MİTOLOJİDE DEVLET BİLGİSİ - YAYED

MİTOLOJİDE DEVLET BİLGİSİ 

Saygıdeğer Oğretmenim Pertev Naili Boratav'ın anısına saygıyla… 

Bu çalışmamı, yüce insan, büyük bilim adamı, saygın öğretmenim Pertev Naili Boratav’ın 

anısına sunuyorum. Çünkü, bu bilgiler, ondan kalan kalıttır. 

DEVLET 

Vecihi TİMUROĞLU 

ÖZET: Devletin doğuşu sınıflı toplumların ortaya çıkmasıyla koşuttur. Mitolojik 

düşüncede devleti kutsayan anlatılar, esas olarak, düzenin ve egemen sınıfların 

ayrıcalıklarının korunması gereğinden hareket eder. Yazıda, bu çerçevede, 

Sümer’deki ilk kent devletlerinden Hint ve Çin’e, oradan Eski Yunan, Roma ve 

Hristiyan Orta Çağına devletin sınıflı toplum yapısını koruma işlevi kazanma 

süreci ile devleti mitleştiren düşünce biçimleri arasındaki bağlantı 

incelenmektedir. 

Devlet, gerçekte, egemen sınıfı n siyasal örgütüdür. Devletin 

amac ı, yürürlükteki düzenin korunmas ı ve öteki sınıfları n 

dirençlerinin bask ı altında tutulmasıdı r. Bu örgüt, toplumun 

sınıflaşmasıyla birlikte, sömürülen toplum katmanlarının bask ı altı nda 

tutulmas ı için, egemen sömürücü sınıfların bir arac ı olarak ortaya 

çıkmıştır. Egemen sınıfların ilk ortaklar ı da tanrılar olmuş tur. Bu, egemen 

sınıfların, soyların ı bir kutsala bağlamalar ı ilkesine dayanı r. Bu 

gelişmeyi, ilkel toplumlardan baş layarak tarihsel süreci ele alarak 

izleyebiliriz. İlkel toplulukları n örgütlü toplum durumuna gelmeleri, 

yerleşik düzene geçmeleriyle olanakl ı olmuştur. Yerleş me, iki 

olgunun sonucu olarak gerçekleşmiştir; Hayvanların evcilleş tirilmesi 

ve tahılların ekim yoluyla yeniden üretilmesi. Hayvanları n 

evcilleştirilmesiyle tahılların ekim yoluyla yeniden üretilmesi, aynı 

döneme rastlar. Bu iki olgu, ilk sınıfsal ayrım ı da ifade ediyor. 

Yerleşik düzene geçilmeden önce, toplayıcılık ve avcılık vard ı . 

Toplayıcılık kadınların, avcılık erkeklerin işiydi. Dişiyle erkeğ in 

fiziksel yapılar ı, böylesine doğal bir işbölümünü gerektirmiş tir. 

Kuşkusuz, burada sözünü ettiğimiz işbölümü ( division du travail), 

bütün emeği parçal ı emeklere bölmekten doğ an üretim yöntemi 

değildir. Bir başka deyişle, toplumsal emeğin, iş in türüne göre tarihsel 

farklılaşmasın ı amaçlamıyoruz, bu terimle. Sözünü ettiğ imiz 

işbölümü, doğal farklıl ığı belirliyor. Ama, kesin olarak cinsel bir 

Vecihi Timuroğlu, Mitolojide Devlet Bilgisi, MEMLEKET SiyasetYönetim, 2006/1, s. 1-40.

ayrım görülüyor. Bu durum, yerbilim araştırmaları yla 

insanbilimcilerin bulgularından anlaşılıyor. Çağda ş toplumlarda bile, çapa işlerini çoğunlukla kadı nlar, hayvan 

yetiştirme işini erkekler yapmaktadır. Bu işbölümü, uygarlaş ma 

sürecinde, etkileşmenin kökenini oluşturuyor. Bu etkileş im sonucu, 

yerleşik düzene geçen topluluklar, tarım yapma ve hayvan yetiş tirme 

yoluyla, kendisine yeterli, dışa kapal ı köy ekonomisini yaratmıştı r. 

Köy topluluklarında, cinsel ayrım, gerçek sınıfsal ayrı ma 

dönüşmüştür. Göçebe topluluklar köylülerin yorucu işlerini sevmemi ş , özgür 

dolaşmay ı, doğanın içinde kalmay ı yeğlemişlerdir. Doğ al olarak, 

göçebe topluluklarda, avcılık önemli olmuştur. Zamanla, bir koyağı n 

iki ağzın ı kapayarak sıkıştırdıklar ı hayvanlar ı evcilleştirmiş ler ve 

hayvansal proteinle beslenme olana ğı bulmuşlardır. Hayvanları n 

1 evcilleştirilmesi, “ çoban topluluklar" ın ı doğurmuştur. Çoban 

topluluklar, tarımın geliştiğ i bölgelerin çevresinde daha rahat 

dolaştılar. Kendiliğinden, “ çiftçilik-çobanlı k” 

işbölümü doğ du. Ne ki, 

çoban topluluklar "artıüretim" yapamıyorlard ı. Bu yüzden, salgı n 

sayrılıklarda çok hayvan kaybediyorlar, besin darl ığı çekiyorlard ı . 

Böyle dönemlerde, çiftliklere saldırıyor, çiftçilerin artı ürünlerine el 

koyuyorlard ı. Bu durum, köy toplulukları yla çoban topluluklar 

arası nda “savaş-barış” ilişkilerinin kurulmasına yolaçt ı. 

Otunu ve etini yetiş tiren çiftçi topluluklar, çoban topluluklarla 

ilişkiden hep kaçınmışlardır. Çiftçiler, yerleşik ve dışa kapal ı , 

kendilerine yeterli, barışçıl topluluklardır. Buna karşı n, çobanlar, 

kendilerine yeterli olmayan, dışa açık ve savaşç ı topluluklard ı . Köylü 

topluluklarda, üretim yapıldığından, üretim alanında kadınları n önemi 

artm ış, ama dıştan gelen saldırılara kar şı, savunma iş i erkeklere 

düşmüştü. 2 Yerleşik yaşama geçmemi ş topluluklarda (klan) kan bağı 

(asabe) ilişkisi temel ilişkidir. Bu topluluklarda görülen eş itlikçi 

düzen, köy topluluklarında ve çoban topluluklarda görülmez. Yerleş ik 

topluluklarda görülen ba ğ , "mülk ba ğı”dır. Mülk bağını n temel 

alınd ığı topluluklarda eş itlikten söz edilemez. Bu topluluklarda ortaya 

çıkan ilişkiler “ eşitliksizci ilişkiler”dir. Toplumsal artıüretim olana ğı doğmuştur ama eş itlikçi toplum, 

artıürünün bir elde toplanmasına engel oluşturuyordu. Yenita ş çağı 

bulgular ı, çoban toplumların kan bağın ı sürdürdüklerini gösteriyor. 

İlkel komünal toplum (klan ailesi), ayn ı toteme (ilk ata) bağlılı ktan 

dolay ı, eşitlikçi yaşam ı zorunlu sürdürmüştür. İ lkel komünal 

1 William H. McHaill, A World History, New York 1971, Oxford University Press. (Türkçesi: 

Dünya Tarihi, Çeviri: Alaeddin Şenel, İmge Y., Ankara, 2004). 

2 M. Morgan, Ancient Society, London 1905. 


toplumlar büyüyünce, içte evlenmenin yasak olmasının getirdiğ i 

sıkıntılar da düşünülürse, evcilleştirilmi ş sürülerin güdülmesi, klanı n 

boyutunu aşmıştır. Klan, bu nedenle, doğ al olarak bölünmeye 

uğramıştır. Bu yeni toplum (boy, aşiret, tribu), birbirlerine kardeş lik 

bağları yla (fratnel, oymak, kabileden küçük, aileden büyük toplum) 

bağl ı bir kaç topluluktan oluşuyordu. Artık, dıştan evlenme olanaklı 

olmuştu. Totemler de farklılaşmışt ı. Örneğin, koyun tötemine bağlı toplum, ak koyun ve kara koyun soyu olarak ayrılmışt ı . Kabileler, 

kendi aralarında ortak mülklere sahiptiler. Örneğ in, çoban kabileler, 

ortak yaylalarda hayvanların ı otlatıyorlard ı. Ancak, baş ka kabileler, 

sürü kaçırma, otlak işgal etme girişimlerinde bulunuyorlard ı . Bu 

durumu engellemek amacıyla, toplumu yöneten " ata yöneticiler" 

ortaya çıkt ı. Hayvanlar üzerinde kullanım hakk ı " ata"ya özgüydü. 

Ancak, bu durum, özel mülkiyet hakkın ı ifade etmiyordu. Ortak 

kullanım hakkın ı içeriyordu bu düzen. Özel mülkiyet olmadığı ndan, 

eşitlikçi bir toplum sözkonusuydu. 

Atalar, öbür üyelerle eşit haklara sahiptirler. Yalnı z, toplumu 

temsil etme haklar ı vardır. M.Ö. 2125 yılında yazıld ığı tahmin edilen 

“Sümer Krallar Çizelgesi"nde Sümer kentlerini yağmalayan “ Gutium“ 

topluluklarının önderlerinin " adsı z krallar" 

olduğu yazılı yor. Gutiler, 

M.Ö. ikinci bin yılın sonunda, Sümer ülkesine egemen olmu ş doğ ulu 

3 bir halktır. Herodotos da (M.Ö. V. yy'ın ikinci yarıs ı), boyları n 

4 

adlarının bilindiğini, ama krallarının adlarının bilinmediğini yazıyor. Özel mülkiyet, öyle anlaşılıyor ki, üzerinde aile emeğ i bulunan 

toprağın ve üretilen ürünün denetimiyle doğmuştur. Çobanların çiftçiler üzerine saldırmalar ı, savaşç ı iliş kilerini 

geliştirdi. Çiftçi topluluklar da, kendilerini koruma gereğ ini duydular. 

Yağmac ı topluluk yerleşik toplumu yenilgiye uğratı nca, onlara 

egemen oldu. Toplumu korumak üzere, onları n üzerinde egemenlik 

kurdu. Artık, tam anlamıyla, egemen sınıf doğmuştu. Kolayca anlaşılı r 

ki, koruyan halk, askeri sınıfa dönüşmüştür. Bu iş i yaparken zorla 

artı ürün ürettirme yolunu açtılar. Doğal ki, çalışmayan askeri sınıfı n 

5 gereksinimlerini karşılamak için, artıürün zorunlu olmuştur. Franz 

Oppenheimer, yeni bulgular sonunda, bu kanıya varırken, İ bn-i 

Haldun da (1332–1406), "kabile asabiyeti”nin (kan ba ğı duygusu), 

çobanları n, hazeri (çiftçi ve kentli toplumlar) toplumlar üzerinde 

6 egemenlik kurmalarına yol açtığın ı belirtiyor. Egemenlik, devletin 

3 Samuel Noah Kramer, Tarih Sümer’de Başlar, Kabalcı Yay. Çev. Hamide Koyukan, s. 468. 

4 Herodots, Heredot Tarihi, Remzi Kitabevi, 1973 İstanbul, Çev. Müntekim Ökmen, , s. 80. 

5 Franz Oppenheimer, The State, New York 1975. Çev. John Gittermen. (Türkçesi: Devlet, 

Çeviri: Alaeddin Şenel ve Yavuz Sabuncu, İstanbul, Engin Yayıncılık, 1997). 

6 İbni Haldun, Mukaddime, I., Onur Yayınları, Çev. Turan Dursun, s. 297–302. 


kurulmasın ı ifade ediyor; ancak, devletin egemen sınıfı n ekonomik 

örgütü olduğu çok açık. Çobanların çiftçileri yağ malayarak 

üzerlerinde sürekli egemenlik kurmalar ı , "savunma, üreme ve geçim" 

sorunlarının çoğalmasın ı kolaylaştırı yor, örgütlü bir toplum 

oluşmasına yol açıyor. Devletin gereçlerinin başında nüfus geliyor. Çoban toplulukları n 

katılmasıyla yaratılan " artı ürün", 

daha geni ş nüfusu beslemeye olanak 

veriyor. Kuşkusuz, nüfusun kendine yeterliliği sağlamas ı gerekiyor. 

Kol emeğine gereksinim arttıkça, savaşlarda alı nan tutsaklar 

köleleştiriliyor. Böylece, “ köleci toplum” doğmu ş oluyor. Bu durum, 

kadınların daha çok ezilmesine de neden oluyor. Çiftçi toplulukları n, 

göçebe ilkel topluluklarla alışveri ş ilişkilerinde bulunmalar ı , öte 

yandan saldır ı yoluyla işgal ilişkileri, toplumsal yapıları n 

farklılaşmasına da yolaçmıştır. Çoban topluluklarda, topluluğ un elde 

ettiği mallar ı denetleyen kabile önderleri, alışveri ş sırası nda, tüm 

mallar ı topluluğa dağıtmayıp kendilerine ayırdı lar bir bölümünü. Bu 

durum, ekonomik farklılaşmay ı giderek arttırd ı . Böylece, toplulukta 

önderler ve topluluğun sürüsünü karın tokluğ una güden iki katman 

oluştu. Ancak, yerleşme olmadığı ndan, çoban topluluklar zanatkar 

sınıf ı oluşturamad ı. Dolayısıyla, topluluk, siyasal farklılaş ma 

oluşturamad ı. 

Ne ki, ilkel topluluklar, yerleşik uygar topluluklar ı yenilgiye 

uğratınca, yerleşik topluluklar, yeni oluşumlara yöneldiler. Birleş erek, 

ilkel topluluklara direndiler, yerleşme alanların ı korumak için duvarlar 

ördüler. Böylece, ilkel topluluklara kar şı yengiler kazandılar. İ lkel 

topluluklar, yerleşik uygar topluluklara yenilince, köleleşiyorlard ı . 

Köleleşmemek için birleşip fetih ordular ı kurdular ve başlarına Tanrı 

7 

buyruğuyla bir kral geçirdiler. 

İLK KRALLAR 

Elimizdeki en eski belgelere göre, ilk "Tanr ı Kral", 

Sümer'de 

bulunan Uruk Kenti Kral ı Enmerkar'dır. Topkap ı Müzesi’ndeki Eski 

Şark Eserleri Bölümü'nde bulunan 23 cm² kenarlar ı olan bir kare 

tablette Enmerkar'ın, yüce bir dağın başı nda bulunan Aratta Beyi'ne 

nasıl sinir harbi açtığın ı, onu yenilgiye uğratıp Su Tanrıs ı Enki için 

Basra Körfezi yakınlarında " Abzu" tapınağın ı yaptırdığın ı okuyoruz. 

Enmerkar, bu başarıy ı " Utu"ya borçludur. Çünkü Uruk Kralı 

8 Enmerkar, güne ş tanrıs ı Utu'nun oğludur. Kutsal kitaplarda yer alan 

"tufan” ın kahraman ı Ziusudra (Nuh) ve ilk Eyub da, M.Ö. ikinci 

binlere rastlayan döneme özgü Sümer krallarıdı r. Belki, Eyub sadece, 

7 Kitab-ı Mukaddes, Eski Ahit, Samuel I ve Samuel II bölümleri. 

8 Samuel Noah Kramer, a.g.y., s. 38. 


Tanrı'nın ac ı ile denediği bir ş airdir. Ama Musa, Hammurabi’den 

(M.Ö. 1750) yüz elli yıl önce yaşam ış Sümer Kral ı Lipit'in yasalarını almıştır. Lipit (M.Ö. 1900), Tanrıça İştar'ın soyundandır ve yasasını 9 

İştar göndermiştir. Çok açık ki ilk egemenler, kendilerini tanrıları n soyundan 

göstererek halkın üzerinde, tanrısal baskı lar kuruyorlar. Hatta, 

kendileri tanr ı gücü kazanıyorlar. Tanrı'ya kar şı gelinemeyeceğ ine 

göre, egemenlik kökleşiyor. İbrani mitolojisi, İ lk Nuh'tan, ilk 

Eyub’dan ve ilk Musa'dan da anlaşılaca ğı gibi, Sümer ve Babil 

mitolojilerinden alınmıştır. Zaten, İsrailoğullarının kurucusu İ brahim 

de, Gılgam ış Destanı'nda ad ı geçen Uruklu bir tüccardır ve kardeş i 

10 Lut'u kurtarmak için Filistin'e gider ve orada kalır. İ braniler, 

Filistinliler tarafından yenilgiye uğratıldığı nda peygamber Samuel 

yaşlıyd ı. İsrail yaşlılar ı, onun huzuruna çıkı p "Bütün halklar gibi bizi 

yönetmesi için başımıza bir kral koy" dediler. O da, Yehova'ya (Tanr ı ) 

danışt ı. Rab, " Dediklerini yap ama bilsinler ki yadsıdıklar ı sen 

değilsin, üzerlerinde krallık yapmayayım diye beni yadsıdı lar." 

dedi. 

Yehova, toplumsal farklılaşmaların onlara neye mal olacağın ı da 

bildirir. Kral ve oğullarının, onların oğulların ı asker, kızların ı cariye 

yapacağın ı, en iyi tarlaların ı alıp kendi memurlarına vereceğini, onları 

angaryada çalıştıracağın ı , seçtikleri kral yüzünden bir gün feryat 

edeceklerini, onlara söylemesini bildirir. Bu sözler devlet bilgisini 

içeriyor. Samuel, İbranilerin en uzun adam ı Saul’u (M. Ö. 1000) kral 

seçer. Tanrı'nın buyruğuyla, krallığın hakların ı kitaba (Tevrat) bir bir 

yazar. Samuel, Yehova'nın kesin buyruğ unu Saul'a bildirir: 

"Yehova'nın düşmanlarının tüm insanların ı ve hayvanlarını öldüreceksin." Saul, düşman ı yenilgiye uğratır ama buyruğ u 

uygulamaz. Böylece, kral-peygamber (kaynağında Tanrı -kral) 

11 

çatışmas ı başlar. Samuel, Saul'u krallıktan atar, Davut'u kral yapar. 

İbraniler, kendilerine sunulan ülkeye yerleşince, eş itlikçi kabile 

yapıs ı çözülür. Savaşç ı göçebe tanrıs ı, işlevini tamamlamıştı r. 

Farklılaşm ış çoban ve çiftçi İ brani toplumunun gereksinimlerine, 

göçebe toplumun töreleri yeterli görülmedi. Davut’un kurumlaştırdığı devlette toplumun soylu sınıf ı, çadırlardan kentlere taşını r. Davut’un 

oğlu Süleyman, altın kaplamal ı bir tapınak yaptırm ış, üç yüz kadı n 

alm ış, yedi yüz cariye edinmi ş , binlerce deve ve davar sahibi 

12 olmuştur. Soylular, kent uygarlığıyla tanışı nca, göçebe kabilelerin 

9 Samuel Noah Kremer, a.g.y., İlk Musa, İlk Nuh, İlk Eyup bölümleri. 

10 Kitab-ı Mukaddes Tekvin, Bap 25, Ayet 20, Bap 28, Ayet 5, Bap 31, Ayet 20, Muazzez 

İlmiye Çığ, Ebrahim Peygamber, s. 82, Kaynak Yayınları, 2000, İstanbul. 

11 Kitab-ı Mukaddes, Samuel Bölümü. 

12 Kitab-ı Mukaddes, Süleyman bölümü. 


tanrıs ı Yehova'y ı bırakm ış, Filistinliler'in tanrılar ı Baal'e ve Aş er'e 

(Sümer tanrıças ı İştar'dan esinlenildiği açık) tapınmaya başladı lar. 

İbrani peygamberleri, onlar ı, Yehova'ya ihanetle suçladı lar. Onlar, 

Baller'le zina yapmışlard ı! 

M.Ö. 750'de, çoban peygamber Amos, Yehova'nı n, 

İsrailoğullar ı’n ı şiddetle cezalandıracağın ı duyurur. Süleyman, M.Ö. 

922'de öldü. İbrani Krall ığı, İ srail ve Yuda (Yahudi, Yahuda) 

krallıklarına bölündü. M.Ö. 722'de, Asurlular, İsrail Krallığı'n ı yıkı p 

soylular ı ve zanaatkârlar ı , Babil'e götürdüler. Böylece, Amos'un 

kehaneti gerçekleşmi ş oldu. M.Ö. 587'de, Babil-Mısır savaşı nda, 

Yuda devleti, Mısır devletiyle işbirliği yapt ı. Babil ordular ı Mısı r 

orduların ı yenince, bu kez Yuda soylular ı ve zanaatkârlar ı , Babil'e 

köle olarak götürülür. Babil'in ünlü asma bahçelerini ve sarayların ı , 

İbrani yap ı ustalarının yapt ığı söylenir. 

Her iki sürgünün de, İbrani halk ı için uygarlık eğitimi olduğ unu 

söylemek gerekir. Mezopotamya uygarlığını n tüm zenginliklerini ve 

birikimlerini koruyan Babil'de, kent uygarlığın ı tanıdılar. TANRILARIN ZORUNLU DÖNÜŞÜMÜ 

Totem inancındaki ilkel topluluklarda " mana" gücü, kendisini 

özellikle savaş larda gösterir. Totemin gizilgücü mana cevheri, 

topluluğun yengisiyle kendisini kanıtlam ış olur. Yenilen topluluğ un 

toteminin gizilgücü yetersiz sayılır. Yenilgiye uğram ış topluluğ un 

totemi de (tanr ı) yenilmi ş olur. Kaynağında, bu inanç, Tanrı'nı n 

insanlaşmasına yolaçmıştır. İlk tanrılar, hayvan ya da ağ aç olarak 

betimlenmi ş, yontularda somutlaşmıştır. Hayvanlar evcilleş tirilince, 

topluluğun totem olarak kabul ettiği cinsin bir türü tanr ı olarak kabul 

edilmiştir. Örneğin, öküz değil de, apis öküzü. Doğ aya egemenlik 

artınca, tanrılar, hayvan başl ı, insan gövdeli olarak betimlenmiş ler. 

Giderek, insan başl ı, hayvan gövdeli tanrılar imgelenmiştir. Örneğ in, 

eski Yunan' da, çobanların ve sürülerin tanrıs ı olan Pan sipsivri çeneli, 

buruşuk yüzlü, suratında hayvansal kurnazlık taşıyan, teke bacaklıdı r. 

İnsan her şeyin ölçüsü sayıldığında, tanrılar da insanlaşı r. Zeus, tam 

bir insandır. Doğaya kafa tutan insanın tanrıs ı insanlaşmıştır. İbrani kabilelerinin ortak tanrıs ı Yehova, mızrakl ı, muhafızları olan, sakall ı, kullarına sisler içinde görünen, ama Musa ile yüz adı m 

uzaklıkta konuşan Rab'dır. Ayrıca, Tevrat'ta, “ Ben size benzerim." 

13 

diye tanıtır kendisini. 

Düşman kabileler, Eyub'un oğulların ı öldürüp kızların ı kaçırı nca, 

sürülerini sürüp götürünce, Eyub, Yehova'ya gücenir ve kırgı n sözler 

13 Kitab-ı Mukaddes, Tekvin bölümü. 


söyler. Rab, elçisinin yanına gelir ve ona, kendisinin nası l güçlü 

olduğunu söyler. “ Sen bu değin güçlüysen, beni neden korumadı n?” 

der Eyub: "Allahın dehşetleri, bana kar şı cenge dizildiler.” 

14 Eyub, 

Yehova’nın gücünü kabul etmekle birlikte, kendisine yapılan ı içine 

sindiremez, onun gücünü görmek ister. "O zaman Rab, kasırganı n 

içinden Eyub’a cevap verdi.” 15 Gücünün sınırsızlığın ı kanı tlayan 

sözler söyler. Eyub, Rabb’ ın yanıtların ı dinledikten sonra, “ Sen, der, 

Levyatana’y ı (suaygır ı ) olta ile çekebilir misin? Yahut çengelle 

çenesini delebilir misin? Sana çok yalvarır m ı? Yahut sana tatl ı sözler 

söyler mi? Seninle akit (söz) keser mi ki, onu daimi köle alası n? 

Onunla oynar mısın, kuşla oynar gibi? Ve onu kızların için bağ lar 

mısı n? Tüccarlar içinde onu pay ederler mi?“ 

16 Rab yanıtlar: " Bütün 

gökler altında ne varsa benimdir. Onun azas ı (organ ı ) ile zorlu 

kuvvetinden ötürü, sözünü kesmeyeceğim. Onun esvabını n (derisinin) 

önünü kim açabilir? Yüzünün kap ı kap ı kanatların ı kim açabilir? 

Çepçevre dişleri dehşettir. Övündüğü onun çetin pullarıdır. Sı k 

mühürle kapamışlardır. Biri ötekine çok yakın. Araları na hava 

girmeyecek kadar, birbirlerine yapışıklardır. (Suaygır ı diye 

çevrilmesine karşın timsah ı betimlediği anlaşılıyor) Bitişmiş lerdir 

ayrı lamazlar“ . 17 

Eyub, Rabb’ ın kutsad ığı hayvanla kar şı karşıyadı r. Rab 

levyatana’y ı " bütün gurur yollar ı üzerinde kral" 

olarak tanı mlar. Bu 

da, İbraniler’in Mısır sürgününde, timsah ı totem olarak 

benimsediklerini gösteriyor. Çünkü yenilmişlerdir. Kaynağı nda, 

İbraniler'in totemleri domuzdur. Totemin insanlaştığın ı , bu parça 

değin açık gösteren çok az metin vardı r. Sonunda, gücünü onaylayan 

Eyub'a, Rab, güzel kızlar ve oğullar ile eski zenginliğinin iki katını verir. 18 

Bu mit, Thomas Hobbes'u yakından ilgilendirmiş tir. 1651’de 

yazd ığı Leviathan adl ı yapıtında, devlet kuramın ı ortaya koyar. Tanrı 

krall ığı yoktur. Devlet, Tanr ı’nın Kurumu değil, toplumsal geliş menin 

ürünüdür. 

Öncelikle, Leviathan (Levyatan) ölümlü bir tanrıdı r. Özel bir 

cevher olarak ruh (mana) yoktur. Biricik cevher, özdeksel (maddi) 

nesnelerdir. Tanr ı , bizim imgelemlerimizin (tahayyül) bir ürünüdür. 

Belli ki, Hobbes, doğal yaşamdan çok, doğ al hakka önem veriyor. 

Eyub, kendi güvenliğini tehlikede görünce, " varlığın ı sürdürme 

14 Katıb-ı Mukaddes, Eyub, Bap 6, Ayet 4, Kutabı Mukaddes Şirketi Yayınları. 

15 Kitabı Mukaddes, Eyub, Bap 38, Ayet 1. 

16 Kitabı Mukaddes, Eyub Bap 41, Ayet 1–6. 

17 Kitabı Mukaddes, Bap 41, Ayet 11–17. 

18 Kitabı Mukaddes, Bap 41, Ayet 33. 


hakkı"na dayanarak, doğa yasaları na uymak istemiyor ya da en 

azından doğa yasalarına direnmek istiyor. Rab da, Levyatana'yı 

yenecek güçte olduğunu söylüyor ama bir türlü öldürmüyor. Tanr ı , 

doğa yasalarına boyun eğiyor. Eyub’la sivil bir sözleş me yaparak eski 

zenginliğinden daha büyük bir zenginliği sunuyor ona. Bir de kalıcı bir mutluluk bağışlıyor sabırl ı kuluna. Rab'la Eyub arasında, tanrı sal 

temele dayanan bir sözleşme değil, toplumsal kökende bir sözleş me 

yapılıyor. Hobbestun Leviathan’ ının iç kapağında, ülkenin doğ u ufkundan 

doğan insanın normal boyutların ı aşan boyutta bir kral ı temsil eden bir 

resim vardır. Kaynağında, bu kral, birçok insandan oluşan bir insandı r. 

Yurttaşlar topluluğunun bir simgesi ( commonwelth) olan kral, sağ 

elinde bir kılıç, sol elinde bir yanarca (meşale) tutmaktadır. Eski Mısı r 

firavunlar ı da, sa ğ ellerinde kamç ı , sol ellerinde kanca ile temsil 

edilirler. Açıkça, Hobbes’un devleti, tanrısal devletten çok farkl ı bir 

kurumdur. Bir şirketler topluluğu ( res publica) gibi düş ünülebilir. 

Şirketin kurucularının sözleşmesiyle ortaya çıkmıştı r. Leviathan, 

toplumsal sözleşmenin ürünü olarak sunuluyor, siyasay ı Tanrı 

katından, toplum yapısına indiriyor. Kaynağında, Rönesans'ı n 

bireyselliğini bir adım daha ileri götürerek “ ulusal bireysellik”e 

dönüştürüyor. Bir ölçüde "ulus devleti"nin temellerini atıyor. Kralı n 

sa ğ elinde tuttuğu kılıç (firavunun kamçıs ı), devletin iş levi olan 

savunma hakkın ı ve yurttaşların güvenliğ ini temsil ediyor. Sol 

elindeki yanarca da, sürekli bar ışı, geçimi, gelişmeyi yansıtıyor. HOBBES'UN TEMEL AMACI 

Hobbes’un Leviathan' ı yazd ığı yı llarda, tüm Avrupa devletleri, 

Roma'nın dünyasal devlet geleneğine karşı n, Hristiyan devletidirler. 

Hristiyan devletinin kökeninde İbrani mitolojisi vardı r. Kutsal 

kitaptaki sözler, kaynağında, Tanrı'nın sözleri değ il, peygamberin 

ilettiği sözlerdir. Yunan mitolojisinde de, devlet bilgisi, insancı klara 

Zeus'un armağanıdı r. Zeus'un mitsel devlet bilgisine bakarsak, 

Mezopotamya'da kurulan egemenliklerin devlet anlay ışı , daha somut, 

daha toplumsal dayanaklara sahip görünüyor. Mezopotamya kent 

devletlerinde, tanrılar ya da tanrıçalar, birinci kişi olarak buyruklarını 19 

“Kral”a bildirirler, Kral da, üçüncü kişi olarak bildiriyi onlardan alır. Asur'da, tanr ı bildirileri, saraya bağl ı olanlara geliyor. Örneğ in, Kral 

Sanharip'in öldürülmesinden sonra (M.Ö.681), taht kavgalar ı başlı yor. 

İktidar savaşımından Asarhadan yengiyle çı kar ve kral olur (M.Ö. 

680). M.Ö. 669 yılına değin krallı k yapan Asarhadan’a, yönetim 

19 A. Leo Oppenheim, Ancient Mezopotamin, s. 221, Chicago, 1964. 


ilgisi, Aşk Tanrıças ı Arbela İştar'ından gelir. Arbela İştar' ı, ş öyle 

buyurur Asarhadan'a: "Ben, Arbela İştar’ ıyı m. Ey Asarhadan, Asur 

kral ı Asur'da, Ninive’de, Kalah ve Arbela’da, uzun zamanlara, sonsuz 

yıllara kadar, benim kralım Asarhadan' ı koruyacağı m. Uzun 

zamanlara, sonsuz yıllara kadar. Tahtın ı göğün altı na kurdum. Onu 

altın bir çiviyle göğe bağladım. Elmasların ışığı ile Asur Kralı 

Asarhadan' ı ışıklandırdı m. " 20 

Asur Yasa Derlemeleri'nin, M.Ö. 700'lerde yapıld ığı bilindiğ ine 

göre, Asarhadan’ ın Yasas ı, bu derlemelerden alınmıştı r. Asur, Babil, 

Hitit yasa derlemelerinde, buyruğun " İştar"dan geldiğ i özellikle 

vurgulanıyor. İştar, kimlerden ne kadar vergi alınacağın ı , hangi 

suçlara hangi yaptırımların uygulanacağın ı, toplumsal ve kiş isel 

suçların neler olduğunu, kısas ı, düzenin nasıl işleyeceğ ini belirliyor. 

Tanr ı buyruğuna kar şı çıkmaksa, olanaksız oluyor. Kar şı çı kanlar da, 

Tanrı'nın buyruğuyla öldürülüyorlar. Yargının nasıl yapılaca ğı bile, 

İştar'ın buyruğuyla belirlenmiştir. Krallara düşen, Tanr ı buyruğ unu 

yaşama geçirmektir. Egemen güç, özellikle, “ efendi”ye boyun 

eğmenin erdemini balIandıra balIandıra anlatır. Boyun eğ meyenlerin 

boyunlarının vurulaca ğı da özellikle vurgulanı r. Egemen gücün (kral 

ve memurlar ı) adaletine güvenilmesi gerektiği, doğrudan Tanrı ça 

İştar’dan gelir. İştar'ın Aşk Tanrıças ı olmas ı da ilginçtir. İ nsan 

ilişkilerinin kökeninde yatan özdeksel öğ eyi gösteriyor. Demek, 

devleti oluşturan öğelerin başında “ üreme” geliyor. Bir bakı ma, nüfus 

öğesini de kapsı yor. Aristoteles (M.Ö. 384–322), devletin temel 

öğesinin nüfus olduğunu söylerken (bkz. Atinalılar’ ı n Devleti), 

Mezopotamya yasa derlemelerini dikkate alm ış olmal ı . Nüfus, 

devletin sürmesi için o değin önemli ki, Mısırl ı bilge İ puver, M.Ö. 

2170 yılından kalma bir papirüste, şöyle sızlanı yor: "Kap ı bekçileri 

gidip yağmalayalım derler. Çölün kabileleri her yerde Mısırl ı oldular. 

Ülke, çetelerle doldu. Bir adam, tarlasın ı sürmeye kalkanı yla gidiyor. 

Nil taşıyor, tarlalar ı süren yok. Khum (insanlar ı, her yeni doğ an 

insan ı yaratan tanr ı), ülkenin bu durumundan dolay ı, artı k, insan 

biçimlendirmiyor.” 21 İpuver, bu kargaşanın eş itlikçi bir durum 

yarattığın ı da yazı yor. Yoksullar, sevinç içindedir. Evin 

hanımefensinin kızıyla hizmetçinin ve kölenin çocuklar ı arası nda 

ayrım yapılmamaktadır. Dinsel etki azalmıştır. Tapı nak yapan ustalar, 

tarım üretimine geçmişler. El zanaatlar ı sona ermi ş , prensIer, 

sokaklarda aç tazılar gibi gezmektedirler. Mısır’ ın tahıl ı ortak mülk 

olmuştur. Yarg ı salonunun yasalar ı sokaklarda çiğnenmektedir. 20 Muazzez İlmiye Çığ, Kuran, İncil ve Tevrat’ın Sümer’deki Kökeni, s. 16, Kaynak Yayınları, 

1995, İstanbul. 

21 Alaeddin Şenel, Siyasi Düşünceler Tarihi, s. 95, AÜ Siyasal Bilgiler Yayını. 


Bütün imparatorlukların örneği olan Babil İmparatorluğ u, 

İmparator Hammurabi Yasa Derlemeleri’yle kurmuş tur düzenini. 

Hammurabi (M.Ö. 1750) Mezopotamya site (kent) devletlerinin 

törelerini toplam ış ve kendisinden sonra gelen tüm imparatorlukları n 

örneği olmuştur. Hammurabi Yasa Derlemeleri, ba ş tanr ı " Marduk"un 

buyruğudur. Hammurabi, “ Beni, halk ı yönetmeye ve Ülkeye yardı m 

etmeye Marduk gönderince, ülkenin dilinde yasalar koyup adaleti 

kurdum ve halkın gönencini artırdı m" 

diyor. 22 Yasalar ı, adalet Tanrısı " Şamaş” (Güne ş, Arapça şems sözcüğünün kökeni) göndermiştir. Yunan mitolojisinde de, "devlet bilgisi’ni insanlara armağ an eden 

Zeus'tur. O Zeus ki, Hellen Pantheonu'nun (tanrıların tek tapına ğı ) en 

büyük tanrısıdır. Işık, aydınlık, gök ve yıldırı mlar, onun 

buyruğundadır. Gerçi Apollon Güne ş ’le ve Poseidon deniz1e özdeş 

olmad ığı gibi, Zeus da, " Gök"le ayn ı değ ildir. Hellen felsefesinde, 

tanrılar gelişmelerinin başka bir aşamasında sahip olduklar ı varlı k 

değerini yitirmişlerdir, ama bizim sözünü edeceğimiz aş amada, Zeus, 

bir söylence kahraman ı değil, evrene doğ rudan egemendir 

kaynağında. Zeus’un kişiliği, Homeros destanlarında kotarılmıştı r. 

Zeus, canlılar ı yaratmamıştır, ama canlılar yaratıldıktan sonra, onları 

yönetmek işini Olimpos’ta üstlenmiştir. Kuşkusuz, bir tanrı lar örgütü 

vardır Olimpos’ta. Zeus, onlar ı da yönetir ve onlarla hükmeder evrene. 

Canlılar yaratıldıktan sonra, onlar ı donatma iş lerini, Zeus 

Prometheus ile kardeşi Epimetheus’a vermiştir. Epimetheus, doğ aya 

kar şı kendilerini korumalar ı için, hayvanlara bol bol post, tüy, di ş , 

tırnak dağıtır, ama insana verilecek bir şey kalmamıştır. Çı plak, tüysüz 

insan, elleri önünde, çaresiz dolaşıp durmaktadı rlar. Prometheus 

yetişir insanların yardımına. İnsanların yabanı l hayvanlardan 

korunmalar ı, kendilerini donatmalar ı için Olimpos’a çı kar, 

Tanrılardan ateşi ve zanaatlar ı çalar, insanlar ı donatı r. Ancak, devlet 

bilgisine sahip olmayan insanlar, birbirlerine saldırı rlar, neredeyse, 

birbirlerini kırıp soyların ı tüketeceklerdir. Epimetheus, Prometheus’un 

tam karşıtıdı r. Zeus, becerikli Prometheus'u aldatmak için onu 

kullanır. Epimetheus'un ikiyüz1ü1üğüne karşı n, Prometheus, Zeus’u 

iki kez yenilgiye uğratır. Prometheus, kardeş ine, Zeus'tan en küçük bir 

armağan bile almamasın ı öğütler ve onu uyarı r. Zeus, Hermes'in 

aracılığıyla, Epimetheus’a, Pandora'y ı armağ an eder. Pandora, Hellen 

söylencesine göre, ilk kadındır. Öyle anlaşılı yor ki, Mezopotamya 

söylencesinden aktarılmıştır. Hesiodos’un İş ler ve Günler adlı 

yapıtında anlatılır ilk kez. Zeus’un buyruğuyla, bütün tanrıları n 

22 Alaeddin Şenel, a.g.y, s. 91. 


yardımıyla, Hephaistos ile Athena tarafından yaratıld ı. Tanrıları n her 

biri ona bir nitelik verdi. Bu yüzden, kadı n, güzellik, beceri, 

karşısındakine güven duygusu verme, kandı rma gücü vb niteliklerle 

donatılmıştır. Ne ki Hermes, onun yüreğine yalan ı ve düzenbazlığı 

yerleştirmiştir. Ateşin tanrıs ı Hephaistos, onu ölümsüzlükle donatt ı . 

Prometheus, Olimpos’tan ateşi ve zanaatlar ı çalı p insanlara verince, 

Zeus, Pandora’y ı Prometheus’u cezalandırmakta kulland ı. İnsanları cezalandırmak için, Pandora’y ı bütün tanrıların armağan ı olarak 

insanlara sundu. Pandora’y ı, Epimetheus’a gönderdi. Pandora’nı n 

güzelliğiyle büyülenen Epimetheus, kardeşinin öğ üdünü unutup, 

Pandora’y ı kendisine e ş yapt ı. Oysa, Pandora'nın yanında getirdiğ i bir 

küp vard ı. Bu küp, bütün kötülükleri içinde saklıyordu. Küpün ağz ı , 

kötülüklerin dünyaya yayılmamas ı için, bir kapakla kapatılmışt ı . 

Olimpos’ta, büyük bir özenle korunuyordu bu küp, ama Zeus, onu 

Pandora’ya vererek insanIar ı cezalandırmay ı tasarlamışt ı . Pandora’ya, 

küpün kapağının açılmamasın ı özellikle öğ ütledi, ama bir yandan da, 

yüreğ indeki merak duygusunu körükledi. Dayanamayan Pandora, 

yeryüzüne ayak basar basmaz, küpün kapağın ı açt ı , kötülükler de 

hemen, yeryüzüne dağıld ı, Ancak, küpün dibinde duran “ umut”, 

ürkerek kapa ğı hemen kapatan Pandora’nın sayesinde, dışarı çıkamad ı. Kimi söylencelerde, tam tersi bir durum anlatılı r. Küp, 

iyiliklerle doluydu ve Zeus, onu Epimetneus’a armağ an olarak 

göndermişti. Pandora dayanamayıp açı nca, tüm iyilikler uçup gitti, 

dünyaya da kötülükler kald ı. 

Bir söylenceye göre, Prometheus, kile biçim vererek insanları 

yaratt ı, ama Hesiodas’un Theogania’sı nda böyle bir bilgiye 

rastlanmıyor. Resiodos’a göre, Prometheus, insanların yaratıcıs ı değ il, 

ama velinimetidir. İnsanların mutluluğ u için, Zeus’la zorlu bir 

savaşıma girişmiştir. Onu iki kez yenilgiye uğratmıştı r. Birincisinde, 

tanrısal ateşi çald ığı için, Zeus, yukarıda da belirttiğ imiz gibi, 

Epimetheus’u kulland ı. Ona, Pandora'y ı armağan etti. Düğ ünde 

bulunmak üzere tüm tanrılar ı toplayı p yeryüzüne indi. Prometheus, ilk 

kez, bir sığır ı iki parçaya ayırd ı. Tanrılara kurban için yapmışt ı bunu. 

Kurban derisinin bir parçasına etleri sard ı, bir parçasına da, içyağı na 

sarılm ış kemikleri koydu. Zeus’a seçmesini söyledi. Zeus, içyağı na 

sarıl ı kemikleri seçti. Etleri içyağını n içinde umuyordu ama 

Prometheus onun bencilliğini kavram ış, onu kandırmışt ı . Etler 

insanların, kemikler tanrıların olmuştu. Zeus, bu duruma çok kızd ı . 

İnsanIara bir daha ate ş göndermemeye karar verdi. Prometheus, 

Güne ş’in tekerleğinden ateşin tohumunu çalıp insanlara dağıtt ı . Zeus, 

bu kez, Prometheus’u Kaukasos (Kafkas) Da ğı ’na, çelik zincirlerle 


ağlad ı. Ekhidna ile Typhon’dan doğma bir kartal ı, ona saldırtt ı . 

Kartal, her gün, Prometheus’un karaciğerini yiyor, ama karaciğ er, her 

gün yeniden oluşuyordu. Zeus, Prometheus'u Kaukasos Dağı'ndan çözmemek için “ Styks” 

(Ölüler Ülkesinin Irma ğı) üzerine andiçti. Ama, oğ lu Herakles, 

Kaukasos bölgesinden geçerken, kartal ı bir okla öldürdü, 

kahramanımız ı kurtard ı . Prometheus, Zeus’un, insan soyunu yok 

etmek için bir tufan hazırladığın ı (bu söylence de, eski bir Sümer 

söylencesinden alınm ış, bkz. Tarih Sümer’de Baş lar, 

İ lk Nuh) 

duyumsam ış (duymam ış, duyumsam ış), felaketten kurtulmanı n 

yolların ı, oğlu Dekalion’a öğretmişti. 23 Prometheus’un kurtulması ndan 

sonra, insanlara acım ış olan Zeus, birbirlerini yiyip tüketmesinler 

diye, habercisi Hermes'in aracılığı yla, onlara "devlet bilgisi"ni 

göndermiştir. Zeus, bu bilginin tüm insanlara dağıtılmasın ı buyurur. 

Protagoras (M.Ö.481–411), bu mite dayanarak devlet kuramını geliştirir. Devlet bilgisinin tüm insanlara özgü olduğ unu söyleyen 

Protagoras, demokratik bir devlet anlayışı na sahiptir. Ona göre, 

“ İnsan, her ş eyin ölçüsüdür” . Kuşkusuz her şeyin ölçüsü olarak insanı 

alınca, tanrıların etkisizliği kendiliğinden çıkarsanı yordu. Protagoras, 

bir tanrıtanımaz olarak yadsındı. Tanrılar Üzerine adl ı yapıt ı , Atina’da 

yakıld ı. Ona göre, özdek (madde) kalıc ı değildir, her ş eyin köklü bir 

nedeni vardır, o da özdektir. Söyleyenin ana biçimleri ş öyledir: Dilek, 

soru, yanıt, buyruk. Buyruk bir egemenin isteğine bağl ı olmamal ı , 

devletin yasalarıyla verilmelidir. Hukuktan ve insana saygı dan 

nasibini almam ış olan kişi için, devlet yok edilmelidir. Siyaset sanatı 

ile iyi yurttaşlar yetiş tirme üzerine dersler veren Protagoras, devlet 

bilgisini, saygıya ve hukuka bağlarken doğ ruluk ve utanma 

duygusunu temel alır. Bunlar, yurttaşlı k için zorunlu erdemlerdir. 

Yurttaşlık erdemi sanırım, Protagoras'ın felsefeye getirdiğ i bir 

kavramdır. Dindarlık doğruluk, doğruluk da dindarlık değ ildir. 

Devletin görevi çocuklara erdem ve doğruluk öğ retmektir. Yasalar 

(hukuk diyor Protagoras), erdem üzerine yapılmadı kça, toplumsal 

yarar sağlayamaz. Sayg ı ve hukuk, devlet bilgisidir ve herkeste 

olmalıdır. Bu da, Hermes’in insanlara Olimpos’tan getirdiğ i devlet 

bilgisini herkese eşit dağıtması na dayanan bir kuram olsa gerek. 

24 

Nomos’un (yasalar) ölçüsü de insandır onun için. 

Yunan sofistlerinin en ünlülerinden biri de Antiphon’dur. M.Ö. V. 

yüzyılın son yarıs ı ile M.Ö. IV. yüzyılın ilk yarısında yaşadığı varsayılan Antiphon, toplumsal yasaların buyruklarının “ dilek”e göre, 

23 Pierre Grimal, Mitoloji Sözlüğü, Yunan ve Roma, Prometheus Maddesi, Sosyal Yayınlar, 

1997, İstanbul. 

24 Platon, Diyaloglar, Protagoras, Hürriyet Yayınları, 1975, İstanbul, Çev: Tanju Gökçöl. 


doğa yasalarının (physis) ise zorunlu olduğ unu söylüyor. Toplum 

yasalar ı, sözleşme ile kararlaştırılmıştır. Toplumun yasalar ı, doğanı n 

yasalarına karşıdır. Gözler doğada istediğini görür, dil dilediğ ini 

söyler, ama toplum yasalar ı neleri görüp neleri söylememiz 

gerektiğini buyurur bize. Kurallar koymuştur. Soyluları n 

çocuklarından çekiniyoruz. Böylece, birbirimize kar şı barbarlı k 

yapıyoruz, oysa, doğada tümümüz ayn ı yaratılmışızdır. 25 

Görüldüğü gibi eski uygarlıklarda, siyasal düşünü ş , dinsel 

düşünüşle özdeştir, hatta siyasal düşünüş ü yönlendiren dinsel 

düşünüştür. Mezopotamya kentlerinin yasa derlemelerinde açı kça 

görülen ilke, dinsel düşünüşü siyasal düşünüşe egemen kılanları n 

soylular sınıfının olmasıdır. İbrani kabileleri, kentleşen soyluları n, 

Yehuda’y ı bırakıp başka tanrılara taptıkların ı görünce, özellikle Babil, 

Asur ve Mısır köleliklerinde, Yehova’y ı, birliğ i korumak için 

kutsadılar. Yehova, Tevrat’ta onlara şöyle diyordu: “ Baeller’e 

tapınırsanız, sizi düşmanlarınızın eline veririm.” Yenilgiye 

uğramalarına karşın, Yehova’y ı yenilmi ş saymadı lar. Bu da, yeni bir 

toplumsal geliş meyi imliyor. Bütün kabileler, ortak bir tanrıyı benimsiyorlar. Tüm İsrail kabilelerinin ortak tanrıs ı olmay ı baş aran 

Yehova “tek tanr ı ” niteliğini kazand ı. Yehova’nın seçilmi ş kavmi, 

kendisine adanm ış ülkeye dönecekti. Kaynağında, İ braniler, Babil’den 

ve Mısır’dan, “ baştanr ı ” kavramın ı öğrenmiş lerdi. “Amon-Ra”, 

Mısır’ ın baştanrıs ı idi, “Bael” de Babil’in. Çoktanrıcılığı n geçerli 

olduğu toplumlarda, her tanr ı için bir tapınak vard ı. Baştanr ı olması na 

karşın, her tanr ı için tapınak bulunuyordu. Kuşkusuz, bu tapınakları n 

varlıkların ı korumalar ı rahip sınıfının çıkarınayd ı . Rahipler, bu 

tapınaklar sayesinde geçiniyorlard ı. Bu durum, tektanrıcılığa geçiş i 

oldukça geciktirmiştir. Çoktanrıc ı toplumlarda, her sınıfın bir tanrısı olduğunu düşünebiliriz. Devlet (egemen sınıf), tanrılar arası nda bir 

ayrım gözetmemekle birlikte baştanrıy ı önemsiyordu. 

DOĞUYA GİTTİKÇE 

Doğu’da, durum biraz daha farklıdır. Gerçi, çoktanrıl ı dizge, 

insanlığın ortak yaşad ığı bir durumdur ama, Doğu’da biraz daha farklı 

geçirilmiştir bu durum. Örneğin, daha sonra İ brani mitolojisine de 

giren “çoktanrıcılı k” 

(hémotéisme) İran yoluyla Hint’ten gelmiş tir. 

İran tarihinde de, siyasal düşünce, dinsel düşünceyle bileş ik olarak 

gelişmiştir. M.Ö. VI. yüzyılda, Zaratustra (Zerdüşt) adı nda bir 

düşünür “ Magicilik”te (mecusilik) ciddi bir reform yapt ı. Bat ı felsefe 

tarihçilerinin “Zoroasterism” (Zoroastericilik) adıyla andıkları 25 Walther Krans, Antik Felsefe, s. 198, Sosyal Yayınlar, Çev: Suad Y. Baydur. 


Zerdüştlük, kaynağında, Pers soylularının dinidir. Zaratustra, tanrıyı ikiye indirmiştir. İyilik tanrıs ı olan Ahura Mazda, Pers 

kabartmalarında, büyük Pers kralının başında, kanatl ı bir güne ş kursu 

biçiminde görülüyor. Öyle anlaşılıyor ki, bu örge, kralı n koruyucusu 

işlevini görüyor. Darius, M.Ö 486’da, Behistan Da ğı ’na söylevini 

oydurmu ş. Nakşi Rüstem Yazıt ı’nda, Ahura Mazda, “ Yeryüzü 

düzeninin bozulduğ unu görünce, onu bana verdi, ben yeryüzüne düzen 

verdim” diyor Darius. 26 

Demek, Darius da, Asarhadan’dan gelen töreye göre, bir Tanrı 

bildirisiyle kullanıyor egemenlik hakkın ı. Kısas ı, Zerdüş tlük de, bir 

devlet dinidir ve siyasal egemenliğ i biçimlendiriyor. Ahura 

Mazda’nın, Mezopotamya, Mısır, Yunan ve Hitit tanrılar ı gibi, bir 

biçimi yoktur. Sürekli olarak kötülük tanrıs ı “ Ahriman” ile savaşı r, 

ergimi ş göksel bir metal seli göndererek evreni kötülüklerden korur. 

Demek, Zerdüş tlük, bir göksel gücün, yeryüzünde iyilik ve kötülük 

gibi kutlarına dayanan “hénotéiste” (çokta tanrıc ı ) bir inanç dizgesidir. 

Kaynağında, tek bir göksel güç vardır, ama bu güç, kendisini “ iyilik ve 

kötülük” biçiminde göstermektedir. Çoktanrıc ı değil de “ çoktatanrıcı”. Hristiyanlık da, bu anlamda, tektanrıc ı bir din değil, çoktatanrıcı bir dindir. Tanr ı, kutsal ruh olarak İsa’da yansımıştır. Öyle ki, İ sa, 

kutsal ruhun gücünü kullanarak ölüleri bile diriltebilir. İsa, dünyanı n 

sona ereceği bir dönemde yeryüzüne gelecek ve Tanr ı’nın Krall ığı’nı kuracak, tüm kötülüklere son verecektir. Tıpk ı Zerdüştlük’te olduğ u 

gibi. Zerdüştlük’te de, Ahura Mazda’nın, son hesaplaş ma günü 

(kıyamet günü), yeryüzüne ineceği ve Ahriman’ ı (kötülük tanrıs ı ) 

yenilgiye uğrataca ğı inanc ı vardır. Zaratusra, bu yüzden, insanları n 

Ahura Mazda’ya yardımc ı olmaların ı istemektedir. Kötülükler çok 

özdekseldir. Yoksulluk, soğuk, sayrılıklar, yabanı l hayvanlar, ürünleri 

yakanlar, vb. 

İnsan ı günaha yönlendiren cinsellik, gurur, zorbalı k, kan dökme 

gibi ahlak felsefesiyle (etik) ilgili kavramlar da, Ahura Mazda’nı n 

sava ş alanındadır. Bu kavramların tümü özdeksel olup yaşantı yla 

ilintilidir. Belki de, Nietzsche’yi (1844–1900), Zerdüş tçü yapan ilke, 

Zerdüştlük’ün dünya yaşamın ı iterek ötedünyacılığ a yönelmesidir. 

İnsan, aklının gereği, dostça ve iyi yaşamalıdır. Haksız kazanı lan 

zenginlik haramdır. Devlet, buna izin vermemelidir. Ancak, insanı n 

yöneticilere kar şı boyun eğmesini buyurmay ı da savsaklamı yor. 

Zerdüşt, herkesin yöneticilere boyun eğ mesini önermiyor, buyuruyor. 

Bir bakıma, eşitsizliğin egemen olduğ u bir düzeni istiyor. Bu yüzden 

olmal ı ki, Zerdüştlük, yığınlara yayılamamıştır. Bir bakı ma, birçok 

26 Alaeddin Şenel, agy, s. 113. 


kavimlerin karışt ığı, neredeyse dünya yurttaşlığının oluştuğ u Orta 

Doğu coğrafyasına uygun bir öğretidir Zerdüştlük. Kuran da, 

27 yönetime boyun eğilmesini buyurmuyor mu? . 

Pers mitolojisinde, bir Kyrus mitosu vardı r. Herodotos, tarihinde, 

Med Kral ı Astyages’in bir dü ş gördüğünü, bu düş ü kahinlere 

28 yorumlattığın ı yazıyor. Yorumcu, Astyages’in kız ı Mandene’nin 

evlendikten sonra bir oğlan doğuracağın ı ve kardeş ini yenip tahttan 

indireceğ ini söyler. Bu yorumu dikkate alan Astyages, Mandene’yi bir 

Pers soylusu olan Kambyses’e verir. Kızını n evlenmesinden birkaç ay 

sonra, yeni bir dü ş görür. Kızın dölyatağında bir ağ aç büyür ve bütün 

Asya’y ı kaplar. Hemen, kızın ı saraya alır, doğumun sarayda olmasını sağlar. Mandene, bir oğlan doğurur. Astyages, oğlan ı, güvendiğ i bir 

memuruna verir ve onu öldürmesini buyurur (Oidipus mitosu). 

Memur, bebeği öldürmeğe kıyamaz, onu da ğ başı nda bir çobana verir, 

bir davar alır keser, kundağın ı kana beler ve Astyages’e götürür. 

Çoban’ ın eşi, bebeğini yeni yitirmiştir, bu bebeğ i çok sever ve 

anasütüyle besler, büyütür. Çocuk, gürbüz büyür ve köy çocukları 

arasında hemen seçilir. Arkadaşlar ı , onu önder seçer. Gün gelir 

kocaman bir delikanl ı olur. 

Bu delikanl ı, “ Kyrus“tur. Persleri ayaklandırır, Med Krall ığı ’na 

kar şı sava ş açar, krall ığı yıkar. Pers İmparatorluğ u’nu kurar. 

Böylelikle, Kyros mitosuna dayanan Pers hanedan ı, yasallık kazanı r. 

Kyrus da, bir tanrısal istençle egemen olmuştur. Dinsel düşünüşle siyasal düşünüşün özdeşliğ i, eski Hint 

toplumunda da geçerlidir. Hindistan’da, hiçbir zaman, tektanrıcılığ a 

geçilememiştir. İndra, kentler yıkan “ fırtına tanrıs ı“ dır. Savaş 

arabalarıyla kuzeyden gelen Aryan soyluların ı simgeler fırtına tanrıs ı . 

Göçebe Aryan kabilelerinin büyücüleri, her törende, savaş larda utku, 

sağlıklar ve bol çocuk dilerlerdi. Kuş kusuz, soylulara uzun ömürlü 

olmalar ı için duaların ı da eksik etmezlerdi. Kurbanlar, bu dileklerin 

gerçekleşmesi için kesiliyordu. Aryanlar, yerleş ik köy ekinine (kültür) 

egemen olunca, kastlar oluştu. Kastların nasıl oluştuğu, bugüne değ in 

bilimsel düzeyde ortaya konmu ş değildir, ama kastların oluşması yla, 

Aryanlar’ ın özdeksel yaşamın ürünü olan dinsel inançlarını n, yeni 

toplumu kucaklayamaz olduğu kolayca anlaşılır. Ş amanlar 

(büyücüler) birden, toplumun üst sınıf ı durumuna geldiler. Aryan 

inançlarıyla Hindu inançların ı birleş tirerek yeni bir inanç dizgesi 

oluşturdular. Bu din adamlarına Brahman, inanç dizgelerine de 

Brahmancılı k dendi. Brahmanlar sınıfsal konumların ı koruyabilmek 

27 “Ülü’l emre itaat ediniz”. 

28 Bkz. Herodotos, Herodot Tarihi, a.g.b., s. 48. 


için, kast düzeninin tanrısal yasallığın ı açıklama gereğ ini duydular. Bu 

amaçla, “Varna Öğretisi” ni kurdular. Varna, Hindu dilinde, 

Hindistan’a özgü bir ağacın adıdır. Varna’nın gövdesinden çı kan 

dallar, önce yukar ı doğru uzar, daha sonra yanlara doğru açılı r. Evren, 

tıpk ı bu ağaç gibi çoğalmışt ı kendi kendine. Evren, önceleri 

“Brahma’’ ad ı verilen bir tanr ı idi. Brahmanlar (Aryan din adamlar ı ), 

Brahma’nın kafasından yaratıldılar. Bu yüzden, onları n görevi 

“düşünme’’ dir, dua etmektir. “Ksehatriyalar’’ (askerler), Brahman’ ı n 

kollarıdır, savaşmakla ve toplumu yönetmekle görevlendirilmiş lerdir. 

Kısas ı, bütün kastlar, Brahma’nın birer organın ı temsil ederler. Varna 

ağacının gövdesi ve dallar ı gibi, din adamları yla askerlerin, toplumun 

üst katmanların ı oluşturmalar ı doğaldır, bu nedenle, bu tanrı sal 

düzenin adaletli olduğ unu kabul etmek gerekir. Çünkü, Brahma, 

“ruh”u öldürmez. Ölen kişinin ruhu, ölümünden sonra, bir baş ka 

bedene geçer. Ruh göçümü (reincarnation, tenasuh), Brahmacılığı n 

temel ögesidir. Anadolu Alevileri’nde görülen ruhgöçümü inanc ı , 

onların, Orta Asya’dan getirdikleri bir dinsel örgedir. Ali-Muhammet- 

Allah (kimi Alevi kesimlerinde Ali-Allah) üçlemesi de, çoktanrıcı Doğu inanç dizgesinin kalıntısıdı r. Kast düzeninde, herkesin 

bulunduğu kast, “ ruh’’un daha önceki edimine göre verilmiş tir. Ruh, 

yaşad ığı bedende iyi sı nav verirse, beden öldükten sonra, bir 

Brahma’nın ya da bir askerin bedenine girerek bir üst kastı n üyesi 

olabilir. Sınav ı iyi vermez de, üst kastlardaki kimselerin iş lerini 

görmeye kalkarsa, daha alt kastlara düşebilir. Kötü davranmış sa, bir 

hayvan, hatta bir böceğin bedenine girebilir. Bu kuram, insanları 

boyun eğmeye raz ı eden bir öğretidir. Varna öğretisi, kiş inin siyasal 

konumunu saptad ığı için, siyasal düşünceleri de kapsı yor. Yönetici 

olmaya yönelemez alt kastları n üyeleri. Yöneticiler, ancak, askerler 

arasından çıkabilir. Brahmanlar, yöneticilere danışmanlık yaparak, onları 

yönlendirirler. Bir yandan özdeksel dünya yaşamından yararlanı rken, 

29 öte yandan “öbür dünya” inancın ı yerleştirdiler. Eski Sanskrit diliyle 

yazılan Vedalar, hece hece ezberlenerek kuşaktan kuşağa aktarılmıştı r. 

Brahmancılı k’ta, eksiksiz bir tören düzenlemek önemlidir. Bu titizlik, 

zamanla tanrılar ı ikinci dereceye düşürdü. Brahmanlar’ ın izlediğ i bu 

toplumsal siyasa, Hindistan halklar ı arası nda, yeni inanç dizgelerinin 

oluşmasına yolaçt ı. Tanrıları n üstünde önem kazanan Brahmanlar, 

özellikle toplumun egemen sınıflarıyla üst katmanlarda hoş nutsuzluk 

yaratm ış, onlar ı korkutmuştur. Alt katmanlar da, bu dizgeden hoş nut 

29 Bkz. Vedalar. 


kalmamışlardır. Bu durum, yeni arayış lara yöneltti kimi din 

adamların ı. 

Bir bölük din adam ı , yeni dinsel metinler derlediler. Bunlara 

“Upanishadlar” deniyor. Upanishadlar, Brahmanlar’ ın, tanr ı ile kul 

arasında arac ı olmaların ı yadsı yor. Yeni inanç dizgesi, ruhgöçümünü 

uydurma buluyordu. Gerçek olan, insanın kendi çabası yla, sonsuz 

mutluluğa ulaşmasıdır. Bu da, kiş inin dünya nimetlerinden uzak 

durmasıyla olanaklıdır. Kişi, tinsel yüceliğ e, ancak, bedensel özveriyle 

erişebilir. “ Nefis öldürmek’’ kavram ı , yeni inanç dizgesinin kökenini 

oluşturuyor. İnsan, yaşamın geçici hazlarından uzaklaş arak bedenini 

denetleyebilir. Bu erdeme ulaşmak, çile çekmekle olanaklıdı r. 

“Çilecilik’’, bedenin isteklerini köreltmek yoluyla, insan ı yüksek bir 

ahlaksal düzeye ulaştırma temeline dayanan bir yaş am biçimidir. Eski 

Yunan’da, erdem eğitimi olarak kullanılmıştır. Buda’nı n ülküsü de, 

çileciliktir. Bireysel ruhun evrensel ruhla bütünleşerek “ sonsuz 

mutluluk’’a erişmesi, ancak, “ yok olmak’’la olanaklıdı r. Görüngülerin 

(fenomen) arkasındaki gerçeği görebilmek, çile çekmekle olanaklıdı r. 

Gizemcilik (misticisme), bu inançtan çıkmıştır. Hristiyanlı k’ta, 

özellikle ilk dönemde (catecombelerde), rahipler, ıssız vadilere, yeraltı 

mağaralarına çekilerek, dünya yaşamından uzaklaşmışlardı r. Anatole 

France (1844–1924), ünlü Thais romanında, Mısı r’daki ilk 

Hristiyanlar’ ın çileci yaşamı ndan güzel örnekler verir. Çileci perhiz 

yapar, yaşamın ı yalnı z sürdürür, salt dua eder, bedensel 

gereksinimlerini köreltir. Protestanlı k, dünyasal çilecilik isteminde 

bulundu ve yönetici sınıfların gönencine kar şı giriş ilen köylü 

hareketlerinin ifadesi oldu. Protestanlık, aylakl ığı da dışlı yor. 

Kaynağında, kişiyi aşır ı ahlaksal bir ülküye yönelten, usd ışı ve haksı z 

bir aşırılıktır çilecilik. 

Egemen sınıfın kilise ile işbirliği, birkaç yüzyıl, yoksulluğ u, 

toplumun alt katmanlarına tanrısal bir lütuf olarak göstermiş tir. 

Toplumsal siyasa, çileci dinsel felsefeyle bütünleşmi ş, egemen sınıfı n 

iktidarın ı uzatmıştır. Hint düş ünce ve inanç tarihinde, Prens Gautama (M.Ö. VI. 

Yüzyılın ikinci yarıs ı V. yüzyılın ilk yarıs ı), sarayı nda çok rahat 

yaşarken, Brahmancılık’a ve onların inanç dizgesine kar şı çıkm ış , 

kişinin ‘ nirvana’ya (en yüce aydınlanma noktas ı ) vararak onlardan 

kurtulacağın ı ileri sürmüştür. Sidharta Gautama, Brahmanlar’ ı n kutsal 

kast ayrılıklarına kar şı yeni bir öğreti kurmuştur. Brahmanlar’ ı n 

tapınma yöntemlerini eleştirmi ş, kurban kesmeyi yasaklamıştır. Yazı k 

ki, bunlar ı yadsıyan aydınlanm ış kişi (Buda), toplumsal geliş meyi 

egemen güçlere kar şı savaşım yoluyla örgütlememi ş , ezilen ve 


sömürülen halka yaşamdan el etek çekmeyi öğütlemiş tir. Halka, 

‘nirvana’ya ulaşmay ı salık vermi ş, çileciliği geliştirmiş tir. Buda 

(Gautama’nın sistemi, aydınlanm ış kişi), yaratıc ı tanrının varlığın ı , 

Veda (brahman) dininin inanç dizgesini yadsım ış , ama ölüm 

döngüsünü (sansara) ve günah (karma) öğelerini benimsemiş tir. 

Yeniden yaşam bulmanın yolu, kurban adamak değ il, kötülüklerden 

uzak durmaktır. Buda, bir ölçüde, insanın kişiliğ inin sürekli yer 

değiştiren özdekle (madde) bilinç öğesinden (darmas) oluştuğ unu, 

kurtulmak için ‘darmas’ ın kışkırtmaların ı dizginlemek gerektiğ ini 

bildirmiştir. M.Ö. I. yüzyılda, Buda rahipleri, Guatama’y ı tanr ı olarak 

duyurmuşlardır. Kurtuluşa varmanın tek yolu, ‘ suatralar’ ı n (kutsal 

metinler) ezberlenmesidir. Bu gelişme, ‘ Mahayana’ denilen yeni bir 

dini ortaya çıkard ı. Mahayana kuramcılar ı, ‘ darmas’ ı n gerçek 

olmadığın ı, ‘ sunvata’nın (hiçlik) gerçek olduğ unu ileri sürdüler. 

Nirvana, hiçliği ifade ediyor. Yeni Budacı lar, sezgi yoluyla ortaya 

atılan bilginin saltıkl ığı (mutlaklık) hakkında yeni öğ retiler 

geliştirdiler. ‘ Tantrik Budacılı k’la 

‘Zen Budacılı k’ , bu öğ retilerden 

çıkt ı. Yeni Budacılar, bar ışı ve silahsızlanmay ı savunuyorlar. M.Ö. 

264’te, Japon Kral ı Asoka, Buda’nın barışç ı felsefesini okuduktan 

sonra, Budacılık’ ı kabul etti ve her yere yaymaya çalışt ı. Görüldüğ ü 

gibi, siyasal düşünü ş, dinsel düşünü ş içinde gelişmi ş Doğ u’da ve 

Uzakdoğu’da. Yine de Hindistan’da örgütlü din adamlarına karşı n, 

örgütlenmi ş siyasa adamlarından söz etmek olanaksızdı r. Yönetim, 

her zaman, Varna öğretisinin örneği olmuş tur. Bugünkü demokratik 

Hindistan’da bile, Varna öğretisi, geni ş yığınlar arası nda etkisini 

sürdürüyor. 

Çin’de, hiçbir zaman, örgütlü din adamlar ı sınıf ı olmamıştı r. 

Hatta, Çinliler’in dinlerinin olmad ığı bile söylenmiş tir. Felsefe 

tarihlerinde, bir Çin dininden söz edilmiyor. Bu toplumsal yap ı , 

düşüncenin dinselleşmesini engellemiştir. Ne ki, ilkel toplumları n 

yapılar ı gereği, M.Ö. XI. Yüzyıla değin, Çin’e egemen olduğ u bilinen 

Şang hanedan ı, siyasal egemenliğini ‘ dinsel öğ e’ 

üzerine kurmuş tur. 

Sümerler’de Ur krallar ı, Mısır’da Firavunlar gibi, ‘ tanr ı kral’ 

örgesi 

(motif) benimsenmişe benziyor. Şang krallar ı, Ur krallar ı gibi 

gömülüyorlar. Kral ölünce, kralın yakın çevresi, Firavunlar’ ı n 

ölümlerinde olduğu gibi, öldürülüp onunla birlikte gömülüyor. Ş ang 

kral mezarlarının ortaya çıkarılmas ı, Çin’de de, ‘ tanr ı kral’ 

örgesinin 

geçerli olduğunu gösteriyor. Kuşkusuz, egemen sınıfın tanr ı ya da 

tanr ı soyundan olmas ı, yönetimin ‘ kut’u taşımasını n göstergesidir. 

Tanr ı ya da tanr ı soyundan biri, ölümsüzlerin buyurucu gücünü taşır. Vecihi Timuroğlu, Mitolojide Devlet Bilgisi, MEMLEKET SiyasetYönetim, 2006/1, s. 1-40.

Çin’de, buna karşın, çok ileri adımlar atılmıştır. M.Ö. 1051’de Çu 

kabileleri, Şang hanedanına başkaldırd ı, bu hanedanın egemenliğ ine 

son verdi. Çular, insan kurban etme geleneğini ve tanr ı kral örgesini 

ortadan kaldırd ı. Ancak, toplumsal yap ı, toplumun ‘ kut’tan 

soyutlanmasına hazır değildi. Bu yüzden ‘ gök’ün oğ lu’ 

kavramı 

geliştirildi. Yöneten sınıfın bir kuttan gelmesi, yığı nlara güven 

veriyordu. Biliyoruz ki, ilkeller, bütün evrene yayılan, canl ı ve cansı z 

tüm varlıkların içinde bulunan, bireysel ve kiş isel olmayan, görünmez 

bir ‘güç’e inanırlar. Bu gücün taşıyıcıs ı totemdir. Totem, bu gücü, 

kendi soyundan gelenlere ‘mana’ olarak vermektedir. Çin halklar ı için 

kut, ‘gök’tü. Çular, bu kuta dayanarak, imparatoru ‘Gök’ün oğ lu’ 

olarak nitelediler. Böylece, Çu hanedan ı da, devleti yönetim hakkın ı , 

‘kut’tan alm ış oluyordu. Gök, yeryüzünün yönetimini, kendi oğ luna 

(imparatora) devrediyor. Kaynağında, Buda’nın devlet dini olmamas ı , 

yönetenlere böyle bir hak tanımamasından ileri geliyor. Buda, ‘ Benim 

öğretimde alçak, yüksek, yoksul, varsıl ayrım ı yoktur. Gökyüzüne 

benzer benim öğretim, herkesi kapsar ve arındırı r.’ 

diyor. Kuş kusuz 

böyle bir ilke, kast dizgesine karşıdır. Ne ki, Sı dharta Gautama, 

sınıfsız toplum için hiçbir düşün üretmemi ş, hiçbir savaşı m 

vermemiştir. Savaşım ı yadsıyan bir öğretidir onun öğ retisi. Bütün 

dertler, ‘nirvana’ya (en yüce aydınlık) varınca sona erecek. Çileciliğ in 

örgütlenişi, Budacılık’la başlam ış olabilir. Çin düşünüş ü, böyle bir 

edilgenliği benimsememiştir. Çuların ‘ Gök’ün oğ lu’ 

kuram ı, doğ al 

olarak, ‘gök’ ve ‘yer’ kutların ı doğurmuştur. İmparator, ‘ gök’ün 

yeryüzündeki vekilidir. Bolluk, bar ış, iyi koşullar, ‘ Gök’ün oğ lu’nun 

iyiliğini, kıtlık ve sava ş, kötü koşullar, kötülüğ ün gösterir. Burada, ters 

işleyen bir düşünü ş dizgesi vardır. Kıtlık olunca, savaş ta yenilince, 

halkın geçim darlığına düşmesi kaçınılmazdır ama, sorumlusu ‘ Gök’ 

değil, imparatordur. Bolluk varsa, bar ış sağlanmışsa, Gök’ün oğ lu, 

‘gök-yer’ ilişkisini sağlıkl ı kurmuştur. Devlet örgütü de, Gök’ün oğ lu 

kuramına göre kurulmuştur. İ mparator, Gök’ün yeryüzü düzeni için 

gönderilmi ş vekili ise, ülkenin tüm yöneticileri de, imparatorun 

vekilleridirler. Soyluları n tümü, sarayda görevlidirler. Tümü de, 

sarayda eğ itilirler, sonra yerel yönetimlere gönderilirler. Öyleyse, 

onların da suçlu olmalar ı gerekir. Oysa, tek suçlu imparatordur. 

Çin, M.Ö. V. yüzyıl ile III. yüzyıl arasında, sürekli savaş lara sahne 

olmuştur. Kuşkusuz, bu iki yüzyıl boyunca, birçok kıtlı k, birçok 

yoksulluk oldu, yığınlar kırıld ı , yerlerinden oldular. Birçok boy 

köleleşti. Bu gelişmeler, Gök’ün oğlu kuramın ı yıpratt ı. Bu yı pranma, 

çöküntüye dönüşünce, birçok Çin düşünürü, yeni kuramlar geliş tirdi. 

M.Ö. 450’li yıllarda Mih-Tein, dinsel özgürlüğ ü ve ortak mülkiyeti 


savundu. Meng Tzu (M.Ö. 372–289), bilme sürecinin kökeninin 

duygusal alg ı ya da duyumlar olduğ unu söyledi. Ahlak ve ahlaksal 

olan, insanın doğuştan getirdiği iyi niteliklerdir. Akı l, yol gösterici 

olarak bu nitelikleri yönetir. En büyük yol gösterici, Tanr ı’dı r. 

Doğuştan yetenek ve bilgiyi kabul ettiği için, Uzak Doğ u’nun idealist 

filozofu olarak niteleyebiliriz onu. Ancak, toplumsal siyasa görüş leri, 

hiç de idealist görünmüyor. Meng Tzu, devletin varlığın ı korumada, 

halkı n rolünü, imparatorun rolünden üstün görür. Kötü yönetim 

karşısında halkın direnme hakkın ı, tanrı sal bir buyruk olarak ileri 

sürer. Halk, böyle durumlarda ayaklanarak imparatoru devirmek 

hakkı na sahiptir. Bu yüzden, Meng Tzu’nun, feodal Çin’de önemli bir 

yeri olmuştur. Kaynağında, Meng Tzu, Kung Tzu’nun (M.Ö. 551–479) Lun Yü 

(seçilmi ş yapıtlar) adl ı yapıtındaki düşünceleri yorumlamıştı r. Kung 

Tzu (yeni konfüçyüs), yoksul bir ailenin çocuğu olarak doğmuş olmasına karşın, ‘ soyluluk’u yüceltmiştir. Ona göre, insanın yazgıs ı , 

Tanr ı tarafından belirlenmiştir. İnsan, ya yüce ya da bayağıdı r. Meng 

Tzu, bu düşünceye dayanarak ‘ toplumsal eş itsizlik’i 

doğal bulmuş tur. 

Başka bir Konfüçyüsçü, bu düş ünceleri, çok özdekçi (maddeci, 

materyalist) bir görüşle yorumlamıştı r. Hsün Tzu (M.Ö. 298–238), 

uyumlu bir doğa kuram ı oluşturmuş tur. Gökyüzü ülkesi, gizemli bir 

yöneticinin bulunduğu bir yer değil, doğ al görüngülerin bütünüdür. 

Evrensel bir tanr ı yoktur, tanr ı da doğanın bir parçasıdı r. Evrendeki 

tüm nesneler ve görüngüler, ‘yang’ (olumlu, pozitif) ile ‘yin’ 

(olumsuz, negatif) güçlerin karşılıkl ı etkileşiminden doğ ar ve sürekli 

değişir. Bilme süreci, duyumların (duyu organlar ı) aracılığıyla baş lar. 

İyi eğitilerek yasaların (Tao’nun) bilgisine erişen kişi, yasalar ı , 

gereksinmelere göre kullanırsa, sağlıkl ı yönetim kurmu ş olur. 

Ortodoks (doğru görü ş, doğ ru mezhep, dogma, inak) 

Konfüçyüslülük’ün kurucusu Tung Tzung (M.Ö. 177–104) olmuş tur. 

Tung Tzung, Tanr ı’nın istencinden daha yüce bir şey olmadığın ı , bu 

yüce istencin de, yeryüzünü yönetme hakkın ı, ayrıcakl ı sını flara 

(ayrıcakl ı kişilere) verdiğini ileri sürdü. Yüzyı llar sonra (XI. ve XII. 

yüzyıllar), Yeni Konfüçyüsçüler, evrenin ‘ li’ (etkin ruhsal ilke) ile 

‘çe’nin (edilgen özdek) karşılıkl ı etkileşiminden doğduğ unu 

savladılar. Konfüçyüsçülük, Budacılık ve Taoculuk gibi din değ ildir, 

ama hala Çin’in sayg ı gösterdiği bir öğ reti olarak yerini koruyor. 

Nedeni şöyle özetleyebiliriz: ‘ Devleti soylular değ il, bilgeler yönetsin’ 

kuramın ı yasallaştırd ığı için. Ona göre, halk ı yönetme hakk ı , kimseye 

doğuştan verilmemiş tir. Ancak, yüksek niteliklere sahip olanlara 

verilmelidir. Soylular, uzun ve özel eğitim görerek, kalıtsal haklarını Vecihi Timuroğlu, Mitolojide Devlet Bilgisi, MEMLEKET SiyasetYönetim, 2006/1, s. 1-40.

kullanabilirler. Bu da, onun ‘Gök’ün oğ lu’ 

kuramına sıcak baktığını gösteriyor. Örneğin, ‘ Egemen, rüzgâr gibidir, halk da otlara benzer, 

Rüzgâr estikçe, üzerinden geçtiği otlar eğ ilir.’ 

sözü onundur. Ne ki, 

otlar, rüzgâra kar şı değil rüzgârın esi ş yönünde eğ ilirler. Demek, 

onlar ı eğilmeye zorlayan ‘ güç’tür, ‘erke’dir. Şu var ki, dinsel öğ esi 

çok eksik olan bu öğreti, halkça benimsendi. Bu boşluğ u, Lao Tzu 

(M.Ö. VI ya da V. yüzyıl), Tao Te Çing adl ı yapıtı yla doldurdu. Tao, 

klasik Çin felsefesindeki ana ulumlardan (kategori) biridir. Bu ulam, 

doğanın yolunu, gidişini, bu gidişe egemen olan yasaların ı, yaşamı n 

amacın ı, ahlaksal değişmezlerini ifade eder. Tao, ‘ akıl, kanı t (tao li)’ 

anlamına geliyor Kuşkusuz, toplumsal gelişmeye göre değiş meye 

uğramıştır. Kimi düşünürler, kavram ı, ‘ ülküsel ilke’, kimileri ‘gerçek 

olmayan varlı k’ , kimileri ‘varlık olmayan ş ey’ , kimileri de ‘tanrı sal 

yol’ olarak yorumlarlar. Tzuang Tzu (M.Ö. IV. ya da III. yüzyı l), 

Taoculuk’u ‘nesnel gerçekliğin olmad ığı, yaşamın yalan olduğ u, 

gerçek varlığın sonsuz ve bağımsı z olarak’, 

‘tao’dan (ahlak, töre, 

yasa) oluştuğu gibi ‘ çocuksu özdekçi’, gerçekte idealist düş üncelerle 

yorumlayarak, din durumuna getirdi. Böylece, Çin düş ünce tarihinde, 

din ve felsefe kuram ı olarak iki ‘ Taoculuk’ oluştu. Tao da, ‘ doğru yol’ 

olarak içerik değiştirdi. Devlet bilgisi de, Tao’ya göre biçimlendi. 

ESKİ YUNAN’DA 

Eski Yunan’da, mitolojik düşünce, kahramanlık çağını n ürünüdür. 

Kahramanlık ça ğı, Dorlar’ ın Miken uygarlığın ı yıkt ığı M.Ö. 1100 

yıllarından uygarlığın başlad ığı IX. ve VIII. yüzyıllara değ in süren 

karanlık çağın adıdır. Kahramanlık çağının siyasal düşünüş ünü, en iyi, 

Homeros’un destanlarından öğreniyoruz. Homeros’un İ liada 

destanında (M.Ö. 750 yılında yazıld ığı sanılıyor), Akha ordularını n 

başkomutan ı Agamemnon, ‘ Atreusoğ lu’ 

diye anılır. Pelopsoğ lu, 

Tantalosoğlu diye çağrıld ığı da olur. Atreus, Pelops’la 

Hippodemeie’nin oğludur. Pelops, Zeus’un oğlu Tantalos’un oğ ludur. 

Demek, Agamemnon, Zeus soyundandır. İliada’nı n II. Bölümünde, 

Agamemnon, kendisine Zeus’un gönderdiği yalanc ı dü ş üzerine, 

Akhalar’ ı toplantıya çağırıp moral verdiği sı rada betimlenir. Troya 

ordusu da saf tutmuştur. Dokuz yıllık savaşın verdiği yılgınlık vardı r 

Akhalar’ ın üzerinde. Odysseus, Agamemnon’un elinden ‘asa’y ı alı r ve 

tüm Akhalılar’a seslenir: ‘ Zeus’un beslediği kralların amansızdı r 

öfkesi, krallık yetkisi Zeus’tan gelir, akıll ı Zeus krallar ı sever’. 

30 

Hellen krallarının tümünün, Olympos tanrılarıyla ilişkisini açık açı k 

görüyoruz. 

30 Homeros, İliada, s. 100. Sander Yayınları, Çev: Azra Erhat- A. Kadir. 


Agamemnon, Tanr ı Apollon’un kızın ı savaşta almalı k olarak 

alınca Okeanos’la Gaia’nın (su ve toprak) kız ı Naias Kreousa’nı n 

ırmak tanr ı Peneus’tan olma Kyrene (Tesalyal ı Nempha), 

Agamemnon’a armağanlar götürür, karşılığında kızın ı ister. 

Agamemnon’un almalık ald ığı kız, Apollon’la Kyrene’nin kızıdı r. 

Agamemnon, kız ı çok sevdiğini, vermeyeceğ ini bildirince, Kyrene, 

Apollon’a gider ve durumu anlatır. Apollon, çok kı zar ve ölüm saçan 

okunu, Akhalar’ ın içine salar. Akhalar, tanrını n okuyla birer birer 

ölmeye baş lar. Akhileus, Agamennon’a ricaya gider. Apollon’un 

kızın ı Kyrene’ye vermesini ister. O da, kendi almalığın ı vermesi için, 

Akhileus’un payına düş en Brisseis’i kendisine vermesini söyler. 

Akhileus’un babas ı, İhita Kral ı Peleus, Zeus soyundan gelir. Anas ı , 

Okeanos’un kız ı Tanrıça Thetis’tir. Kısas ı, Troya’y ı kuş atan Akha 

krallar ı, tümüyle tanrıların soyundan gelmektedir. Troya Kralı 

Priamos da, ırmak tanr ı Skamendros’un (Küçük Menderes) kızı ndan 

doğmadır. 31 Kısas ı, egemen olmanın yolu, Tanr ı soyundan gelmeye 

bağlıdır. Demek, İlkça ğ Anadolu, Yunan ve Akdeniz adaları ndaki 

devletler, tanr ı krallarca yönetiliyor. Siyasal düş ünceyi dinsel inanç 

örgütlüyor. 

Ancak, Anadolu’da, daha sonra Yunanistan’da, mitolojik düş ünce, 

felsefi düşünceye dönüşüyor. Bu aş amada, devlet bilgisi, dünyasal bir 

nitelik kazanıyor. Mitolojik düşünün felsefi düşünüşe dönüş mesi, 

ticaretin ve sanayinin gelişmesiyle gerçekleşmiş tir. Önce, Thales 

(M.Ö. 624–547) sarst ı mitolojik düşünceyi. Bir Finikeli tüccarın oğ lu 

olan Thales, babasıyla birlikte Milet’e (Efes) geldi ve oraya yerleş ti. 

Aristoteles, doğa felsefesinin başlangıcın ı Thales’e bağlı yor. Thales’le 

birlikte, ‘kişice tanrı’ 

kavram ı tartışmaya açıld ı. ‘ Dünyanı n 

oluşması na yolaçan temel özdek nedir? ’ sorusuna yanı t aramaya 

başlad ı. Thales, suyun özdeğin üç durumuna (gaz, sıv ı, kat ı) dönüş en 

tek özdeğin su olduğunu savlad ı ve ilk özdeği ‘ okeon’ (su) olarak 

belirtti. Suyun içinde ‘yaratma gücü’ vardır. Mıknatıs taşını n çekme 

gücü gibi bir yaşam gücü bulunur suyun içinde. Her canl ı , suya 

gereksinim duyar. 

Thales, her nesnenin içinde tanrıların bulunduğ unu ileri sürüyor. 

Canl ı ya da cansız her nesnenin içinde tanrısal güç bulunur. ‘ Canl ı ve 

ruhlu özdek’ öğretisi, açıkça ‘ tekçilik’ (monisme) düş üncesini 

doğurdu. Tanrısal güç, özdeğin içindeki güç olarak algılanı nca, 

‘mitostanrılar’ dönemi kapanma yoluna girdi. Thales’in bir Finikeli 

(Finikia) olduğ unu biliyoruz. Bugün bile, Thales teoremleri, 

geometrinin konular ı arasındadı r. Bu, onun, Mezopotamya’daki 

31 Bkz. Pierre Grimal, Mitoloji Sözlüğü, Sosyal Yayınları, Çev: Sevgi Tamgüç. 


matematik bilgilerini özümsediğini gösteriyor. Kuş kusuz, Babil’in 

yıldız çizelgelerini incelemişti. M.Ö. 587’de, iki yıl sonra, Güne ş ’in 

tutulacağın ı bildirmi ş İonia halkına. Gerçekten, M.Ö. 585’te Güneş 

tutulmuştur. Bu varsanının (tahmin) gerçekleşmesi, İonialılar arası nda, 

tanrıların varlığın ı tartışılır duruma getirmiştir. Bundan sonradı r ki, 

Ksenophanes (M.Ö. 580 ya da 577–470), ‘Ellerinde olsayd ı öküzlerin, 

atların ve aslanların/Yahut resim ve i ş yapabilselerdi elle insan 

gibi/Atlar atlara, öküzler öküzlere benzer/Tanr ı tasvirleri çizerler ve 

32 

vücutlar yaparlardı’ diyebilmiştir. Thales, mitolojik düşüncenin felsefi düşünceye dönüş mesini, 

matematik alanında bulduğu kuramlarla pekiştirilmiş tir. Bir dairenin 

‘çap’la iki eşit parçaya bölünebileceğ ini, birbirlerini kesen iki 

doğrudan oluşan ters açıların eşit olduğ unu gösteren, ikinci kongruens 

teoreminin yardımıyla gemilerin arasındaki uzakl ığı ölçen o oldu. 

‘Congruens’ (eşleşim) şeklindeki kat ı devinimlerle üst üste 

çakıştırılmasın ı ifade eden bir kavramdır ve ilk kez Thales tarafı ndan 

kullanılmıştır (conguentia). İkizkenar üçgenlerin taban açılarının eş it 

olduğunu ilk ortaya atan da Thales’tir. Dairenin içine dik açıl ı üçgeni 

ilk çizen de odur. Gölgemizin büyüklüğü kendi büyüklüğ ümüze 

ulaşınca, boyunu ölçüp, bunların eşitliğini kanıtlayınca, Mısı r 

pramitlerinin yüksekliğini ölçmeyi başarmıştır. Bütün bu geliş meler, 

bilimsel düşünceyi geliştirmi ş, İonia’da, dinsel düşünüş ün giderek 

bilimsel düşünceye dönüşmesi başlamıştır. Kuşkusuz, halk arasında, mitostanrıları n güçleri, bir anda yok 

olmamıştır. Her şeyden önce, tapı nak rahipleri, düzenlerini 

sürdürmeyi istemişlerdir. Örneğin, bütün Sparta krallar ı , kendilerinin 

Zeus soyundan geldiklerini ileri sürdüklerinden Olympos ile 

ilişkilerini sert biçimde sürdürdüler. Çünkü, çapkı n Zeus, 

Telebouanlılara kar şı sefere çıkan Amphitiyon’un kılığı na girerek, 

onun güzel karıs ı Alkmene’yi kandırı p onunla yatar. Üstelik, o gece, 

Zeus’un özel buyruğuyla uzamışt ı . O gece, Herakles’i, Alkmene’nin 

rahmine yerleştirdi. O gecenin sabah ı , Amphitiyonda seferden döner 

ve Alkmene’nin rahmine ikinci bir çocuğ u koyar. Bu, Herakles’ten bir 

kaç saat sonra (kimi söylencelerde bir gün) doğan İ phikles’ti. Böylece, 

Sparta krallar ı, soyların ı Zeus’a bağlayarak halk ı yönetmeye 

başlamışlardır. Herakles, ölümsüz olabilmek için, bir kurnazlı kla, 

Hera’nın (Zeus’un karıs ı ) memesini emer. Hermes, Hera uyurken, 

koynuna kor Herakles’i, o da, Hera’nın memesini emmeye baş lar. 

Hera uyanınca, durumu kavrar, ama i ş işten geçmiştir. Çocuğ u iter, 

32 Walther Kranz, Antik Felsefe, s. 53, Sosyal Yayınları. 


ama sütü gökyüzüne saçılır. Samanyolu böyle oluş ur. Samanyolu’nun 

ad ı, Bat ı dillerinde ‘ Sütyolu’ (Milk way) olarak ifade edilir. 

Halklar ı sömürmenin en kolay yolu, ‘ Tanr ı buyruğ u’na 

yamanmaktır. Tanr ı soyundan gelmek, soylular için bundan dolayı 

önemlidir. Tanr ı’nın kanın ı taşıyanların buyruklar ı, elbette ‘tanrı sal’ 

olacaktır. Çağımızda, faş izmin boy vermesinde de dinin önemi 

yadsınmamıştır. Bunalım dönemlerinde, sermaye sınıf ı , dinsel 

kesimlerle askeri güçleri bir araya getirip iktidarın ı kurmuş tur. 27 

Mayıs 1960 devrimi’yle başlayan askeri darbeleri düşünelim ş öyle. 27 

Mayısçılar, Atatürk Devrimi’ni korumak için, kar şı devrimcileri 

iktidardan uzaklaştırdıklar ı zaman, dinsel düşünceyi karşıları na 

aldılar. Dönemin siyasa adamlarından birinin ‘ Gözlerime bakı n, ne 

demek istediğimi anlarsını z! ’ sözü, kimleri, devrime kar şı harekete 

geçirmek istediğinin açık kanıtıdır. 27 Mayısçılar, dünyanı n en ileri 

anayasalarından birini yaptıklar ı halde tutunamadılar, çünkü, din ayağı 

eksikti. Sacayağının üç aya ğı ‘sermaye, asker ve din’dir. Faş ist bir 

yönetim, bu ayaklarından biri eksik olduğ unda, iktidarda tutunamaz. 

Oysa, 27 Mayıs devrimi, demokratik bir toplum tasarımın ı içeriyordu. 

12 Mart 1971 askeri darbesi, sermayeyi arkasına almışt ı ama, dinsel 

aya ğı savsaklamışt ı, o da başaramad ı bu yüzden. Ama, 12 Eylül’ü 

yapanlar, eksikliklerini biliyorlard ı ve dinsel düş ünceyi, anayasal 

kurum haline getirdiler. Ve de başardı lar. 12 Eylül hukuku, tam 

anlamıyla faşist bir hukuktur. Kısas ı, geni ş halk yığınların ı , tüm 

emekçileri sömürmenin en sağlıkl ı yolu, Tanr ı buyruğuna sığınmaktır. Mitolojik düşüncenin, soyluların iktidarın ı beslediği açı kça 

görülüyor. Soyluların egemenliklerinin kayna ğı ‘ mitolojik’ 

düşüncedir. Bu yüzden, bir çırpıda silkelenip atılamamıştı r. Buna 

karşın, Thales’le başlayan bilimsel ve felsefi düşünce, sağ lam 

temellere dayanarak geliş mesini sürdürdü, daha da güçlendi. Mitolojik 

düşünce ile uzun yıllar süren savaşımın sonunda, bilimsel düş ünce 

insanlığa tümüyle olmasa bile, egemen oldu. 

İ dealist felsefenin kurucusu Platon (M.Ö. 428–347), soyunun son 

Atina Kral ı Kadros’tan geldiğ ini söylüyor. Kadros da, denizlerin 

tanrıs ı Poseidon’un döllerindendir. Platon, idealar kuramın ı kurarken, 

‘devlet ideası’n ı (devlet düşünü) unutmad ı idealarının arası nda, bir de 

‘devlet ideas ı’ yerleştirdi. Bu durumda, devlet, değiş meyen bir kurum 

oluyor. Platon’un devlet ideas ı, salt soylulara yansı yor. Halk içinde, 

onun yansıyan bir görüngüsü yoktur. Ona göre, yönetim bir sanattı r, 

hatta bilimdir. Bilimlerin en yücesi olan yönetim bilimi, yığı nlarda 

bulunmaz, ancak, soylularda bulunur. On bin kişinin içinde on kiş ide 

bulunabilir. Aşiretlerde de, dağınık topluluklar ı birleş tiren yetenek 


tektir. Onun yönetimi, bir devlet sayılabilirse, o da, egemenlik hakkını atalarından alır ve o atalar da, bir ‘ kut’un soyundan gelmiş lerdir. 

Böyle yönetimlere ‘patriarchi’ ad ı veriliyor. ‘ Patri’, Latince’de 

‘anayurt, ülke, doğ um yeri’ 

anlamına geliyor. ‘ Arch’, Yunanca’dan 

alınmıştır, ‘ orkun, en yüce, yönetim başı’ anlamlarındadı r. Demek, 

‘patriarchi’ yurdun sahibidir. ‘Patricius’, soylulara özgü 

anlamındadır. Kısas ı , yurdu yönetenler, yurt sahibidirler. Türkler’de 

de, beyin mülküne ‘yurtluk’ deniyor. ‘Patriarchi’ (babaerkil) toplum, 

atanın kut sayıld ığı bir toplumdur. Platon, bu yönetimlere (özellikle 

site devletlerinde), işçilere, tüccarlara, gemicilere yönetim hakkı 

tanımıyor. Platon’un yöneticileri, tıpk ı Mısır firavunlar ı gibi, halkları na iyilik 

yaparlar ama, firavunlar gibi Tanr ı değ illerdir. Bir yönüyle de, 

kimsenin kar şı koyamad ığı ‘ kahreden güç’tür. Kuran’daki ‘gafurur 

rahim’ (bağışlayan ve seven) Tanr ı’nın, birden ‘ kahhar’ (ezici, 

kahredici) olmas ı, egemen sınıfın yönetim sanat ı düş ünülürse, kolayca 

anlaşılır. Devleti temsil eden güç (kiş i ya da topluluk) bu nitelikleriyle 

yığınlar ı inandırıc ı, kandırıc ı yöntemler bulur. Ama, kandı rma, 

inandırma (ikna) gücü yetersiz kalırsa, başka yöntemlere baş vurur. 

Demek, devletin iki arac ı bulunuyor: Bask ı ve inandı rma. 

Bu öğ eler, 

tanrısal öğelerdir. Eski bir Mısır papirüsünde, halkı n, Firavun’a sevgi 

duymas ı ve korkmas ı isteniyor. Bask ı ve inandı rma, mitolojik devletin 

temel iki öğesi olarak her zaman önemsenmiş tir. Ortak yönetimlerde 

bile, yasaların korunmas ı için bu öğeler kullanılmıştır. Mitolojik düşüncenin felsefi düşünceye dönüş mesi, devletin 

öğelerinin de değişmesine yol açmıştır. Platon’un, Devlet, Devlet 

Adam ı ve Yasalar adl ı yapıtlarında, bu değişimi görüyoruz. İdealarını n 

arasında bir ‘ devlet ideası’ koymu ş olsa da, açıklad ığı devlet, nesnel 

evrenin devletidir. Devletler kendilerini nesnel evrenin yürüyüş ünden 

kurtaramazlar. Nesneler oluşur, gelişir, değiş ir ve bozulurlar. 

Devletler de öyle. Devletlerin bozulmalar ı, kralları n gerdek 

gecelerinin sayısın ı hesap etmemelerinden kaynaklanı r. Platon’a göre, 

çocuk edinme zaman ı belirlenmelidir. Sanırı m, Platon, bu 

düşüncelerini Pythagoras’ ın (M.Ö. 580–500) say ı gizemciliğ inden 

alm ış. Pythagoras’ ı izleyenler, onun adına bir okul kurmuş lar. 

Pythagorasçılar, M.Ö. IV yüzyılın sonlarında, soyut sayıları saltıklaştırarak, bu sayılar ı, özdeksel nesnelerden ayırı p, nesnelerin 

özünü, sayısal ilişkilerin oluşturduğ unu ileri sürdüler. Müziksel 

tonların ve uyumun kökenini, belirli sayısal aralıkların oluşturduğ unu 

da buldular. Ne ki, bu buluşların ı, ‘ kürelerin evrensel uyumu’na özgü 


öğretilerine dayanarak saltıklaştırdıkları ndan, müzik tarihinde, önemli 

bir yer alamadılar. Platon, çiftleşme sayıların ı saltıklaştırmak istiyor. Çiftleş me 

sayılar ı bilinmeyince, çocuklar, uygun olmayan zamanlarda 

doğuyorlar, yönetimi ellerine aldıklarında da, babalarını n tersine, 

bedene ve duyguya önem veriyorlar. Bu yolla, ‘timokrasi’ye ( ş an, 

onur, şeref, şöhret, desinler) önem veren yönetime geçiliyor. Savaşçı yönetici sınıf, geni ş halk yığınlarına boyun eğdirir, ş an ve onur 

kazanır. Platon, Devlet Adamı adl ı yapıtında, Tanr ı’nı n, evrenin yönetimini 

insanlara bıraktıktan sonra, yönetimlerin el değiştirdiğ ini, atadan, 

atalar kuruluna (soylular kurulu), onlardan bilgelere (gerçek monarş i), 

onlardan da halka (demokrasi) geçtiğ ini belirtiyor. Bu durum, onun 

dilinde ‘yönetimin dolaşımı’dır. İdeal devlet, ancak, bu dolaşımı n 

sonunda doğacaktır. Bu da, bilgelerin kuraca ğı devlettir. İ deal 

devlette, ortak mülkiyet olacak, herkes, gereksinimlerine göre 

alacaktı r üretimden. Timokrasi, bu devleti yok eder, bu yüzden, ideal 

devlette şana, şerefe, desinlere izin yoktur. Şan ve ş eref için, 

yönetilen, topraklar ı, evleri, zenginlikleri kap ış kap ış paylaştırı r. Bu 

düzen, soyluların çıkarların ı kollayan bir ‘ ara düzen’dir. Oligarş iye 

(azınlık yönetimi) geçişi, ‘ altın kesesi’ 

sağ lar. Zenginlik, yeni tüketim 

alanlar ı açar, toplumun yalınlığın ı bozar. Zenginlik ve adalet, iki ayrı 

kavramdır. Zenginlik ağır basarsa, adalet dışlanır. Zenginlik ağı r basar 

da, adalet dışlanırsa, zenginliği koruyan yasalar çıkarılı r. Yeni düzen, 

soylular ı yoksullaştırır, yoksullar ı işsizleştirir, açlar ordusu yaratı r. Bu 

durumda, ezilenler örgütlenip yönetimi ele geçirirler, demokrasi 

doğar. Yasalar, geni ş halk yığınlarının hakların ı koruyacak biçimde 

düzenlenir. Platon, bu yönetime ‘yasal ı demokrasi’ 

diyor. Özgürlük 

düzeni, kölelerin özgürleş mesine yol açar. Platon, böyle bir toplumu 

sevmez. Herkesin istediği gibi davrand ığı böyle bir toplumda, 

toplumsal yaşam zorlaşır, yönetim de özgürlükleri kısıtlar. Özgürlüğ ü 

alınm ış halk, ayaklanıp başlarına buyruk olmak ister, yasası z bir 

dönem başlar. Artık, ‘ yasası z demokrasi’ 

vardı r. Zenginler, yeniden 

örgütlenmeye başlayınca, karşılarına örgütlenen yoksullar çı kar. 

Yoksullar, çoğunlukta olduklarından, başları na bir önder geçirip 

iktidar ı ele geçirirler. Platon, bu yönetime ‘ tiranlı k’ 

adın ı veriyor. 

Özgürler, zorbalık yönetimini elleriyle kurmu ş olurlar. Platon, 

sonrasın ı getiremez. Syrakuza Tiran ı Dionysos’a felsefe öğ retip onu 

kral yapar, filozof yapıl ı bir çocuk yapmasın ı öğütler ona. 

Platon, Devlet adl ı yapıtından otuz yıl sonra, Yasalar’ ı yazd ı . 

Ancak, bu yapıt ı, öğrencilerince düzene sokulmuş tur. Yasalar’da, yeni 


ir devlet ideas ı görülüyor. Yasalar’da (Nomoi), bilimsel düş ünce 

daha ağır bası yor. Komünist bir devleti önerir ama, böyle bir düzenin 

ancak tanrılarca gerçekleştirilebileceğini yazıyor. Bu yapıtta övdüğ ü 

devlet, Sparta Devletidir. Egemenliğin dağıtılmas ı, sürekliliğ i 

sağlanmıştır Sparta’da. Platon, Sparta’daki egemen asker sınıfını çıkarıp yerine ‘ bilgin yöneticiler’i yerleştirerek, ‘ ideal karma 

yönetim’ini kurar. Bu karma yönetim, egemenliğin dağıtıld ığı bir 

yönetimi yansıtıyor. Ne ki, sonunda, ayrıcalıkl ı sınıflardan oluş an bir 

devlet çıkıyor karşımıza. Köleliğe bile yandaştır. Platon’un Akademia’s ı M.S. 529’a değin yaşad ı. Hristiyanlı k için 

tehlikeli görülünce kapatıld ı. Buna karşın, XIII. yüzyı la dek, 

Hristiyanlık’ ın felsefi tabanın ı Plâtonculuk oluşturmuş tur. Aristoteles, 

Platon’un öğrencisidir ama, o öğretmeninin felsefesine kar şı bir 

felsefe kurmuştur. Kilise, Aristoteles’i öğ renince, kendisine daha iyi 

bir yanda ş bulduğ unu fark etti. Aristoteles, siyasal ve hukuksal 

kuramların ı, Politika ve Atinalılar’ ı n Devleti adl ı yapıtları nda 

açıklamıştır. (Bu yapıtlar, Hasan Ali Yücel’in bakanl ığı sırası nda, 

Türkçe’ye çevrilmiş tir). Aristoteles, en yüksek toplum tipi olarak 

‘site’yi (kent) görür ve devlet kuramın ı , bu toplumun temeline oturtur. 

En yüksek iyiliğe ulaşmak için, ‘ polis’e (kent devleti) ulaş mak 

gerekiyor. İnsan, doğa tarafından, ‘ toplumsal varlı k’ 

olarak 

yaratılmıştır. Bu toplumsal varlık, ‘ siyasal bir hayvan’dı r (zoon 

politikon). Toplumlar, daha iyi bir yaşam için geliş irler. Sonunda, 

‘kent devleti’ne ulaşırlar. Toplum, kendisini oluş turan bireylerden 

ayr ı, bağımsız kişilikleri olan, doğanın yaratt ığı canl ı bir varlıktı r. 

Demek, Aristoteles, örgenci (organizmac ı) bir devlet kuramı 

oluşturuyor. Toplumu oluşturan tüm sını flar ve katmanlar, örgütlenme 

gereğ i duyarak, kenti kurarlar. Bu örgütlenmede, kenti kuran her 

sınıfın ve katmanın görevi vardır. Kimi sınıfları n görevi de 

yönetmektir. 

Özel mülkiyet, doğal bir kurum olarak görülüyor. Sava ş sanat ı da, 

doğal bir beceri olarak elde edilir. Buna göre, savaşta yengiye ulaş an, 

elde ettiği malların doğal sahibidir. Bunlar doğaldır ama, ticaret doğ al 

değildir, tefecilik ise hırsızlıktır. Soyluların zenginliğ i topraktan 

geliyor, bu nedenle, böyle bir zenginlik, onurlu bir zenginliktir. 

Ortaklık yanlıştı r, çünkü, kavgalara yolaçar. Ortak mülkiyet, bu 

yüzden yanlıştır, çünkü doğaya aykırıdır. Platon, komünal toplum yapısında, çocukların eğ itimini 

‘koruyucular örgütü’ne bırakmıştır. Çünkü, ortak üretimin yapılması sırasında, çocukların korunmas ı gerekiyordu. Aristoteles, bunun çok 


üyük bir yanl ış olduğunu söylüyor. İnsanın geliş mesi için, kesinlikle 

aileye gereksinimi vardır. Aile, doğal bir kurumdur. 

Aristoteles, mülkiyetin özel bir durumundan da söz ediyor: Ortak 

kullanı lan özel mülkiyet. 

Aristoteles, böyle bir mülkiyeti savunuyor. 

Örneğin, kamu yapılar ı, stadyumlar, tiyatrolar, soylular tarafı ndan 

yapılır, ama kamuya verilir. Bu yapılar, artı k, kamuya hizmet verirler. 

Ayrıca, her toplumun farkl ı yönetimlere sahip olduğ unu, her 

yönetimin de farkl ı ‘ yurttaşlı k’ 

anlay ışı bulunduğ unu bildirerek, 

kendisinin yurttaşlık anlayışın ı açıklıyor. ‘ Kölelere, yabancı 

zanaatkarlara, siyasal edinimlerini geliştirecek iş lerde 

çalışmayanlara, erdemleri körelmi ş yerli zanaatkarlara, 

gündelikçilere, siyasal haklar verilemez’ diyor. Ticaretin siyasal 

erdemi bozaca ğı kanısın ı taşıdığından, onların yurttaşlıkların ı tartışı r. 

33 

Ticareti salık vermiyor. 

Aristoteles’e göre, ‘tekin genel yarar ı erekleyen yönetimi 

monarş idir.’ 

Monarşi, en iyi yönetim biçimidir. Azınlığın, genel yararı 

gözeten yönetimi de aristokrasidir. Soyluları n yönetimidir bu. 

Çokluğun genel yararın ı amaçlayan yönetim ‘ politeia’dır. Sayı sal 

eşitliğe dayanılarak yapı lan özgürlükçü yönetim, iyi sonuçlar vermez. 

Çokluğun sınıfsal çıkarın ı koruyan yönetim ‘ demokrateia’dı r. 

Yurttaşlık hakların ı sayısal eşitliğ e göre düzenliyor. Bu tutumuyla 

özgürlükçüdür. Azınlığın sınıfsal çıkarın ı gözeten oligarş i yönetimi, 

tekin kişisel çıkarın ı amaçlayan tiranlık, iktidarların ı sürekli kı lmak 

isterler. Devrimleri önlemek için, siyasal eşitlikle oranl ı eşitliğ in 

birlikte kullanılmasın ı öneriyor. Bu, siyasal ve ekonomik eş itliklerin 

sağlanmas ı, toplumsal ve ekonomik eşitsizliklerin ortadan kaldırılması anlamına geliyor. 

Aristoteles, Politika adl ı yapıtı nda, insan için en istenilir durumun 

‘orta hallilik’ olduğ unu söylüyor. Çok zenginlerin yasa 

tanımayacaklarından, çok yoksulların da, aşağılı k biçimde boyun 

eğeceklerinden kuşku yoktur. Devlet için en güvenilir sınıf, ‘ orta 

sını f’tır. 

En iyi devlet ‘ erdemi amaç edinen’ devlettir. Devletin 

vazgeçilmez öğeleri vardır. Bu öğelerin başında ‘ nüfus’ gelir. Nüfusta 

say ı değil, güç önemlidir. Yurttaş lar, iyi asker olarak 

yetiştirilmelidirler. Nüfus, toplum için yeterli sayıda olmalıdı r. Bir 

tellal yüksek bir yere çıkıp bağırdığında, bir duyuruda bulunduğ unda, 

tüm toplum üyeleri duyabilmelidir. 34 Anlaşı lan, Aristoteles’in devleti, 

bir alan ı dolduracak kadar nüfusu olan bir ‘ kent devleti’dir. Devletin 

33 Aristo (Aristoteles), Atinalılar’ın Devleti, M.Eğitim Bakanlığı Yayını, 1943, Çev: Suad Y. 

Baydur, s. 47. 

34 Aristoteles, Politika, Kitap 7-8. Remzi Kitabevi, 1975, İstanbul. Çev: Mete Tunçay. 


ikinci öğesi, ‘ mülkiyet’tir. Orta sınıf temel olduğ una göre, mülkiyetin 

yaygın olmas ı isteniyor. 

Görülüyor ki, mitolojik düşüncenin felsefi düşünüşe dönüş mesiyle 

birlikte, siyasal düşünü ş biçimi, dinsel düşünüşten ayr ı ele alını yor. 

Devlet, özdeksel bir anlayışla düşünülmüş tür Aristotelesçe. Platon’da 

esinti olarak kalm ış olan mitolojik devlet düş üncesi, Aristoteles’te 

tümüyle nesnel toplum gerçeklerine oturtulmuştur. Aristoteles, düş sel 

bir eşitleme yerine, gerçekçi bir eşitlemeye yöneliyor. Sınıfları n 

eşitsizliklerini dengelemeye çalışıyor. ROMA 

Roma’da, siyasal düşünce ile dinsel düşünce arasındaki iliş kiler, 

çok farkl ı biçimde gelişmiştir. Gerçi, Roma’l ı düş ünürler, Yunan 

düşünürlerini izlemişlerdir ama, yine de, Roma tarihi farklı 

geliştiğinden, devlet kuramlar ı da farkl ı olmuştur. Her şeyden önce, ş u 

köklü fark ı belirtmeliyiz: Romal ı düşünürler, kuramsal düş ünmekten 

çok, kılgısal (pratik) yaşam ı dikkate almışlardı r. Eyleme geçmeyen 

düşünce, Roma düşünürlerini pek ilgilendirmez. Düşüncenin kılgılı yaşama geçirilmesini öne çıkardıkları ndan, hala etkisini sürdüren 

“Roma hukuku”nu yaratmışlardı r. Roma hukuku, uzun bir tarihsel 

sürecin sonunda görülen toplumsal, ekonomik ve siyasal geliş melerin 

bir ürünüdür. 

İtalya Yarımadas ı’nın bilinen en eski halklar ı , M.Ö. 3. binlerde 

yaşam ış Akdenizlilerdir. M.Ö. 1200–1190 yıllarında, yarı madaya 

İtalik kabileleri geldi. İtalikler, yerli halkla kaynaşarak “ Latinler” 

(ovalılar) ad ı verilen halk ı oluş turdular. Daha sonra, Vergilius’un 

(Vergileus) (M.Ö. 70–19) Aeneas adl ı destanında anlatı lan Etrüskler 

geldi. Denizci Etrüskler, oval ı çiftçiler üzerinde kolaylı kla egemenlik 

kurdular. Etrüskler, çok gelişmi ş bir halk olmal ı ki, hemen 

kentleşmeye giriştiler. Birkaç Latin köyünü, ya ğ, ş arap ve zeytin 

üretmeye, maden işletmeye başlayarak kent ( civitas) durumuna 

getirdiler. Kı sa sürede, birkaç kent devleti kurdular. En önemlisi 

Roma oldu. Roma, Kartaca’yla, Finike’yle, Yunanistan’la ve Anadolu 

kentleriyle ticaret yaparak, kısa sürede varsıllaşt ı . Vergileus da, 

Olympos tanrıların ı Latinleştirerek, Roma’nın ekinsel dokusunu ördü. 

Bu yeni halk, seçimle baş a getirdikleri krallarca yönetiliyordu. 

Kral, kentin yargıçlığın ı, komutanlığın ı ve rahipliğini de yapı yordu. 

Etrüskler, köyleri birleştirip kentleri kurarken Latinleri de varsı l 

duruma getirmişlerdi. Söylenceye göre, Roma’y ı , Romulus ve Romus 

adl ı ikiz kardeşler kurmuşlardır. Babalar ı tanr ı “Mars”tı r. Mars, 

Troyal ı Agkhiges’le Aphrodite’nin oğullar ı Aineias’ ın kız ı Rea, 


ormana su almaya gidince, onu kıstırır ve gebe bırakı r. Bir söylenceye 

göre, Rea, Mars’a âşıktır. Demek, Romulus ile Romus’un babalar ı bir 

tanrıdır. Yani Roma’nın devlet geleneği, sava ş Tanrıs ı Mars’ ın “ kut”u 

üzerine kurulmuştur. Bir de, “ Latinus” vardır. İtalya’nın en eski halkı 

Aborigenler’in en eski kralıdı r Latinus. Çok erken dönemde 

Helenleştirilen bu kral, birçok söylenceye karşın, yerli ırasını (karakter) korur. Helen söylencesine göre, Latinus, Odysseus ile 

Kirke’nin oğludur. Bir başka söylenceye göre de, yerli tanr ı Faunus ile 

Tanrıça Marica’nın oğullarıdır. Latinus, devlet bilgisini babası 

Faunus’tan almıştır. Faunus, iyiliksever bir tanrıdır. Çobanlar ı ve 

sürüleri korur. Çobanlara, sürüleri nasıl yöneteceklerini öğ retir. 

Latinus, halk ı yönetme bilgisini, babasından öğ renir ve devletini 

kurar. Ancak, Roma İmparatorluğ u, ülkeleri yönetirken, bu 

söylencelere ve tanr ı buyruklarına hiç önem vermez. Bütün bu gerçeğ e 

karşın, devleti kuran kiş inin ya da ailenin, kendisini halka kabul 

ettirebilmek, halklar üzerindeki egemenliğ ini sürdürebilmek için, bir 

“kut”a dayanmak zorunluluğu açıktır. Latinus’un bir niteliği de, yerli halkın kral ı olmasıdı r. 

Etrüskler’den ayrılan bir halkın, yabanc ı egemenliğine kar şı kendi 

kutunu ve tapınma etkisini koruma tepkisi görülüyor. Roma’y ı kuran 

ikiz kardeşler, kenti güzelleştirmek ve zenginleş tirmek için, yerli 

halk ı, zorla çalıştırd ı. M.Ö. 753’te kurulan Roma’nın kuruluş unda 

çalışan Latinler, kentin yönetiminde yer almayınca, kar şı tepkilerini 

göstermişlerdir. Ovada zeytin, ya ğ ve ş arap üreten Latinler de 

zenginleştiler zaman içinde, ovada, bir köylü soylusu oluş tu. Bu soylu 

sınıf, kaynağında, Latin çiftçilerden başkas ı değ ildi. M.Ö. 509’da, 

Etrüsk kralların ı kovarak, Roma’nı n yönetimini ele geçirdiler. 

Kendilerine “Patricia” adın ı veren Latin soylular ı , yeni bir yönetim 

oluşturdular. Bu yönetime, “ res publica” (kamu için) adın ı verdiler. 

Bugün, dilimize “cumhuriyet” diye çevrilen “republic” terimi, bu 

Latin teriminden alınmıştır. Yönetimin başında, kişi ya da kiş iler bulunmuyordu. Yetkileri 

belirlenmi ş bir kurul (meclis) seçiliyor ve o kurul yönetiyordu kenti. 

Kuşkusuz, seçilme gücü, salt soylularda vard ı . Bu kurula, “soylular 

kurulu” demenin hiçbir sakıncas ı yoktur. Roma, Etrüsk kralları ndan 

sonra, soylular cumhuriyeti diyebileceğimiz bir yönetime kavuş tu. 

Latin soylularını n kutla ilgileri görünmüyor. Bu yüzden, Roma 

devletinde, mitolojik düşünce egemen olmam ış olabilir. Soylular 

cumhuriyetinin başındaki yöneticilere “ patricia” denildiğini, yukarı da 

da söylemiştik. Patricia, “ babalar” anlamındadır. Kendilerini halkı 

sevecenlikle koruyan kimseler olarak gördüklerinden, bu ad ı almış lar, 


ama toplumun sınıfsal yapısın ı acımasız biçimde korumuşlardı r. 

Roma’da, köleler, sığıntılar (yurttaşlık haklar ı olmayanlar), yurttaş lar 

vard ı. Yurttaşlar sınıf ı, patricialarla plebler (halk) diye ayrılı yordu. 

Zengin plebler, zamanla, kentin burjuva sınıfın ı oluşturmuş tur. 

Latince’de çocuk anlamı na geliyor. Yoksul plebler, öylesine 

yoksuldular ki, bunlara, “çocuklarından başka bir ş eyleri olmayan” 

anlamında “ proleterya” ad ı verilmiş ti. Marks (1818–1883), daha 

sonralar ı, bu sınıf ı, “ zincirlerinden başka yitirecekleri bir ş eyi 

olmayan” sınıf olarak betimlemiştir. Kuşkusuz, zincirlerinden baş ka 

kıracak şeyleri olmayan sınıftır hala. 

Roma’nın krallık ve cumhuriyet dönemlerinde, siyasal düş ünün 

kaynakland ığı dinsel bir düşünü ş görülmüyor. Romal ı soylular, 

Sicilya’da ve Kartaca’da köle emeğ inden yararlanarak, kapitalist 

yöntemlerle artıürün yaratan iş letmeler kurdular, buralarda üretilen 

mallar ı, d ış pazarlarda satarak zenginlediler. Bu gelişmeler, sını f 

çatışmaların ı ateşledi. Patricia, “ senato” adın ı verdiğ i bir kurulla 

yönetiyordu kenti. Plebler, gün geçtikçe, yönetime ortak olmaya 

başladılar. Kuş kusuz, zengin pleblerdi bunlar. Onlar da, kendilerinden 

olan seçilmi ş kiş ileri gönderdiler senatoya. M.Ö. 494’te, patricia’dan, 

birtakı m haklar istediler. Patricia, pleblerin isteklerini kabul etmedi. 

Bunun üzerine, tüccar ve zanaatkar plebler, kentten ayrı larak uzun bir 

yürüyüşe başladılar. Pleblerin ayrılmas ı , Roma’da, sanayinin çökmesi 

anlamına gelirdi. Roma Senatosu, bu yürüyüş ten sonra, pleblerin 

yönetime katılma hakkın ı kabul etmek zorunda kald ı . Plebler, memur 

olma hakkın ı elde ettiler. “ Tribün” ad ı verilen memurlar, kamuda 

görev alınca, birtakı m yasalarda yeni düzenlemelere gidildi. M.Ö. 

450’de, “On İ ki Levha”y 

ı, sözlü yasaların yerine geçirmeyi başardı lar. 

Roma hukukunun kökenini bu On İki Levha oluşturdu. Üç yı l sonra 

(447), Plebler Meclisi’nin yasa çıkarma yetkisini aldı lar. M.Ö. 445’te, 

Patricia ile Plebler sınıflarından kiş ilerin evlenmelerini yasaklayan 

yasay ı kaldırdılar. M.Ö. 421’de, yalnız Patricia sınıfı na verilen yüksek 

memurluklar, pleblere de verilmeye başland ı. M.Ö. 326’da, “ borç 

köleliğ i”ne 

son verildi. M.Ö. 287’de, Plebler Meclisi, Senato’ya e ş bir 

kurul ve siyasal kurum durumuna gelmişti. Kısas ı , Roma devleti, 

sınıfsal çatışmaların sonunda, oldukça demokratik bir devlet olmuş tur. 

Görüldüğü gibi, bu aşamalarda, dinsel düşünüşün hiçbir etkisi yoktur. 

Roma’daki sınıf çatışmalar ı, gerçekten çok farkl ı gelişmiş tir. Bu 

sınıf çatışmalar ı, Roma yönetiminde, dinsel düşünüş ü etkisiz 

bırakmıştır. Roma, tuz ticaretinin yolu üzerine kurulmu ş, kı sa 

zamanda zeytin, ya ğ ve şarap ticaretiyle zenginlemi ş, nüfus arttı kça, 

yeni topraklara gereksinim duymuştur. Ürün için, yoğun tarı m 


gerekiyordu. Yeni topraklar için, Latin kentleriyle savaşa giriş ti ve 

M.Ö. 493’te, Latin Birliği’ni kurdu. Bu birlik, giderek, Roma’nı n 

egemenliğine dönüştü. Birliğin dışındaki kentler, M.Ö. 340 yılı nda 

ayaklandılar. Ayaklanmalar bastırıld ı ama, bu kentlerin birbirleriyle 

ticaret yapmaları na izin verildi. Oysa, Birlik’e girmeyenlerin ticaret 

haklar ı ellerinden alınmışt ı. Ayaklanmaların nedeni de buydu. Artı k, 

birlik dışındaki kentlerin halklarına da yurttaşlık haklar ı verilmiş ti. 

M.Ö. 272’de, Roma ordusu, Güney İ talya’daki tüm Yunan kentlerini 

ele geçirdi, Kartaca’ya sava ş açt ı. Elli yıl içinde, Kartaca’y ı yenip 

Akdeniz ticaretine egemen oldu. M.Ö. 168’de Makedonya’y ı , M.Ö. 

146’da Yunanistan’ ı işgal etti. Her ülkeden birçok insan ı köleleş tirip 

Roma’ya getirdi, çiftliklerde çalıştırd ı. Bu köleler de sık sı k 

ayaklandılar. Bir bakıma, Roma tarihi, köle ayaklanmalarını n tarihidir. 

M.Ö. 73’te, Spartaküs adl ı bir köle, Roma orduların ı yenilgiye 

uğratarak Roma’y ı ele geçirecekken, köleler ordusu yağmaya başlad ı . 

Bundan yararlanan Roma ordusu, Spartaküs’ü ve alt ı bin köleyi, 

Roma’ya kuzeyden giren yol boyunca çarmıha çekti. Buna karşı n, 

köle ayaklanmalar ı durmamıştır. Bir ara, Spartaküs’ten önce, M.Ö. 85’te, halk (populares) 

ayaklanm ış ve yönetimi ele geçirmiştir. Soylular (optimates), amansı z 

bir sava ş başlatt ı . Soylular Partisi’nin önderi Sula, M.Ö. 84’te, 

anayasaya dayanarak, kendisini diktatör seçtirdi. Roma Anayasas ı , bir 

kimseye alt ı aylık diktatörlük verme yetkisini vermiş ti Senato’ya, ama 

Sula süresiz almışt ı bu yetkiyi. Süre belirtmediğ i için, Roma tarihinde, 

Diktatörlük dönemi başlad ı. M.Ö. 46’da, ünlü Sezar, kendisini on yı l 

için diktatör seçtirdi, ama bir yıl sonra öldürüldü. 

M.Ö. 27’de, Oktavianus, Klopatra’y ı yenip Mısır’ ı ele geçirince, 

imparatorluğunu kurdu. M.S. 235 yılı na dek sürdü imparatorluk, 235 

yılına dek iki yüz yıl süren bir bar ış dönemi vardı r. 235’te, komutanlar 

darbesi başlamıştır. Buna karşın, dinsel düşünü ş ve dogmalar, 

Roma’nın yönetimine etki yapamaz. Roma, Hristiyanlık’ ı kabul 

edinceye değin, dünya hukukuyla yönetilmiştir. Polybios (M.Ö. 204-120), Roma Anayasas ı’n ı en ileri bir hukuk 

belgesi olarak görür. Roma Anayasas ı’n ı tanrılar göndermemiş tir. 

Egemenlik, tiranlık, demokrasi ve aristokrasi arasında kurulmuş 

dengeye dayanır ve bu durum denetlenir. “ Denge ve denet”, 

anayasanın ruhunu oluş turuyor. Polybios’tan sonra, Cicero (Çiçero) 

(M.Ö. 106- M.Ö. 44), Yasalar adl ı yapıtında, yasaların kaynağını n 

doğa ve insan olduğunu belirtiyor. Hiçbir zaman, tanrıların buyruğ u 

yoktur Roma’nın yönetiminde. Cicero, insan derken de, “ insan 

doğası”n ı amaçladığın ı vurgular. Ona göre, yasa “ doğru akı l”dı 

r. 


Cicero, hukuk bilgisini temel alıyor. Hukuk, Atina’da baş ka, Roma’da 

başka bir kural ileri süremez. Doğ al yasalar yönetir yöneticiyi. 

“Yönetici konuş an yasa, yasa susan yöneticidir. ” Cumhuriyet 

döneminin bu düşünürü, kaynağı nda bir köledir, ama senatör 

olabilmiştir. Atlılar sınıfında gösterdiği başarı larla, hukuk sayesinde 

sınıf atlamıştır. İmparatorluk döneminin filozofu, Seneca’dı r (M.Ö. 4 – M.S. 65). 

Seneca, bilgilerin siyasadan uzak durmasın ı öğ ütler, ama kendisi 

Neron’un sarayındaki eğiticisidir. Mülkiyeti adalete aykır ı bulur, ama 

kendisi tefecilikle çok zengin olmuştur. Üçyüz milyon dinarlı k servet 

kazand ığı kayıtlıdır. Seneca, 62’de danışmanlıktan ayrı lmak istedi, 

ama istifas ı kabul edilmedi. 65’te, Neron’a kar şı düzenlenen bir 

suikast hareketine katıld ığı ileri sürülerek yargıland ı . Roma 

mahkemesi, idamına karar verdi, ama Neron, devlete yaptığı 

hizmetlerden dolay ı, asılmaması na, intihar etmesine karar verdi. 

Soyluların asılmas ı ho ş karşılanmazd ı ama, intiharları na izin verilirdi. 

Kişinin, kötü durumlarda, halka açık bir uzamda asılmas ı uygun 

görülmezdi. Onları n, kendilerini öldürmelerine izin verilerek bir tür 

soylu davranışta bulunmas ı istenirdi. Japonlar’ ın “ Harakiri” töresi de, 

bu düşünceye dayanı yor. Seneca da, bu töreye uyarak, bileklerini kesti 

ve öldü. 

Seneca, devletsiz, eşitlikçi bir toplum istiyor. “ Lucius’a 

Mektuplar”da, kimi epigramlarında, devletin doğuş undan önceki 

durumu, insanların altın ça ğı olarak niteler. Bu altın ça ğ, “ doğ a 

durumu”dur. İki devlet düşünüyor: “ Sınırlar ı Güne ş ’le çizilen devlet 

ve insanları n belli bir bölümünü kapsayan devlet. ” Öyle anlaşılı yor ki, 

birinci devlet, dünya devletidir. İ kincisi de, görülen devletlerdir. 

Toplumsal bozuklukların, hukuk ve bilim yoluyla, eş itlikçi bir 

ekonomi siyasasıyla düzeltilmesi üzerine hiç söz etmez. Eş itsizlikten 

yakınır, ama eşitsizliğin, ancak, ahlak ile giderileceğini söyler. Ş evkat, 

sevgi, sayg ı ve acıma duygularıyla, toplumsal bozuklukları n 

giderilebileceğini bildiriyor. Hatta, köleliği doğ al bir durum olarak 

kabul ediyor. Lucius’a yazd ığı mektuplardan birinde, hepimizin de 

yazgının kölesi olduğumuzu belirterek, köleliğin ne değin doğ al 

olduğunu kanıtlamaya çalışır. (bkz. 47. mektup). 

ORTAÇAĞ 

Bat ı ve Doğu düşüncesi, Ortaçağda olduğ u kadar, tarihin hiçbir 

döneminde birbirlerine yaklaşmamıştır. Mısır ve Orta Doğu, Batı 

düşüncesini Bat ı’ya tanıtmıştır bir bakıma. Bu yakınlaşmada, İslam’ ı n 

ortaya çıkmas ı etkin olmuştur. İslam’ ın ortaya çık ışı, Ortaçağı n en 


karanlık dönemine rastlar. VII. yüzyılın sonları nda, Araplar, Suriye’ye 

girdiklerinde, bu ülkede, eski Yunan ve Roma felsefesi, güçlü biçimde 

yaşıyordu. Süryani papazlarını n Süryanice’ye çevirdikleri Platon ve 

Aristoteles, Müslüman Araplar için çok, ama çok yabancıyd ı . 

Muaviye, bu yapıtları n Arapça’ya çevrilmesini istedi. Endülüs 

Emevileri, İspanya’ya çıktıklarında, kitaplıklarında bu yapı tlar 

bulunuyordu. Hristiyan Roma, Helen uygarlığın ı unutmu ş, İ brani 

mitolojisiyle yoğruluyordu. Roma Devleti’nin hukuksal yapıs ı da 

değişmişti. Müslüman Araplar, eski Yunan düşüncesini, İ talya’ya 

yeniden tanıtt ı. Aristoteles, İbn-i Rüşd (1126-1189) tarafı ndan, bütün 

Bat ı düşünürlerinin bilgisine sunulmuştur. Hristiyan Bat ı ile 

Müslüman Ortadoğu ve Mısır, eski Helen etkisiyle yakınlaştı lar, ama, 

Haçl ı Seferleri, bu yakınlaşmay ı, bugüne değin süren bir düşmanlığ a 

dönüştürdü. Bir de, İslam düşüncesinin IX. yüzyılda tartış madan ve 

yorumdan uzaklaştırılmas ı, yakınlaşmanın yolunu kesmiştir. Kilisenin siyasaya karışmasıyla, XIII. yüzyılda, eş itsizlikçi bir 

öğreti durumuna gelmişti Hristiyanlık. Eşitsizlikle eş itlik arayan 

İsa’nın kuram ı, kilise tarafından çarpıtılmışt ı. Kuş kusuz, Aziz 

Paulus’un mektuplar ı da, İsa’nın barışç ı ve eş itlikçi ilkelerini 

unutturmuştu. Hristiyan dünyası nda, yoksulluk öylesine 

yaygınlaşmışt ı ki, zengin bir soylu olan, Saint Francis (1181-1266), 

ailesini ve malın ı bırakı p yoksullar örgütü kurmaya karar verdi. Saint 

Francis, yoksulluğ u ülkü olarak benimseyen bir tarikat kurdu: 

Francisken Tarikatı. Saint Francis, keşiş lerini evlerden ve kiliselerden 

uzak tuttu. Bu arada, yeni bir tarikatın etkinliği görüldü: Dominiken. 

Saint Dominic (1170-1221), yoksulluğun nedeninin, Hristiyanlı k’tan 

uzaklaşmak olduğunu belirtti. Dinden sapma (itizal), aşa ğı yukar ı aynı 

yıllarda, ilericilerle savaşımın kayna ğı oldu. İslam dünyas ı , IX. ve X. 

Yüzyıllarda, “ Mutezile” ad ı verilen bir bilimsel düş ünme örgütünün 

tartışma ufkunu genişletmesine tanık oldu. Ne ki, kı sa sürede, 

Mutezile, küfür ile suçland ı ve ancak, gizli kapılar arkasında düş ünce 

üretildi. Mutezile, bireyin istencini ve aklın yargısına değ er vererek, 

Kuran’ ın dogmaların ı, bilim yoluyla düzeltmeye çalışıyordu. Ayrı ca, 

dinsel düşünceyi felsefi düşünceyle bağdaştı rmak istiyordu. Ama, 

devlet yoluyla susturuldular. Bu da, İslam’ ın karanlığ a gömülmesine 

yol açt ı. 

Ama bu sırada, Bat ı’da başka gelişmeler oldu. Doğu ve İ slam, bu 

gelişmelerin dışında kalınca, birlikte gelişemediler. İslam dünyas ı , 

Hristiyan dünyasının gerisine düş tü. Saint Francis’in ve Saint 

Dominic’in tarikatlar ı, 1210’da ve 1215’te, Papalık tarafı ndan 

tanındılar. Bu iki tarikat, kilisede değişime yol açtı lar. Toplumsal 


etkisini yitirmi ş Papalık, özellikle Dominikenler’in aracılığı yla, 

yeniden saygınlık kazanmaya başlad ı. Dominikenler, Hristiyanlı k’tan 

sapmay ı, yoksulluğun temeli saydığından, Hristiyanlar arası nda 

dinden sapmalar olursa, onlar ı cezalandırmay ı, tanr ı krall ığı için 

zorunlu saydılar. Hristiyanlık’tan sapmalar ı soruş turmak için, bir 

“soruş turma kurulu” 

(engizisyon, inquisition) kurulmasın ı, Papalı k’a 

kabul ettirdiler. 1233’te, bu kurum yaş ama geçirildi. Mutezile’nin 

yasaklanmas ı da, aşa ğı yukar ı , bu tarihlere rastlar. Ancak, uygar 

Roma, barbar Germen kabilelerinin istilasıyla, özsel bir değiş ime 

uğrad ı. Ayrıca, Roma İmparatorluğu, fetihlerinin son sınırı na 

dayanmışt ı. Fetihler, artı k, kar getirmek yerine, büyük masraflara yol 

açıyordu. Bu durum, ordunun yapısın ı da etkiledi. Sava ş teknikleri, 

fetihler dönemine göre geriledi. Bu arada, kuzeyden gelen Germenler, 

çiftlikleri (latifundis) işgal ediyor, köleleri serbest bırakı yor ya da 

kendi ülkelerine götürüyordu. Roma’nın düzeni bozulmuş tu. 

Çiftliklerde, üretim köle emeğine dayanılarak yapılı yordu. O 

dönemde, soylular, Roma’da oturuyor, bol ürünleri satı yor ve 

dışarıdan lüks mallar getirtiyor, gönenç içinde bir yaş am sürüyordu. 

Ne ki, Germen akınlar ı, her şeyi alt üst etmiş ti. Birçok Roma soylusu, 

çiftliklerine dönmek zorunda kald ı , ama yeterince köle 

bulamadıkları ndan, çifliklerini zorunlu olarak böldüler. Eskiden, 

toprakların ı kiraya veriyorlard ı . Sermaye sahibi çiftçiler, köle 

emeğiyle çok kazanmışlard ı. Toprağın bir bölümünü onlara sattı lar. 

Roma’da ticaret bile, köle emeğiyle gelişmiştir. Barbar Germenler’in istilas ı, latifundiaların parçalanması na yol 

açt ı . Lüks mallara para bulamayan soylular, sermayeci çiftçileri 

kovalayıp topraklarına yerleştiler. Paralar ı olmadığı ndan, kölelerini 

mevsimlik işçi gibi çalıştırdı lar. Üretim bitince, kölelerine izin 

verdiler. Kentlere giden köleler, zorunlu olarak kentlerde emeklerini 

satıp geçindiler. Böylece, kentlerde büyük bir iş çi birikimi oldu. 

Toprak sahibi, bu durumda, toprağın ı doğrudan yönetmek zorundayd ı . 

Sermaye sahibi çiftçilere kiralamak ve Roma’da gönenç içinde 

yaşamak olanaksızd ı. Kendi latifundiasına yerleşti, toprağın ı kendisi 

yönetmeye başlad ı soylu aile. Böylece, latifundialar, bir başkanı n 

(magnate) yönettiği malikhanelere (manor) dönüş tü. Manorlar, 

arazinin ortasına kurulmu ş sağlam, dayanıkl ı ve korunakl ı bir yapı 

( şato) ile toprakta çalışanlardan oluşuyordu. Köleler serfleşmişti artı k. 

Serfler, malikaneye demirba ş gibi mal olan, topraktan ve üretim 

araçlarından yoksun, emek fazlas ı veren tarım iş çisidir. Giderek, 

yükümlülüğü olan “ köylü” durumuna gelmiş tir. Malikaneyi koruyan 

bir silahl ı güç de vard ı. Bu askerler, çok özel yetiştirilmişlerdir. Savaş 


sanatının tüm ayrıntıların ı bilirler ve malikaneye sadıktı rlar. Bu 

askerlere “ ş övalye” (chevalier) denilmektedir. Şövalye mertliğ i, 

şövalye aşk ı, şövalye müziği, şövalye şiiri, bütün ortaçağ 

Avrupa’sının sanatın ı ve yazının ı zenginleştirmiş tir. Bunlara, bu 

niteliklerinden dolay ı, bu ad verilmiştir. “ Chevalier” atl ı , küçük soylu, 

yiğit anlamlarındadır. Artık, yeni bir düzen vardır: Feodalite. Doğu’da, Bat ı ’dakine 

benzer bir feodalite gelişmedi. Bu durum, Doğu toplumlarını n 

demokratikleşme sürecini uzatmıştır. Asya tipi üretim tarz ı , 

sınıflaşmay ı geciktirmi ş, İslamc ı düzen, Mısır ve İbrani geleneğ ine 

dayanarak toprağın tek sahibinin “ sultan” olduğunu kabul ettiğ i için, 

üretim araçlarının özel mülkiyetini engellemi ş , bütün bu nedenlerle 

sınıf çatışmalar ı olsa da, sınıf savaşlar ı olmamıştır. Sınıf savaşları olmayınca, demokratikleş me olmaz. Toprakta özel mülkiyet 

olamayınca, sultan adına topra ğı iş leyen sipahi, voyvoda ya da 

derebeyi, “feodal bey” olamıyor, kendi adı na askeri birlikler 

kuramıyor. Sultan’ ın beyinin kona ğı vardır sadece, ama ş övalyesi 

yoktur. Silahşör, şövalye değildir. Kısas ı, Doğu feodalitesi, monarş iye 

varan bir ekonomik ve siyasal yapıya sahip olamamıştır. Bütün bu nedenlerle, Bat ı’da devletin gelişmesi, Doğ u 

devletlerinden çok farkl ı olmuştur. Bat ı feodalitesi, Roma hukukunun 

dünyasal niteliğinden uzaklaşm ış, Hristiyan düş üncesinin dinsel 

öğeleriyle beslenmiştir. Ortaça ğ Bat ı devletlerinin dini vardı r. Dinleri 

demiyoruz, “dini vardı r” 

diyoruz, çünkü, Hristiyanlık, bütün Batı 

devletlerinin ortak dinidir. Devlet, kilise ile işbirliğ i içindedir. 

Hristiyan siyasasının ilkeleri vardır. Temel ilke, İ brani 

peygamberlerinin ilettikleri “Tanr ı sözü”dür. 

Hristiyan devletin doğası ve haklar ı, kutsal kitaplarda (eski ve yeni ahitler) gönderilmi ş Tanrı 

buyruğunda belirlenmiştir. Kilise, tanr ı istencesinin doğ aüstü 

yorumların ı yapma işlevini üstlenmiştir. Hristiyan devlet, Tanr ı’nın doğal krallığının üzerinde kurulduğ unu 

35 savlıyor. Devlet bilgisi, kaynağı nda, toplumsal görev bilgisidir ve 

toplumun siyasal örgütlenme biçimini belirler. Hristiyan devlet 

bilgisini öğrenmek için, Tanr ı’nın yasalarının ne olduğ u bilinmelidir. 

Tanr ı’nın Krall ığı’nda, insanlar, tanrısal gücün uyruğ udur. Ancak, 

Mezburlar’da, bu durum, Tanr ı tarafından açığa kavuşturulmuş tur. 

“Tanr ı kraldır, ş ad ol yeryüzü.”, 

yine “Tanr ı kraldır, kavimler kı zsa 

da, Kerubiler üzerinde oturur, yeryüzü sarsı lsa da…” 

36 Yazar, “kral” 

terimini bir değişmece (mecaz) olarak görüyor. Tanr ı’nın uyruklar ı , bu 

35 Thomas Hobbes, Leviathan, s. 247, Yapı Kredi Yayınları, Çev: Semih Lim. 

36 Thomas Hobbes, agy, s. 248. 


sözlere inananlardır, inanmayanlar, onun uyruğ u olamazlar. 

İnanmayanlar cezalandırılacaktır. Tanr ı’nın krall ığı, vahiy (esin, söz) ile yönetilir. Bu sözlerin açı kça 

anlaşılmas ı için yorumlar yapılır, bunlar “yasa”dır. Vahiy, doğal aklı n 

duyurusudur. Doğru akıl, Tanr ı’nın atad ığı bir peygamberdir. 

Peygamber (resul, elçi), Tanr ı’nı n sözünü duyurur uyruklara. 

Tanr ı’nın iki tane krall ığı vardır: Doğ al ve Peygamberlikle. 

Doğ al 

krallığında, Tanr ı, doğru aklın doğru ilkeleriyle yardımın ı kabul etmiş 

insanlar ı yönetir. Peygamberlikle yönetilen krallığındaysa, Tanr ı , bir 

kavmi seçer ( İbrani), kutsal elçisinin ağzından, onlara, Tanr ı’nı n 

istencini (irade) iletir. Bu krallığa sonralar ı, Araplar da kattı lar 

kendilerini. Bu yasalar, olgucu yasalardır. Tanr ı Krall ığı’nı n üçüncü 

ilkesi, “egemenlik hakkı”dır. Tanr ı, saltı k güce (kadir-i mutlak) 

sahiptir. Böyle bir gücün sahibi, doğal olarak egemen olacaktır. Tanr ı , 

insanlardan, onlar ı yaratt ığı için değil, onlara iyilik yapt ığı için saygı 

ister. Kar şı konulmaz gücünü, bu amaçla kullanır. Bütün acıların kayna ğı günah değildir. Neden, kötüler kazanı yor, 

iyiler kaybediyor? Bu soru, Tanr ı’nın varlığının sorgulanması na yol 

açıyor ama, Hristiyan düşüncesine göre, bu durum, onun saltı k 

gücünden kaynaklanıyor. Tanr ı’nın saltık gücünde, kendi karşıt ı da 

vardır. Bu sav, tüm tektanrıc ı inançların kökenini oluşturuyor. İ slam 

sufileri de, her şeyin karşıt ı ile var olabileceğini, tanrını n istencinin 

böyle olduğunu savlıyorlar: “ Her şey, zıdd ı ile kaimdir.” 

İnancı n 

temeli da budur: Hayır ve ş er Allah’tan gelir. 

Hayrın ve ş errin 

yaratıcıs ı Tanr ı’dır. Sayg ı ve tapınma, tanrısal yasalardandır. Sayg ı, bir başkasını n 

gücü ve iyiliği hakkında sahip olunan içsel düşünceden ve görüş ten 

oluşur. 37 Tanr ı’ya sayg ı, onun gücüne ve iyiliğine değ er vermektir. Bu 

değer verişin sözlerimizde ve edimlerimizde görülen dış sal imlerine 

38 “tapınma” deniyor. Latinler’in “cultus” teriminden anladıklar ı budur. 

İnsanın yarar elde edebilmek için, herhangi bir ş eyin üzerinde 

harcad ığı emek, Latin dilinde “ cultus”la karşılanıyor. Bir bakı ma, 

yeryüzünde harcanan emektir cultus. 

Çocukların eğitilmesi işini, Hobbes, “ a culture of their minds” 

kavramıyla ifade ediyor. Demek, eğitim, çocuğun anlağın ı (zihin) 

yararl ı duruma getirecek “ emek”tir. Bu, insan istencinin zorla yararlı 

kılınmasıdır. Bir başka anlamıyla “ cultus”, zorlamadan, iyilikle, 

güzellikle, amacına uygun biçimde yarar sağ layan insan istencini 




anlatır. Bu “ tapı nma”dır. 

“ Publicola”, halka tapınma, “ Cultus Dei” 

Tanr ı’ya tapınma anlamlarında türetilmi ş kavramlardır. III. Yüzyılda yaşam ış Romal ı konsüllerden biri, halka yönelik 

hizmetler yapt ığı için, ona “ Publicola”, yani “halka tapan” adı 

verilmiştir. Tanr ı’nın doğal gücü, sayg ı ile tapınmay ı ister. İ yi, adil, 

cömert tanr ı, doğal saygıy ı çeker kendisine, dualar, kurbanlar, kulluk 

görevleri, belirlenmiştir tapınmalardır. Belirlenmi ş tapı nmalar da, 

özgür ya da zorunlu olur. Zorunlu tapınma, yargısı z, sorgusuz boyun 

eğme ya da başeğmedir. Gözlemciye göre, imler, özgür tapınmalardı r; 

zorunlu tapınmalar, yalnız, Tanr ı’nın elçilerinin aracılığı yla bildirilir. 

Tüm toplum, tek bir kişi gibi tapınırsa, bu tapınma “ kamusal 

tapı nma”dır. 

Kilisedeki toplu törenler, camilerde toplu olarak kılı nan 

Cuma namazlar ı, böyle tapınmalardandır. Kişi, birey olarak tapını rsa 

ve bu tapınma, Tanr ı’nın elçileriyle bildirilmemiş se, “özel”dir. 

Örneğin, be ş vakit namaz, Tanr ı’nın elçisiyle gönderilmi ş tapı nma 

biçimidir, ama kişi, altınc ı bir namaz (vakitsiz) kı larsa, bu özel 

tapınma olur. 

Tapınmanın amac ı “ güç”tür. Çünkü, bir kişi, birisine tapını rsa, 

onda bir güç görüyor demektir. Tanrısal saygını n nitelikleri de 

belirlenmiştir. Birinci belirlenim, tapılanın “varlık” olmasıdır. İ kincisi, 

varlığın yalınlığıdır. Dünyanın ve ruhunun Tanr ı olduğ unu söylemek 

yanlıştır. Tanr ı, dünyanı n ne kendisi ne de ruhudur, nedenidir. 

Üçüncüsü, yaradıl ışı kabul etmektir, Tanr ı’dı r yaratan. Dördüncüsü, 

Tanr ı hiçbir şeye kayıtsız değildir. Sevgi, korku, inanç saygını n 

kaynağıdır. Beşincisi, onun sonsuz olduğ unu kabul etmektir. 

Tanr ı’dan başka hiçbir varlığa yemin edilemez. Kamusal tapı nma tek 

biçimlidir. Devlet, tek bir kişilik değildir. Farkl ı dinlere sahip kiş ilerin 

farkl ı tapınma biçimleri vardı r. Bunlara izin verilirse, devletin tek bir 

dine sahip olduğu söylenemez. Sayg ı imleri ve Tanr ı’ya tapınmanı n 

bir parças ı olarak, açıkça ve her yerde, devletçe buyrulmu ş olanlar, 

uyruklarca olduklar ı gibi kabul edilmeli ve kullanılmalıdır. Tanr ı’nı n 

buyurduğu gibi, “ İnsan yerine Tanr ı’ya boyun eğ mek daha iyidir.” 

Kutsal kitaplardaki bu söz, Tanr ı’nın doğal değil, sözleşmeye dayalı 

39 krallığında geçerlidir. Hristiyan siyasas ı, Tanr ı sözünü temel 

almalıdır. Din adamlar ı, yaş amdan sonra, cennetteki sonsuz mutluluk olarak 

anlamışlard ı Tanr ı’nın Krall ığı’n ı. Öte dünya, “ mutluluk ülkesi”dir, 

“Lütuf alemi”dir. O mutluluğa varmak için, kiliseye bağl ı olmak 

gerekir. Devlet de, Tanr ı’nın buyruğuyla yücelir. Monarşi, krallığı n 

gerçek anlamın ı yansıtır. 39 Thomas Hobbes, agy, s. 251-253. 


Hobbes, Tanr ı’nın Krall ığı’n ı farkl ı yorumlayarak, Hristiyan 

devleti yadsımıştır. Ona göre, Tanr ı’nın Krall ığı, İbranilerin oyları yla 

40 kurulmu ş “ tam anlamıyla krallı k”tır. 

İtalya’da 

Machiavelli (1469- 

1577), Fransa’da Jean Bodin (1530-1596), Hobbes gibi düşünmüş ler 

ve Bat ı’da layik (laik) devletin kapıların ı açmışlardı r. Machiavelli, 

toplumun, Tanr ı’nın istenciyle değil, doğal nedenlerle geliştiğ ini ileri 

sürerek yeni yönetimi biçimlendirmiştir. Bodin, devlet üstüne yapı t 

yazd ı: Devlet Üstüne Alt ı Kitap. 

Bodin, kralların tanrısal haklarını n 

yerine, tarihsel, felsefi, hukuksal nedenleri koydu. Fransa’da layik 

düşünceyle ördü egemenlik hakkın ı. 

Bu gelişmelerle, din devleti, layik devlete dönüşmeye başlad ı . 

İslamc ı devlet, İbrani mitolojisinin öğelerini, dolayısı yla, Hammurabi 

Yasa Derlemeleri’ni aşamad ı. Hala, birtakı m Müslüman devletler, 

“ İ slam Devleti” 

savıyla, halkların ı, çağd ışı bu yasalarla yönetiyorlar. 

Kaynağında, İslam dünyasında, toplumsal gelişme yasalar ı farklı 

gelişti. Dinsel düşüncenin yerine bilimsel düşünce konulamad ı. İ bn 

Haldun (1322-1406), devleti, toplumdan ayr ı düşünmüş tür. Devlet, 

yeni sularla yenilenerek akan ırmaklar gibidir. Doğu ş, geliş me ve 

yaşlanma dönemlerinden sonra, “ ölüp gitme” kaçınılmazdı r. Ama, 

toplum yok olmaz, yenilenir. Yeni devleti de yeni toplum kurar. İ lkel 

ve göçebe toplumlarda devlet başkadır, yerleşik ve kentsel yaş am 

41 

biçiminde başka. İslam toplumlarından örnekler de verir. 

İslam toplumlarında, uluslaşma geç kalmıştı r. Bugün bile, Türk 

toplumundan başka (Anadolu), uluslaşma sürecine girmi ş bir 

Müslüman toplum yok. Bu süreci baş latan Mustafa Kemal’e salt bu 

açıdan tüm Anadolu halkının sayg ı duymas ı gerekir. 

TÜRKLERDE DEVLET BİLGİSİ 

Orta Asya’da, VI. ve X. Yüzyıllar arasında dolaş an göçebe 

toplumların birer devlet örgütüne sahip oldukların ı söylemek çok zor. 

Ama yine de, Orhun Anıtlar ı ve Bulgut Yazıt ı (Soğ utça) gibi belgelere 

dayanarak, İslamlık’tan önceki Türk devlet düş üncesi üzerine bir 

şeyler söylemek olanağımız bulunuyor. Bunlardan başka, Reş idü’ddin 

Fazlu’lla’ ın Camiü’t Tevarih ve Kaşgarl ı Mahmut’un Divanü Lügat-it 

Türk adl ı yapıtlarından çıkarabileceğimiz bilgiler var. Reş idü’ddin’in 

tarihinde, Oğuzlar’ ı n ve Türkler’in tarihleri üzerine önemli bilgiler 

görüyoruz. En önemlisi de, Oğuz Destan ı’ndan parçalar aktarm ış. 

Oğuz Destan ı, şöyle başlıyor: “Türk tarihçileri ve dili çabuk raviler, şöyle anlatı rlar: Nuh Peygamber, 

yeryüzünü oğullar ı arasında bölüştürdüğü zaman, büyük oğlu Yafes’e Doğ u 

40 Thomas Hobbes, agy. s. 286. 

41 İbn Haldun, Mukaddime I, s. 29. Onur Yayınları, 1977 Ankara, Çev: Turan Dursun. 


İllerini ve Türkistan’ ı verdi. Türkler, Yafes’e “Olcay Han” derler. Olcay 

Han’ ın torunu Kara Han’ ın bir oğlu oldu. Üç gün, üç gece, anasını n sütünü 

emmedi, üç gün sonra, anasının Tanr ı’nın birliğ ini kabul etmesini söyledi ve 

sonra emdi sütünü. Bir yıl sonra konuştu ve adının Oğuz olduğ unu 

söyledi.” 42 

Bu Oğuz’un İslam biçimi. Bir de, Şamanc ı anlatım ı var. Doğ ar 

doğmaz şarap ister, et yer. Kırk gün sonra ava çı kar ve ormanda bir 

kız bulur, evlenir. 

İslamlıktan önce oluşmu ş Oğuz Destan ı’nda, Oğuz’un doğuş u 

şöyle anlatılıyor: “Günlerden bir gün, Ay Hatun’un göğsü yarılıp yavrulad ı. Erkek oğ ul 

doğurdu. Yüzü mavi, ağz ı ate ş gibi kızıl, gözleri ela, saçlar ı ve kaşlar ı kara 

∗ 

idi. İlk sütü emdi, sonra emmedi. Çi ğ et ve şarap 

istedi.” 

731 yılında ölen Kül Tigin anıtında Bilge Kaan, halkına ş öyle 

sesleniyor: “Ben, Tanr ı’ya benzer, Tanr ı’dan olmu ş Türk Bilge 

Kağan ı.” Kendisinin, Tanr ı istenciyle hakanlık tahtına oturduğ unu 

bildiriyor. Demek, egemenlik hakk ı, Türk yöneticilerine de, Tanr ı ’dan 

gelmiştir. İslam biçiminde, Türkler, soyların ı Nuh’a, yani Yehova’nı n 

elçisi Nuh’a dayandırıyorlar. Osmanl ı Devleti’nin kurucusu Osman’ ı n 

egemenliği de, mitsel bir örgeye dayanıyor. “Osman, bir gece, Ş eyh 

Edebal ı’nın evinde kald ı ve bir rüya gördü… 

42 Ord.Prof.Dr. Zeki Velidi Togan, Oğuz Destanı, Enderun Kitabevi. 

Oğuz Destanı hakkında geniş bilgi için bkz. Prof. Dr. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi.

MİTOLOJİDE DEVLET BİLGİSİ - YAYED

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?