemediğini işitir. (Aksoy 1991: 295) 

• Öfke ile göz karır, öfke geçer yüz kızarır.(Kurt 1997: 91) 

• Saman alevi gibi parladır(Kurt 1997: 91) 

2.272.YALNĞUS KAZ ÖTMES: Yalnız kaz ötmez. Tek başına bulunan kazın sesi 

çıkmaz. Bu sav, işlerinde başkalarından yardım istemesi gereken kimse için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa:384 

Sözcük: Yalnğus (yalnız) 

226


Konu: Birlik 


Yansıttığı anlam: Đnsanlar bazı işlerde, başkalarının yardımına ihtiyaç duyarlar. 


Yalnğus kaz; yardımcısı olmayan insan Ötme-; amacına uluşamamak 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan insana aktarma (kaz-insan) 

Savın biçimce olmasa bile, anlamca aynı ve benzer kullanımları vardır. 

• Adam adama gerektir, tosbağaya hanesi.(Aksoy 1991: 412) 

227 

• Az el aş kotarır, çok el iş kotarır.(Az eli aşta gör, çok eli işte gör.) (Aksoy 

1991: 113) 

• Bir elin nesi var, iki elin sesi var.(Aksoy 1991: 161) 

• Eli ele vurmayınca şaklamaz.(Aksoy 1991: 182) 

• Ağaç yaprağıyla gürler.(Aksoy 1991: 117) 

2.273.YARIN BULGANSA EL BULGANUR: kürek kemiği karışırsa vilayet 

karışır. 

Cilt: lll. 

Sayfa:21 

Sözcük: Yarın (kürek kemiği) 


Konu: Batıl inanç 

Bakış açısı: Bozulma 

Yansıttığı anlam: Bazı toplumlar batıl inançları doğrultusunda hüküm kurarlar. 


Yarın; fal El bulgan-; huzurun bozulması 

Taşıdığı değer: Ahlâki değer. (kötü) 

Söz sanatları: Đnsandan doğaya aktarma

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze ulaşmamıştır. 

2.274.YAŞ OT KÖYMES, YALAFAR ÖLMES: Yaş ot yanmaz, elçi ölmez. 

Cilt: l1l. 

Sayfa:47 

Sözcük: Yalafar (Hakanın gönderdiği elçiye verilen ad 


Konu: Elçi 

Bakış açısı: Dokunulmazlık 

Yansıttığı anlam: Elçiye, haber getiren kişiye dokunulmaz, çünkü o haberin kaynağı 

değil, sadece iletenidir. 


Yaş ot; verimli, taze şeyler Köyme-; zarar vermeme 

Yalafar; haber getiren, aracı Ölme-; kötü davranılmaması 


Söz sanatları: somutlaştırma 


• Yaş ot yanmaz, elçi ölmez.(Yurtbaşı 1996: 369) 

• Elçiye zeval olmaz.(Aksoy 1991: 236) 

2.275.YATNINĞ YAĞLIĞ TĐKÜSÜNDEN ÖZNÜNĞ KANLIĞ YUDHRUK 

YEĞ: Yabancının yağlı lokmasından kendini kanlı yumruğu daha yeğdir. Hısımın 

yumrukla vurması, yabancının yağlı lokmasından iyidir. Bu sav, hısımların araları 

açıldığı zaman uzlaştırmak için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 43 

Sözcük: Yudhruk (yumruk) 


228


Bakış açısı: Vazgeçilmezliği 

Yansıttığı anlam: Akrabalarımızdan gördüğümüz kötülükler onlara karşı 

beslediğimiz sevgiyi yok etmez. 


Yağlık tikü; iyilik Kanlığ yudhruk; kötülük Öz; akrabalar 




• Kardeş kardeşi atmış, yar başında tutmuş.(Aksoy 1991: 307) 

• Et tırnaktan ayrılmaz.(Aksoy 1991: 251) 

• Kardeş kardeşin ne öldüğünü ister, ne onduğunu.(Aksoy 1991: 307) 

• Kardeş kardeşi bıçaklamış, dönmüş yine kucaklamış.(Aksoy 1991: 307) 

• Et ile tırnak arasına girilmez. (Aksoy 1991: 250) 

• Đki kardeş savaşmış, ebleh buna inanmış.(Aksoy 1991: 290) 

2.276.YAWLAK TILLIĞ BEGDEN KERÜ YALNĞUS TUL YEG: Kötü dilli 

kocadan yalnız dul daha iyidir. Kadının dul olması her zaman ona söven kötü dilli 

kocası bulunmaktan daha iyidir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 133 

Sözcük: Tul (dul) 


Konu: Evlilik 

Bakış açısı: Kötü söz 

Yansıttığı anlam: Kötü davranışların ve sözlerin varolduğu bir evliliğin 

devamındansa sonlanması daha iyidir. 


Yawlak tıl; kötü söz söyleyen 


229



• Ata evi meydan evi, er evi zindan evi.(Yurtbaşı 1996: 94) 

• Dumansız baca olmaz, kahırsız koca olmaz.(Aksoy 1991: 228) 

2.277.YAZIDA BÖRĐ ULISA EWDE ĐT BAGRI TARTIŞUR: Kırda kurt ulusa, 

evde itin bağrı tartılır. Kırda kurt uluduğu zaman evde köpeğin ciğeri sızlar, ona acır 

anlamındadır. Hısımların birbirlerine acıdıklarında söylenir. 

Cilt: 1ll. 

Sayfa:255 

Sözcük: Ulı- 



Bakış açısı: Acıma 

Yansıttığı anlam: Akrabalar, başlarına bir iş geldiğinde, birbirlerine diğer 

insanlardan daha çok acırlar. 


Böri, ıt; yakın, akraba Ulı-; acı çekme 

Tartış-; üzülme, yardım etme 


Söz sanatları: Benzetme, doğadan insana aktarma (böri, it) 

Savın, biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar ulaşamamıştır; fakat 

anlamca benzer kullanımları vardır. 

• Ağlarsa anam ağlar, gerisi yalan ağlar.(Aksoy 1991: 121) 

• Đnsana kardeş gibi yar, Irak gibi diyar olmaz.(Yurtbaşı 1996: 14) 

• Ana gibi yar, Bağdat gibi diyar olmaz.(Aksoy 1991: 139) 

2.278.YAZIDAKĐ SÜWLĐN EDHERGELĐ EWDEKĐ TAKAGU IÇKINMA: 

230 

Kırdaki sülünü ararken evdeki tavuğu kaçırma. Bu sav meydanda olmayan bir şey

için kişinin elindekinin harcamamasını öğütleyen bir savdır. Kişinin elinde varolanın 

gerçekliği vardır ve o zaten kişinindir. 

Cilt: l. 

Sayfa: 447 

Sözcük: Takagu (tavuk ve horozo verilen ad) 


Konu: Aç gözlülük 

Bakış açısı: Zarar getirdiği 

Yansıttığı anlam: Açgözlülük insanın elindeki malı da kaybetmesine neden olur. 


Yazıdaki süwlin; meydanda olmayan mal Ewdeki takagu; eldeki mal 


Söz sanatları: Somutlaştırma, doğadan doğaya aktarma (süwlin, takagu) 

Sav, günümüzde de geçerliliğini korur, fakat bugün, sahip olduğu malı satmaya 

kalkışma anlamında kullanılır. 

231 

• Ovadaki sülün avına gittiğin zaman, evdeki tavuğu elden çıkarma.(Yurtbaşı 

1996: 201) 

• Dimyat’a pirince giderken evdeki bulgurdan oldu.(Yurtbaşı 1996: 11) 

2.279. YAZIN KATIGLANSA KIŞIN SEWNÜR: Đnsan yazın çalışıp çabalarsa 

kışın sevinir. Yazın çalışıp kazan, kışın ferahla ye öğüdünde bulunur. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 159 

Sözcük: Yaz 



Bakış açısı: Geleceğe yatırım yapmak 

Yansıttığı anlam: Đnsan geleceğine yatırım yapmak için çalışmalıdır. 


Katıglan-; çaba sarfetmek, yorulmak Sewnü-; sıkıntı çekmemek 


Söz sanatları: Karşıtlama (yaz-kış) 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze değin ulaşmamış, ancak anlamca 


232 

• Ağustosta beyni kaynayanın, zemheride kazanı kaynar.(Aksoy 1991: 

121) 

• Yazın başı pişenin, kışın aşı pişer.(Aksoy 1991: 417) 

• Yazın çalışan, kışın rahat eder.(Yurtbaşı 1996: 61) 

• Yazın gölge hoş, kışın çuval boş.(Aksoy 1991: 417) 

• Yazın gölge kovan, kışın karın ovar.(Aksoy 1991: 417) 

2.280.YAZMAS ATIM BOLMAS, YANĞILMAS BĐLGE BOLMAS: Şaşmadık 

atış olmaz, yanılmadık bilgin olmaz. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 59 

Sözcük: Yaz- 


Konu: Yanılmak 

Bakış açısı: Herkese mahsus oluşu 

Yansıttığı anlam: Bir konu üzerinde uzman sayılan kimseler dahi bazen yaptıkları 

işte hataya düşebilirler. 




Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze değin ulaşmış ayrıca anlamca 


• Şaşmaz atıcı olmaz yanılmaz bilge olmaz.(Yurtbaşı 1996: 168) 

• Đnsan beşer kuldur şaşar.(Aksoy 1991: 292)

• Hatasız kul olmaz.(Aksoy 1991: 274) 

• Her güzelin bir kusuru/ huyu vardır.(Aksoy 1991: 227) 

2.281.YAZMAS ATIM YAGMUR, YANGILMAS BĐLGE YANĞKU: Usta 

atıca yağmur, yanılmaz bilgin yankı. Her şeyde doğruyu söyleyen bilgin sestir, 

yankıdır; çünkü o, ne seslenirsen sana onu karşılık verir. Bu sav, bir şeyde yanlışlık 

yapıp özür dileyen kimse için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 379 

Sözcük: Yanğku (yankı) 


Konu: Yanılmak 

Bakış açısı: Doğa olaylarının kusursuzluğu 

Yansıttığı anlam: Yeryüzünde yanılgıya düşmeyen tek şey doğa olaylarıdır, çünkü 

onlarda insanın müdahalesi yoktur. 



Söz sanatları: Kişileştirme (yagmur, yanğku), benzetme 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze değin ulaşmış ayrıca anlamca 


• Şaşmaz atıcı yağmur, yanılmaz bilge yankı.(Yurtbaşı 1996: 168) 

• Şaşmaz atıcı olmaz yanılmaz bilge olmaz.(Yurtbaşı 1996: 168) 

• Đnsan beşer kuldur şaşar.(Aksoy 1991: 292) 

• Hatasız kul olmaz.(Aksoy 1991: 274) 

• Her güzelin bir kusuru/ huyu vardır.(Aksoy 1991: 227) 

2.282.YER BASRUKI TAĞ, BUDHUN BASRUKI BEG: Yer baskısı dağ, 

insanların baskısı da beydir. Yerin kazıkları, ağırlıkları dağlardır. Đnsanlarınki de 

beylerdir. Yeri tutan dağlar olduğu gibi insanları tutan, yerli yerince eden, 

düzenleyen beylerdir. 

233

Cilt: l. 

Sayfa:466 

Sözcük: Basruk (baskı) 


Konu: Başkanlık 

Bakış açısı: Düzenleyici olma 

Yansıttığı anlam: Bir toplumu düzenleyen o toplumun yöneticisi, başkanıdır. 


Budhun basrukı; düzene sokma Beg; yetki sahibi 


Söz sanatları: Benzetme (tağ-beg), artyineleme (tag-beg) 

Sav, bugün geçerliliğini yitirmiştir. 

• Padişahın ettiği kanun olur.(Yurtbaşı 1996: 247) 

2.283.YIGAÇ UÇUNGA YEL TEGĐR; KÖRKLÜĞ KĐŞĐGE SÖZ KELĐR: 

Ağacın ucuna ister istemez yel değer, güzele de mutlaka haber, mektup gelir, güzel 

kendini korumalıdır. 

Cilt: l. 

Sayfa: 319 

Sözcük: Köp (sık, dolgun, gür olan nesne) 



Bakış açısı: Başarılı kişiler 

Yansıttığı anlam: Toplumda başarılı kişiler kıskanılır, dedikodusu yapılır. 


Körklüğ kişi; toplumda başarısıyla dikkat çeken kimse 

Söz kel-; dedikodusu yapılmak 



234

Savın biçimce ve anlamca aynı kullanımı olmasa da benzer kullanımı vardır. 

• Çok söğüde kuş konar, gösterişli kişiye söz gelir.(Yurtbaşı 1996: 88) 

2.284.YILAN KENDÜ ERGĐSĐN BĐLMES TEWĐ BOYNIN EGRĐ TER: Yılan 

kendi eğrisini bilmez, deve boynuna eğri der. Bu sav, kendinde bulunan bir kusurla 

başkasının ayıplayan kimse için söylenir. 

Cilt: l 

Sayfa:127 

Sözcük: Egri (eğri) 


Konu: Ayıplama, eleştiri 

Bakış açısı: Kusurlu oluş 

Yansıttığı anlam: Kendi Kusurlarını görmeyen insanlar başkalarının kusurlarıyla 

alay edip eleştirirler. 


Yılan; kendi kusurunu görmeyen kimse Tewi; alay edilen kimse 

Boynın egri te-; eleştirmek, alay etmek 

Ergisin bilme-; kendi kusurlarını görmemek 


Söz sanatları: Somutlaştırma, intak, doğadan insana aktarma (tewi, yılan) 


• Yılan kendi eğrisini bilmez, deveye ‘Boynun eğri’ der.(Yurtbaşı 1996: 89) 

• Köseyle alay edenin top sakalı kara gerek.(Aksoy 1991: 332) 

• Önce iğneyi kendine, sonra çuvaldızı ele.(Aksoy 1991: 362) 

2.285. YILAN YARPUZDIN KAÇAR, KANÇA BARSA YARPUZ UTRU 

KELÜR: Yılan yarpuzdan kaçar, nereye gitse ona karşı gelir. Yılan her zaman 

235 

yarpuz denilen bir çeşit sansardan kaçar; fakat nereye dönse karşısına yarpuz çıkar.

Bu sav, sevmediği şeyden kaçınan, fakat her zaman o şeye çatan, onunla karşılaşan 


Cilt: lll. 

Sayfa:39 

Sözcük: Yarpuz (Yılan yiyen bir hayvan, firavun sıçanı) 



Bakış açısı: Yakalanma 

Yansıttığı anlam: Đnsanlar sevmedikleri kimselerden sakındıkça onlara yakalanırlar. 


Yılan; sevmediğinden sakınan kimse 

Yarpuz kaç-; sevmediği kişiyle karşı karşıya gelmek istememek 

Yarpuz utru kel-; sık sık sevmediği kimseyle karşılaşmak 


Söz sanatları: Tevriye, doğadan insana aktarma (yılan, yarpuz) 

Sav, bugüne kadar biçim ve anlamca kendini korumuş olmasına rağmen anlamda bir 

kötüleşme olmuştur. Çünkü savda geçen “yılan” sözcüğü o dönemde sevmediğinden 

kaçan kimsenin yerine kullanılmışken bugün kötü huylu, kalleş, art niyetli kişiler için 

söylenir olmuştur. Savın bugünkü anlamı; kötü niyetli kimseler karşılarında sık sık 

hoşlanmadıkları şeyler bulur, şeklindedir. Başkalarına kötülük etmek isteyen insanlar 

karşılarında da kendi çekindikleri kişileri bulurlar. 

Savın biçim ve anlamca bugün aynı kullanımı vardır. 

• Yılanın sevmediği ot, deliğin ağzında biter.(Yurtbaşı 1996: 420) 

• Keçinin sevmediği ot, gelir karşısında biter.(Yurtbaşı 1996: 43) 

2.286.YIPARLIĞ KESÜRGÜDĐN YĐPAR KĐTSE YĐDHĐ KALIR: Kaptan anber 

gitse kokusu kalır. Miskli dağarcıktan misk gitse kokusu kalır. Kabından misk gitse 

kokusu gitmez. Bu sav, zenginliği giden fakat kırıntıları kalan ve istediği zaman bir 

şeyleri bulunabilen kimse için söylenir. 

236

Cilt: lll. 

Sayfa: 48 

Sözcük: Yıparlığ 



Bakış açısı: Varlığı kaybetme 

Yansıttığı anlam: Zengin insanlar varlıklarını kaybetseler bile kırıntıları onların 

ihtiyaçlarını karşılamaya yeter. 


Yıparlık kesürgü; zenginlik Yıpar kit-; malın kaybedilmesi 

Yidhi kal-; kırıntıları kalmak 




2.287.YIRAK YER SAWIN ARKIŞ KELDÜRÜR: Uzak yerin salığını kervan 

getirir. 

Cilt: l. 

Sayfa:97 

Sözcük: Arkış (kervan) 


Konu: Haber 

Bakış açısı: Uzaklık 

Yansıttığı anlam: Çok uzak bir yerden haber almak isteyen kişiler oraya gidip gelen 

kişilere sorarlar. . 




237


geçerliliğini korur, ancak bugün teknolojinin ilerlemesiyle kervan kavramı 

hayatımızdan çıkmıştır. 

• Irak yerin haberini kervan getirir.(Yurtbaşı 1996: 315) 

• Uzak yerin salığını kervan getirir.(Aksoy 1991: 402) 

2.288.YETĐ BAŞLIG YĐL BÜKE: Yedi başlı ejderha. “ Yabaku’ların en büyüğüne 

olduğu gibi yiğitlere de bu ad verilir ve Büke Budraç denir. Ulu Tanrı bunu, yedi yüz 

bin askeri olduğu halde Müslümanlardan Arslan Tekin Gazi’nin kırk bin askeriyle 

yapılan bir çarpışmada bozguna uğrattı.” (DLT 1998: 227) 

Cilt: lll. 

Sayfa: 227 

Sözcük: Büke ( ejderha) 



Bakış açısı: Üstün cesaret 

Yansıttığı anlam: Yiğitler sahip oldukları üstün cesaret ve güçle en zor işlerin bile 

üstesinden gelirler. 


Yeti başlıg yel büke; çok güçlü insan 


Söz sanatları: Doğadan insana aktarma (büke,insan) 

Savın biçimce ve anlamca aynı kullanımı yoktur. 

2.289.YĐTÜKLĐĞ ANASI KOYUN AÇAR: Bir şey yitiren anasının koynunda arar. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 18 

Sözcük: Yitük (kaybolan şey) 


238

Konu: Mal 

Bakış açısı: Mala düşkünlük 

Yansıttığı anlam: Malına düşkün insanlar onu kaybettiklerinde olması en imkansız 

yerde dahi ararlar. 


Yitükliğ; malını kaybeden 

Anası koyun aç-; olmayacak yerlerde dahi aramak 


Söz sanatları: Deyim aktarması 

Savın biçimce aynı olmasına rağmen anlam değişimine uğramış şekli günümüzde 

kullanılır. 

• Yitiği olan anasının koynunu arar. 

2.290.YUNT BAŞIN YULARLAP: At başının yularlıyarak, bağlıyarak ye. 

Piştikten sonra at başını yemek istersen ona yular vur, kaçmaması için bağla, sonra 

ye. Bu sav, atını başıboş bırakmamakla emrolunan kişi için söylenir. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 9 

Sözcük: Yular (atın yuları) 


Konu: At 

Bakış açısı: Temkinli olma 

Yansıttığı anlam: Đnsan atını başıboş bırakmamalıdır. 


Yularla-; başı boş bırakmama 


Söz sanatları: Deyim aktarması 

Savın biçim ve anlamca aynı kullanımı günümüze kadar geçerliliğini 

koruyamamıştır. 

239

2.291.YURT KĐÇÜK BOLSA ANGUT BEDÜK UR: Delik küçük olsa da tıpayı 

büyük vur. 

Cilt: l. 

Sayfa: 93 

Sözcük: Angut (şarap tıpası) 



Bakış açısı: Abartma 

Yansıttığı anlam: Bazı insanlar küçük bir işi, derdi büyükmüş gibi gösterirler. 


Yurt; küçük bir iş Angut bedük ur-; olduğundan farklı göstermek 


Söz sanatları: Karşıtlama (kiçük-bedük) 

Bu sav, günümüze kadar ulaşamamıştır, yalnız günümüzde kullanılan “Delik büyük, 

yama küçük” savı bu savın o dönemdeki kullanımı hakkında bize bilgi verir. 

2.292.YÜFÜŞLÜĞ KELĐN KÜDHEGÜ YAFAŞ BULUR: Armağanlı gelin, 

güveyi yumuşak huylu ve ağır başlı bulur. 

Cilt: lll. 

Sayfa: 12 

Sözcük: Yüfüş (hısımların elbise veya mal ile yardımlaşması) 



Bakış açısı: Eş 

Yansıttığı anlam: Varlıklı kadınla evlenmen kimseler yumuşak huylu olmak 

zorunda kalır. 


Yüfüşlüğ kelin; varlıklı gelin Yafaş bul-; saygılı olmak 

240


Söz sanatları: Karşıtlama (gelin-güvey) 


vardır. 

• Kadın malı, kapı mandalı. (Aksoy 1991: 304) 

241 

• Kadının malı kapı tokmağıdır; giderken de vurur, çıkarken de 

vurur.(Yurtbaşı 1996: 148) 

Bu görüşün aksini savunan atasözleri de vardır. 

• Aldığın kadının ya gümüşü olmalı ya kömüşü.(Yurtbaşı 1996: 93) 

2.293.YÜZGE KÖRME ERDHEM TĐLE: Yüze bakma fazilet ara. Yüze, yüzün 

rengine, güzelliğine, çirkinliğine bakma, adamda edep, fazilet ara. 

Cilt: 1l., lll. 

Sayfa: 8, 143 

Sözcük: Kör-, yüz 


Konu: Huy 

Bakış açısı: Güzellik 

Yansıttığı anlam: Güzellik aldatıcadır, önemli olan huy güzelliğidir. 



Söz sanatları: Ad aktarması (yüzge kör-) 

Savın günümüzde aynı kullanımı vardır. 

• Güzel yüzlü arama, güzel huylu ara.(Yurtbaşı 1996: 137) 

• Bıçağı kestiren kendi suyu, insanı sevdiren kendi huyu.(Aksoy 1991: 

177)

BÖLÜM 3: DÎVÂNÜ LUGATĐ’T-TÜRK’TEKĐ SAVLARIN KONULARI 

BAKIMINDAN SINIFLANDIRILMASI 

Divan’daki atasözleri üzerine daha önce belirttiğimiz gibi yerli ve yabancı pek çok 

araştıcının çalışma yaptığı bilinmektedir. Bütün bu araştırmalardan farklı olarak Ferit 

BĐRTEK, En Eski Türk Savları adıyla neşrettiği kitabında savların konularına 

değinmiş ve savları konuları bakımından sınıflandırmıştır. 

Bu çalışma büyük bir boşluğu kapatması yanında, bahsettiğimiz eserde savlar otuz 

konu başlığı altında değerlendirilmiş benzer konular tek başlık altında toplanmış ve 

bakış açısı, yansıttığı anlam dikkate alınmaksızın konu sınıflandırılması yapılmıştır. 

Savlar daha önce; dil-söz, soy-huy, din- inanç, sevgi, iyilik, kötülük, insan-sağlık, iş- 

çalışma, düşünüp taşınma- danışma, işbirliği- yardımlaşma, tutum-fayda, mal- 

zenginlik, gereksinme- yoksulluk, kut- bilgi, yiğitlik- kabadayılık, kurnazlık- hile, 

sıkıntı, sevinç, hısımlık- yakınlık, kadın, başkanlık- egemenlik- yönetim, övünmek- 

büyüklük taslamak, kurumlanma, şuçlanma- yanılma, korkma- sakınma, at- it, 

konuk, töre, saygı, çekişme-dövüşme konu başlıkları altında değerlendirilmiştir. 

Biz savlar üzerinde yaptığımız çalışmalarda gördük ki, savların yukarıda saydığımız 

konu başlıkları dışında birçok konuda da söylenmiş ve konuları aynı olan savlar, 

bakış açıları, yansıttığı anlamlar açısından birbirinden farklıdır. 

Bu amaçla, biz de savları konuları bakımından sınıflandırmayı uygun bulduk ve soy- 

huy, zenginlik, yoksulluk-açlık, kurnazlık, rızık, utanma, ödünç alma-ödünç verme, 

sınama-ölçme, yiğitlik, saygı, tedbir, aşk, konuk, fitne, birlik, yardımlaşma, 

yaşlanma, büyüklük taslamak-övünmek, tutumluluk, açgözlülük, kötülük, mal, 

bilinme, tokluk, sorumluluk, çocuk, danışma, komşuluk, acelecilik, giyim-kuşam, 

konuşma-söz, kefil olmak, töre, sıkınta, kadın-gelin, eremsizlik, çalışma, tembellik, 

evlilik, söz verme-sözünde durma, sağlık, ticaret, değer, vasiyet, başkanlık-yetki, 

kavga-dövüş, bilgi, atasözü, rüşvet, bedel , görünüş, haddini aşma, alışkanlık, çare, 

242 

cimrilik, saygı, inanç, kabadayı, ikiyüzlülük, talih-talihsizlik, korku-korkutma, emek,

kılıç, düşünüp taşınma-düşünmeme, çekememezlik, dostluk-arkadaşlık, ihtiaç, 

düşman-düşmanlık, iş, geç kalma, ortaklık, öfke, kusur, zaman, zulüm, tecrübe, 

hizmet, boyun eğme, gizlilik, büyüklük, hayat, sevinmemek, erken davranma, 

benzeme-benzerlik, ölüm, elçi, haber, yanılma, ayıplama, at v.b. yaklaşık yüz konu 

başlığı altında değerlendirdik. 

Tablo: 1 

1.SOY-HUY: • Ata oglı ataç togar. 

• Atası açıg almıla yese oglınınğ tışı kamar. 

243 

• Atası anası açığ almıla yese oglı kızı tışı kamar. 

• Buzdan suw tamar. 

• Çaxşak üze ot bolmas, çakrak bile uwut bolmas. 

• It ısırmas, at tepmes teme. 

• Itka uwut atsa oldanğ yemes. 

• Kayın kasınğa. 

• Kayın kasınğa söğüt sülinğe. 

• Kılıç tatıksa iş yunçır, er Tatıksa et tunçır. 

• kuş yawuzı saygızgan, yıgaç yawuzı azgan, yer 

yawuzı kazgan, budun yawuzı barsgan. 

• Kuzda kar eksümez, koyda yağ eksümez. 

• Muş oglı muyavu togar. 

• Kuzda kar eksümes, koyda yağ eksümez. 

• Söğüt sülinğe kayın kasınğa 

• Tilkü öz inğe ürse udhuz bolur. 

• Tezek karda yatmas, edhgü ısız katmas. 

• Yüzge körme erdem tile. 

2.ZENGĐNLĐK: • Açığlığ er şebük karımas. 

• Kırk yılka teğin bay çıgay tüzlinür. 

• Küzegü uzun bolsa eliğ köymes. 

• Yalka yeme yağ edhgü, köyse yemekün edhgü. 

• Yüfüşlüğ kelin küdhegü yafaş bulur. 

• Yıparlıg kesürgüdin yıpar kiste yidhi kalır.

3.YOKSULLUK-AÇLIK: • Aç ewek, tölek. 

• Aç ne yemes, tok ne demes. 

• Usukmışa sakıg kamug sub körünür. 

4.KURNAZLIK: • Awçı neçe al bilse adhığ ança yol bilir. 

• Awçı neçe tef bilse adhığ ança yol bilir. 

244 

• Anası tewlük yufka yapar, oglı tetik koşa kapar. 

• Balık suwda közi taştın. 

• Börininğ ortak, kuzgununğ yıgaç başında. 

• Sakak okşar, sakal bıçar. 

• Sakak bıçar, sakal okşar. 

5.RIZIK: • Agılda oglak togsa arıkda otı öner. 

6.UTANMA: 

7.ÖDÜNÇALMA- 

ÖDÜNÇ VERME: 

• Ağız yese köz uyadhtur. 

• Alımçı arslan, berimçi sıçgan 

• Alım geç kalsa adhaklanır. 

8.GÜÇ-GÜÇSÜZLÜK • Alın arslan tutar, küçin sıçgan tutmas. 

9. SINAMA-ÖLÇME 

• Alın arslan tutar, küçin kösgük tutmas. 

• Alın arslan tutar, küçin oyuk tutmas. 

• Aslan kökrese at adhakı tulaşır. 

• Sundılaç ışı ermes örtgün tepmek. 

• Taz at tafarçı bolmas. 

• Tewi yük kötürse, kamıç yeme kötürür. 

• Alp çerikde, bilge tirikde. 

• Alp yağıda, alçak çağıda.

10. YĐĞĐTLĐK 

11. SAYGI 

12. TEDBĐR 

13. AŞK 

14. KONUK 

• Sınamasa arsıkar, sakınmasa utsukar. 

• Alp eriğ yawrıtma, ıkılaç arkasın yagrıtma. 

• Boldaçı buzagu öküz ara belgülüğ. 

• Karaksız tek körür. 

• Yeti başlıg yil büke. 

• Alplar birle uruşma, begler birle turuşma. 

• Künge baksa köz kamar. 

• Ulugnı uluglasa kut bulur. 

• Anğduz bolsa at ölmes. 

• Egir bolsa er ölmes. 

• Đzlik bolsa er öldimes, içlik bolsa at yagrımas. 

• Kedhüklüğ ölimes, küfeçliğ kürimes. 

245 

• Tolum anutsa kulun bulur, tolum anutsa bulun 

bolur. 

• Uygur yıgaç uzun kes, temür kısga kes. 

• Yadhag atı çaruk, küçi azuk. 

• Anınğ yüzine titinü baksa bolmas. 

• Ağnar titrü baksa bolmas. 

• Kulak eşitse könğül bilir, köz körse üdhik kelir. 

• Anuk otru tutsa yokka sanmas. 

• Ewliğ todhgursa közi yokla bolur. 

• Endik uma ewlikni ağırlar. 

• Kış konukı od. 

• Uma kelse kut kelir.

15. FĐTNE 

16. BĐRLĐK 

17.YARDIMLAŞMA 

18.YAŞLANMA 

19.BÜYÜKLÜK 

TASLAMAK- 

ÖVÜNMEK 

• Arı kafçıtsa ısrur. 

• Kanı kan birle yumas. 

• Otug odhguç birle öçürmes. 

• Tütün kapursa islenür. 

• Arkasız er çeriğ sıyumas. 

246 

• Üri kopsa oguş alkışur, yağı kelse irmem 

tepreşür. 

• Yalngus kaz ötmes. 

• Arpasız at aşumas, arkasız alp çeriğ sıyumas. 

• Bir karga birle kış kelmes. 

• Aslan karısa sıçgan ötin ködhezür. 

• Ödhlek karıtmışka bodhug talkımas. 

• Asıç ayur tübüm altın, kamıç ayur men kayda 

men. 

• At teküzligi ay bolmas. 

• Kaz kopsa ördek köliğ igenür. 

• Kolan kudhuğka tüşse kurbaka aygır bolur. 

• Sartnınğ azığı arıg bolsa yol üze yer. 

• Tewey bedük erse mayakı bedük ermes. 

• Teşük suwda belgürer. 

20.TUTUMLULUK • Aş tatıgı tuz yogrın yemes. 

• Birin birin minğ bolur, tama tama köl bolur. 

• Neçeme obrak kedhük erse, yagmurka yarar. 

• TawgaçXannınğ turkusı telim tenglemedhip 

bıçmas 

21.AÇGÖZLÜLÜK • Atan yüki aş bolsa açka az körünür. 

• Kuş tuzakka menğ uçun ılınur. 

• Kudhugda suw bar, it burnı tegmes. 

• Yakadaki yalgagalı eligdeki ıçgınur.

247 

• Yazıdaki süwlin edhergeli, ewdeki takagı 

uçgınma. 

22. KÖTÜLÜK • Ata tonı ogulka yarasa atasın tilemes. 

• Kökge sagursa yüzge tüşür. 

• Kökge sudhsa yüzke tüşür. 

• Oglan suw töker ulug yanı sınur. 

• Tatıg közre tikeniğ tüpre. 

23.MAL • Adhın kişi nengi nenğ sanmas. 

• Boş nenğe idhi bolmas. 

• Erkeç eti em bolur, eçkü eti yel bolur. 

• Kagun yagma bolsa idhisi ikki eliğin tegir. 

• Tawar uçun Tengri Tenğri odhamadhıpuya 

kadaş oglını çınla boğar. 

• Yagınğ erse kerek yundakı tegir. 

• Yitükliğ anası koyun açar. 

24.BĐLĐNME • Ay tolun bolsa eliğin imlemes. 

25.TOKLUK • Azukluk aruk ermes. 

26.AKRABALIK • Bilmiş yek bilmedük kişiden yeğ. 

• Etli tırnğaklı edhirmes. 

• Inğran ınğrasa botu bozlar. 

• Kadaş temiş kaymaduk, kadhın temiş kaymış. 

• Kanğdaş kuma ürür, iğdiş örü tartar. 

• Tay atatsa at tınur, oğl eredhse ata tınur. 

• Tegme kişi öz bolmas, yat yagut tüz bolmas. 

• Yatnınğ yağlığ tiküsinden öznünğ kanlığ 

yudhuk yeğ. 

• Yazıda böri ulısa ewde it bağrı tartışur. 

27.ĐYĐLĐK • Bir tilkü terisin ikile soymas. 

• Buğday katında sarkaç suwalur. 

• Edhgü er süngüki erir atı kalır. 

• Edhgülüğni suw adhakında kemiş başında tile.

• Edgülükün kel, isizliğin kelme. 

• Suw içürmesge süt ber. 

• Yalnğuk oglı yokadhur edhgü atı kalır. 

28.SORUMLULUK • Bir toyın başı ağrısa kamuğ toyın başı agrımas. 

29. ÇOCUK • Bor bolmadhıp sirke bolma. 

• Ewdeki buzağu öküz bolmas. 

• Oglan biligsiz. 

• Oğlak yiliksiz oglan biliksiz. 

30.DANIŞMA • Boşlaglansa boxsuklanur. 

248 

• Kenğeşliğ bilig üdreşür, kengeşsiz bilig obraşur. 

• Kinğ ton opramas, kenğeşliğ biliğ artamas. 

31. KOMŞULUK • Böri koşnısın yemes. 

32.ACELECĐLĐK • Buşmasar boz kuş tutar, ewmeser ürüngi kuş 

tutar. 

• Ewek ewge tegmes. 

• Ewek sinğek sütge tüşür. 

• Ersek erge tegmes, ewek ewge tegmes. 

• Esende ewek yok. 

• Suw körmekinçe etük tartma. 

33.GĐYĐM-KUŞAM • Bütün ümlüğ kanca bolsa olturur. 

34.KONUŞMA-SÖZ • Çaksa tütnür, çalsa bilnür. 

• Erdem başı til. 

• Kişi sözleşü, yılkı yıdhlaşu. 

• Kurug kaşık agızka yaramas, kurug söz kulakka 

yakışmas. 

• Ot tese ağız köymes. 

• Sözge süçünse bulun barır. 

• Tayak bile taymas, tanuk sözün bütmes. 

• Telim sözüğ uksa bolmas, yalım kaya yıksa 

bolmas. 

• Tılın tergiğe tegir.

35.KEFĐL OLMAK • Eliğ tutgınça ot tut. 

36.TÖRE • El kaldı törü kalmas. 

• Đl kalır törü kalmas. 

37.SIKINTI • Emgek eginde kalmas. 

• Erge munğ tegir, tag sengirine yel tegir. 

• Er oglı mınğadhmas, it oglı külermes. 

• Keten kördi keregü yüdhti. 

• Yalnğuk oglı munsuz bolmas. 

• Yurt kiçik bolsa angut bedük ur. 

38.KADIN-GELĐN • Emikliğ uragut kösekçi bolur. 

249 

• Kılnu bilse kızıl kedher, yarınu bilse yaşıl 

kedher. 

• Kız birle küreşme, kırsak birle yarışma. 

• Kizdeki kiz yıpar. 

• Kizlençü kelinde. 

39. ERDEMSĐZLĐK • Erdemsizden kut çertilür. 

40.ÇALIŞMA • Erik erini yaglığ, ermegü başı kanlığ. 

• Kiçikde katıglansa ulgayu sewnür. 

• Oprak yaksıkdın tozluğ ya çıkar. 

• Tikmeginçe önmes, tilemegince bulmas. 

• Yazın katıglansa kışın sewnür. 

41.TEMBELLĐK • Ermegüge bulıt yük bolur. 

• Ermegüge eşik art bolur. 

42.EVLĐLĐK • Ernenğe eliğ karı böz üm tikemes. 

43.SÖZ VERME- 

SÖZÜNDE DURMA 

• Yawlak tıllığ beğden kerü yalngus tul yeğ. 

• Er sözi bir eğer köki üç. 

• Künde irük yok, begde kıyık yok. 

• Tılın tügmişni tışın yazmas. 

44.SAĞLIK • Eşyek ayur başım bolsa sundurıda buw 

içgeymen.

• Kişi eti tiriğle tatır. 

45.TĐCARET • Iş yarağında, sart asığında. 

46.DEĞER • It çakırı atka tegir, at çakırı ıtka tegmes. 

47.VASĐYET • Đgliğ tutrugı oy bolur. 

48. BAŞKANLIK-YETKĐ • Đki konçgar başı bir aşaçta pışmas. 

• Kalın kaz kulavuzsuz bolmas. 

• Kalın kolan çufgasız bolmas. 

• Xan ışı bolsa, katun ışı kalır. 

• Koş kılıç kınka sığmas. 

• Xan ışı bolsa katun uşu kalır. 

• Yer basrukı tag, budun basrukı beğ. 

49.KAVGA-DÖVÜŞ • Đkki bogra igeşür, otra kökegün yançılur. 

• Kaçış bolsa kıya körmes. 

• Söğüşüp uruşur, otra ton titişür. 

• Tütüşmeginçe tüzülmes, tüpirmeginçe çılmas. 

• Tüzün birle uruş, utun birle tireşme. 

• Tüzün birle uruş, utun birle üsterme. 

50.BĐLGĐ • Đm bilse er ölmes. 

• Kut belgüsü bilig. 

• Ula bolsa yol azmas, bilig bolsa söz yazmas. 

51.ATASÖZÜ • Kal sawı kalmas, kagıl bağı yazılmas. 

52.RÜŞVET • Kalın bulutuğ tüpi sürer, karanğku ışıg urunç 

açar. 

• Kara bulıtığ yel açar, urunç bile el açar. 

• Tamu kapuğın açar tawar. 

53.BEDEL • Kalınğ berse kız alır, kerek bolsa kız alır. 

• Kümüş künge ursa altun adhakın kelir. 

54.SAKINMA • Kara munğ kelmeğinçe Kara Yalga keçme. 

• Keriş yargı ogulka kalır. 

• Uluk yağırı ogulka kalır. 

250

251 

• Yılan yarpuzdın kaçar, kanca barsa yarpuz utru 

kelür. 

55.GÖRÜNÜŞ • Karga karısın kim bilir, kişi alasın kim tapar. 

• Kuş balası kusınçığ, it balası oxşançığ. 

56.HADDĐNĐ AŞMA • Karga kazga ötgünse butı sınur. 

• Yogurkanda artuk ayak kösülse üşiyür. 

57.ALIŞKANLIK • Karı öküz balduka korkmaz. 

58.ÇARE • Kaynar öküz keçiksiz bolmas. 

59.CĐMRĐLĐK • Kız kişi sabı yorıglı bolmas. 

60.SAYGI • Kiçik ulugka turuşmas, kırguy sonğkurka 

karışmas. 

61.ĐNANÇ (BATIL) • Kiminğ bile kaş bolsa yaşın yakmas. 

• Tünle bulıt örtense ewlük urı keldürmişçe bolur. 

Tanğda bulıt örtense ewge yagı kirmişçe bolur. 

• Umayka tapınsa oğul bolur. 

• Uş üşgürse ölür. 

• Yarın bulgansa el bulganır. 

62.KABADAYI • Kim kür bolsa köwez bolur. 

63.ĐKĐYÜZLÜLÜK • Kişi alası içtin, yılkı alası taştın. 

64.TALĐH-TALĐHSĐZLĐK • Kowı er kudhuğka kirse yel alır. 

65.KORKU- 

KORKUTMA 

• Kutlugka koşa yağar. 

• Kutsuz kudhuğka kirse kum yağar. 

• Korkmış kişiğe koy başı koş körünür. 

• Tegirmende togmış sıçan kök kökreginğe 

korkmas. 

66.EMEK • Konak başı sedreği yeg. 

67.KILIÇ • Kök temür kerü turmas. 

68.DÜŞÜNÜP, 

TAŞINMA- 

DÜŞÜNMEME 

• Köni barır keyikninğ közinde adhınğ başı yok. 

• Tokum yüzüp kudhrukta biçek sıma. 

69.ÇEKEMEMEZLĐK • Köp söğütke kuş konar, körklüğ kişiğe söz kelir.

70.DOSTLUK- 

ARKADAŞLIK 

252 

• Muş yakrıka tegişmes, ayur kişi nengi yaraşmas. 

• Taygan yügügenni tilkü sewmes. 

• Yığaç uçunğa yel tegir, körklüg kişiğe söz kelir. 

• Közden yırasa könğülden yeme yırar. 

• Neçe munduz erse eş edhgü, neçe eğri erse yol 

edhgü. 

• Tag tagka kawuşmas, kişi kişiğe kawuşur. 

71.ĐHTĐYAÇ • Taz keliği börkçige. 

72.DÜŞMAN- 

DÜŞMANLIK 

• Tatsız Türk bolmas, başsız börk bolmas. 

• Kul yağı it böri 

• Yağını aşaklasa başka çıkar. 

73.ĐŞ • Kurmış kiriş tügülmes, ukrukun tag egilmes. 

• Neçe yitik biçek erse öz sapın yanumas. 

• Oğlan ışı ış bolmas, oglak müngüzi sap bolmas. 

• Kül ürkünçe köz ürse yik. 

• Küz keliği yayın belgülüğ. 

• Küz keliği yazın belgürer. 

74.BECERĐKSĐZLĐK • Kurtga büdhik bilmes yerim tar ter. 

75.GEÇ KALMA • Kurug yıgaç egilmes, kurmuş kiriş tügülmes. 

76.AMACA ULAŞMA • Kuş kanatın er atın. 

77.ORTAKLIK • Ortak erden artuk almas. 

• Künininğ küline tegü yağı. 

78.ÖFKE • Otagka öpkelep süge sözlemedük. 

• Yalnguk ürülmüş kap ol, ağzı yazlıp alkınur. 

79.KUSUR • Ot tütünsüz bolmas, yiğit yazuksuz bolmas. 

80.ZAMAN • Öd keçer kişi tuymas, yalnğuk oglı menğgü 

kalmas. 

• Tengsizde tegirmen turgursa, yaragsızda yar 

barır. 

81. ZULÜM • Küç eldin kirse törü tünğlükten çıkar.

• Süsegen udhka Tenğri münğüz bermes. 

82.TECRÜBE • Tagıg ukrukın egmes, tengizni kaygıkın 

bükmez. 

83.AV • Subuzganda ev bolmas, topurganda av bolmas. 

84.HĐZMET • Tapug taş yarara, taş başığ yarar. 

85.BOYUN EĞME • Taşıg ısrumasa öpmiş kerek. 

86.GĐZLĐLĐK • Tewey münüp koy ara yaşmas. 

87.BÜYÜKLÜK • Tewi silkinse eşekke yük çıkar. 

88.HAYAT • Tiriğ esen bolsa tang öküş körür. 

89.SEVĐNMEK • Toyın topugsak tenğri sefinçsiz. 

90.ERKEN DAVRANMA • Tünle yarup kndüz sewnür, kiçikde eflenip 

91.BENZEME- 

BENZERLĐK 

ulgadhu sewnür. 

• Yakrı yağı yağsımas. 

92.ÖLÜM • Yalnğuk menğü tirilmez, sınka kirüb kirü 

yanmas. 

93.ELÇĐ • Yaş ot köymes, yalafar ölmes. 

94.HABER • Yırak yer sabın arkış keldürür. 

95.YANILMA • Yazmas atım yağmur, yangılmas bilge yangku. 

• Yazmas atım bolmas, yanğılmas bilge bolmas. 

96.AYIPLAMA • Yılan kendü eğrisin bilmes, tewi boynın eğri ter. 

97.AT • Yunt başın yularlap kenğeldi. 

253

BÖLÜM 4: DÎVÂNÜ LUGATĐ’T-TÜRK’TEKĐ SAVLAR ĐLE TÜRKĐYE 

TÜRKÇESĐNDEKĐ ATASÖZLERĐNĐN KARŞILAŞTIRILMASI 

Atasözleri nesiller arasındaki değer yargılarının ve ortak kabüllerin sürekliliğini 

göstermeli açısından oldukça önemlidir. “Kâşgarlı Mahmud tarafından Xl. asırda 

yazılmış olan Dîvânü Lugati’t-Türk’te bulunan atasözlerinin büyük bir kısmı, hemen 

bütün Türk dil ve lehçelerinde halen kullanılmaktadır.” (Çelik Şavk 2002: XI ) 

Atasözlerinin de tıpkı insanoğlu gibi bir ömürleri vardır. Doğarlar, yaşarlar ve 

ölürler. Bir atasözü bir dilin bir döneminde yaygın kullanıma sahipken, diğer 

döneminde kullanımını kaybedebiliyor. Bazı atasözleri değişikliklere uğrayıp, 

bazıları aynı şekilde kendini koruyabiliyor. Bazıları ise ne yazık ki, bir dönemde 

geçerliliğini koruduğu halde asırlara, toplumsal değişime yenik düşüp, 

unutulabiliyor. 

Atasözlerinin unutulması, aynı zamanda toplumsal değerlerin ve bazı kültürel 

özelliklerin de unutulması anlamına geliyor. Bugün Divan’daki savların bir kısmı 

günümüzde biçim ve anlamca geçerliliğini korurken, bir kısmı anlam genişlemesi 

veya anlam daralmasına uğramış olarak karşımıza çıkıyor. Ayrıca, bazılarının 

kullanımı tamamen yok olmuşken, bazıları da biçimçe aynı, anlamca farklılaşmıştır. 

Bugün geçerliliğini koruyan atasözleri ile Divan’daki atasözlerini dört başlık 

altında karşılaştıracağız. 

1.Aynen Korunanlar; kelime ve biçim farklılıklarının olması doğaldır. 

Tablo: 2 

Awç 1 Awçı neçe al bilse, adhıg ança yol 

bilir. 

2 Awçı neçe tep bilse, adhığ ança yol 

bilir 

254 

Avcı ne kadar hile bilse, ayı o kadar yol 

bilir. 

Avcı ne kadar heli bilse, ayı o kadar yol 

bilir.

3 Aç ne yemes, tok ne temes. 

4 Agılda oglak togsa arıkda otı öner. 

5 Agız yese köz uyadhur. 

Aç ne yemez, tok ne demez. 

Ağılda oğlak doğsa ovada otu biter. 

Ağız yer, yüz utanır. 

6 Alımçı arslan, berimçi sıçgan. Alımçı aslan, verimci fare. 

7 Alın arslan tutar, küçin sıçgan 

tutmas. 

8 Alın arslan tutar, küçin kösgük 

tutmas. 

Al ile aslan tutulur, güç ile sıçan 

tutulmaz. 

Al ile aslan tutulur, güç ile sıçan 

tutulmaz. 

9 Alın arslan tutar, küçin oyuk tutmas. Al ile aslan tutulur, güç ile sıçan 

10 Anası tewlük yufka yapar, oglı tetik 

koşa kapar. 

tutulmaz. 

255 

Anası kurnaz yufka yapar, oğlu tetik çift 

çift kapar. 

11 Arı kafçıtsa ısrur. Arı kızdıranı sokar. 

12 Aslan karısa sıçgan ötin ködhezür. Aslan kocayınca sıçan deliği gözetir. 

13 Aslan kökrese at adhakı tulaşır. Aslan kükrerse atın ayağı kösteklenir. 

14 Asıç ayur tübüm altın, kamıç ayur 

men kayda men. 

Tencere temiş, dibim altın, kaşık demiş, 

ben nerdeyim? 

15 Aş tatıgı tuz yogrın yemes. Aşın tadı tuz ama çanakla yenmez. 

16 Atası açığ almıla yese oglı kızı tışı 

kamar. 

17 Atası anası ağı almıla yese oglı kızı 

tışı kamar. 

Babası ekşi elma yese, oğlunun dişi 

kamaşır. 

Babası eksi elma yese, oğlunun dişi 

kamaşır. 

18 Ay tolun bolsa eliğin imlemes. Ay tolun olunca elle işaretlenmez. 

19 Balık suwda gözü dışta. Balık suda gözü dışta. 

20 Beş ernğek tüz ermes. Beş parmağın beşi bir değil. 

21 Bir karga birle kış kelmes. Bir karga ile kış gelmez. 

22 Bir tilkü terisin ikile soymas. Bir tilki derisi iki defa soyulmaz.

23 Böri koşnışın yemes. Kurt komşusunu yemez. 

24 Ewdeki buzagu öküz bolmas. Evdeki buzağı öküz olmaz. 

25 Ewek sinğek sütge tüşür. Đven sinek süte düşer. 

26 Ewliğ todhgursa gözi yokla bolur Misafirin karın doyunca gözü pabucunda 

olurmuş. 

27 Endik uma ewlikni agırlar. Misafirin akılsızı ev sahibini ağırlar. 

28 Erdem başı tıl. Erdemin başı dil. 

29 Boldaçı buzagu öküz ara belgülüğ. Adam olacak çocuk bakışından belli 

olur. 

30 Ersek erğe tegmes,ewek ewğe Đven kız eve varmaz, varsa da baht 

tegmes. 

bulmaz. 

31 Er sözi bir, edher köki üç. Er sözü bir, eyğer bağı üç. 

32 Eşyek ayur başım bolsa sundurıda 

33 

suw içgeymen. 

Etli hırnğaklı edhirmes. 

Eşek der ki, başım sağ olursa denizden 

bile su içerim. 

Et tırnaktan ayrılmaz. 

34 Đki koçnğar başı bir aşaçta pışmas. Đki koç başı bir tencerede pişmez. 

35 Kanıg kan birle yumas. Kanı kanla yumazlar, kanı suyla yurlar. 

36 Karga kazga ötgünse butı sınur. Tavuk kaza öykencem diye kıçını 

yırtmış. 

37 Kaz kopsa ördek köliğ iğenür. Kaz gelince ördek gölü sahiplenir. 

38 Kinğ ton opramas, kenğeşliğ biliğ 

artamas. 

Geniş giysi yıpranmaz, danışıklı bilgi 

bozulmaz. 

39 Kişi alası içtin, yılkı alası taştın. Đnsanın alacacı içinde, hayvanın alacası 

dışında. 

40 Kişi sözleşü, yılkı yadhlaşu. Đnsanlar konuşa konuşa hayvanlar 

koklaşa koklaşa. 

41 Kowı er kudhugka kirse yel alır. Kutsuz kuyuya girse kum yağar. 

42 Korkmış kişiğe koy başı koş 

körünür. 

256 

Korkmuş kişiye koyun başı çift görünür. 

43 Koş kılıç kınka sığmaz. Đki kılıç bir kına girmez. 

44 Köp sögütğe kuş konar, körklüğ 

kişiğe söz kelir. 

Çok söğüde kuş konar, gösterişli kişiye 

söz gelir.

45 Közden yırasa könğülden yeme 

yırar. 

257 

Gözden ırak olan gönülden de ırak olur. 

46 Kurtga büdhik bilmes yerim tar ter. Oynamasının bilmeyen kız yerim dar, 

demiş, yerinin genişletmişler gerim dar, 

demiş. 

47 Kuş kanatın, er atın. Kuş kanadıyla er atıyla. 

48 Kuş tuzakka menğ uçun ılınur. Gözü tanede olan kuşun ayağı tuzaktan 

kurtulmaz. 

49 Kutlugka koşa yağar. Talihliye yağmur çifte yağar. 

50 Kutsuz kudhugka kirse kum yağar. Kutsuz kudhuğka kirse kum yağar. 

51 Küç eldin kirse törü tünğlüktin 

çıkar. 

Zor kapıdan girince şeriat bacadan çıkar. 

52 Künğe baksa köz kamar. Kora bakanın gözü kamaşır. 

53 Küz keligi yayın belgülüğ. Güzün gelişi yazdan bellidir. 

54 Küz keligi yazın belgürer. Güzün gelişi yazdan bellidir. 

55 Muş oglı muyavu togar. Kedi oğlu miyavlayarak doğar. 

56 Muş yakrıka tegişmes, ayur kişi 

nenği 

Yaraşmas. 

Kedi uzanamadığı ciğere mundar der. 

57 Neçe yitik biçek erse öz sapın 

yonumas. 

Balta sapını kesmes. 

58 Otug odhguç birle öçürmes. Ateş ateşle söndürülmez. 

60 Öküş sefinç bolsa katığ oxsunur. Çok sevinen, çok ağlar. 

61 Öküz adhakı bolgınça buzagu başı 

bolsa yeğ. 

Öküz ayağı olacağına, buzağı başı olmak 

yeğdir. 

62 Öleçi sıçgan muş taşakı kaşır. Eceli gelen karga kırılmış dala konar. 

63 Ötlüğ yinçü yerde kalmas. Delikli taş yerde kalmaz. 

64 Suw körmekinçe etük tartma. Dereyi görmeden paçaları sıvama. 

65 Tag tagka kawuşmas, kişi kişiğe 

kawuşur. 

Dağ dağa kavuşmaz, insan insana 

kavuşur. 

66 Taz keliği börkçige. Tilkinin dönüp dolaşıp geceği yer kürkçü

dükkanıdır. 

67 Tewey münüp koy ara yaşmas. Deveye bindikten sonra çalı ardına 

68 Tegirmende togmış sıçgan kök 

kökreginge korkmas. 

69 Tünle yorup kündüz sewnür, kiçikde 

eflenip ulgadhu sewnür. 

gizlenilmez. 

Değirmende doğan sıçan gök 

gürlemesinden korkmaz. 

Geceleyin yola çıkan gündüz sevinir., 

küçükken evlenen yaşlanınca sevinir. 

70 Uma kelse kut kelir. Misafir kısmeti ile gelir. 

71 Yalnğuk oglı mungsuz bolmas. Dertsiz insan olmaz. 

72 Yalnğuk oglı yokadhur edgü atı 

kalır. 

Yiğit ölür adı kalır, alçağın neyi kalır. 

73 Yaş ot köymes, yalafar ölmes. Yaş ot yanmaz, elçi ölmez. 

74 Yadhak atı çaruk, küçi azuk. Yayanın atı çarık. 

75 Yazıdaki süwlin edhergeli, ewdeki 

takagu ıçgınma. 

76 Yazmas atım bolmas, yangılmas 

bilge bolmas. 

77 Yazmas atım yağmur, yangılmas 

bilge yanğku. 

78 Yılan kendü eğrisin bilmes, tewi 

boynun eğri ter. 

79 Yılan yarpuzdın kacar, kança barsa 

yarpuz utru kelür. 

Ovadaki sülün avına gittiğin zaman 

evdeki tavuğu elden çıkarma. 

Şasmaz atıcı olmaz, yanılmaz bilge 

olmaz. 

Şaşmaz atıcı yağmur, yanılmaz bilge 

yankı. 

Yılan kendi eğriliğinin bilmez, deveye 

boynun eğri der. 

Yılanın sevmediği ot deliğin ağzında 

biter. 

80 Yırak yer sawın arkış keldürür. Irak yerin haberini kervan getirir. 

81 Yitükliğ anası koyun açar. Yitiği olan anasının koynunu arar. 

82 Yogurkanda artuk adhak kösülse 

üşiyür. 

Ayağını yorganına göre uzat. 

83 Yüzge körme erdem tile. Güzel yüzlü arama güzel huylu ara. 

84 Edhğü er sünğüki erir atı kalır. At ölür meydan kalır, yiğit ölür namı 

kalır. 

85 Tılın tügmişni tışın yazmas. Dil ile bağlanana diş ile çözülmez. 

86 Süsegen udhka Tenğri münğüz Süseğen öküze Tanrı boynuz vermez. 

bermes. 

258

87 Tewi silkinse eşekke yük çıkar. Deve silkinse eşeğe yük çıkar. 

88 Toyın tafugsak tenğri sefinçsiz. Kâfir Müslüman olmaya can atar, Allah 

razı değil. 

89 Söğüt sülinğe kayınğ kasınğa Söğüde tazelik kayına kartlık yaraşır. 

90 Taşıg ısrumasa öpmiş kerek. Bükemediğin eli öp de başına koy. 

2.Anlamca aynı, ifade bakımından farklı olanlar. 

259 

1 

Tablo: 3 

Açığlığ er şebük karımas. Cebi dolu olanın keyfi yerinde olur. 

2 Anuk otru tutsa yokka sanmas. Misafir umduğunu değil, bulduğunu yer. 

3 At tekzligi ay bolmas. Eşek at olmaz, ciğer et olmaz. 

4 Barığ otru tutsa yokka sanmas. Misafir umduğun değil, bulduğunu yer. 

5 Bilmiş yek biymedük kişiden yeğ. Bildiğin ayranı bilmediğin yoğurda 

değişme. 

6 Kenğeşliğ bilig üdhreşür, kenğeşsiz Danışan dağı aşmış, danışmayan düz 

bilig obraşur. 

yolda şaşmış. 

7 Börininğ ortak kuzgununğ yığaç Kendine gelince eyvallah, halka gelince 

başında. 

illahlah. 

8 Buğday katında sarkaç suwalur. Ateşe yakın olan ısınır. 

9 Bütün ümlüğ kança bolsa olturur. Đnsanın gösterişi kumaş, oğacın gösterişi 

yaprak. 

10 Emgek eginde kalmas. Allah dert vermiş, dermanını da vermiş. 

11 Erge munğ tegir, tag senğirinğe yel 

tegir. 

Dertsiz insan olmaz. 

12 Erik erini yaglığ ermegü başı kanlığ. Yürekli kişi yağlı, tembelin başı kanlı 

olur. 

13 Ermegüğe bulıt yük bolur. Tembele dediler, “kapını ört” dedi, “yel 

eser örter.” 

14 Ermegüğe eşik art bolur. Tembele eşik dağ geçidi olur. 

15 Esende ewek yok. Acelele kalkan nedametle oturur. 

16 Edhğülüğni suw adhakında kemiş Đyilik yap, denize at, balık belmezse 

başında tile. 

Halik bilir. 

17 Edhğülükün kel, isizliğin kelme. Hayır söyle hayır gelir başına. 

18 It ısırmas, at tepmes teme. Kurt köyünü değiştirir, huyunu 

değiştirmez. 

19 Đkki bogra iğeşür, otra kökegün At ile eşek tepişince arada sahibi 

yançılur. 

ezilirmiş. 

20 Kadaş temiş kadhmaduk, kayın 

temiş kaymış. 

Malda koyun, insanda kayın sevilir. 

21 Kalın bulutuğ tüpi sürer, kanranğku 

ışıg urunç açar. 

Rüşvet her kapıyı açar. 

22 Kalın kaz kulavuzsuz bolmas. Çabansız sürü olmaz. 

23 Kalın kolan çufgasız bolmaz. Ayağı yürüten baştır. 

24 Kanğdaş kuma ürür, iğdiş örü tartar. Anadan doğmayan kardeş sayılmaz. 

25 Kara bulıtıg yel açar, urunç bile el Rüşvet her kapıyı açar.

260 

açar. 

26 Keriş yargı ogulka kalır. Baba koruk yer, oğlunun dişi kamaşır. 

27 Kiçikde katığlansa ulgadhu sewnür. Karıncadan ibret al yazdan kışı karşılar. 

28 Kişi eti tiriğle tatır. Sıhhat gibi insana sermaye yoktur. 

29 Kolan kudhugka tüşse kurbaka adhır Açak yerde tepecik kendinin dağ sanır. 

bolur. 

30 Künininğ küline tegü yağı. Ortaklık iyi olsa iki adam bir avrat alır. 

31 Tikmeğinçe önmes, tilmegince Ne ekersen onu biçersin. 

bulmas. 

32 Tilkü öz inğe ürse udhuz bolur. Aslını saklayan haramzadedir. 

33 Tütüşmeginçe tüzülmes, 

Hazır ol cenge eğer istersen sulh-u salah. 

tüpirmeginçe çılmas. 

34 Saçratgudın korkmış kuş kırk yıl Sütten ağzı yanan yoğurdu üfleyerek yer. 

ayrı yıgaç üze konmas. 

35 Sınamasa arsıkar, sakınmasa Balçığı duvara vur; tutarsa hoş, tutmazsa 

utsukar. 

yine hoş. 

36 Soğuşup uruşur, otra ton titişür. At ile eşek tepişince arada sahibi 

ezilirmiş. 

37 Suw içirmesge süt ber. Đyiliğe iyilik her kişinini kârı, kötülüğe 

iyilik er kişinin kârı. 

38 Yağını aşaklasa başka çıkar. Düşmanını kendinden üstün gör zayıf 

çıkarsa bahtına. 

39 Yakadaki yalgagalı eligdeki ıçgınur. Ovadaki sülün avına gittiğin zaman 

evdeki tavuğu elden çıkarma. 

40 Yalnğuk kaz ötmes. Tek kanatla kuş uçmaz. 

41 Yıgaç uçunğa yel tegir, körklüg 

kişiğe söz kelir. 

42 Yazın katıglansa kışın sewnür. Ağustosta beyni kaynayanın zemheride 

kazanı kaynar. 

3.Anlamca yakın (aynı konu) ifade bakımından farklı olanlar 

Tablo: 4 

1 Alp eriğ yawrıtma, ıkılaç arkasın 

yagrıtma 

Bir ağızdan ıkan bir orduya yayılır. 

2 Angduz bolsa at ölmes Gündüz kandilini hazırlayan gece 

karanlığa hazır demektir. 

3 Arkasız er çeriğ sıyumas Adam adama her zaman gerek olur, iki 

serçeden börek olur. 

4 Arpasız at aşumas, arkasız alp çerik 

sıyumas. 

Az el aş kotarır, çok el iş kotarır. 

5 Atan yüki aş bolsa açka az körünür. Aç doymam, susayan kanmam sanır. 

6 Ata tonı ogulka yarasa atasın 

tilemes. 

Babası oğluna bir bağ vermiş, oğlu 

babasına bir salkım üzüm vermemiş.

7 Adhın kişi nenği nenğ sanmas Eğreti ata binen tez iner. 

8 Azuklug aruk ermes. Azığı olan yorulmaz. 

9 Bar bakır, yok altun Đnsanların ölmeden kıymeti bilinmez. 

10 Barçın yamağı barçınka, karış 

yamağı karışka 

Soydur çeker, huydur geçer. 

11 Bir toyın başı ağrısa, kamug toyın 

başı agrımas. 

Her koyun kendi bacağından asılır. 

12 Bor boladhıp sirke bolma Bir demeden iki denmez. 

13 Boşlanglansa boxsuklanur Danışan dağı aşmış, danışmayan düz 

ovada şaşmış 

14 Buşmasar boz kuş tutar, ewmeser 

ürünğ kuş tutar. 

Acele kancık kör doğurur. 

15 Buzdan suw tamar Çocuğa ne işlişorsun demişler, büyüğün 

yaptığını işliyorum, demiş. 

16 Çaksa tütnür, çalsa bilnür. Hayvanlar koklaşa koklaşa, insan 

söyleşe söyleşe 

17 Ewek ewge tegmez Kestirme yoldan giden çok dolaşır. 

18 Eğir bolsa er ölmes Başını yıkamayan bit yeniği ile savaşır. 

19 Eliğ tutgınça ot tut Kefil olma yüzerler, vekil olma üzerler. 

20 Erdemsiz kut çertilür Đnsanın izzeti de elindedir, zilleti de 

21 Erkeç eti em bolur, eçkü eti yel 

bolur. 

Et giren yere dert girmez 

22 Erngenğe eliğ karı böz üm tikemes Bekarın parasını it yer, yakasını bit 

23 Er oglı munğadhmas, it oglı 

külermes 

Allah dert vermiş dermanını da vermiş 

24 Inğan ınğrasa botu bozlar Akraba olsa da düşman yabancıdan 

ehven 

25 Iş yaragında, sart asığında Kedi ciğere insan paraya bakar 

26 It cakırı atka tegir, at çakırı ıtka Tavşan ne kadar büyük ise pahası iki 

tegmes. 

akçedir. 

27 Đm bilse er ölmes Bilenle bilmeyen bir olmaz. 

28 Đzlik bolsa er öldimes, içlik bolsa at Gündüz kandilini hazırlamayan gece 

yagrımas 

karanlığa razı demektir. 

29 Kaçış bolsa kıya körmes Kavganın iyisi olmaz. 

30 Kal sawı kalmas, kagıl bağı Atalar sözünü tutmayan yabana atılır, 

yazılmas 

ahirette tamu ehline katılır. 

31 Kalınğ berse kız alır, kerek bolsa Paranın gittiğine bakma işinin bittiğine 

kız alır 

bak. 

32 Karga karısın kim bilir, kişi alasın Đnsanın alacası içinde, hayvan alacası 

kim tapar 

dışında 

33 Kayınğ kasınğa Soydur çeker, huydur geçer 

34 Kayınğ kasınğa, köğüt sülinğe Soydur çeker, huydur geçer 

35 Kaynar öküz keçiksiz bolmas Sular bulanmayınca durulmaz. 

36 Kedhüklüğ ölimes, küfeçliğ kürimes Devenin dizini bağlamayan ağlar 

37 Kılıç tatıksa ış yunçır, er Tatıksa at 

tunçır 

Ata da soy gerek ite de 

38 Kırk yılka teğin bay çıgay tüzlinür Gün olur devran döner 

261

39 Kız kişi sawı yorıglı bolmas At yürümekle yol alır, kibar vermekle 

ün alır 

40 Kiçik ulugka turuşbas, kırgıy Değirmen taşının bir dönmesi, el taşının 

sonğkurka karışmas 

on dönüşüne bedeldir. 

41 Kim kür bolsa köwez bolur Başak büyüdükçe boynunu eğer 

42 Kül ürkünçe köz ürse yik. Boğulacaksan büyük denizde boğul. 

43 Kümüş künğe ursa altun adhakın 

kelir 

Kaz gelecek yerden tavuk esirgenmez. 

44 Künde irük yok, beğde kıyık yok Adam odur ki, sözünden dönmeye 

45 Kurmış kiriş tügülmes, ukrukun tag 

egilmes 

Küçük ölçekle büyük ambar dolmaz. 

46 Kurug yıgaç egilmes, kurmış kiriş 

tügülmes 

Atı alan Üsküdar’ı geçti. 

47 Kurug kaşık agızka yaramas, kurug 

söz kulakka yakışmas 

Boş lakırdı karın doyurmaz. 

48 Kuş balası kusunçıg, it balası 

okşançığ 

Ele bakma, dona bakma, içindekine bak. 

49 Kut belgüsi bilig Bilgili adam güçlü olur. 

50 Kökge sagursa yüzge tüşür Başkasına fenalık eden kendisine etmiş 

olur 

51 Kökge sudhsa yüzge tüşür Başkasına fenalık eden kendisine etmiş 

olur. 

52 Tegme kişi öz bolmas, yat yaguk Akraba olsa da dşman, yabancıdan 

tüz bolmas 

ehven 

53 Telim sözüğ uksa bolmmas, yalım 

kaya yıksa olmas 

Lakırdının kısası, sözün temsili 

54 Tenğsizde tegirmen turgursa, 

yaragsızda yar bolmas 

Vakitsiz açan ağaç boy almaz. 

55 Teşük suwda belgürer Akı karası geçitte belli olur. 

56 Tılın tergiğe tegir Dil adamı beyan eder. 

57 Tiriğ esen bolsa tanğ öküş körür. Çok yaşayan çok görür. 

58 Tolum anutsa kulun kulun bulur, 

tolum unutsa bulun bolur. 

Başta hesap, sonra kasas 

59 Yüfüşlüğ kelin kedheküni yafaş Kadın malı kapı tokmağı gibidir, 

bulur. 

giderkende vurur, çıkarkende vurur. 

60 Tütün kafursa islenür. Fitne uyuyan yılana benzer, 

uyandırmaya gelmez. 

61 Tüzün birle uruş, utun birle tireşme Cahilin dostluğundan alimin düşmanlığı 

yeğdir. 

62 Tüzün birle uruş, utun birle üsterme Cahilin dostluğundan alimin düşmanlığı 

yeğdir. 

63 Ula bolsa yol azmas, bilig bolsa söz 

yazmas. 

Bilenle bilmeyen bir olmaz. 

64 Uluk yağırı ogulka kalır Baba koruk yer oğlunun dişi kamaşır. 

65 Keriş yağırı ogulka kalır Baba koruk yer oğlunun dişi kamaşır 

66 Umayka tapınsa oğul bolur Her iş itikada bağlıdır. 

67 Usukmışa sakıg kamug suw Aç tavuk kendini buğday amabarında 

262

körünür. sanır. 

68 Uygur yıgaç uzun kes, temür kısga 

kes. 

Son pişmanlık fayda vermez. 

69 Neçeme orak kedhük erse yagmurka 

yarar 

Gerekmezi sakla gereken güne kadar 

70 Neçe munduz erse eş edhü, neçe 

eğri erse yol edhgü 

Can canın yoldaşıdır 

71 Oğlak yiliksiz, oglan biliksiz Çocuğa iş buyuran ardınca gider. 

72 Oğlan biligsiz Çocuğa iş buyuran ardınca gider. 

73 Oglan ışı ış bolmas, oglak müngüzi 

sap bolmas 

Uşagı işe koş, sen de ardına düş. 

74 Oglan suw töker ulug yanı sınur Bir kötünün yedi mahalleye zararı 

vardır. 

75 Ol keçişni suw ileti Atılan ok geri gelmez 

76 Otagka öfkelep süğe sözlemedük Bir Arap için Arabistan yakılmaz. 

77 Ot tütünsüz bolmas, yiğit yazuksuz 

bolmas. 

Et kemiksiz, üzüm çöpsüz olmaz. 

78 Öd keçer kişi tuymas, yalnğuk oglı Deve çökmedik ev çokmuş, amma ölüm 

menğü kalmas 

girmedik ev yokmuş. 

79 Ögüngüçi üminde artarur Kendini beğenen sonra utanır. 

80 Öz köz ir kışlag Aşını, işini, eşini bil. 

81 Öz kartınğ karton Đğneyi evvel kendine batır, sonra 

çuvaldızı başkasına 

82 Sabanda sandırış bolsa örtgünde Bugünden yarını düşünen hiçbir zaman 

irteş bolmas 

zahmet çekmez. 

83 Sabın sagrakka tegir. Dil adamı beyan eder. 

84 Sakak okşar, sakal bıçar Yüzüne gülüp arkasından kuyusunu 

kazar. 

85 Yer basrukı tag budun basrukı beğ. Padişahın ettiği kanun olur. 

86 Sözğe süçünse bulun barır Ağzın çalışacağına elin çalışsın 

87 Subuzganda ew bolmas, topurganda Müslüman bahallesinde salyangoz 

aw bolmas. 

satılmaz. 

88 Tawgaç Xannınğ turkusı telim Ekmeğini katığına denk eden muhtaç 

tenğlemedhip bıçmas. 

olmaz. 

89 Tamu kapuğın açar tawar. Para her kapıyı açar. 

90 Tatıg közre tikeninğ tüpre. Taşı ısıramazsan öpmek gerek. 

91 Tatsız Türk bolmaz, başsız börk Yuvasının yıkmaıkça yılanın kökü 

bolmas. 

kesilmez. 

92 Tayak bile taymas, tanuk sözün 

bütmes. 

Her adamın sözüyle kuyuya inilmez. 

93 Tay atatsa at tınur, oğul eredhseata Oğul babanın yerine yetişendir, iki 

tınur. 

gözün biridir. 

94 Taygan yügrügin tilkü sewmes. Çingene çingeneden köy kıskanır. 

95 Tewey bedük erse mayakı bedük Karga gül dalına konmakla bülbül 

ermes. 

olmaz. 

96 Tawar uçun Tenğri odhlamadhıp 

uya kadaş oglını çınla bogar. 

Tamahkarın gözü kör olur. 

263

97 üri kapsa oguş alkışur, yagı kelse Adam adama her zaman gerek olur, iki 

imrem tepreşür. 

serçeden börek olur. 

98 Yawlak tıllığ beğden kerü yalnğus Dumansız baca olmaz, kahırsız koca 

tul yeğ. 

olmaz. 

99 Yagınğ erse kerek yundakı tegir. Fazla mal göz çıkarmaz. 

100 Yalksa yeme yağ edhğü, köyse 

yeme kün edhgü. 

Cebi dolu olanın keyfi yerinde olur. 

101 Xan ışı bolsa katun ışı kalır. Beylerin sözü, sözlerin beyidir. 

102 Yalnğuk menğü tirilmez, sınka Gelin kirmedik ev olur, ölüm girmedik 

kirüp kirü yanmas. 

ev olmaz. 

103 Yakrı yağı yağsımas. Şap ile şeker bir değil. 

104 Yatnınğ yaglıg tiküsinden, öznünğ Kardeş kardeşi atmış yar başında 

kanlıg yudhruk yeg. 

tutmuş. 

105 Yazıda böri ulısa ewde ıt bağrı 

tartışur. 

Su gider taş kalır, el gider kardaş kalır. 

4.Günümüze kadar ulaşamamış, unutulmuş savlar 

Tablo: 5 

1 Alp çerikde bilge tirikde 

2 Alplar birle uruşma, beğler birle turuşma. 

3 Alp yağıda alçak çoğuda. 

4 Anınğ yüzinğe titinü baksa bolmas. 

5 Ağnar titrü baksa bolmas. 

6 Boş nenğe idhi bolmas 

7 Çaxşak üze ot bolmas, çakrak bile uwut bolmas 

8 El kaldı törü kalmas 

9 Emikliğ uragut kösekçi bolur. 

10 Đgliğ tutrugı oy bolur. 

11 Kagun karma bolsa idhisi ikki eliğin tegir. 

12 Xan ışı bolsa, katun ışı kalır. 

13 Kara munğ kelmeginçe Kara Yalga keçme 

14 Karaksız tek körür. 

15 Karı öküz balduka korkmas. 

16 Keten kördi keregü yüdhdi. 

17 Kılnu bilse kızıl kedher, yaranu bilse yaşıl kedher. 

18 Kış konukı ot. 

19 Kız birle küreşme, kısrak birle yarışma. 

20 Kiminğ bile kaş bolsa yaşın yakmas. 

21 Kudhugda suw bar, ıt burnı tegmes. 

22 Kuzda kar eksümes, koyda yağ eksümes. 

23 Küzegü uzun bolsa eliğ köymes. 

24 Köni barır keyikninğ közinde adhın başı yok. 

25 Kök temür kerü turmas. 

26 Kizlençü kelinde. 

27 Kizdeki kiz yıpar. 

264

28 Kuş yawuzı saygızgaz, yıgaç yawuzı azgan, yer yawuzı kazgan, budun yawuzı 

Barsgan. 

29 Kul yağı, it böri. 

30 Kulak eşitse könğül bilir, köz körse üdhik kelir. 

31 Tezek karda yatmas, edhgü ısız katmas. 

32 Tokum yüzüp kudhrukta biçek sıma. 

33 Tünle bulıt örtense ewlük urı keldürmişçe bolur, tanğda bulıt örtense ewge yağı 

kirmişçe bolur. 

34 Ulugnı uluglasa kut bulur. 

35 Ongay irpeldi ış. 

35 Ortak erden artuk almas. 

36 Sart azukı arıg bolsa yolda yer. 

37 Ödlek karıtmışka bodhug talkımas. 

38 Tagıg ukrukın egmes, tenğizni kadhgıkın bükmez. 

39 Sundılaç ışı ermes ötgün tepmek. 

40 Sartnınğ azığı arıg bolsa yol üze yer. 

41 Tapug taş yarar, taş başıg yarar. 

42 Taz at tafarçı bolmas. 

43 Yarın bulgansa el bulganur. 

44 Yalnğuk ürülmüş kap ol, ağzı yazlıp alkınur. 

45 Yıparlıg kesürgüdin yıpar kiste yidhi kalır. 

46 Yeti başlıg yil büke. 

47 Yurt kiçük bolsa angut bedük ur. 

48 Yunt başın yularlap kenğeldi. 

5.Đlavelerle anlamı kuvvetlendirilmiş olan savlar 

Tablo: 6 

1 Birin birin minğ bolur, tama tama 

kol bolur. 

Damlaya damlaya göl olur, aka aka sel 

olur. 

265

SONUÇ 

1. Bilinen en eski Türk sözlüğü olan Dîvânü Lugati’t-Türk’teki savlar Türkçe’nin 

anonim kültür, san’at ve edebiyat ürünleridir. Divan’daki savlar, açıklanan 

sözcüklere misal getirilmek için kullanılmıştır. Eser üzerinde yapılan anlambilimsel 

çalışma sonucunda, iyilikten kötülüğe, ihtiyarlıktan kurnazlığa, soydan huya, 

öfkeden akrabalığa hemen her konuda atasözüne yer verildiği görülür. 

2. Atasözleri sadece edebi açıdan değil, tarih, ahlâk, sosyol, psikoloji bakımından da 

önem arzeder, çünkü bir atasözünde kullanıldığı dönemin derin izlerini bulmak 

mümkündür. O dönemin yaşayışı, giyimi, hayat felsefesi, ruhsal durumu, insani 

ilişkileri, yemekleri, değer yargıları, sevinçleri, gelenek ve görenekleri gibi birçok 

konuda bize ipuçları verir, kısaca kullanıldığı toplumun kültür özelliklerini göz 

önüne serer. 

3.Divan’ın her üç cildinde de savlara yer verilmiştir. l. ciltte 164, ll. ciltte 53 ve lll. 

ciltte 103 olmak üzere 320 sav bulunur. l. ciltteki “Ol keçişni suw iletti, Ongay 

irpeldi ış” savları bazı kaynaklarca (Tonyukuk sitesi, Azerbaycan Türk Kültüründe 

Ata-Babalar Sözleri) sav olarak kabul edilmese de bunlar savdır, çünkü hem kesin 

yargılı, öğüt veren cümlelerdir hem de Divan’da sav ibaresiyle birlikte yer 

almışlardır. “Ol kulun tepik tepti” sözünü ise atasözü olarak ele almadık. 

Savlardan üç tanesi üç kez; 

• Erdemin başı tıl; erdem ve tıl sözcüklerine, 

266 

• Sabanda sandırış bolsa örtkünde irteş bolmas; saban, sanruş-, sandruş 

sözcüklerine, 

• Söğüt sülinğe, kadhınğ kasınğa; söğüt, sül, kadhınğ sözcüklerine misal 

getirmek üzere kullanılmıştır. 

Yirmi bir tanesi ise iki kez tekrar edilmiştir; 

• Alımçı arslan berimçi sıçgan; alım/berim sözcüklerine, 

• Ay tolun bolsa eligin imlemes; ay/ imle- sözcüklerine,

• Bir toyın başı ağrısa kamuğ toyın başı ağrımas; ağrı-/toyın sözcüklerine, 

• Đkki bogra igeşür, otra kökegün yançılur; igeş-/kökegün sözüklerine, 

267 

• Kadaş temiş kaymaduk, kadhınğ temiş kaymış; kadhınğ, kay- 

sözcüklerine, 

• Kanıg kan birle yumas; yu-/ kan sözcüklerine, 

• Kaynar öküz keçiksiz bolmaz; keçik/kayna- sözcüklerine, 

• Keten kördi keregü yüdhti; keregü/ keten sözcüklerine, 

• Kılnu bilse kızıl kedher, yaranu bilse yaşıl kedher; 

• Kökge sudhsa yüzke tüşür; kök/sudh- sözcüklerine, 

• Küç eldin kirse törü tünğlükten çıkar; çık-/güç sözcüklerine, 

• Ot tütünsüz bolmas, yiğit yazuksuz bolmas; tütün/yazuk sözcüklerine, 

• Öldeçi sıçgan muş taşakı kaşır; sıçgan/taşı- sözcüklerine, 

• Sakak oxşar, sakal bıçer; oxşa-, sakak sözcüklerine, 

• Tağ tağka kawuşmaz, kişi kişige kawuşur; kawuş-/tağ sözcüklerine, 

• Tatsız Türk bolmas, başsız börk bolmas; börk/tat sözcüklerine, 

• Taygan yügrügin tilkü sewmes; sev-/taygan sözcüklerine, 

• Taz keligi börkçige; kel- sözcüğüne, 

• Tilkü öz inge ürse udhuz bolur; udhuz/yin sözcüklerine, 

• Yüzge körme erdhem tile; kör-/yüz sözcüklerine, 

• Yakadakı yalgagalı eligdeki ıçkınur; ıçkın-/yalga- sözcüklerine misal 

getirmek üzere kullanılmıştır. 

Divan’da bir de sav ibaresi altında verilen, fakat sav özelliği göstermeyen bir dörtlük 

vardır ki, bunu da sav olarak kabul etmiyoruz. 

“Kelnğizleyü atkımız 

Kendler üze çıktımız 


Burxan üze sıçtımız.” 

Buna göre Divan’da 293 tane sav bulunduğunu gördük.

4. Çalışmamızın amacı Divan’daki bu savları anlambilimsel olarak incelemekti. Bu 

amaçla Divân’da tespit ettiğimiz savları tümce anlamı ve sözcük anlamı olarak 

değerlendirdik. Bu bağlamda tümcenin konusunu, bakış açısını, yansıttığı anlamı, 

yan anlam yansıtan sözcükleri, söz sanatlarını, taşıdığı değeri bunun yanısıra kavram 

özelliklerini, biçim özelliklerini ve psikolojik özelliklerine değindik; sözcük anlamı 

bakımından eş anlamlı, eş sesli, zıt anlamlı, somut ve soyut anlamlı sözcükleri ile 

sözcüğün gerçek anlamı ve cümle içinde kazandığı mecaz, yan anlamlarına değindik. 

Ayrıca anlatımı daha etkili, anlaşılır kılmak ve zenginleştirmek amacıyla 

somutlaştırmaya ve benzetmeye sıkça başvurulduğunu belirttik. 

Savların bazıları gerçek anlamında kullanılmasına rağmen, Türkiye Türkçesi’ndeki 

atasözlerinde de olduğu gibi, birçoğunda sözcükler yan anlam kazanarak mecazi bir 

anlam ihtiva etmektedir. Bunlardan bazıları şöyledir: 

Tablo: 7 

Gerçek anlam taşıyanlar Mecazi anlam taşıyanlar Hem gerçek hem mecaz 

anlam taşıyanlar 

Erdemin başı til Ağız yese köz uyadhur Tewe münüp koy ara 

Kal sawı kalmas, kagıl 

bagı yazılmas. 

Yagını aşaklasa başka 

çıkar 

Kişi sözleşü yılkı yıdhlaşı Eşyek ayur başıb esen 

Yırak yer sawın sarkış 

keldürür 

bolsa sundırıda suw içgey 

men 

yaşmas 

268 

Neçe yitik biçek erse öz 

sapın yonumas 

Tagıg ukrukın egmes, 

tenğizni kaygıkın bükmes 

Bir karga birle kış kelmes Kökge sagursa yüzke tüşür 

Yüzke körme erdhem tile Elig tutgınça ot tut Kalın kaz kulavuzsuz 

Kanğda kama urur, igdiş 

örü tartar. 

Suw körmeginçe etük 

tartma 

bolmas 

Etli tırnğaklı edhirmes 

Künininğ küline tegü yagı Ewek sinğek sütke tüşür. Bir tilkü terisin ikile 

soymas

Yawlak tıllığ begen kerü 

yalnğus tul yeg 

Alımçı arslan berimçi 

sıçgan 

269 

Kedhüglüg ölimes 

küfeçliğ kürimes 

Aç ne yemes, tok ne temes Yitüklig anası koyun açar Kuş tutakka menğ uçun 

ılınur 

Aktarmalarda genellikle hayvan isimlerinden faydanılmıştır. Eşyek, tilkü, öküz, kuş, 

kaz, arı, arslan, karga, adhıg (ayı), oglak, sıçgan, at, balık, böri, erkeç (teke), eçkü 

(keçi), ıt, muş (kedi), kurt, saygızgan (saksağan), kolan (eşek), keyik, sundılaç 

(serçe), tewey (deve), taygan (tazı), süwlin (sülün), yılan, bogra (boğa), koçngar 

(koç), yarpuz, ördek, kısrak. 

5. Bazı atasözlerinin birden fazla biçimi vardır. Bunlar da sözcüklerin ya eş anlamlısı 

ya da yakın anlamlısı kullanılarak oluşmuştur. Bu şekilleriyle de alışılmış olduğu için 

bu kural atasözlerinin kalıplaşmış olma özelliğine aykırı değildir. çünkü bir ya da 

birkaç sözcük değişikliği o atasözünü farklı kılmaz. Bunlardan bazıları şunlardır: 

• Alın arslan tutar küçün sıçgan tutmas. 

Alın arslan tutar küçün oyuk tutmas. 

Alın arslan tutar, küçün kösgük tutmas. 

• Awçı neçe al bilse adhığ ança yol bilir. 

Awçı neçe tef bilse adhığ ança yol bilir. 

• El kaldı törü kalmas. 

Đl kalır törü kalmas. 

• Atası açığ almıla yese oglınınğ tışı kamar. 

Atası anası açığ almıla yese, oglı kızı tışı kamar. 

• Keriş yağrı ogulka kalır. 

Uluk yağırı ogulka kalır. 

• Keten kördi keregü yüdhti. 

Kek kördi keregü yüdhti. 

• Yıgaç uçunga yel tegir, körklüg kişiye söz kelir. 

Köp söğütke kuş konar, körklüg kişiye söz kelir. 

• Suw birmeske süt ber.

Suw içirmekse süt ber. 

• Oğlak yiliksiz oglan biligsiz. 

Oğlan biligsiz. 

• Sartnınğ azukı arıg bolsa yol üze yer. 

Sart azukı arıg bolsa yol üze yer. 

• Söğüt sülinğe, kadhınğ kasınğa 

Kadhınğ kasınğa 

• Kalın kolan kulavuzsuz bolmas. 

Kalın kaz çufkasız bolmas. 

• Ağnar titrü baksa bolmas. 

Anınğ yüzinğe titnü baksa bolmas. 

• Kökge sudhsa yüzge tüşür. 

Kökge sagursa yüzge tüşür. 

• Küz keligi yayın belgülüg. 

Küz keligi yazın belgürer. 

• Ewek ewge tegmes. 

Ersek erge tegmes, ewek ewge tegmes. 

6. Bazı sözcükler anlam genişlemesine uğrarken, bazı sözcükler ise anlam 

daralmasına uğramıştır: “ton” sözcüğü içe ve dışa giyilen giysi, elbise 

anlamındayken bugün sadece içe giyilen giysi, iç çamaşırı, anlamındadır. Yine aynı 

şekilde “oğul” sözcüğü kız ve erkek çocuk anlamındayken bugün sadece erkek 

çocuk anlamını korur. “yaylak” ve “kışlak” sözcüklerinin anlamı daralmaya 

uğramıştır, eskiden hayvanlarla birlikte yazın ve kışın kalınan yer olan yaylak ve 

kışlaklar bugün sadece insanların konakladırları yazlık ve kışlık mekanları ifade eder. 

Yaylak ve kışlakların çoğu zaman duvarsız yani çadır şeklindeki barınaklar 

olduğu bilinir. “ Yurt” sözcüğü eskiden sadece ev, çadır anlamındayken bugün anlamı 

genişlemiş ve bütün ülke sınırlarını kapsayan toprak anlamına gelmektedir. “Ev” 

sözcüğü eskiden çadır ve dört tarafı kapalı, çatılı yapı anlamındayken bugün anlamı 

daralarak, sadece dört tarafı duvarlarla kapalı, çatılı bina anlamını taşır. 

270

“Bugün halk ağızlarında koyun, keçi, büyükbaş hayvanlar için kullanılan davar 

sözcüğünün, ‘mal, mülk’ anlamında kullanıldığını görüyoruz.” (Aksan 1999a: 134) “ 

‘tütün’ sözcüğü eskiden yalnızca duman anlamına gelirken bugün yakılarak içilen 

bitkiyi anlatır duruma gelmiştir.” (Aksan 1999: 135a) 

7. Anlam daralmasına ve genişlemesine uğrayan sözcüklerin yanı sıra anlam 

iyileşmesine uğrayan sözcüklere de rastlamak mümkündür. “ ‘yawuz’ sözcüğü kötü, 

fena anlamını taşırken bugün anlamında iyileşme olmuş ve iyi, güzel, güçlü, çetin 

anlamlarını taşır olmuştur.” (Aksan 1999a: 136) “Acı, eziyet, zahmet demek olan 

‘emgek’ sözcüğü de bugün emek biçimiyle, bir işin gerçekleşmesini sağlayan beden 

ve kafa gücünü anlatır duruma gelmiştir. Sözcük böylece, insanlarca değer verilen 

bir kavramı yansıtmaya başlayarak iyileşme göstermektedir.” (Aksan 1999a: 136) 

Ad soylu sözcüklerin yanı sıra eylemlerde de aynı anlam daralmasının varlığını 

görüyoruz. San- eylemi eskiden saymak, düşünmek eylemini de karşılarken 

günümüzde sadece zannetmek anlamını taşır. (Aksan 1999a: 134) 

8. Atasözlerinde sözcüklerdeki anlam değişimin yanısıra cümle düzeyinde de anlam 

değişmeleri olduğunu gördük. Biçimce aynı olmasına rağmen savlar zamanın ve 

toplumsal yapının değişmesiyle anlamsal değişikliklere maruz kalmışlardır. 

Bunlardın bazıları; söylendiği dönemde geç kalınmış işler için kullanılan “Kuru 

yığaç egilmes kurmış kiriş tügülmes”savı, bugün daha çok eğitim, terbiye konlarında 

kullanılmaktadır. 

“Yitikli anasının koynunu açar.” Savı eskiden, bir şeyi kaybolan kişi, bunu anasının 

koynuda arar, bu onun hakkıdır, anlamında kullanılırken; bugün, biçimçe aynı 

kalmasına rağmen, anlam değişikliğine uğrayarak, insanlar herhangi bir sorunla 

karşılaştıklarında çareyi yakınlarındaararlar, anlamındadır. 

“Ay tolun bolsa el ile imlenmes.” Savı, eskiden gizliliği kalmamış bir işi göstermeye 

çalışmak anlamında kullanılırken, bugün, bir işin gizliliği kalmamışsa daha fazla 

271 

saklamanın gereksiz olduğu anlamında kullanılır. Divan-û Lügat-it-Türk’teki anlamı

ugün kullanılan “Görünen köy kılavuz istemez.” Atasözüyle aynı anlama 

gelmektedir. “Yadhak atı çaruk küçi azuk.” Savı, günümüz şartlarına göre 

şekillenmiştir. Bugün fakir, zor geçinen insanlar işlerini kısıtlı imkanlarla görürler, 


“Bir karga birle kış kelmes.” Savı ise bugün , küçücük bir sorun büyük bir derdi ifade 

etmez, anlamında kullanılır ve bu bakımdan söylendiği dönemdeki anlamıyla 

farklılık gösterir. 

9. Atasözleri genelde iyilik güzellik bildirirken, bazı atasözlerinde erdemliliğe, 

bilime, çağdaş düşünceye ters düşen yargılar, yanlış yönlendirmeler de göze çarpar. 

Bu tür atasözleri toplumun kimi kesimlerinde, yaşamın bir dayatması, olarak geçerli 

olmuştur. Örneğin, “Kalın bulutuğ tüpi sürer karanğku ışığ urunç açar ve Kara 

bulıtığ yel açar, urunç bile el açar” savları rüşvet vermeyi teşvik eder niteliktedir. 

10. Her dönemde olduğu gibi Karahanlılar döneminde de dilde sözvarlığının 

gelşimesiyle birlikte çok anlamlılık görülür. “er” sözcüğü bazı savlarda er, bazı 

savlarda erkek, adam, insan bazı savlar da ise koca, ortak, kişi, yiğit anlamlarında 

kullanılmıştır. Yani “er” sözcüğünün sadece savları dikkate aldığımızda bile birçok 

yakın anlamlarını görüyoruz. 

Đm bilse er ölmes. 

Egir bolsa er ölmes. 

Ortak erden artuk olmas. 

Ersek erge tegmes, ewek ewge tegmes. 

Đzlik bolsa er öldimes, içlik bolsa at yarımas. 

Alp eriğ yawrıtma, ıkılaç arkasın yagrıtma. 

Arkasız er çeriğ sıyumas. 

Açığlığ er şebük karımas. 

Neçe yitik biçik erse öz sapın yonumas. 

Neçe munduz erse eş edhgü, neçe egri irse yol edhgü. 

Sundılaç ışı ermes, örtkün tepmek. 

272

Er oglı mınğadhmas, ıt oglı külermes. 

Kılıç tatıksa ış yunçır er tatıksa et tunçır. 

Neçeme obrak kedhük erse yagmurka yarar. 

Tewe bedük erse mayakı bedük ermes. 

Kowı er kudhuğka kirse yel alır. 

Erge munğ tegir tag senğirinğe yel tegir. 

Edhgü er sünğüki erir, atı kalır. 

Her dilde birbiriyle hiçbir anlam ilişkisi olmadığı halde aynı seslerle ifade edilen bir 

çok sözcük vardır. Karahanlıca döneminde de bunu açıkça görüyoruz. Er; adam, er , 

erkek, koca v.b. anlamlarda kullanılırken, er- sözcüğü ise ol- anlamında 


11. Bazı savlarda, sözcüklerin karşıt anlamıyla birlikte verildiğini, bazı sözcüklerin 

eşsesli, bazılarının ise eş anlamlı olduklarını görüyoruz. Eş seslilerin oluşmasındaki 

etkenlerden biri, bu türden öğelerin önceleri ses, kimi zaman biçim ve anlam 

özellikleri bakımından farklı iken sonradan geçirdikleri değişikliklerde başka 

sözcüklere yaklaşarak eşsesli duruma gelmeleridir. Örneğin, “ton” sözcüğü t/d 

değişimi ile “don” olmuş ve eş seslilik oluşturmuştur. Bu da bize Türk dilinin 

zenginliğini, sözcüklerin çok anlamlılığına işaret eder. 

Aç ewek tok tölek, aç/tok 

Alımçı arslan berimçi sıçgan, al-/ver- 

Alp yağıda alçak çağıda, alp/alçak 

Bar bakır yok altun, bar/yok 

Edgülügün kel, isizliğin kelme, edhgü/isiz 

Kişi alası içtin, hayvan alası taştın, iç/dış 

Küç eldin kirse törü tünğlükten çıkar, gir-/çık- 

Tünle yorup kündüz sewnür, kiçikde eflenip ulgadhu sewnür, tün/kündüz, 

Kiçik/ulgadhu 

Kız birle küreşme, kısrak birle yarışma. / Kız kişi sawıng yorıglı bolmas. 

273

evlenmemiş kadın pinti 

El kaldı törü kalmaz./ Eliğ tutgınça ot tut. 

vilayet organ 

Awçı neçe al bilse adhıg ança yol bilir./ Awçı neçe tef bilse adhıg ança yol bilir. 

hile hile 

keten kördi keregü yüdhti./ kek kördi keregü yüdhti. 

sıkıntı sıkıntı 

12. Savlardaki anlatım inceliklerinden biri de ikileme ve yansıma sözcüklerdir. 

Atasözlerimiz öğüt ve yargılarının en iyi biçimde ikileme ile anlatırlar. (Hatipoğlu 

1971: 81) 

Birin birin minğ bolur, tama tama köl olur. 

Tağ tağka kawuşmas, kişi kişige kawuşur. 

Muş oglı muyavu togar. 

13. Kimi atasözleri başka başka toplumların, birbiriyle hiç ilişkisi olmayan dil 

birliklerinin sözvarlığı içinde yaşır. Kimi zaman birbirine yakınlık gösterir; kimi 

zamanda değişik kültürlerin bilgeliklerini yansıtır biçinde birbirinden ayrılır. Yani 

bazı atasözlerimiz ulusal olma özelliği yanında evrenseldir de. (Gözden uzak olan 

gönülden de uzak olur. ) 

14. Atasözlerinde ustaca bir üslup, büyüleyici ve inandırıcı bir anlatım özelliği 

görülür. Ayrıca, atasözlerinin pek çoğu türlü söz ve anlam sanatlarıyla süslüdür. 

Aç ewek, tok tölek; tezat 

Alım keç kalsa adhaklanur; teşhis 

Alımçı arslan berimçi sıçgan; deyim aktarması 

Ağız yese köz uyadhur; mecaz-i mürsel 

Alp yağıda, alçak çağıda; seci 

274

Anası tewlük yufka yapır, oğlı tetik koşa kapar; somutlaştırma 

Anğduz bolsa at ölmes; tevriye 

Asıç ayur tübüm altun, kamış ayur men kayda men; intak, istifham, teşhis 

Atası anası açıg almıla yese oğlı kızı tışı kamar; tenasüp 

Barçın yamagı barçınka, karış yamagı karışka; aliterasyon 

275 

15. Atasözleri halkın felsefesini ve geçmişini anlatan hatıraları bünyesinde barındırır. 

Atalarımızın hayat tecrübelerini bizlerle paylaşır. 

16. Savların anlambilimsel olarak incelenmesi sonucunda, yaşadığı ve hükmünü 

sürdüğü dönemin yaşantısından, değerlerinden, kültüründen de ipuçları verdiğini 

gördük. Örneğin, “Ağılda oglak togsa arıkda otı öner.” Savıyla o dönemde Đslam 

inancının varlığını, “Alımçı arslan, berimçi sıçgan” savıyla alacaklının borçlu 

karşısındaki üstünlüğünü, “Arkasız er çeriğ sıyumas” savıyla birlik ve beraberliğe 

verilen önemi, “Buzdan suw tamar.” Savıyla soyun önemini, “Erdem başı til.” 

Savıyla güzel ahlâka, tatlı dile verilen önem, “Uma kelse kut kelir.” Savıyla konuğun 

Türk toplumundaki değeri, akrabalık ilişkileri v.b. birçok konuda toplumun değer 

yargılarını göz önüne serdiğini belirttik. 

17. Atasözlerinin taşıdığı bazı değerler vardır. Bunlar ahlâki değerler (iyi-kötü), 

mantık değeri (doğru-yanlış), ekonomik değer (faydalı-zararlı) ve estetik değer 

(güzel-çirkin) dir. 

Künininğ küline tegü yagı; ahlâki değer taşıyor (kötü) 

Kuş tuzakka menğ uçun ılınur, mantık değeri (doğru) 

Kuruk kaşuk agızka yaramas, kuruğ söz kulakka yakışmas; ekonomik değer (faydalı) 

18. Ayrıca, günümüze tam tersi anlamıyla ulaşan savlar vardır. 

Delik büyük yama küçük.- Yurt kiçük bolsa angut bedük ur. (Delik küçük olsa da 

tıpayı büyük vur.)

19. Savlar sadece anlamsal olarak değil, biçimce de farklı özelliklere sahiptir. Bir 

sözcüğün hem ince hem kalın olarak söylenişi bu evrede bir özellik olarak görülür. 

Bazı yerlerde sözcükler “it, iş, til” bazı yerlerde ise “ıt, ış, tıl” şeklinde kullanılmıştır. 

Komşu diş eti ve asıl diş seslerini etkisiyle damaksıllaşma ilk kez Karahanlıca’da 

başlamıştır. 

Kuş balası kusunç, it balası oxşançığ.- It ısırmaz, at tepmez teme. 

Iş yarağında, sart asığında. 

Tılın tügmüşni tışın yazmas.- Erdem başı dil 

20. Genellikle Divan’daki savlar, “Şu savda dahi gelmiştir, şu savda da gelmiştir, 

Nitekim şu savda da gelmiştir.” Đbareleriyle verilse de, bazı savlar da “Türk 

Hikmetinde ve şu sözde de gelmiştir” şeklinde verilmiştir. 

“Kiming bile kaş bolsa yaşın yakmas.” 

21. “Savlarda anlatımı etkileyici ve kalıcı kılmak amacıyla, ölçü, uyak, ses 

yinelemesi, beyit, dörtlük gibi, şiirin yararlandığı öğelere de başvurulduğu 

görülmektedir.” (Aksan 1999b: 160) 

Aç ne yemes, /tok ne demes; 4+4 -mes; redif, -e’ler yarım uyak. 

Kişi alası içtin,/ yılkı alası taştın; 7+7 -tın; redif 

Awçı neçe al bilse,/ adhıg ança yol bilir; 7+7 

22. Savların tamamı cümle şeklinde verilmişken, bundan farklı olarak bazı savlar 

beyit ve dörtlük şeklinde karşımıza çıkar. 

Tawar üçün Tenğri odhlamadhıp Kelnğizleyü atkımız 

Uya kadaş oglını çınla bogar. Kendler üze çıktımız 

Kulak eşitse könğül bilir 


Burxan üze sıçtımız 

276

Köz körse üdhik kelir 

Tünle bulıt örtense ewlük urı keldürmişçe bolur. 

Tanğda bulıt örtense ewge yagı kirmişçe bolur 

23. Bazı atasözleri çok kısa bir öykü biçiminde söylenmiştir. 

Kurtga büdhik bilmes “yerim tar” ter. 

Asıç ayur tübüm altun, kamıç ayur men kayda men. 

24. Kimi atasözlerinin kuruluşu eksiltili cümle biçimindedir. Bu tür atasözlerinde, 

genellikle yüklem söylenmemiş ya da düşmüş olabilir. Bu cümlelerde yüklem 

cümlenin gelişinden sezilmektedir.” 

Iş yaragında, sart asığında 

Kasın kasınğa 

Söğüt sülinğe kasınğ kasınğa 

Barçın yamagı barçınka, karış yamagı karışka. 

25. Savlar genellikle geniş zaman ve emir kipiyle çekimlenmiştir. geniş zamanla 

çekimlenmiş fiiller, bir işin her zaman yapıldığını değil, her zamamn geçerli bir 

durumun varlığını ifade eder. Emir kipi ile çekimlenmiş savlar ise doğrudan doğruya 

ahlak dersi verme amacı güder. Đstisnai bir durum ise –di’li (bilinen geçmiş zaman) 

geçmiş zamanla çekimlenmiş savlardır. 

Ol keçişni suw iletti. 

26. Divan’daki savların geneli kurallı cümle niteliğindedir, yalnız az da olsa devrik 

cümleden oluşmuş savlarla karşılaşmak mümkündür. 

Sundılaç ışı ermes örtkün tepmek. 

277

27. Çalışmalarımız sonucunda ulaştığımız önemli bir sonuç da, “Atasözlerimizin çok 

değişik konuları ve kavram alanlarını kapsayıp, kimi zaman hissedip de söze 

dönüştüremediğimiz olguları büyük bir başarıyla sahneleyerek dile getirmiş 

olmasıdır.” (Aksan 1999b: 148) 

28. Bütün bunların yanı sıra, atasözlerinin günümüzde geçerliliğini koruyup 

korumadığını belirlemek amacıyla Türkiye Türkçesi ile Karahanlı dönemini 

karşılaştırdık. Đncelemelerimiz neticesinde 90 savın sözcük ve biçim farklılığına 

rağmen halen kullanıldığını, ne yazık ki, 48 savın da toplumun ihtiyaçlarına hâlâ 

cevap verebileceği halde tamamen unutulduğunu ve kullanılmadığını tespit ettik. Bu 

savların unutulmuş ve kullanımdan kalkmış olması üzücüdür, çünkü bu aynı 

zamanda o savların yansıttığı kültür özelliklerinin de unutulması anlamına gelir. 

Bütün bu tespitlerimiz bize Türk Dili’nin geçmişimizden bugüne eşsiz ve erişilmez 

bir lezzete sahip olduğunu gösterirken, Divan-û Lügat-it-Türk adlı eserin de Türkçe 

sözlük olmasından ziyade edebiyat dünyası ve Türklük adına büyük bir kazanç 

olduğunu gözler önüne sermiştir. Umarız yaptığımız bu çalışma uçsuz bucaksız 

deryada kayda değer bir damla olur. 

278

KAYNAKÇA 

Akalın, MEHMET. 1988. Tarihi, Türk Şiveleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma 

Enstitüsü Yayınları. Ankara 1988. 

Aksan, Doğan. 2002. Anadilimizin Söz Denizinde. Ankara: Bilgi Yayınevi. 

________ . 1999a. Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. 

Ankara: Engin Yayınevi. 

________ . 1999b. Türkçenin Gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi. 

________ . 2000. Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Engin Yayınevi. 

_________ . 2001. Türkiye Türkçesinin Dünü, Bugünü, Yarını. Ankara: 

Bilgi Yayınevi. 

_________ . 2005. Yunus Emre Şiirinin Gücü. Ankara: Bilgi Yayınevi. 

Aksoy, Ömer Asım. 1991. Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. C.I., Đstanbul: Đnkılâp 

Kitabevi. 

Arat, Reşit Rahmeti. 1987. Makaleler. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü 

Yayınları. 

__________ . 1986. Eski Türk Şiiri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. 

Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. 2004. Đstanbul: Üç Harf Yayınları.… 

Birtek, Ferit. 1944. En Eski Türk Savları. Ankara: TDK. Yayınları. 

Bozkurt, Fuat. 1999. Türklerin Dili. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 

279

Büyük Lûgat ve Ansiklopedi. 1996. Đstanbul: Meydan Yayınevi. 

Caferoğlu, Ahmet. 1993. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. Đstanbul: Enderun 

Kitabevi. 

Cemiloğlu, Mustafa. 2001. Dilbilimi Açısından Türkçe Yazılı Anlatım ve Anlatım 

Teknikleri Öğretimi. Bursa: Alfa Yayınları. 

Çelik Şavk, Ülkü. 2002. Kırgız Atasözleri. Ankara: TDK Yayınları Ankara 

Basımevi. 

Çobanoğlu, Özkul. 2003a. “Atasözleri”, Türk Dünyası Edebiyat Tarihi. Ankara: 

Atatürk Kültür Merkezi Yayını: 287. 12-13 

____________ . 2003b. “Karşılaştırmalı Atasözleri Bağlamında Türk Dünyası 

Atasözlerinde Sosyo-Kültürel Süreç ve Değişme Üzerine Tespitler” Türkbilig 5. s.s 

23-24 

Çotuksöken, Yusuf. 1992. Dil ve Edebiyat Terimleri Sözlüğü. Đstanbul: Cem 

Yayınevi. 

Dilbilim ve Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü.1980. Hazırlayan Berke Vardar. Ankara: 

Türk Dil Kurumu Yayınları. Sevinç Basımevi. 

Dilçin, Dehri. 2000. Edebiyatımızda Atasözleri. Ankara: TDK Yayınları. 

Ercilasun, Ahmet Bican. 2004. Türk Dil Tarihi. Ankara: Akçağ Yayınları. 

Ercilasun, A. Bican. 1985. “Başlangıcından Xll. Yüzyıla Kadar Türk Nazım ve 

Nesri.” Büyük Türk Klasikleri. c.l. Đstanbul: Ötüken-Söğüt Yayınları. s.s 114-118 

280

Ergin, Muharrem. 2000. Orhun Abideleri. Đstanbul: Boğaziçi Yayınları. 

________ . 1998. Türk Dilbilgisi. Đstanbul: Bayrak Yayınevi 

Gabaın, Von. 2000. Eski Türkçenin Grameri. Çev. Mehmet, Akalın. Ankara: TDK 

Yayınları. 

Gencan, Tahir Nejat. 1990. Dilbilgisi. Đstanbul: Kanaat Yayınları. 

Guıraud, Pierre. 1999. Anlambilim. Çev. Berke Vardar. Đstanbul: Multılıngual 

Yayınları. 

Hacıeminoğlu, Necmettin. 2000. Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK 

Yayınları. 

Hatiboğlu, Vecihe. 1971. Đkileme. Ankara: TDK Yayınları. 

____________ . 1972a. Türkçenin Sözdizimi. Ankara: TDK Yayınları. 

____________ . 1974. Türkçenin Ekleri. Ankara: TDK Yayınları. 

____________ . 1972b. Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları, 

Türk Tarih Kurumu Basımevi. 

Hüseyinov, Gaysa. 1999. “Bir Sistem Olarak Eski Türk Edebiyatı ve Kâşgarlı 

Mahmud’un Dîvânü Lûgati’t Türk Adlı Eseri”. Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni 

Bildirileri. Ankara: TDK Yayınları. s.s 78-84 

Kaplan, Mehmet. 1998. Kültür ve Dil. Đstanbul: Dergâh Yayınları. 

Karahan, Leyla. 1998. Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları. 

281

Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. C.I 1991. Ankara: Kültür Bakanlığı 

Yayınları. 

Kaşgarlı, Mahmud. 1986. Divan-ü Lûgat’it-Türk. Çev. Besim, ATALAY. Ankara: 

TDK Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi. 

Kelly, James, Robert Dankoff. 1982. Compendium of the Turkic Dialects (Türk 

Şiveleri Lugati) Harvard Üniversty. 

Korkmaz, Zeynep. 1999. “Oğuz Türkçesinin Tarihi Gelişme Süreçleri ve Dîvânü 

Lûgat-it-Türk’teki Đlk Örnekleri”. Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri. 

Ankara: TDK Yayınları. s.s 10-19 

Köprülü, M. Fuad. 1981. Türk Edebiyat Tarihi. Đstanbul: Ötüken Yayınları. 

Kunos, Đgnacz. 1978. Türk Halk Edebiyatı. Hazırlayan, Tuncer Gülensoy. 

Đstanbul: Kervan Kitapçılık. 

Kurt, Đhsan. 1997. Türk Atasözlerine Psikolojik Bir Yaklaşım. Konya: Mikro 

Yayınları. 

“Kültür Taşıyıcı Olarak Dil.” 09.22.2006. http. AnaDilim. Org. s.s 1-2 

Mahmutov, Huziahmet. 1999. “Dîvânü Lûgati’t-Türk’teki Atasözleri ve Onların 

Bugünkü Versiyonları.” Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri. Ankara: 

TDK Yayınları. s.s 84-90 

Ögel, Bahaeddin. 1985. Türk Kültür Tarihine Giriş. C.I.-IIV., Ankara: Kültür ve 

Turizm Bakanlığı Yayınları. 

Soysal, Orhan. 1998. Edebî San’atlar ve Tanınması. Ankara: Milli Eğitim 

Basımevi. 

282

Sertkaya, Osman Fikri. 1999. “Son Bulunan Bilgiler Işığında Kâşgarlı Mahmud’un 

Hayatı Hakkında Yeni Bilgiler”. Dîvânü Lûgati’t-Türk Bilgi Şöleni Bildirileri. 

Ankara: TDK Yayınları. s.s 130-146 

Soysal, Ragıp. 1971. Türk Atasözleri. Ankara: Aynur Matbaası. 

Tan, Nail. 2003. Folklor (Halk Bilimi) Genel Bilgiler. Đstanbul: Kitap Matbaacılık. 

Tekin, Talat. 1989. “Dîvânü Lugati’t-Türk’teki Manzum Parçalar” XI. Yüzyıl Türk 

Şiiri. Ankara: TDK Yayınları. s. 284 

Türkçe Sözlük. C. I.-II. 1988. Ankara: TDK Yayınları, Türk Tarih Kurumu 

Basımevi. 

Uğur, Nizamettin. 2003. Anlambilim. Ankara: Doruk Yayınları. 

Yeni Tarama Sözlüğü. 1983. Düzenleyen Cem Dilçin. Ankara: Türk Dil Kurumu 

Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi. 

Yılmaz, Mehmed Fatih. 2005. “Anlambilimsel Bağlamıyla Divânü Lûgat’it- 

Türk’teki Mutfak Kültürü”. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz 

Mayıs Üniversitesi. 

Yudahin, K.K. Kırgız Sözlüğü. C.I.-II., Çev: Abdullah TAYMAS. Ankara: TDK 

Yayınları. 

Yurtbaşı, Metin. 1996. Sınıflandırılmış Türk Atasözleri. Đstanbul: Mem Ofset. 

Yüzyıllar Boyunca Türkçe’ye Emeği Geçenler. 06. 20. 2005. Tonyukuk Sitesi. s.s 

2-4 

283

Kişisel Bilgiler 

Adı Soyadı : Hatice Korkmaz 

ÖZGEÇMĐŞ 

Doğum Yeri ve Tarihi : Kavak 29.11.1980 

Eğitim Durumu 

Lisans Öğrenimi : Türkçe Öğretmenliği Eğitimi 

Yüksek Lisans Öğrenimi : 

Bildiği Yabancı Diller : 

Bilimsel Etkinlikleri : 

Đş Deneyimi 

Uygulamalar : 

Projeler: 

Çalıştığı Kurumlar: Taşova Ballıdere Đ.O., Taşova Cumhuriyet Đ.O., Mut 

Đletişim 

E-Posta Adresi : 

Telefon: 

Đş: 

Ev: 

Cep: 

Tarih 

Đ.O. 

03247741018 

03247740794 

05052106727 

284

(Hatice Qorqmaz) (Samsun-2007). - Turuz.info

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?