ÜNİTE - Holy Kaaba - Makkah- Mesjad al-Haram Live

İÇİNDEKİLER 

HEDEFLER 

DİNİN TANIMI VE MAHİYETİ 

• Giriş 

• Din Kavramı ve Mahiyeti 

• Dinin Kaynağı 

• Tabii Din/Beşerî Din 

• Dinlerin Sınıflandırılması 

• İlahî Dinlerin Ana Özellikleri 

• Dinin Önemi 

• İslam Dini ve Diğer Dinler 

• Bu üniteyi çalıştıktan sonra 

• Din kavramı ve dinin mahiyetini öğrenebilecek 

• Dinin kaynağına ait yeterli bilgi elde edebilecek 

• Dinin önemini ve gereğini anlayarak İslam'ı 

diğer dinler ile karşılaştırıp İslam'ın 

güzelliklerini anlayabileceksiniz. 

İSLAM İNANÇ 

ESASLARI 

Doç.Dr. Hatice ARPAGUŞ 

ÜNİTE 

1

Hayatın en vazgeçilmez 

gerçeği: Din 

Dinin Tanımı ve Mahiyeti 

GİRİŞ 

“Din”, “tanımı zor olan” kavramların başında gelmektedir. Zira onu 

tanımlarken öyle bir ifade kullanmak gereklidir ki bu ifade hem geçmişte ve hem de 

günümüzde mevcut bütün inanç şekillerini kuşatan ve “hepsinde müşterek olan 

esasları” kapsayan bir özelliğe sahip olsun. Böyle bir tanımın zorluğu aşikârdır. 

Bütün zorluklarına rağmen yine de dinin çeşitli tanımları yapılmıştır. 

En geniş anlamda “din”, dikey olarak insanın tanrı ile, yatay olarak da diğer 

insan ve varlıklarla münasebetlerine esas olacak ve hayatına yön verecek kurallar 

bütününe verilen addır. İslam dininde gerek Kur’an’da ve gerekse hadislerde birçok 

anlamda kullanılan bu kelime, kavram olarak “insanlığın en önemli faaliyeti” olan 

“inanma” yı, bir yaratıcıya olan “itaat” ve “ibadet” etmeyi, “ahlâkî davranışlar” ı, 

“fazilet ve iyilikler” i, “toplumsal düzen” i, “doğru yolda olma” yı ifade etmektedir. 

DİN KAVRAMI VE MAHİYETİ 

Din Kavramı 

Sözlük Anlamı 

Arapça kökenli bir kelime olan ve “d-y-n” kökünden gelen din kelimesi 

sözlükte “örf, adet, ceza, karşılık, mükâfat, itaat, üstünlük, egemenlik, zorlamak, 

itaatkâr olarak kendini bir güce teslim etmek, borçlanmak, boyun eğmek, hakkını 

almak, ödünç almak, boyun eğdirmek, idare etmek, hâkimiyet, galibiyet, saltanat, 

mülkiyet, hüküm ve ferman, makbul ibadet, millet, şeriat, kanun, yol, taklit, hesaba 

çekmek, ceza veya mükâfat vermek” gibi anlamlara gelmektedir. 

Kur’an-ı Kerim’deki Anlamı 

Kur’an-ı Kerim’de din kelimesi doksan iki yerde yalın hâlde geçmekte, üç 

ayette ise değişik türevleri ile yer almaktadır. 

Kur’an-ı Kerim’de din sözcüğü surelerin “nazil oluş” sırasına göre değişik 

anlamlar kazanmaktadır. Bu nazil oluş sırasını “Mekkî” ve “Medenî” şeklinde; 

Mekkî ayetleri de kendi aralarında Mekke döneminin ilk yarısında ve ikinci 

yarısında inen ayetler olarak sıralamak mümkündür. 

Mekke döneminin ilk yarısında inen ayetlerde din kelimesi, “yevmü’d-din” 

(din günü, hesap, ceza-mükâfat günü) şeklinde geçmekte ve insanın, iman ve 

ameline göre hesaba çekileceği ahiret gününü ifade etmektedir (Fatiha, 1/4; 

Zâriyât, 51/6). 

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

Kur’an’da din kavramı 

Mekkî surelerde ayrı 

Medeni surelerde ayrı 

bağlamda kullanılmıştır. 


Mekke döneminin ikinci yarısında ise, ilk dönemdeki “sorumluluk” ve 

“hesap” anlamından bir adım daha ileri gidilerek din kelimesine, “tevhit” ve 

“teslimiyet” anlamları yüklenmekte, insanın sadece Allah’a ibadet etmeleri, ona 

ortak koşmamaları vurgulanarak dinin Allah tarafından konulan ve insanları ona 

ulaştıran yol olduğuna dikkatler çekilmektedir. Bu dönemde inen en önemli 

ayetlerden birinde “dînen kayyimen” (dosdoğru din) ifadesi ile “millete İbrahim” 

(İbrahim’in dini) ifadeleri, aynı ayette birbiri ardınca ifade edilmektedir. (En’âm, 

6/161). 

Medine döneminde ise tevhide inanan fertlerden, “ümmet” olarak 

nitelendirilen ve kendisini Allah’a teslim edenler cemaatine/şuurlu birlikteliğine 

geçildiğinden dolayı millet kavramıyla “ümmet” kastedilmekte ve “Millet-i İbrahim” 

ile “Müslimîn” kelimeleri bir arada geçmektedir. (Hacc, 22/78) Ayrıca, “Dinü’l-hakk” 

ifadesiyle de tahrif edilmiş olan batıl dinlere karşı bu “yeni dinin sağlam esasları” 

belirtilmiş ve onun bütün dinlere üstün kılınacağı müjdelenmiştir (Tevbe, 9/29, 33; 

Fetih, 48/28; Saff, 61/9). 

Yine Medine döneminde 

“Allah katında din şüphesiz İslam’dır” (Âl-i İmran, 3/19; Bakara, 2/193); 

“Kim İslam’dan başka bir dine yönelirse, onun dini kabul edilmeyecektir, o 

ahirette de kaybedenlerdendir” (Âl-i İmran, 3/85) 

mealindeki ayetlerle İslam’ın diğer dinlere karşı üstünlüğü vurgulanmaya 

çalışılmıştır. 

Özetle söylemek gerekirse, Mekke döneminde din kavramı: tarihin akışına 

ve tabiatın gidişine yön veren, zamana ve âleme hükmeden, dini ortaya koyan, 

hesap gününü elinde tutan bir “Allah’ın otoritesi” anlamını ifade eden muhteva 

kazanmıştır. Medine döneminde ise bu muhteva daha da genişletilerek kişinin 

Allah’a bağlı bir hayat sürdürmesi, Müslüman topluluğa karşı görevlerini yerine 

getirmesi; Allah’ın mutlak tasarruf ve hâkimiyete sahip olması (Bakara, 2/193; 

Enfâl, 8/39) gibi anlam zenginliğine kavuşmuştur. 

Şurası da asla unutulmamalıdır ki, Kur’an-ı Kerim’de din kelimesi sadece 

“Müslümanların inançlarını” değil, aynı zamanda “başkalarının inançlarını” da 

ifade etmek üzere kullanılmıştır. Fakat “özel anlamda” din kelimesiyle “İslam” 

kastedilmiş (Âl-i İmran, 3/99), bütün peygamberlerin getirdiği dinin İslam olduğu 

ifade edilmek suretiyle “İslam” ile “din” adeta özdeşleştirilmeye çalışılmış ve “eş 

anlamlı iki kelime” gibi sunulmuştur (Âl-i İmran, 3/85; Nisa, 4/125; Mâide, 5/3; 

Şûrâ, 42/13). 


Bütün dinlerde şu temel 

unsurlar vardır: 

Zihinsel unsur 

Duygusal unsur 

Taabbudî unsuru 

Sosyal unsur 


Son olarak ifade etmek gerekir ki, Kur’an’da din kelimesi hem “Uluhiyet” 

hem “ubudiyet” anlamlarını ifade etmektedir. Buna göre din kelimesi “Hâlık” ve 

“Mabûd” olan Allah ile ilintili olarak “hâkim olma, itaat altına alma, hesaba çekme, 

ceza-mükâfat verme” gibi anlamlara gelirken; “mahlûk” ve “âbid” olan kul ile ilintili 

olarak da “boyun eğme, aczini anlama, teslim olma, ibadet etme” gibi anlamlara 

gelmektedir. 

Dinin Mahiyeti 

Yukarıda, tanımı yapılabilen en zor kavramların başında dinin geldiğini ve 

din kavramını tanımlarken gerek geçmişte yaşamış gerekse günümüzde mevcut 

bütün inanç şekillerini kuşatan ve hepsinde müşterek esasları ifade eden bir tanım 

yapmanın zorluğunu ifade etmiştik. Bizler şimdi bu zorluğu aşmak ve “çok genel” 

bir din tanımı yapmak için önce Batılı ilim adamları tarafından ortaya konan din 

tariflerini incelemek istiyoruz. 

Batılı Bilim Adamlarına Göre Din 

Çağdaş Batılı bilim adamları tarafından yapılmış olan din tarifleri 

birbirlerinden farklılık arz etmekte olup bizim burada hepsini ele alarak teker teker 

incelemeye konumuz uygun düşmemektedir. Fakat şu kadarını söyleyelim ki bu 

tarifler büyük ölçüde, beş unsurun birini ya da birkaçını öne çıkararak yapılmış 

tariflerdir. Bu beş unsur ferdî tecrübeile zihnî, hissî, taabbudî ve içtimaî unsurlardan 

oluşmaktadır. Ferdî tecrübe dışında kalan ve hemen hemen bütün dinlerin özünde 

bulunan bu “dört unsuru” şu şekilde açıklamak mümkündür: 

Zihinsel (zihnî) unsur: İnsanda doğuştan gelen ve 

kendiliğinden gelişen “üstün güç” ve “kudret” sahibi bir şeyin 

varlığının zihnen kabulü. İşte bu kabullenmede “tanrı” kavramı 

veya çok genel ifadesiyle “kutsal” kavramı, bütün dinlerin özünde 

var olan en temel unsurdur. 

Duygusal (hissî) unsur: Zihnen varlığı kabul edilen bu güç 

ve kudrete karşı kalben duyulan “bağlılık” duygusu. Bu unsur da 

bütün dinlerin özünde var olan en temel unsurlardan biridir. 

Kulluk şuuruyla ilgili davranış (taabbudî) unsuru: Zihnen 

varlığı kabul edilen, kalben kendisine bağlanılan yüce kudrete karşı 

bazı davranışları yapma yükümlülüğü. 

Sosyal (içtimaî) unsur: Bu üç unsuru birlikte paylaşan 

insanların oluşturduğu sosyal grup. 


Dinin gerçek sahibi Allah 

Teala’dır 


İşte bütün dinlerde bu dört temel unsura ve bunlarla birlikte yaşanılan 

“ferdî tecrübe” unsurunun varlığına şu veya bu şekilde mutlaka rastlanılmaktadır. 

Ayrıca bu unsurlar yanında, hemen hemen bütün dinlerde bulunabilen şu 

unsurlar da söz konusudur: 

Tabiatüstü/insanüstü varlıklara inanç: Örneğin tanrı, 

melekler, cinler gibi varlıkların mevcut olduklarına inanma. 

Kutsal ile kutsal olmayanı ayırma. 

Tabiatüstü/insanüstü varlık veya kutsalla ilgili korku, 

güven, sır, günahkârlık, tapınma gibi duyguların varlığı. 

Tabiatüstü/insanüstü varlık ile olan irtibat. Bu irtibat, 

vahiy, peygamber, dua, niyaz, ilham gibi yollarla gerçekleştirilmeye 

çalışılmaktadır. 

İbadet, ayin ve törenler. 

Kutsal kitap, ahlâkî kanunnameler gibi yazılı veya yazısız 

gelenekler. 

Âlem-insan, hayat-ölüm ötesi gibi ilişkilere ait görüşler ve 

belli bir hayat nizamına ait prensipler. 

Sosyal grup (cemaat) ve bu gruba ait olmak. 

İslam Bilginlerine Göre Din 

İslam bilginleri din kavramını tanımlarken Kur’an-ı Kerim ve hadis-i 

şeriflerde yer alan açıklamaları esas almışlar, din konusundaki tüm açıklamaları bu 

iki şeyi göz önünde bulundurarak yapmışlardır. Bundan ötürüdür ki, İslam 

bilginlerinin din tarifleri “hak din” için düşünülmüş “dar kapsamlı” tariflerdir. 

İslam bilginlerinin yapmış oldukları din tanımları çoktur ve elbette ki 

bunların tümünü burada ele almanın imkânı yoktur. Bunları ayrı ayrı ele alma 

yerine, söz konusu tanımlarda yer alan ortak noktaları sunmanın daha yararlı 

olacağı aşikârdır. 

İslam bilginlerinin yapmış oldukları din tanımlarının ortak noktalarını 

maddeler hâlinde şöyle sıralayabiliriz: 

Tanımlamalarda dinin “ilahî kaynaklı” olduğu 

vurgulanmaktadır. Bu düşünce tarzına göre gerçek din “beşer 

kaynaklı” olamaz. 


Bilimsel araştırma ve 

incelemeler 

insanoğlunun en eski 

inancının “Tek Tanrı” 

inancı olduğunu ortaya 

koymaktadır. 


Tanımlamalarda dinin “akıl” ve “irade” ile ilişkisi 

gösterilmeye çalışılmaktadır. Bu da dinin bir “akıl” ve “tercih” 

meselesi olduğu anlamını taşımaktadır. 

Din insanları “özü itibariyle hayır olan” şeye yönelten bir 

kanundur. Bu da dinin aynı zamanda bir “aksiyon alanı” olduğunu 

göstermektedir. 

Tüm bunlara göre İslam bilginlerinin yapmış olduğu tariflerde din, insanın 

kâinattaki varlıkları gözlemleyerek “duyular-üstü” ilahî gerçekleri kavramasından 

ibaret bir sistem şeklinde görülebileceği gibi, kişinin kendi çabasıyla ulaşamayıp, 

sadece “vahiy” kanalıyla elde edebildiği gerçekler bütünü şeklinde de görülebilir. 

Buna göre hak dinin tanımı şu şekilde yapılabilir: Din akıl sahibi insanları 

kendi tercihleri, istek ve arzularıyla bizzat hayırlı olan şeylere götüren, onları 

dünyada ve ahirette iyiliğe ve mutluluğa ulaştıran ilahî bir kanundur. 

Bu duruma göre din, Allah Teala tarafından konulmuş bir kanunlar 

dizgesidir. Akıl sahibi insanları kendi istekleriyle “mutlak hayır” olan işlere 

yönlendirir, onlara mutluluk yollarını gösterir ve mutluluğa erişmelerine kılavuzluk 

eder. Yaradılışlarındaki gaye ve hedefi, Allah’a ne biçimde ibadet yapılacağını 

öğretir. Bu ilahî kanunu Peygamberler, vahiy yoluyla Allah Teala’dan alarak 

insanlara tebliğ etmişlerdir. Şu hâlde hak din, peygamberlerin ilahî vahye 

dayanarak yaptıkları bir “tebligat” olup onun gerçek sahibi ve kanunlarının 

koyucusu Allah Teala’dır. Peygamberler bile din ve dinin kanunlarını (şeriat) 

koyamazlar. Onların tek görevleri, dinin hükümlerini insanlara ulaştırmaktır. Onlara 

bazı kaynaklarda “din ve şeriat koyucusu” denilmesi hakiki anlamda değil, mecâzî 

anlamda söylenmiş bir sözdür. 

Dinin Kaynağı 

Dinler Tarihî Çalışmalarına Göre Dinin Kaynağı 

“Tarih öncesi toplumların dinleri ve inançları” üzerine yapılan çalışmalar 

Batı’da önce XVI. yüzyılda “ilkel kabilelerin hayat ve dinlerine ilgi duyma” süreciyle 

başlamıştır. Bu ilgi, XVIII. yüzyıldan itibaren, “dinin kaynağı” konusunda “kutsal 

kitapların verdiği bilgi” dışında bazı kaynakların da tespit edilmesine dönüşmüş ve 

bu hususta yapılmış olan arkeolojik, antropolojik çalışmalarla elde edilen bulgular 

değerlendirilerek geçmişteki milletlerin, hatta tarih öncesi toplumların dinleri ve 

inançları üzerine bazı tezler ileri sürülmüştür. 

Bu çalışma ve tezlerde şu iddialar ve varsayımlar dile getirilmiştir. İlk 

dönemlerde insanlar ya tabiat olaylarının etkisi altında kalarak onlara kutsallık 

atfetmiş (natürizm) ya ruhlara, özellikle de ecdat ruhlarına tapınmış (animizm) ya 


“İlahî” özelliğe sahip 

olan bütün dinlerde 

“Allah’ın varlığı ve 

birliği” ile “nübüvvet” ve 

“ahiret” inancı değişmez 

üç temel ilke olarak yer 

almıştır. 


da büyüye, bitki ve hayvanların kutsallığına inanmış (totemizm)tır. Yine bu iddialara 

ve varsayımlar göre “kutsal” olan şeyi toplum ve sosyal yaptırım belirlemiş ve ilkel 

toplumlara ait olan bu inanışlar, ileri dönem dinlerinin temelini oluşturmuştur. 

XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Batı’da gelişen ve giderek etkili olan 

“pozitivist” ve “materyalist” propagandaların sonucunda “evrim teorisi” ortaya 

çıkmış ve bu teori, “kutsal kitaplarla çatışan iddia ve varsayımlara” kaynaklık 

etmiştir. Bu teorilerin sahipleri, ilkel kavimlerde dinin en basit, en yalın ve en sade 

şekline rastlanabileceği fikrinden yola çıkmış, zamanla bununla da yetinmeyerek, 

tıpkı insan biyolojisinde iddia etmiş oldukları gibi “dinin kaynağı” konusunda da 

evrimi esas almışlar, dinin çok tanrıcılık şeklinde başladığını evrim neticesinde 

insanlığın değişip gelişerek tek tanrı inancına ulaştığını savunmuşlardır. 

Bu materyalist ve pozitivist teorilerin yanında, yine aynı bilimsel yolları 

takip eden fakat tümüyle farklı neticelere varan başka teoriler de söz konusudur. 

Bu teorilerden birisi “ilkel monoteizm” dir. Bu teoriye göre insanoğlunun en eski 

inancı “tek tanrı” inancıdır. Bu teoriyi ileri sürenlerden birisi, animizm nazariyesini 

savunan ünlü dinler tarihçisi Taylor’un öğrencisi Andrew Lang’dır. Andrew Lang, 

Taylor’un bu teorisine karşı ciddi itirazda bulunmuş ve Güneydoğu Avustralya ilkel 

kabilelerinde animizme rastlanmadığını fakat insanların ahlâkî adaba uyup 

uymadıklarını denetleyen ve gökte bulunan “tek” ve “bir” yüce tanrı kavramına her 

yerde rastlandığını ortaya koymuştur. Buna benzer bir “ilkel monoteizm” de 

Wilhelm Schmidt tarafından savunulmuştur. Wilhelm Schmidt, bütün ilkel 

kabilelerde “tek” ve “bir” olan yüce varlık inancının izleri bulunduğunu 

savunmuştur. 

Bu teorilerin yanı sıra, ilmî çevrelerce savunulan çok önemli bir tez daha 

vardır. Bu tezde, bütün dinî gelişmelerin başlangıcında görülen “her şeye kadir” ve 

“bir” olan yüce varlık inancı, tarihi-kültürel değişmeler sonucunda “politeizm” ve 

“animizm” gibi inançlara dönüşmüş, geçirmiş olduğu dönüşüme rağmen söz 

konusu eski inancın “her şeye kadir olan yüce varlık inancının izleri ortadan 

kalkmamıştır” görüşü açıklanmaya ve dikkatlere sunulmaya çalışılmıştır. 

Görüldüğü üzere “dinin kaynağı” konusunda ortaya konulan en son ilmî 

sonuçlar, vahyin bildirdiği verileri desteklemekte ve dinin kaynağının tevhit inancı 

olduğunu teyit etmektedir. 

İslam İnancına Göre Dinin Kaynağı 

İslam inancına göre din, Allah tarafından “vahiy yoluyla” bildirilen bir 

kurumdur. İlk insan olarak yaratılan Hz. Âdem, aynı zamanda “ilk Peygamber” 

olarak Allah tarafından görevlendirilmiş olup kendisine tevhit dini bildirilmiştir. Hz. 

Âdem’den sonra gönderilen bütün dinlerde “Allah’ın varlığı ve birliği” ile 


Yegâne şâri’ (din 

koyucusu) Allah 

Teala’dır. 


“nübüvvet” ve “ahiret” inancı değişmez üç temel ilke olarak yer almıştır. Bundan 

dolayı Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlerin getirdiği 

dinlerin ortak adı “İslam” olmuştur. 

Şu da bir gerçektir ki insanlar, tarihin akışı içinde zaman zaman “hak 

din”den uzaklaşarak yanlış yollara, temelsiz inanç ve anlayışlara yönelmişlerdir. 

Allah’ın göndermiş olduğu “hak” dinde zaman zaman meydana gelen “bozulma” ve 

“farklılaşma” sebebiyle Allah, yeni peygamberler göndermek suretiyle insanları ya 

“eski dinlerini aslî şekilde öğrenip uygulamaya” çağırmış ya da “yeni din ve şeriat” 

göndermiştir. 

Bu nedenle İslam bilginleri Kur’an’ın bu konudaki açıklamalarına dayanarak 

insanda bulunan “hak dini benimseme eğilimi” nin “fıtrî/yaratılıştan” olduğunu 

ifade etmişler ve ayette (Rum, 30/30) geçen “fıtratullah” deyiminin “Allah’ın dinî” 

olduğunu kabul etmişlerdir. 

Sonuç olarak diyebiliriz ki, ayet ve hadislerde hak dinlerin ilahî kaynaklı 

oldukları ısrarlı bir şekilde vurgulandığından, İslam bilginlerinin din 

tanımlamalarında da bu kayıt daima yer almaktadır. Dinlerin kaynağı Allah 

olduğundan, herhangi bir hak dinin, peygamberi veya ortaya çıktığı kavimle 

ilişkilendirilerek adlandırılması doğru görülmemiştir. 

İnsanlar Din Koyucusu Olabilirler mi? 

İnsanlar din koyucusu olamazlar. Sıradan insanlar, bir tarafa peygamberler 

bile din koyucusu olamazlar. Peygamberlerin görevi, dinin hükümlerini insanlara 

ulaştırmaktır. Bundan dolayıdır ki peygamberler din koyucusu (şâri’) olarak değil, 

din tebliğcisi (mübelliğ) olarak isimlendirilmişlerdir. Bazı dinî kaynaklarda 

peygamberlere din koyucusu denilmesi, gerçek değil mecazî anlamdadır. 

İnsanların din koyucusu olamayacakları şu şekilde temellendirilebilir: 

İnsanlar, Allah Teala tarafından gönderilen bir dine sahip 

olmadıkça, bilmeleri gerekli olan birçok gerçeklere ulaşamazlar. 

Özellikle Allah’ın rızasına uygun düşecek ibadet ve amellerin 

nelerden ibaret olduğunu bilemezler. 

Beşerin ortaya koyduğu her türlü bilgi, asla tam ve 

mükemmel değil, aksine pek çok eksikliklere sahiptir. Eksik ve 

kusurlu olan şeyler ise dinden beklenilen yüce faydaları ve kamu 

yararını sağlayamaz. 

İnsanlığı ilgilendiren şeylerin başında gelen din şayet 

insanlar tarafından ortaya konulacak olsa, konulan bu şey hiçbir 

zaman hata ve yanlıştan arınmış olamayacağı gibi, beşerin 


Dinin emirleri 

“akledilebilir” ve 

“beşerin fıtratı ile 

uyumlu” özelliktedir. 


tabiatında gizli olan zorbalık, despotluk, baskı ve cebirden de 

arındırılmış olamaz. Böyle bir özellikteki din asla insanlığın 

genelinin refahına, hizmet edemez. 

İnsanların din koyucusu olmalarının kabul edilmesi 

durumunda, dünyadaki insanların sayısınca değişik dinin ortaya 

çıkma söz konusu olabilir. Bu kadar çok farklı din ise insanlığı bir 

“vahdet dairesi” içine çekecek özellikleri kendi bünyesinde 

toplayan ve bütün insanlığın mutluluğunu sağlayan bir yetkinliğe 

ve etkiye sahip olamaz. 

İnsanların ortaya koyacakları din hiçbir vakit insanlığın 

ruhunun derinliklerine nüfuz edemez. Dolayısıyla bireylerin böyle 

bir dine itaat etmeleri ve boyun eğmeleri bütün kalbi 

samimiyetleriyle gerçekleşemez. 

Akıl ve Vicdan, Dinin Yerini Tutabilir mi? 

Yukarıda dinin kaynağının “vahiy” ve “nübüvvet” olduğunu ifade etmiştik. 

Şayet vahiy ve nübüvvet olmasaydı, beşer selim aklı ile iyiyi kötüden ayırt edebilir, 

dine ve dinin “şeriat” kısmına kendiliğinden akıl erdirebilir miydi? sorusu üzerinde 

geçmişte pek çok tartışma olmuş ve bir kaç mezhep görüş bildirmiştir. Mutezile, 

vahiy ve nübüvvet olmasaydı “dinin esasları”nı aklın kesinlikle kendiliğinden 

bulabileceğini iddia ederken, Eşarîler, aklın, sadece İlahî hitapları anlamaya 

yarayan bir alet olduğunu, vahiy ve nübüvvet olmaksızın aklın, dinin esaslarını 

kendiliğinden bulamayacağını söylemişlerdir. Mâturîdîler ise aklın, Allah’ın varlığını 

ve kemal sıfatlarını düşünme ve delil arama yöntemiyle kavrayabileceğini, beşer 

aklının böyle bir yetiye sahip olduğunu, bundan dolayı sadece bu kadarla insanların 

mükellef olduklarını, bunun ötesinde dinin ve şeriatın hükümlerini anlamak için İlahî 

hitaba muhtaç olduğunu ifade etmişlerdir. 

Özetle dinin emirlerinin “akledilebilir” olduğu ve bunların beşerin fıtratında 

“öz olarak” mevcut olduğu hususunda bütün İslam mezhepleri görüş birliği 

içerisindedir. İhtilaf edilen tek nokta akıl ve fıtratın, “bağımsız bir kaynak” olup 

olmaması problemidir. 

Vicdana gelince, bazı filozoflar vicdanın dinin yerini alabileceğini 

söylemişlerse de bu, asla doğru değildir. Zira insanların yaratılıştan gelen “iyiyi 

kötüden, hayrı şerden ayırt etme yetenek ve yetisi” olsa da, “vicdan” denilen bu 

yeteneğin, eğitim-öğretim ile ve güzel terbiye ile gelişip ilerleyeceği, kötü 

alışkanlıklarla veya sosyal yönden kötü çevrelerin olumsuz telkinleriyle körleşeceği 

ve hatta büsbütün yok olabileceği de şüphe götürmez bir gerçektir. Hem öyle olsa 

bile acaba bu yetenek herkeste aynı derecede mi ortaya çıkmaktadır? Bunun böyle 


İslam bilginlerine göre 

üç tür din vardır: 

Hak din 

Muharref dinler 

Batıl dinler 


olmaması, “vicdanın dinin yerini alamayacağı” gerçeğine en büyük delil değil 

midir? Delil değilse, o zaman, ebeveynini boğazlayan, hatta evlatlarını diri diri 

mezara gömmüş olan insanların hâline ne diyeceğiz? Gerçekten de dünyada öyle 

caniler, öyle katiller ve öyle ölüm makineleri vardır ki, bunların doğuştan tertemiz 

olarak yaratılmış olan vicdanları, kendilerinde meydana gelen kötü alışkanlıklar 

sonucunda büsbütün sönüp gitmiştir. Nitekim bu hususta Jean Jack Rousseau’nun 

şu sözleri ne kadar anlamlıdır: Vicdan, hata işlemez, yanılmaz bir “ilahî kılavuz” dur. 

Fakat insanda bu kılavuzun mevcut olması insan için yeterli değildir. Mutlaka 

bunun tanınması ve sürekli takip edilmesi gerekmektedir. Bu kılavuz kendi hâlini 

her kalbe ifade ettiği hâlde onu işitenler neden bu kadar az bulunurlar. Bunu 

anlamak gerçekten çok zordur. Çünkü o bize, yaratılış diliyle söylemekte ama her 

şey bu dili bize unutturmaktadır. 

Şu hâlde “iyi vicdan” a sahip olabilmek için iyi bir “din terbiyesi” almış, 

ahlâkî bakımdan yüksek seviyelere ulaşmış çevrelerde bulunmak gerekmektedir. 

Bu hususta ancak hakiki bir din terbiyesi almış, bu terbiyeden az çok istifade etmiş 

olan insanların vicdanları, sahiplerini fenalıklardan alıkoyarak fazilet yoluna sevk 

edebilir. Aksine yalnız başına vicdan, insana ne yaratılış gayesini bildirebilir, ne 

gideceği yolu gösterebilir, ne de hayır ve şerri ayırt ettirebilir. Vicdan, sapıklığa 

düşmemek ve yolunu şaşırmamak için kendisine yol gösterecek bir rehbere 

muhtaçtır ki, o da ilahî vahiy ile oluşmuş bulunur. 

Dinlerin Sınıflandırılması 

İslam Bilginlerinin Sınıflandırması 

Bilindiği üzere günümüz dünyasında birçok din bulunmaktadır. Dinler 

tarihçileri bunları çeşitli şekillerde ele almış ve farklı sınıflandırmalar yapmışlardır. 

İslam bilginleri ise dinleri temelde üç kısma ayırarak incelemektedirler: 

Hak Din: Allah tarafından peygamber aracılığı ile insanlara 

bildirilen, hiçbir değişikliğe uğramadan ve bozulmadan günümüze 

kadar gelen dindir. Bu özellikleri taşıyan din, İslam dinidir. 

Tahrif Edilmiş (Muharref) Dinler: Allah tarafından 

peygamberleri aracılığı ile bildirildiği hâlde, sonradan insanlar 

tarafından değiştirilen ve aslı bozulan dinlerdir. Bunlara en iyi 

örnek Musevilik ve Hristiyanlık’tır. 

Batıl Dinler: Baştan itibaren insanlar tarafından uydurulan 

dinlerdir. Bunların, peygamberlerin tebliğ ettiği dinlerle hiçbir ilgisi 

yoktur. Bunlara örnek olarak da totemizm, animizm, Brahmanizm 

gibi ilkel dinler verilebilir. 


Kuran’da hak din – batıl 

din ayrımı vardır. 


İslam bilginlerinin yapmış oldukları bu din sınıflandırması, Kur’an-ı Kerim’e 

dayanmaktadır. Nitekim Kur’an-ı Kerim’de Allah Teala İslam için “Allah katındaki 

din” (Âl-i İmran, 3/19), “dosdoğru din” (Rum, 30/30), “hak din” (Tevbe, 9/33; Fetih, 

48/28; Saff, 61/9) ifadelerini, “İslam dışındaki dinler” için ise sadece din ismini 

kullanmakta (Tevbe, 9/33; Fetih, 48/28; Saff, 61/9; Kâfirûn, 109/6), “muharref” ve 

“batıl” gibi nitelemelerde bulunmaktadır. (Mâide 5/41 ; Âl-i İmran 3/85). 

Bu temel sınıflandırma dışında tanınmış İslam bilginlerinden Şehristânî 

dinleri, ilahî dinler-batıl dinler şeklinde bir ayırıma tabi tuttuktan sonra şöyle bir 

sınıflamaya daha gitmektedir: 

Asıl anlamda din ehli olanlar: Müslümanlar, Ehl-i kitap denilen Yahudiler ve 

Hristiyanlar, kitabı bulunması şüpheli olan Mecusiler. 

Kendi beşerî düşünüş biçimlerine uyan kimseler: Filozoflar, Sâbiîler, Dehrîler, 

Putlara tapanlar, Brahmanlar. 

İslam inancına göre bütün peygamberler hak dini tebliğ etmiş, onun 

yaşanmasını teşvik etmiş, kendileri de örnek olmuşlardır. Hz. Musa’nın getirdiği 

dine Yahudilik, Hz. İsa’nın getirdiği dine de Hristiyanlık denilmesi herhangi bir 

temele dayanmamaktadır. Bu isimler onlara sonradan verilmiştir. Çünkü ne Hz. 

Musa ve ne de Hz. İsa bu isimleri kullanmıştır. Hem Hz. Musa ve hem de Hz. İsa, 

Allah’ın emirlerini tebliğ etmiş, “bir olan Allah” a iman ve kulluğa çağırmış, ilahî 

kitap olan Tevrat ve İncil’e göre yaşamaya davet etmişlerdir. 

Kur’an-ı Kerim, peygamberlerin getirdikleri dinlerin hepsinin “hak din” 

olduğunu, Allah’a teslimiyete çağırdıklarını belirtmiş İslam ismini ise “son 

peygamberin tebliğ ettiği din” e vermiştir. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de 

“Bugün size dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin 

için din olarak İslam’ı seçtim”(Mâide,5/3). 

şeklinde ifade edilmektedir. 

Diğer Sınıflandırmalar 

Batıda dinler tarihçileri tarafından yapılan din sınıflandırmaları genelde üç 

açıdan gerçekleştirilmektedir: 

Tanrı kavramı açısından: Tanrı kavramı esas alınarak 

yapılan tasniflerde dinler: 

I. Tek tanrılı dinler (Bütün ilahî dinler), 


Dinler tarihçilerinin din 

tarifleri çok çeşitlidir. 


II. Düalist/iki tanrılı dinler (Mecusilik), 

III. Çok tanrılı dinler (Eski Yunan, Roma ve Mısır dinleri), 

IV. Tanrı konusunda açık ve net olmayan dinler (Budizm, Şintoizm 

dini) şeklinde gruplandırılmaktadır. 

Sosyoloji-Tarih açısından yapılan din sınıflaması: Bu 

sınıflandırmaya göre dinler: 

Yahudilik, Hristiyanlık, İslam, Budizm dini gibi kurucusu olan dinler, eski 

Yunan ve Eski Mısır dinleri gibi geleneksel dinler, Nuer, Dinka, Ga dinleri gibi İlkel 

kabile dinleri, genellikle bir kurucusundan söz edilmeyen, sadece bir millete ait 

olan milli dinler, Hristiyanlık ve İslam dini gibi cihanşümul dinler şeklinde 

gruplandırılmaktadır. 

Coğrafi kriteri esas alan tasnifte ise dinler: 

Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam dini gibi Ortadoğu veya Sami grubu dinler, 

Hinduizm, Budizm, Jainizm dini gibi Hint grubu dinler, Konfüçyüsçülük, Taoizm, 

Şintoizm dini gibi Çin-Japon grubu dinler ve Afrika grubu dinler, şeklinde 

sıralanmaktadır. 

Dinler aynı zamanda tipleri (tipolojik), biçimleri (morfolojik) ve olguları 

(fenomonolojik) bakımlardan sınıflamaya tabi tutulmuştur. Bunları da şöyle 

sıralayabiliriz: 

1) Vahye dayanan ve dayanmayan dinler, 

2) Misyonerliğe yer veren ve vermeyen dinler, 

3) Ahiret inancı olan ve olmayan dinler, 

4) Kutsal kitabı olan ve olmayan dinler, 

5) Geçmişin ve günümüzün dinleri, 

6) Bir bölge ve kıtaya özgü olan veya olmayan dinler. 

İlahî Dinleri Diğerlerinden Ayıran Temel Özellikler 

İlahî dinleri batıl dinlerden ayıran başlıca özellikler şunlardır: 

İlahî dinler, bütün kâinatta “iradesi mutlak kanun olan” tek 

bir yaratıcı olduğuna ve ahirete ait sorumluluğa imanı öngörürler. 

İlahî dinler varlıklar âlemi kategorisi içinde melek denilen 

varlıkları kabul ederler. 


Allah nezdinde gerçek 

din İslam’dır 


İlahî dinler, varlığı “zorunlu/vacip” olan bir yaratıcıya 

inanmayı ve O’nun emirlerine samimi bir kalp ile saygı göstermeyi, 

O’na ibadet etmeyi emredip O’ndan başkasına ibadeti yasaklarlar. 

İlahî dinler, en yüksek bir ahlak ile seçkin hâle gelmiş olan 

bir şahsiyetin (Peygamberin) Allah’tan vahiy ve ilham yoluyla aldığı 

ve insanlara ulaştırdığı hüküm ve düsturlar bütünüdür. 

İlahî dinler, ilahî vahye dayanan mukaddes kitaplara 

dayanırlar. 

İlahî dinlerin genel ilkeleri sosyal bir toplumun oluşumunu 

ve bu toplumun en mükemmel bir sistem üzere devam edip 

gitmesini, aklî ve medeni gelişimini ve genelin menfaatini hedef 

edinir. 

İlahî dinlerde tebliğ aracı olan ve peygamber ismiyle 

şereflendirilmiş bulunan bu tarihi şahsiyetler, dinî, ahlakî ve sosyal 

hayatta birer müceddid konumundadırlar. Öyleyse, her birisi birer 

olağanüstü ve mükemmel sosyal müesseseler oluşturmuş olan bu 

büyük insanları, ne sihirbaz ve kâhinlerle, ne de filozof ve cihangir 

hükümdarlarla bir tutmak mümkün değildir. 

Dinin İnsanlık İçin Önemi 

Son yıllarda yapılan gerek antropolojik ve gerekse dinler tarihî çalışmaları 

göstermektedir ki, tarihin hangi devresine bakılırsa bakılsın dinsiz bir toplumun 

varlığı söz konusu değildir. Zira insana hitap eden ve insan için söz konusu olan din, 

insanla beraber var olmuş, insanlık tarihinin her döneminde, canlılığını korumuş, 

tarih boyunca varlığını sürdürmüş ve “insan hayatının ayrılmaz bir vasfı” olma 

karakterini sürdüre gelmiştir. Öyleyse din, tarihin bütün devirlerinde ve bütün 

toplumlarında daima mevcut olan “evrensel” ve “köklü” bir olgudur. 

Din “insanlığın vazgeçilmez bir gerçeği” olması sebebiyle geçmiş devirlerde 

olduğu gibi günümüzde de varlığını devam ettirmekte, gelecekte de devam 

ettirecektir. Bunun temel sebepleri şu şekilde sıralanabilir: 

Dinî duygunun, fıtrî ve insanın da “dinî bir varlık” olması: 

İnsandaki “dinî” duygu, “fıtrî” (yaratılıştan gelen) bir özelliktir. Bu 

duygu, “insanın kendi öz varlığı hakkındaki şuuru” ile birlikte 

ortaya çıkar ve bu şuur ile birlikte gelişir. Çünkü din duygusu 

insanın doğuştan beraberinde getirdiği bir yetidir. İnsan, her 

zaman ve her yerde yüce, kudretli ve ulu bir varlığı kabul etme, 

ona yönelme, ona sığınma, ona güvenme ona bağlanma ve ondan 


Dinsiz bir toplum 

düşünülemez. 


yardım dileme ihtiyacını hissetmiştir. Tüm bu duygular, din ile 

karşılanmaktadır. 

Dinin “fıtrî” olma özelliğini Kur’an şöyle açıklamaktadır: 

“Sen yüzünü bir hanif olarak dine, Allah’ın, insanları 

üzerine yaratmış olduğu fıtratına çevir. Allah’ın yaratması 

değiştirilemez” (Rum, 30/30). 

Yapısı itibariyle insanın dine muhtaç olması: İnsan, ruh ile 

bedenden mürekkep bir varlıktır. Bedenin ihtiyaçları olduğu gibi, 

ruhun da kendi özelliğine uygun birçok ihtiyaçları vardır. Ruhun 

ayrıca kendine özgü bir özelliği daha bulunmaktadır: Yüce âlemden 

gelmesi, diğer bir ifadeyle maddi değil manevi özellikte olması. 

Ruh, maddi olan bu beden kafesinde misafirdir. Bedensel 

ihtiyaçların karşılanması nasıl hayatın bir gereği ise, maddesel 

olmayan ruhi ihtiyaçlarının karşılanması da öyle gereklidir. Onun 

bu ihtiyaçlarını karşılayan en köklü müessese ise dindir. Ruhun 

ihtiyaçları ―daha önce de ifade edildiği gibi― doğuştan getirmiş 

olduğu yüce bir kudretin mevcudiyetini kabul etme, ona yönelme, 

dua ve niyaz ile ona sığınma, ona güvenme ve bağlanma 

duygularıdır. Bu duygular insanda öylesine köklüdür ki, tarih 

boyunca bütün insanlar, şu veya bu şekilde bir insana, herhangi bir 

nesne veya varlığa, bu duyguların “doğal dürtüleri” ile kutsallık ve 

yücelik nispet ederek bağlanmışlardır. Çünkü her şeyi var eden bir 

yüce kudretin mevcudiyetini kabul edip ona bağlanma insanın 

ruhsal ve manevi yapısını kuvvetlendirir. Dua, niyaz ve üstün 

kudrete sığınma ise insanı yüceltir. 

Kendisine sığınılacak en mükemmel varlık şüphesiz kâinatın yaratıcısı olan 

Allah’tır. Çeşitli dinlerde farklı isimlerle anılan, çeşitli şekillerde tasvir edilen yüce 

kudret veya kutsal varlıkların özünde bu inanç yatmaktadır. 

Dinin, bireyleri kutsal duygu ve alışkanlıklarda birleştiren, 

toplumları yücelten ve geliştiren bir kurum olması. Gerçekten de 

din, insanlara yön verip onları iyi ve faydalı şeyler yapmaya 

yönlendiren bir hayat sistemidir. Din aynı zamanda ahlâkî bir 

müessese olarak da insanlara yön veren, en mükemmel 

kanunlardan daha kuvvetli bir şekilde kişiyi içten kuşatan, 

kucaklayan ve yönlendiren bir disiplindir. 


Din, manevi gelişme 

sağlar. 


Dinin, insanın psikolojik yapı ve yaşayışında en son ve en güzel bir 

sığınak olması. Bilindiği üzere her insan yaşayışı boyunca 

yalnızlıklar ve çaresizlikler yaşar, korkularla, üzüntü, sarsıntı ve 

hastalıklarla, musibet ve felaketlerle yüz yüze gelir. İşte bu 

durumlar karşısında ona ümit, teselli ve güven sağlayan en son 

sığınak dinidir. Bunun içindir ki, hakiki anlamda bir “dinî yaşayış”, 

insanı ruhi bunalımlardan korur, kendisine ve çevresine karşı daha 

duyarlı ve dengeli hâle getirir. 

Dindeki ahiret inancının insan hayatında etkili olması din, 

bireylerin dünya hayatındaki davranışlarında etkili olduğu gibi 

insandaki ebediyet duygusuna da çok etkin bir şekilde cevap 

vermektedir. 

İnsanlığın manevi ve zihnî gelişmesinde dinin önemli payı vardır. 

İSLAM DİNİ VE DİĞER DİNLER 

Diğer Dinler 

Hz. Muhammed, Allah Teala’dan almış olduğu yeni vahyi insanlara tebliğ 

etmeye başladığında yeryüzünde birçok inanç ve din türü mevcuttu. Bu inanç 

türleri içinde en belirgin ve en bilinir olanları: 1) Dehriyye, 2) Putperestlik / fetişizm, 

3) Politeizm / paganizm, 4) Yıldızlara tapınma (Sâbiîlik) idi. 

Din olarak ise Mecusilik, Brahmanlık, Budizm, Sâbiîlik, Yahudilik ve 

Hristiyanlık mevcuttu. Bunlar, bir dereceye kadar “vahiy izlerini taşıyan dinler” idi 

ve bu özellikte olmaları sebebiyle de o günün Mekkelileri tarafından “kolaylıkla 

kabul edilebilir din” özelliği taşımaktaydı. 

Şimdi bunları, bilgi olması bakımından kısaca ele alıp inceleyelim: 

MECUSİLİK: Zerdüşt’ün getirdiği dinin bozulmuş şekline 

verilen addır. “Zerdüşt” denilen kişi “tek Allah” (Ahura Mazda) 

inancını tebliğ etmiş, O’nun seçtiği kimselere ilahî vahyin 

geleceğine, meleklere ve ölüm sonrası hayata imanı emretmişti. 

“Zend-Avesta” isimli Kutsal kitaplarında (Yaşt, 13, XXVIII, 129) 

putları kıracak olan “Soeşyant” adlı birinin geleceği 

bildirilmektedir. Ancak “Zerdüşt’ün tebliğ ettiği tek Allah”, nasıl 

olmuşsa daha sonra biri “iyilik” öteki “kötülük” tanrısı olmak üzere 

iki tanrı inancına dönüşmüş, tanrının kudret ve kuvvetini temsil 

ettiğine inanılan “ateş” yüceltilerek “ateş kültü/Mecusilik” 

oluşturulmuştur. 


Çok tanrılı dinler 

insanın maddi ve 

manevi ihtiyaçlarını 

karşılamada yetersizdir. 


BRAHMANİZM: Çok tanrılı bir dindir. Aslında Brahmanlar tek 

tanrıya inanmakla birlikte O’nun yaratıkları veya O’nun sıfatları 

şeklinde de olsa tanrının birtakım iz ve belirtilerine tapmaları 

nedeniyle “çok tanrılı” imiş gibi gözükmektedirler. Hintliler, tarihin 

her devresinde tanrının kendisini çeşitli şahsiyetlere büründürerek 

insanlara gösterdiğine inanırlar. Bu inanç zamanla onları hulul (ava 

tara = enkarnasyon) inancına sürüklemiş, hatta bununla da 

kalmayarak “tanrı’nın bedenleşmesi” ve “maddi şekillerle tasviri” 

inancını, bunun sonuncunda da “binlerce ilahın var olduğu” 

kanaatini ortaya çıkarmıştır. Ayrıca kapalı bir din hüviyeti ortaya 

koyan Brahmanizm’deki “kast sistemi”, “eşitlik” ve “kardeşlik” 

ilkeleriyle de çelişmektedir. Bu dine mensup olan kişiler, sürekli 

“tenasüh hâli” içinde olduklarına inanmaktadırlar. 

BUDİZM: Kurucusu olan Buda’nın, Brahmanizm’deki puta tapma 

inancını reddedip ona karşı çıkmasıyla ortaya çıkmış olan bir dindir. 

Budizm, bir bakıma Brahmanizm’deki putların kırılması yolunda bir 

reform niteliği taşımış olmasına rağmen yine de ana din olan 

Brahmanizm’den birçok izler taşımaktadır. Çünkü putlara karşı 

olan Buda’nın getirdiği bu yeni din kendisinden sonra “Buda 

heykellerine tapınma” şeklinde “putperest” bir karaktere 

bürünmüş ve Brahmanizm’e benzer bir yapı arz etmeye 

başlamıştır. 

Buda’ya göre, “hayatın tabii olayları” bir “ıstırap” tır. Bundan kurtuluş ise 

bütün nefsi arzu ve ihtiraslardan uzaklaştırmaya bağlıdır. Bu görüş, zamanla 

Budizm’e inanan kişileri, aşırı riyazet, nefse eza etme ve hatta dünya hayatını 

tamamen terk etme gibi “aşırılıklara” sevk etmiştir. Yapısındaki köklü değişiklik ve 

bozulmalara rağmen Budizm’de de “ileride gelecek bir kurtarıcı” (Maitreya veya 

Metteya) müjdesi ve beklentisi vardır. 

SÂBİÎLİK: Sâbiîler’in oldukça eskiye dayanan tarihleri 

olmakla birlikte bu dinin nasıl doğduğu, kim tarafından kurulduğu , 

onu kimlerin yaydığı açık ve net olarak bilinmemektedir. Bilinen şu 

ki, İslam’ın geldiği dönemde mevcut olan inançlardan birisidir. 

Sâbiîler hicri I. yüzyılda Müslümanların hâkimiyeti altına 

girdiklerinden dolayı onlara zimmîlik statüsü tanınmıştır. Sâbiîlik’te 

bir “yüce varlık” inancı mevcut olmakla birlikte bu inançla beraber 

bir de “ışık âlemi” ile “karanlık âlem” arasındaki mücadeleye 

dayanan “düalizm/senevîlik” söz konusudur. Sâbiîlik’te 

“Peygamberlik” inancının mevcudiyeti tartışmalıdır. Fakat Hz. 


İslam, evrensel bir 

dildir. 


Yahya’ya büyük önem verirler ve “kendi peygamberleri” olarak 

kabul ederler. Diğer taraftan Sâbiîler Hz. İbrahim, Hz. Musa, Hz. İsa 

ve Hz. Muhammed’i “kötülük peygamberi”, “yalancı peygamber” 

olarak nitelerler. Sâbiîlik, zamanla çeşitli inançların karıştığı ve 

inananlarının azaldığı bir din hüviyetini almıştır. 

İslam’ın geldiği asırda mevcut olan inançların en önemlilerinden olarak 

ifade edilen Hristiyanlık ve Yahudiliğe gelince, bunları İslam dini ile karşılaştırmalı 

olarak ele almayı düşünmekteyiz. 

İslam Dini 

İslam’ın Evrensel Özellikleri 

İslam dini, Yüce Allah tarafından gönderilen son ve mükemmel dindir. Irkı, 

kavmi veya coğrafyayı hedef almamıştır. Siyah, beyaz, sarı hangi renkten ve ırktan 

olursa olsun bütün insanlara gönderilmiş bir dindir. İslam dinini diğer dinlerden 

ayıran özelliklerden bazılarını şu şekilde ifade edebiliriz: 

Her yerde ve her zaman, her sınıf ve her tabakadan bütün 

insanlara şamil, en makul ve insan fıtratına en uygun bir şekilde 

“inanç ve ibadet prensipleri” içeren, fert ve toplumlar arasındaki 

hukukî ve ahlâkî ilişkileri düzenleyecek biçimde “yaşam gerekleri” 

sunan, insanlığın maddi ve manevi alanda mutluluk ve esenliğini 

sağlama sorumluluğunu üstlenen İlahî bir dindir. 

Hedef ve gayesi, sadece insan olan ve insanı yalnızca bu dünyada 

değil, hem bu dünya ve hem de öteki dünyada bütün nimetlere, en 

şerefli ve en yüksek mertebelere yükselten, özetle; insanı 

yaratılışına ve fıtratına en uygun bir şekilde yaşatan tek dindir. 

Allah Teala bu gerçeği bizlere şöyle bildirmektedir: 

“O hâlde Resulüm, gerçek Müslüman olarak yüzünü doğrudan doğruya 

İslam’a; Allah’ın yaratılış biçimine/fıtratına (dinine) çevir ki, Allah Teala bütün 

insanları o bunun üzerine yaratmıştır. Allah’ın yaratmasında değişiklik yoktur.” 

(Rum, 30/30). 

Allah katında kabule layık tek dindir. Allah Teala, İslam dışı 

inançların kabul olunmayacağını Kur’an’ı Kerimde çok açık bir ifade 

ile şu şekilde açıklamıştır: 



“Doğrusu, Allah katında kabul edilmiş olan tek din, İslam’dır.” (Al-i İmran, 3/l9), 

“Kim İslam’dan başka bir din ararsa, (arayıp da bulmuş olduğu) o din 

kendisinden kabul olunmaz. Ahirette ise ebedî zarar çekenlerden biri olacaktır.” 

(Al-i İmran, 3/85). 

Bireysel Etkinlik 

• İslam'ın evrensel özelliklerinin başka neler olabileceğini 

düşündünüz mü? 

Yüceliğini, düşmanlarının bile kabul ettiği bir dindir. Bu konuda bilgi 

sahibi olmak amacıyla, bir zamanların Anglikan kilisesi tanınmış 

rahiplerinden olan İzak Taylor’un, 7 Ekim 1887’de yapmış olduğu bir 

konuşmayı sunmak yeterli olacaktır. İzak Taylor, bir ruhaniler 

topluluğu huzurunda yaptığı konuşmasında, şunları söylemektedir: 

İslamiyet, medeniyeti yaymada Hristiyanlıktan daha fazla hizmet 

etmiştir. Bu konuda İngiliz komutanları ve gezginleri tarafından, 

İslamiyet’in pratik sonuçları hakkında ifade edilen şeyleri dikkate 

almak yeterlidir. Hz. Muhammed’in dinini her ne zaman bir Zenci 

kabilesi kabul etse derhal putperestlik, şeytanlara tapınma, Allah’a 

şirk koşma, insan eti yeme, insandan kurban kesme, çocukları 

öldürme sihirbazlık yapma gibi pek çok şeyi bırakmakta, çırılçıplak ve 

vahşi bir tarzda ortalıkta dolaşan halk hemen elbise giymeye 

başlamakta, kirlilik temizliğe dönüşmekte öze saygı ve ağırbaşlılık 

meydana gelmektedir. Ayrıca misafirperverlik, dinî görevler arasına 

girmekte, sarhoşluk veren tüm içecekler yok denecek kadar 

azalmakta, kumar, kontrol altına alınmakta, edep dışı danslar, 

cinsler arası gayri meşru ilişkiler ortadan kalkmakta, kadınların her 

türlü haramlardan çekinmeleri fazilet sayılmaktadır. Fuhuş yerine 

namus, tembellik yerine, sanat hâkim olmakta, kan davaları son 

bulmakta, esir ve hayvanlara yapılan her türlü eza ve cefa 

yasaklanmakta, insanî duygular gelişmekte, şahsiyetli ilişkiler, 

dostluk ve kardeşlikler kurulmakta, çok evlilik ve esaret bir sisteme 

bağlanmakta, kötülüklerin tamamı yasaklanmaktadır. (Esat, 

Mahmud. (1311). Dîn-i İslam. İzmir. s.12) 

Gerçekten de İslamiyet, bilim sanat, ekonomi gibi konularda 

ilerlemesine paralel olarak âlemdeki kötülüklerin her türlüsünü 


İslam, akla ve fıtrata 

uygun bir dindir. 


önlemek için de önemli bir kuvvet olmuştur. Oysaki günümüzde 

Avrupa, madde planında ilerleyip teknik alanda geliştikçe, zulüm, 

haksızlık ve ahlak dışı hâllerin yayılmasına sahne olmuştur. 

İslamiyet, ortaya koyduğu yüksek medeniyet neticesinde 

okuma-yazma, ilim-sanat, giyim-kuşam, bedensel-ruhsal temizlik, 

ağırbaşlılık ve doğruluk gibi pek çok alanda dünyaya çok şeyler 

öğretmiş, şaşırtıcı bir şekilde medenî ve olgunlaştırıcı sonuçlar 

ortaya koymuştur. 

İslam’ın koyduğu ilkelerin insanın doğasına ve “tabii akla” 

uygun olduğunu daha önce ifade etmiştik. Bunun en güzel örneği, on 

sekizinci ve on dokuzuncu asır filozoflarının “din” hakkında ortaya 

koydukları ortak görüşlerdir. Ferit Vecdi’nin “Medeniyet ve İslam” 

isimli eserinde değinmiş olduğu bu görüşler iyice analiz edildiğinde, 

kendileri Müslüman olmayan bu filozofların görüşlerinin, İslam’ın 

ortaya koyduğu temel esas ve prensiplerle nasıl birebir örtüştüğü 

çok net bir şekilde görülebilir. Vecdi, onların bu görüşlerini bizlere 

şöyle aktarmaktadır: Evrende, kemal (yetkin) sıfatlarla nitelenmiş, 

noksanlık ortaya koyan kusur ve eksiklerden uzak bir tanrı vardır. O 

tanrı kadir ve hâkimdir. Ne bize ne de yaptığımız iş ve ibadetlere 

ihtiyacı vardır. Eğer ders alma niyetiyle bakılırsa, bütün evreni, kendi 

kemal sıfatlarına delâlet edecek tarzda ve müstesna bir sistem üzere 

yarattığı basit bir şekilde görülebilir. Allah’ın fiilleri anlamsız 

olmaktan ve çelişkiden çok uzaktır. İnsanların işleyecekleri 

iyiliklerden ve kötülüklerden doğacak sonuçlar, kendilerine aittir. 

Tanrı rahimdir; rahmet ve yardımı geniştir. Bundan dolayı tanrı, 

dünyanın iyi olmasını ve bu iyiliğin devamını ister. İnsanın yararına 

olan şeyleri sever ve sadece kendi menfaatleri için mükellef tutar. 

Şefkatli ve merhametli olan tanrının kullardan istediği ibadetler, 

yaşam kurallarına, tabiat kanunlarına ve insanın tabiatına uygun 

şeylerdir. Bunlar, hiçbir zaman insan doğasına ters düşmez. Zira 

ibadet, insanın yaratılışına ve doğasına esas teşkil eden temel 

kanunlara, duygulara ve doğuştan gelen eğilimlere uygun olmalıdır. 

Öyleyse ibadet, insanın yararına olan şeylerdir. İbadetten esas gaye, 

nefisleri kötülüklerden arındırmaktır.(bkz. Akseki, Ahmet Hamdi. 

(1943). İslam. İstanbul. c. I, s. 390) 

Sonuç olarak, beşerî ve semavi dinlerin en gelişmişi olan ve Allah katında 

yegâne din unvanını taşıyan İslam, son peygamber Hz. Muhammed tarafından 


İslam’la Yahudi ve 

Hristiyanlık arasında 

yapısal farklılıklar 

mevcuttur. 


evrensel bir din olarak bütün dünyaya duyurulan, maddi ve manevi saadeti 

garantileyen, ahlak ve medeniyetin dayanağı bir dindir. 

İslam’ı Diğer Semavi Dinlerden Ayıran Özellikler 

İlahî kaynağa dayanan Yahudiliği, Hristiyanlığı ve İslamiyet’i temel 

özellikleri bakımından incelediğimizde İslam’ın diğer iki semavi dinden farklı olduğu 

yönleri şu şekilde ifade etmek mümkündür: 

Allah İnancı: Musevilikteki Allah inancı, tıpkı İslam’daki gibi 

“tanrının birliği” üzerine bina edilmiş ve bu inanç üzerinde ısrarla 

durulmuştur. Bununla beraber tanrıya birtakım beşerî nitelikler 

nispet ettiklerine, O’nu beşerî organ ve duygular taşıyan bir insan 

gibi tasvir ettiklerine şahit olmaktayız. Hristiyanlar ise, tanrının 

birliğini farklı şekilde ele alıp “teslisi” savunmuşlar, Hz. İsa’yı tanrı 

konumuna yükseltmişlerdir. Oysaki İslam, gerek Yahudilerin gerekse 

Hristiyanların Allah inancı hususunda sonradan düştükleri yanlışlık 

ve “aşırılıkları” düzeltmeye çalışmış, “insan biçimci tanrı” anlayışını 

reddederek hem Musevilikte olduğu gibi “tanrının beşerîleşmesini” 

hem de Hristiyanlıkta olduğu gibi “beşerin tanrılaştırılmasını” 

reddetmiştir. İslam bu noktada onlara, Hz. Musa ve Hz. İsa’nın 

gerçek mesajını hatırlatarak “Allah’ın bir ve benzersiz olduğunu” 

vurgulamaya çalışmıştır. 

Melek İnancı: İslamiyet, hem Musevilerin hem de 

Hristiyanların melek inancı konusunda düştükleri yanlışları 

düzelterek, “meleklerin Allah’ın oğulları veya kızları oldukları” 

iddialarını ve beşerî şekillerdeki tasvirlerini reddetmiş ve Allah’ın 

yüceliği ile onların yaratılmışlığı arasındaki farkı vurgulamaya 

çalışmıştır. 

Kutsal Kitaplar: Gerek Yahudiler gerekse Hristiyanlar, Allah 

tarafından Hz. Musa ve Hz. İsa’ya verilmiş olan kutsal kitaplarını 

(Tevrat ve İncil’i) orijinal şekilleriyle koruyamamışlardır. Çünkü 

Tevrat da İncil de zaman içinde tahrif edilmiş, yeniden yazılma veya 

çeşitli ilave ve eksiltmelere maruz kalmışlardır. Kur’an-ı Kerim ise 

hem vahyedildiğinde yazıya geçirilmiş olması hem de ezberlenmek 

suretiyle muhafaza edilmesi yönüyle orijinal ve aslına uygun şekliyle 

günümüze kadar gelmiştir. 

Peygamberlik: Yukarıda hem Museviliğin hem de Hristiyanlığın 

sonradan tahrif edildiklerini ifade etmiştik. Bu tahrif neticesinde, 

önder şahsiyetler olan peygamberler hakkında her iki dinde de 


İslam, yaşanabilirliği en 

kolay dindir. 


çeşitli iddia ve iftiralar ortaya çıkmış, hatta daha sonra gelecek 

peygamberler bile kabul edilmemiştir. Hâlbuki İslam’da bütün 

peygamberlere iman şart koşulmuş ve layık oldukları güzel sıfatlarla 

nitelenmişlerdir. 

Dünya-Ahiret Dengesi: Musevilik, ağırlıklı bir şekilde dünya 

hayatına, Hristiyanlık ise dünyadan uzaklaşıp manevi hayata daha 

çok ağırlık verirken İslam her ikisi arasındaki dengeyi kurmuş ve 

korumuştur. Bu husus Kur’an-ı Kerim’de şu şekilde ifadesini 

bulmuştur: 

“Allah’ın sana verdiğinden (O’nun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu 

iste. Ama dünyadan da nasibini unutma...” (Kasas, 28/77). 

Mükellefiyetlerin Azlığı: İslam dini, diğer iki dine oranla madde-mana, 

dünya-ahiret dengeleri açısından en ölçülü ve kolayca yaşanabilir bir 

dindir. İslam, emir ve hükümlerinde “itidali” öngörmesi açısından “rahat 

yaşanabilecek” bir dindir. Nitekim İslam, insanın yaratılışına en uygun ve 

yaşanabilir kuralları sunmak suretiyle diğer ilahî dinlerde var olan bazı 

“ağır dinî yükümlülükleri” ortadan kaldırmıştır. Hatta bundan da önemlisi, 

“dini daha da ağırlaştıran ve yaşanmasını zorlaştıran din yorumcuları” na 

da önemli bir uyarıda bulunmuştur. Bu husus, son dinin peygamberi olan 

Hz. Muhammed’in şahsında bizlere Kur’an’da şöyle ifade edilmektedir: 

“Yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı buldukları o elçiye, o ümmî 

peygambere uyanlar (var ya) işte o Peygamber onlara iyiliği emreder, onları 

kötülükten engeller, onlara temiz şeyleri helâl, pis şeyleri haram kılar. 

Ağırlıklarını ve üzerlerindeki zincirleri indirir. O peygambere inanıp ona saygı 

gösteren, ona yardım eden ve onunla birlikte gönderilen nura (Kur’an’a) 

uyanlar, işte kurtuluşa erenler onlardır” (Araf, 7/157). 

Bu ayette, hem Musa şeriatında mevcut olan kural ve görevlere (örneğin 

temizlik kuralları, yiyeceklerle ilgili esaslar, adetli kadınla ilgili yasaklar gibi) hem de 

İnciller’de ortaya konan aşırı riyazetçi (nefsin isteklerini kırıcı) eğilimlere işaret 

edilmektedir. Oysaki İslam, daha önceki şeriatlarda mevcut bazı ağır yükleri 

kaldırmış veya hafifletmiş, dini daha “kolay” ve “yaşanabilir” kılmıştır. Nitekim bu 

husus Kur’an’da: 

“İşte böylece siz insanlığa şahitler olmanız, Resulün de size şahit olması 

için sizi mutedil bir ümmet kıldık” (Bakara, 2/143). 



şeklinde dile getirilmiştir. Bu prensip Resulullah tarafından da “Kolay ve yüce 

Haniflik ile gönderildim” (Müsned, V, 266; Buhârî, “İman”, 29) biçiminde açıklanmış 

ve İslam’ın diğer şeriatlara göre daha “mutedil”, daha “kolay” ve daha 

“müsamahalı” olduğu vurgulanmıştır. Ayrıca hem Kur’an’da hem de sünnette dini 

mükellefiyetlerin azaltılarak “gerekli” ve “yeterli” seviyede tutulduğu, İslam’ın 

insanlara “ağır yükler” yüklemek için değil, “rahmet” ve “inayet” olarak 

gönderildiği sıklıkla tekrarlanmaktadır. Kur’an ve sünnetteki bu vurgu sebebiyle de 

İslam bilginleri dinin anlatım ve yorumunda daima “kolaylığı” ve “uygulanabilirliği” 

tercih etmişlerdir. 

Tartışma 

•“İlahî kaynaklı” diğer dinlerden olan Yahudilik ve Hristiyanlık ile 

İslamın farkını tartışınız. 

•Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “tartışma 

forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz. 



kelimesi sözlükte “örf, âdet, ceza, karşılık, mükâfat, itaat, üstünlük, 

egemenlik, zorlamak” gibi çok çeşitli anlamlara gelmektedir. 

•Batılı bilim adamlarının yaptıkları din tanımında şu “beş asli unsur” 

öne çıkmaktadır: Zihinsel (zihnî) unsur, duyusal (hissî) unsur, 

taabbudî (kulluk şuuruyla ilgili davranış) unsur, sosyal (içtimai) unsur 

ve ferdi tecrübe. 

•İslam bilginlerinin yaptıkları tariflerde ise şu ortak noktalar 

bulunmaktadır: Dinin “ilahi kaynaklı” olduğu, “akıl” ve “irade” ile 

ilişkisi olduğu, “tercih” konusu olduğu, insanları “özü itibariyle hayır 

olan” şeye yönelten bir kanun olduğu. 

•Dinin kaynağı konusunda da farklı görüşler ileri sürülmüştür. Bir 

kısım Batılı bilginler dinin kaynağı konusunda tabiat olaylarının etkisi 

ile onlara kutsallık atfedilme (natürizm) veya ruhlara, özellikle de 

ecdat ruhlarına tapınılarak (animizm) yahut büyüye, bitki ve 

hayvanların kutsallığına inanılarak (toteme dayanma) şeklinde 

teoriler ileri sürerken; bazı ilmi çevreler de Güneydoğu Avustralya 

ilkel kabilelerinde animizme rastlanmadığını, fakat insanların ahlaki 

adaba uyup uymadıklarını denetleyen ve gökte bulunan “tek” ve 

“bir” yüce tanrı kavramına her yerde rastlandığını ispat etmeye 

çalışmıştır. İslam inancına göre ise dinin kaynağı “vahiy” olup onu 

bildiren Allah’tır. 

•Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberlerin 

getirdiği “hak dinlerin ortak adı” her zaman “İslam” olmuştur. Bunun 

içindir ki insanlar din koyucusu olamazlar. Çünkü insanlar, özellikle 

Allah’ın rızasına uygun düşecek ibadet ve amelin nelerden ibaret 

olduğunu bilemezler. Allah’ın rızasına ulaşılmadıkça da insanlık için 

hidayet ve mutluluğa ulaşma asla mümkün olamayacaktır. 

•Dinlerin sınıflandırılması problemi, dinler tarihinin, önemli 

konularından biridir. Çok çeşitli din sınıflaması yanında İslam’ın da 

kendine özgü din sınıflaması mevcuttur. İslam’a göre dinler en genel 

anlamda üçe ayrılmaktadır: 1) Hak dinler, 2) Tahrif edilmiş 

(muharref) dinler, 3) Batıl dinler. 

•İslam’a göre ilahi dinleri diğer dinlerden ayıran özellikler şunlardır: 

Tek ve Bir olan yaratıcı’ya, meleklerin varlığına, bir olan Allah’a 

ibadet edip itaat etmenin gerekliliğine, Peygamber’in Allah’tan vahiy 

ve ilham yoluyla aldıkları hükümlere/düsturlara ve mukaddes kitaba 

iman etmektir. 

Özet •Arapça kökenli bir kelime olan ve “d-y-n” kökünden gelen “din” 



İlahî dinlerin Allah-ahiret ve peygamber görüşlerini 

araştırıp iki yüz kelimeyi aşmayacak şekilde bir yazı yazınız 

Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer 

alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz. 


Değerlendirme 

sorularını sistemde ilgili 

ünite başlığı altında yer 

alan “bölüm sonu testi” 

bölümünde etkileşimli 

olarak 

cevaplayabilirsiniz. 


DEĞERLENDİRME SORULARI 

1. Kur’an’ı Kerim’de “din” kelimesinden “hesap-ceza-mükâfat günü” 

kastedildiği sure hangi dönemde inmiştir? 

a) Mekke döneminin ilk yarısında 

b) Medine döneminin son yarısında 

c) Mekke döneminin son yarısında 

d) Medine döneminin ilk yarısında 

e) Hicret esnasında. 

2. Allah’ın varlığının ve birliğinin bilinmesi alanında aklın yeri ve yeterliliği 

hususunda birtakım görüşler mevcuttur. Bu görüşlerden biri olan “Peygamber 

gönderilmemiş olsa da beşer aklı, Allah’ın varlığını ve Allah’a ait diğer kemal 

sıfatları düşünme ve delil arama yöntemleriyle kendiliğinden kavrar ve bunu anlar.” 

şeklindeki görüş aşağıdakilerden hangisine aittir ? 

a) Eşariler 

b) Cebriye 

c) Maturidiler 

d) Selefiyye 

e) Kaderiye 

3. Aşağıdaki din sınıflamalarının hangisi “tanrı kavramı açısından yapılan din 

sınıflandırması” başlığı altında değerlendirilmektedir? 

a) Dünya dinleri 

b) Tanrı konusunda açık ve net olmayan dinler 

c) Kurucusu olan dinler 

d) Milli dinler 

e) Geleneksel dinler 

4. Zihnen varlığı kabul edilen ve kalben kendisine bağlanılan Yüce Kudret’e 

karşı yapılması gerekli olan yükümlülükleri ifade eden unsur aşağıdakilerden 

hangisidir ? 

a) Taabbudi unsur 

b) Ferdi tecrübe 

c) Duyusal unsur 

d) Sosyal unsur 

e) Zihinsel unsur 



5. Aşağıdaki kavramların hangisinin tanımı yanlış verilmiştir? 

a) Tabiata kutsallık atfedilmesi: Natüralizm 

b) Ecdat ruhlarına kutsallık atfedilmesi: Animizm 

c) Büyü bitki ve hayvana kutsallık atfedilmesi: Totemizm 

d) Çok tanrı edinilmesi: Monoteizm 

e) Puta tapınma: Paganizm. 

Cevap Anahtarı: 

1.a 2.c 3.b 4.a 5. d 



YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER 

KAYNAKLAR 

1. Akseki, Ahmet Hamdi. İslam Dini.(21. Baskı). Ankara. 

2. Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed Sultan el-Herevî. (1984). Şerhu’l-Fıkhi’l-Ekber. 

Beyrut. 

3. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhid ve İlm-i Kelam. Ankara: Gonca 

Yayınevi. 

4. Bilmen, Ömer Nasuhi. Muvazzah İlm-i Kelam. (1972). İstanbul. 

5. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî. Tah. Mustafa Dîb el- 

Buğa, Beyrut. 

6. Bûti, Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Ter. Mehmet Yolcu, Hüseyin 

Altınalan. İstanbul: Madve Yay. 

7. Esat, Mahmud. (1311). Dîn-i İslam. İzmir. 

8. Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman.Kelam. (1988). Konya. 

9. Heyet. Diyanet İlmihali. (1998). İstanbul. 

10. İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed Râğıb. (1961). el-Müfredât fî 

Ğarîbi’l-Kur’ân. Tah. Muhammed Seyyid Keylânî. Mısır. 

11. İsferâyinî, Ebu’l-Muzaffer Şahfûr b. Tâhir. (1955). et-Tabsîr fi’d-Dîn. Nşr. 

Muhammed Zâhid el-Kevserî. Mısır. 

12. Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Esbahî. (tsz.). Muvatta, Tah. Muhammed Fuad 

Abdulbaki. Mısır. 

13. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.). Kitâbu’t- 

Tevhîd. Tah. Fethullah Huleyf. Mısır. 

14. Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. (tsz.). es-Sahîh, Beyrut. 

15. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edilles I. Nşr. 

Hüseyin Atay. Ankara. 

16. Tahânevî, Muhammed A’la b. Ali. (1862). Keşşâf-u Istılâhâti’l-Fünûn. Tas. el- 

Mevlevî Muhammed Vecîh, el-Mevlevî Abdu’l-Hak, el-Mevlevî Ğulam Kadir. 

Kalküta. 

17. Topaloğlu, Bekir. (1992). Allah’ın Varlığı. Ankara: DİB Yay. 



18. Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Şevki-Çelebi, İlyas. (2009). İslam’da İnanç Esasları, 

İstanbul. 

19. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul. 

20. Yüksel, Emrullah. Sistematik Kelam. (2005). İstanbul. 


HEDEFLER 

İMANIN TANIMI VE MAHİYETİ 


• İslam'ın sözlük ve terim manaları 

• İslam'ın ortaya koyduğu hükümler 

• İmanın sözlük ve terim anlamı 

• İman ile ilgili diğer kavramlar 

• Taklidi ve tahkiki iman 

• İmanın geçerli olma şartları 

• İmanın bakımından insanların 

taksimi 

• Küfür ve şirk 

• İman ile küfür arasındaki sınır 


• İman ve İslam'ın sözlük ve terim anlamlarını 

kavrayacak 

• İman-bilgi, iman-amel, iman-İslam, iman-ikrar 

kavramları arasındaki ilişkiyi öğrenecek 

• Taklidi ve tahkiki imanın ne olduğunu anlayacak 

• Küfür ile şirk arasındaki farkı kavrayacak ve 

aralarındaki bağlantıyı kolayca kurabilecek 

• İman ile küfür arasındaki sınırı tespit edecek, insanları 

gereksiz yere takfir etmenin önüne geçmiş 

olacaksınız. 


ESASLARI 


2

İslam kelimesi “teslim 

olmak”, “boyun eğmek” 

demektir. 

İslam’ın ortaya koyduğu 

hükümler iman, amel ve 

ahlaktan oluşur. 

İmanın Tanımı ve Mahiyeti 

İSLAM 

İSLAM’IN SÖZLÜK ANLAMI 

İslam kelimesi sözlükte teslim olmak boyun eğmek (inkıyat), samimi olmak 

(ihlâs) anlamlarına gelmektedir. 

Terim olarak İslam ise Hz. Peygamber (s. a. v.)’in tebliğ ettiği şeylerin tümünü 

hem iç duygular hem de dış azalarla kabul ederek yaşamak, söz ve fiil ile 

onları güzel karşılayıp kabul ettiğini göstermek, Allah’a ve Peygamberine itaat edip 

boyun eğmektir. 

İslam kelimesi, ayrıca “şeriat” ve “millet” gibi “din” anlamına da 

gelmektedir.Ayrıca, İslam kelimesi, imanın belirtisi ve neticesi olan namaz, oruç, 

hac gibi salih amellere de isim olarak verilmektedir. İslam kelimesi bir de “kalben 

tasdik” ile ilgisi olmayan “sadece dış azalarla kabul etme” işlemi için 

kullanılmaktadır. Yalnız bu son anlamın, sadece lügavî anlamla ilgisi olup Allah 

katında gerçek bir İslam değil, kabul edilmeyip reddedilen bir kullanımdır. Nitekim 

Allah Teala bu konuyla ilgili olarak Kur’an’da şöyle buyurmaktadır: 

“Bedevîler {biz de iman ettik} dediler. Habibim onlara “hayır sizler iman etmediniz” 

de. Lakin onlar “iman etmiş gibi göründük” desinler.” (Hucurât, 49/15) 

İSLAM DİNİNİN GAYESİ 

İslam’ın ana gayesi, bireylerin başta aklı ve düşüncesi olmak üzere kalbini 

ve eylemlerini Allah’ın emirleri doğrultusunda iyileştirip düzeltmek suretiyle, hem 

bu dünyada hem de ahirette mutluluğa kavuşturmaktır. Toplum, bireylerden 

oluştuğuna göre, toplumun mutluluğu bireylerin mutluluğuna bağlıdır. İslam dini, 

bu hedefi ve bu ülküyü gerçekleştirmek için birtakım hükümler koymuştur. Bunlara 

“dinî ve şer’î hükümler” denmektedir. Bu hükümler temel anlamda üç kısımdır. 

İSLAM’IN ORTAYA KOYDUĞU HÜKÜMLER 

İslam, “itikat, amel ve ahlak üçlüsü” üzerine kurulu bir dindir. Diğer bir ifadeyle, 

İslam dininin içerdiği yüce hükümler üç alana dönüktür: 

1. İtikâdî Hükümler, (Ahkâm-ı İ’tikâdiyye): İman ve itikat ile ilgili hükümler. 

2. Amelî Hükümler, (Ahkâm-ı Ameliyye): İbadet, muamelât (bireyler arası her 

türlü ilişkiler) ve ukûbât (ceza hukuku) ile ilgili hükümler. 

3. Ahlaki Hükümler, (Ahkâm-ı Ahlakiyye): Ahlakı daha da güzelleştirme (tehzîb-i 

ahlak), vicdanı terbiye etme (terbiye-i vicdan), davranışları daha da ince ve zarif 

kılma (mehâsin-i âdâb) ile ilgili hükümlerdir. 


İslam inancının üç ana 

kaynağı kitap, sünnet 

akıl ve duyulardan oluşur. 


İtikadî Hükümler 

Bilindiği üzere “itikat” kelimesi Arapça bir sözcük olup “a-k-d” kökünden 

türemiştir. Sözlükte bu fiilin en temel anlamı “bağ atmak, düğümlemek” tir. Şu 

hâlde “itikat”, İslam’ın temel ilkelerine inanma biçimi şeklinde tanımlanmaktadır. 

Akide kelimesi ise sözlükte, “gönülden bağlanılan, düğüm atmışçasına sağlam 

inanılan şey” demektir. Bu kelimenin din dilindeki anlamı ise, “bir şeye gönül 

bağlamak, gönül ve kalben iyice bağlanmak, onun varlığına veyahut yokluğuna 

kalbi ile karar vermek” demektir. Diğer bir ifadeyle akide, “inanılması zorunlu olan 

ilke” ve “iman esası” ya da arpça deyimle, “mümenün bih/imana konu olan şeyler” 

şeklinde tanımlanabilir. Bunlar, İslam dininde inanılması farz olan hususlar olup, 

iman esaslarını ve dinin temel kural ve hükümlerini meydana getirirler. Şu hâlde 

“akide”, insanın kalbindeki itikat meselelerine inanmaya denilmektedir. Akidenin 

çoğul biçimi “akaid” olarak kullanılmaktadır. 

Buna göre İslam dininin bu temel inanç kuralları ve hükümleri ile ilgilenen 

ve bunları kendisine araştırma alanı edinen bir ilim dalı vardır ki o ilim dalına da 

“akaid ilmi” denilmektedir. 

İslam kaynaklarında “itikâdî hükümler” demek, “Allah Teala Hazretleri vardır, 

birdir, ortağı, benzeri ve dengi yoktur. Hz. Muhammed O’nun kulu ve resulüdür. 

Allah tarafından aldığı ve insanlara tebliğ ettiği kesin hükümlerin ve haberlerin 

hepsi de doğrudur ” gibi varlığına kalben karar verilen bütün dinî meseleler 

demektir. Bunların hepsine birden “itikat meseleleri” denmektedir. 

İslam İtikadının Kaynakları: 

İslam itikadının kaynakları üçtür. 

Kur’an-ı Kerim: İslam akaidinin ilk ve en önemli kaynağıdır. Kur’an, iman esaslarının 

belirlenmesinde akait ilmine temel kaynaklık etmektedir. 

Sahih Hadisler: İslam akaidinde, iman esaslarının belirlenmesinde Kur’an-ı Kerim’den 

sonra en önemli kaynak sahih hadislerdir. Çünkü İslam akaidini oluşturan 

temel esaslar, Kur’an’da ve hadislerde en küçük bir yoruma mahâl bırakmayacak 

şekilde açık, yalın ve herkesin anlayabileceği sadelikte yer almıştır. Kur’an’da Allah’a, 

peygamberlerine, kitaplara, meleklerine, ahirete, kaza ve kadere iman konusuna 

temas eden ve yer yer ayrıntılı bilgiler veren pek çok ayet bulunmaktadır. 

Hadis kitaplarında ise, iman, enbiya, tevhid, cennet, cehennem, kader, kıyamet gibi 

Kitap ve Bab başlıkları altında yer alan hadislerde, “iman esasları” ile ilgili çok çeşitli 

açıklamalar yer almaktadır. 

Duyu Organlarının Verileri ve Akıl: Her ne kadar Kur’an-ı Kerim ve sahih hadisler 

kadar olmasa da akait ilminin kaynakları arasında duyu organlarının ve aklın verileri 

de yer almakta ama Kur’an ve sahih sünnet kadar doğrudan doğruya dinî prensiplerin 

ve iman esaslarının belirlenmesinde kaynak sayılmamaktadır. Akıl ve duyu 

organlarının verileri, daha ziyade “ayet ve hadislerin belirlediği esaslar” ın açıklan- 



ması, yorumu ve ispatlanması konusunda malzeme oluşturma ve nakli destekleme 

özelliği taşımaktadır. 

Şu hâlde “iman esaslarının belirlenmesi” meselesinde tek kaynak vahiydir. 

Bunun içindir ki İslam akaidini oluşturan temel esaslar, “kesin delil” e dayanmaktadırlar. 

Delili kesin olduğundan dolayı da “apaçık” özelliği arz etmekte ve zamana, 

mekâna, fert ve toplumlara göre değişiklik göstermemektedir. 

İslam akaidinin hükümleri aynı zamanda bir bütündür, bölünme kabul etmezler. 

Yani bir kısmına inanıp bir kısmına inanmamak söz konusu değildir. 

İtikadi Hükümlerin Alanları: 

İtikadi hükümler, kendi arasında üç temel alana ayrılmaktadır: 

Uluhiyet alanı: Bu alanda, Allah’ın “Zat”, “Sıfat” ve “Filleri” hakkında inanılması 

zorunlu (vacip), mümkün ve imkânsız (muhâl) görülen bütün meseleler, incelenmektedir. 

Nübüvvet alanı: Bu alanda da, peygamberlik (risâlet) ve bu konu ile ilgili bütün 

problemler incelenmektedir. 

Ahiret (semiyyât): Bu alanda ise berzah alemi denilen ve ahiret ile dünya arasında 

“ara bölge” olan kabir hâlleri ve bu konu üzerinde Ehl-i sünnet bilginlerinin görüş 

birliğine vardığı önemli konular ele alınıp incelenmektedir. 

Demek ki, İslam itikadının üç temel hedefi bulunmaktadır. Birincisi: Allah 

Teala’nın varlığı ve birliğine; ikincisi: Hz. Muhammed’in peygamberliği’ne, üçüncüsü: 

ahirete iman etmeyi gerçekleştirmek. İlk ikisi kısaltılarak (icmali olarak), “Kelime-i 

Şehâdet” veya “Kelime-i Tevhid” şeklinde formülleştirilmektedir. Allah ve Resulüne 

olan bu imanın yanın ahirete iman da eklenmek suretiyle bu kompozisyon 

bir derce daha detaylandırılmaya çalışılmıştır. 

Bu üç esasın biraz daha detaylandırılmasıyla “Amentü” yü oluşturan şu 

esaslar ortaya çıkmaktadır: 1) Allah’a, 2) Meleklerine, 3) Kitaplarına, 4) Peygamberlerine, 

5) Ahiret gününe: öldükten sonra dirilip mükâfat (cennete) veya ceza (cehennem) 

görmeye, 6) kaza ve kadere iman etmek. 

Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği haber ve hükümlerin bütününe iman etmek 

ve bunlara iman etmiş sayılabilmek için, mutlaka bu “icmal” veya “tafsil” çerçevesi 

içerinde hareket etmiş olmak lazımdır. 

“Hakiki ve tam bir mümin” olabilmek için önce “şeksiz/şüphesiz” Allah’a ve 

Resulü’ne iman etmeli, bununla beraber, Allah yolunda, “Hak” uğrunda hem mal 

ve hem de beden ile gayret göstermeli ve bu uğurda bütün gücüyle çalışılmalıdır. 

Pek tabiidir ki bu iki şıktan birincisi olan, şek ve şüpheden uzak bir şekilde Allah’a ve 

Resulü’ne iman, “yakînî” bir imandır. Yakinî iman, aklın meyvesi, hikmetin en son 

noktasıdır. İkincisi olan mal ve beden ile gayret gösterme (mücahade) ise, “nefse 

ait olan kötü istek ve arzuların (şehevî güçlerin) kontrol altına alınması”na yönelik 

olan “cömertlik” ten, gazap duygusunu, “akıl ve hikmet çerçevesinde kullanmak”tan 

ibarettir. Bu ise en büyük bir “yiğitlik” olmaktadır. Çünkü cömert olmayan 


Amelî hükümler 

“ibadât”, “muâmelât” 

ve “ukûbât” gibi kısımlara 

ayrılır. 


insan, malını Allah yolunda harcayamaz. Harcayamadığı için de “mücahade” yapamaz. 

O hâlde tüm bunları bir araya toplarsak diyebiliriz ki, “hakiki mümin” akıllı, 

hikmet sahibi iffetli, yiğit, cömert, vefakâr ve dengeli olan insandır. Bu sıfatlara 

sahip olan kişiler, bütün faziletleri kendilerinde toplamış kişiler olarak sayılabilirler. 

Nitekim Allah Teala da bu gerçeği bizlere hatırlatmak için şöyle buyurmaktadır: 

“Müminler ancak o kimselerdir ki, Allah ve Resulüne iman ettiler de sonra 

bu imanlarında 

İslam’ın telkin 

bir daha 

ettiği 

şüpheye 

itikat esasları 

düşmediler. 

ayrıca, 

Bununla 

aklı, doğuştun 

beraber 

sahip 

hem mallarıyla, 

olduğu temizliğine 

hem nefisleriyle döndürüp Allah ıslah yolunda ettiği gibi, mücahade iradeyi ettiler. zayıflatacak İşte, mümin ve aklı iddiasında bozacak temelsiz doğru 

şeylere olanlar inanmaktan ancak ve yalnız alıkoymak onlardır.” suretiyle (Hucurât, de iradeyi 49/15). 

ve aklı güçlendirmiştir. 

İtikadi hükümleri kendine konu edinen “Akaid ilmi” ne tarihte “Usûlü’d- 

Dîn”, “el-Fıkhu’l-Ekber”, “İlm-u Usuli’t-Tevhît” ve “Kelam” gibi isimler verilmiştir. 

Ameli Hükümler 

Amelî hüküm demek insanların işleri ile ilgili olan hükümler, emirler, nehiyler 

demektir. Ameli hükümler, ibadet ile ilgili asli ve birincil hükümler yanında idari, 

toplumsal (içtimaî), medeni, yargısal (kazai) ve siyasi hükümleri içermektedir. Ameli 

hükümlerin tümünde iki yön bulunmaktadır. 1) Allah’a bakan yön, 2) Allah’ın kullarına 

bakan yön. Ameli hükümler, Allah’a ibadet etme, başkasını ilah konumuna 

çıkarmama, namaz kılma, oruç tutma, başkalarının haklarına, canına, malına ve 

namusuna tecavüz etmeme gibi hususları içermektedir. Amelî hükümlerin toplamına 

“şeriat”, çoğuluna ise “şerayi’ “ denilmektedir. 

Öyleyse ameli hükümler; bir taraftan Allah’a ibadeti emrederken, diğer taraftan 

da birey ve toplum ile ilgili işlerde emniyet ve huzuru, doğruluk ve adaleti, 

karşılıklı haklara ve görevlere dikkat etmeyi emretmiş ve böylece toplumun temel 

yapı taşı olan bireyin işlerini düzenlemeyi ve ıslah etmeyi hedeflemiştir. Şu hâlde, 

İslam’ın “sadece ibadet özelliği taşıyan” namaz ve oruç gibi emirlerinde dahi toplumsal 

bir gaye bulunmaktadır. 

Ameli hükümleri kendine konu edinen bilim dalına, “Fıkıh ilmi” veya sadece 

“Fıkıh” denilmektedir. 

Ahlaki Hükümler 

Ahlaki hükümler, gerek kalp ve gerekse bütün duygulara ait olan kabiliyet 

ve becereler ile ilgili hükümlerin tümüne verilen isimdir. Bu hükümler, ahlakın güzelleşmesine, 

vicdanın terbiyesine yönelik hükümlerdir: Ahlaki hükümler, yalan 

söylememe, kimseye haset etmeme, komşuya iyi davranma; yakın çevre ve uzak 

çevredeki insanlarla hoş geçinme, herkese iyilik etme, tatlı sözlü, güler yüzlü olma 

gibi hususları emretmektedir. Özetle ahlaki tavsiyeler, bireyin kalbini kötü huylardan 

temizleyen ve en yüksek bir ahlak sahibi yapmaya çalışan kurallar bütünüdür. 


İmanın aslı ve özü 

“kalpte tasdikin gerçekleşmesi” 

dir. 


Kişi bu kurallar sayesinde bir takım güzelliklerle nefsini olgunlaştırır ve kemaline 

erdirir. Ahlaki hükümlere “vicdaniyyat” da denilmektedir. 

Ahlaki hükümleri kendine konu edinen bilim dalı “Ahlak ilmi” dir. 

İMAN 

İMANIN SÖZLÜK ANLAMI 

İman sözlükte “mutlak tasdik” anlamına gelmektedir. Diğer bir ifadeyle 

iman inanılması gerekli olan bir şeye tereddütsüz ve kesin olarak içten ve yürekten 

inanmak, haber verilen bir şeyi, bir hükmü doğrulayıp onaylamak, hem haberin 

doğruluğunu kabul etmek hem de haber verenin doğru söylediğine inanmaktır. 

İMANIN TERİM ANLAMI 

İmanın, terim anlamı, yani din terminolojisindeki anlamı Allah’a ve Hz. 

Muhammed’in Allah tarafından haber verdiği kesin olarak belli olan şeylerin doğru 

olduğuna tereddütsüz inanmak, bunların hak ve doğru olduğunu kalben ve içtenlikle 

doğrulamaktır. Nitekim Hz. Muhammed, “imanın ne demek olduğunu” soran 

kişiye şöyle cevap vermiştir: “İman, Allah’tan başka bir ilah olmadığına, Muhammed’in 

Allah’ın kulu ve Rasülü olduğuna, Allah’ın meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, 

ahiret gününe, kadere (hayır ve şer türünden olan her şeyin Allah’ın takdiri/ezelde 

belirlemesi ve yaratmasıyla olduğuna) inanmaktır.” 

İMAN İLE İLGİLİ DİĞER TEMEL KAVRAMLAR 

İman-Tasdik İlişkisi 

İmanın özü “kalpte tasdikin gerçekleşmesi” dir. Diğer bir ifadeyle “kalbin 

tasdiki” imanın değişmeyen “asli unsuru” dur. İmanın, “kalbin tasdiki” olduğunu 

gösteren pek çok ayet ve hadis vardır. Bunlardan bazıları şunlardır: 

“Ey Peygamber, kalpleri iman etmediği hâlde, ağızlarıyla inandık diyenlerden 

ve Yahudilerden küfür içinde koşuşanlar seni üzmesin...” (Mâide, 5/41) ; “Allah 

kimi doğru yola iletmek isterse onun kalbini İslam’a açar...” (En’âm, 6/125). 

Hz. Peygamber de şöyle buyurmaktadır: 

“Allah cennetlikleri cennete, cehennemlikleri cehenneme koyacak, sonra da 

bakın kalbinde hardal tanesi kadar imanı olan birisini bulursanız onu cehennemden 

çıkarın diyecektir.” (Buhârî, “İman”, 15; Müslim, “İman”, 82). 

Yukarıdaki ayet ve hadislerden de anlaşıldığı üzere imanın esasını, “inanılacak 

şeyleri kalbin tasdik etmesi” oluşturmaktadır. 


İnanılan şeyin dil açıkça 

söylenmesini gerekli 

görmek, “ikrar iman için 

zorunludur” anlamına 

gelmez. 


İman - İkrar İlişkisi 

Kalbin tasdikinden ibaret olan iman, İslami hükümlerin, “uygulanabilmesi” 

için şarttır. Dolayısıyla, evvelce Müslüman değil iken, Allah’ın birliğine ve Hazreti 

Muhammed’in hak peygamber olduğuna iman etmiş, bunları kalbiyle tasdik eylemiş 

olan bir kişi, kalben yaptığı tasdiki, dili ile de ikrar ve itiraf etmeyip imanını 

açıklamasa, yine de o kimse “Allah katında” mümin dir. Şu kadar var ki, o kişinin 

dini durumunun Müslümanlar tarafından da bilinmesi gerekmektedir. Eğer Müslüman 

toplum tarafından o kişinin durumu belli olmazsa, hakkında İslami hükümler 

icra olunamaz. Örneğin, bir Müslüman kadın ile nikâhlanamaz, öldüğünde İslam 

mezarlığına defnedilemez. Çünkü “Allah katında gerçekten mümin” olan bu adam, 

insanlar yanında kâfir olarak bilinmektedir. 

İmanın asli unsuru kalbin tasdiki olmakla birlikte kalpte neyin gizli olduğunu 

insanlar bilemediği için, kalpteki inancın dil ile söylenip açığa vurulması, o kişinin 

de dünyada bu söz ve ikrarına göre bir işleme tabi tutulması gerekmektedir. Bir 

kimsenin iman ettiği, ya kendisinin söylemesiyle veya cemaatle namaz kılmak gibi 

mümin olduğunu gösteren belli ibadetleri yapmasıyla anlaşılır. O zaman bu kimse 

mümin olarak tanınır, Müslüman muamelesi görür. Yani, Müslüman bir kadınla 

evlenebilir, kestiği hayvanın eti yenir, zekât veya öşür gibi dinî vergilerle yükümlü 

tutulur, ölünce de cenaze namazı kılınıp, Müslüman mezarlığına defnedilir. Eğer bir 

kimse inancını diliyle ikrar etmezse ona, Müslümana özgü bu tür hükümler uygulanmaz. 

Bu sebeple ikrar, yani kalpte bulunan inancın dil ile ifade edilmesi, imanın 

bir parçası değil, adeta onun dünyevî şartıdır. 

İmanda ikrarın çok önemli olduğunu Hz. Peygamber şu hadisleriyle dile getirmişlerdir: 

“Kalbinde buğday, arpa ve zerre ölçüsü iman olduğu hâlde Allah’tan başka 

ilah yoktur. Muhammed O’nun elçisidir diyen kimse cehennemden çıkar.” 

(Buhârî, “İman”, 33; Tirmîzî, “Cehennem”, 9; İbn Mâce, “Zuhd”, 37) ; “İnsanlar 

Allah’tan başka ilâh yoktur. Muhammed O’nun elçisidir diyinceye kadar kendileriyle 

savaşmakla emrolundum. Ne zaman bunu söylerlerse can ve mal güvenliğine 

sahip olurlar. Ancak kamu hukuku gereği uygulanan cezalar bundan müstesnadır. 

İç yüz-lerinin muhasebesi ise Allah’a aittir.” (Buhârî, “Cihâd”, 102; 

Müslim, “İman”, 8; Ebu Dâvûd, “Cihâd”, 104). 

Dil ile ikrar bu derece önemli olduğundan dolayı İslam akaidine ait kaynaklarda 

genellikle, iman, kalp ile tasdik ve dil ile ikrardır şeklinde tanımlanmıştır. 

Yalnız burada dikkat edilmesi gereken bir husus vardır. İmanı bu şekilde 

tanımlamak, kalbi ile inanmadığı hâlde inandım diyen kişinin mümin olmasını gerektirmez. 

Zira bir kimse, iman ettiğini diliyle söylese bile kalbiyle tasdik etmedikçe 

mümin olamaz. Diğer bir ifadeyle, kalben tasdik olmaksızın yalnızca dil ile ikrar 

etmenin Allah katında hiçbir değeri bulunmamaktadır. Nitekim bu konuda bir ayeti 

kerime’de Allah Teala: 

“İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları hâlde Allah’a ve ahiret gününe 

inandık derler.” (Bakara, 2/8) 


“İman” ile “bilgi” arasında 

yakın bir ilişki 

bulunmakla beraber, 

bilgi iman yerine geçmez. 


buyurmakta ve böyle bir imanı kabul etmediğini açıkça ifade etmektedir. 

Burada, dilsizlik ve ölüm tehdidi gibi durumların istisna olduğunu söylemek 

durumundayız; şöyleki, eğer bir şahıs, dilsizlik gibi bir engel sebebiyle kalben tasdik 

edip inandığı esasları diliyle açıklayamıyorsa veya dili de olsa ölüm tehdidi gibi büyük 

bir risk altında ise o kimse bu durumdan istisna sayılarak mümin kabul edilir. 

Hatta bu kişi, böyle bir risk altında kâfir ve inançsız olduğunu söylese dahi yine de 

mümin kabul edilir. Bunun en belirgin örneği şu olaydır: 

Sahabelerden Ammar b. Yâsir, Kureyş müşriklerinin ağır baskılarına ve 

ölüm tehditlerine dayanamayarak kalben inanmakla birlikte, diliyle Müslüman 

olmadığını, Hz. Muhammed’in dininden çıktığını söylemiş, bu olay hakkında ayet-i 

kerime inerek, Ammar’ın mümin bir kimse olduğu belirtilmiştir. “Kalbi imanla dolu 

olduğu hâlde (inkâra) zorlanan kimse hariç, kim iman ettikten sonra Allah’ı inkâr 

ederse ve kim kalbini kâfirliğe açarsa, işte Allah’ın gazabı bunlaradır. Onlar için 

büyük bir azap vardır.” (Nahl, 16/106). 

Sonuç olarak diyebiliriz ki, gönülden inanmadığı hâlde, diliyle inandığını 

söyleyen kişi, “kalpteki inanç ve ikrarının yokluğu” bilinemediği için, dünyada 

Müslümanlar tarafından o kişiye Müslümanmış gibi işlem görülmesi 

gerekmektedir. Fakat gerçek anlamda imanının bulunmadığını ve münafık olduğunu 

Allah çok iyi bildiği için ahirette kâfir olarak işlem görecek ve cehennemde 

ebedî kalacaktır. 

İman Bilgi İlişkisi 

Hiç şüphe yoktur ki, iman ile “bilgi” arasında da çok yakın bir ilişki söz 

konusudur. Çünkü her inanan kişi, “neye inandığını” bilir ve bu bir tür “şuur” 

hâlidir. Eğer kişi neye inandığını bilmiyorsa buna iman değil ancak “körü körüne 

taklit” denilir. Fakat şuraya dikkat etmek gerekir ki, her “bilme” işlemi de inanmayı 

gerektirmez. Eğer öyle olsaydı münafıklar ile Ehl-i Kitap mümin olurlardı. Nitekim 

Allah Teala münafıklarla ilgili olarak: 

“(Ey Muhammed) Münafıklar sana geldiklerinde, senin {Allah’ın peygamberi 

olduğuna elbette şahitlik ederiz} derler. Allah, senin kendisinin peygamberi olduğunu 

elbette biliyor. (Fakat) Allah, o münafıkların hiç şüphesiz yalancı olduklarına 

şahitlik etmektedir.” (Munâfıkûn, 63/1) 

buyurmuş, Ehl-i Kitap için de 

“Kendilerine kitap verdiklerimiz O’nu (Peygamber’i) oğullarını tanıdıkları gibi 

tanırlar. Böyle iken içlerinden birtakımı bile bile gerçeği gizlerler.” (Bakara, 2/146) 

uyarısında bulunmuştur. 


Kur’an-ı Kerim’de iman 

ile İslam, bazen “aynı”, 

bazen “farklı” anlamda 

kullanılmıştır. 


Şu hâlde “inanılacak esaslarla ilgili bilgi” ye iman denilebilmesi için, 

yukarıda da ifade edildiği üzere kişinin gönlünde ve kalbinde hür iradeye dayalı bir 

boyun eğişin, teslimiyet ve tasdikin bulunması gerekmektedir. 

İman-İslam İlişkisi 

Yukarıda İslam kelimesinin bir yandan, “imanın belirtisi ve neticesi” olan 

namaz, oruç, hac gibi salih amellere isim olduğunu, öbür yandan da kalben tasdik 

olmaksızın sadece dış azalarla kabul anlamına geldiğini; bu son anlamın gerçek bir 

İslam değil, yalnızca sözlük anlamında bir İslam olduğunu ifade etmiştik. 

Böyle olunca birinci anlamdaki “İslam” ile “iman” aynı olmakta ve her 

mümine Müslüman ve her Müslümana da mümin denilmektedir. Sözlük anlamına 

gelince, bu anlamda iman ile İslam birbirlerinden ayrılmaktadırlar. 

Çünkü Kur’an-ı Kerim’de iman ile İslam, bazen “aynı” bazen “farklı” 

anlamda kullanılmıştır. 

1. Şayet “iman ile İslam aynı anlamda” kullanılırsa, bu durumda İslam kelimesi ile 

amaçlanan, “İslamın gerekleri olan hükümlerin dinden olduğuna inanmak, İslamı 

bir din olarak benimsemek ve ona boyun eğmek” anlamıdır. Çünkü bu 

anlamda İslam kelimesi, “teslimiyet” demektir ve çok geniş bir anlam özelliği 

taşıyarak iman ile eşitlenmektedir. Bu durumda teslimiyet nasıl olmalıdır ve 

kaç türlüdür? 

Teslimiyet üç türlüdür: 

a) Kalben Teslimiyet: Bu teslimiyet, “kesin inanç” demektir. 

b) Dil ile Teslimiyet: Bu teslimiyet de “ikrar” demektir. 

c) Organlar ile Teslimiyet: Bu teslimiyet ise “amel” demektir. 

Görüldüğü üzere İslam kelimesi bu üç teslimiyet şekli ile eşitlenmektedir. 

Burada dikkat çeken en önemli husus, üç teslimiyet şeklinden biri olan “kalbin teslimiyetine” 

ve bağlılığına “iman” denilmesi ve imanın oluşum yeri olan “kalp” ile 

ilişki kurularak bu “teslimiyet eylemine”, (iman eylemine), direkt olarak “İslam” 

denilmesidir. Nitekim aşağıda mealini verdiğimiz şu ayette, iman ile İslam aynı 

anlamda kullanılmaktadır: 

“... Ancak ayetlerimize inanıp da teslim olanlara duyurabilirsin” (Neml, 27/81). 

Öyleyse, iman ile İslam’ın aynı anlamda kullanıldığı bu durumda her mümin 

müslimdir, her müslim de mümindir. 

2. Eğer “iman ile İslam farklı anlamda” kullanılırsa, diğer bir ifadeyle, iman ile 

İslam farklı kavramlar olarak ele alınırsa, o takdirde her mümin, müslim olmakta, 

fakat her müslim, mümin sayılmamaktadır. Çünkü bu anlamda İslam demek, “kalbin 

de bağlanışı ve teslimiyeti” değil, sadece “dilin ve organların teslimiyeti” ve 


İman ile amel birbirinden 

ayrı şeylerdir. Fakat 

her ikisi arasında çok 

sıkı bir ilişki vardır. 


yalnızca, “belli amellerin işlenmesi” demektir. Bu durumda İslam daha genel, iman 

ise daha özel bir kavram olarak ele alınmaktadır. Örneğin “kalben bağlanışı” 

gerçekleştiremeyen münafıklar, “sadece dilleri ile” Müslüman olduklarını söyleyip, 

buyrukları yerine getiri-yormuş izlenimi vermeye çalışırlar. Aslında onlar kalben 

inanmış değillerdir. Çünkü onlar, gerçekte inanmadığı hâlde, dünyada 

Müslümanmış gibi gözükebilirler. Nitekim aşağıda mealini verdiğimiz şu ayette 

iman ile İslam, ayrı anlamda geçmektedir: 

“Bedevîler inandık dediler. De ki: Siz iman etmediniz, ama boyun eğdik deyin. 

(Çünkü) henüz iman kalplerinize yerleşmedi...” (Hucurât, 49/14). 

İman-Amel İlişkisi 

Amel, sözlükte iş, davranış ve eylem demektir. Ama bu eylem, sıradan bir 

eylem değil “iradeye dayalı” bir eylemdir. 

İmanın aslı olan “tasdik” ve bu tasdikin dil ile açıklanması olan “ikrar” da 

aslında birer “amel” özelliği taşımaktadır. Çünkü tasdik ve ikrar da birer fiildir. Biri 

kalbin fiilidir, diğeri de dilin fiilidir. Ancak fiil ile amel arasında, “genellik-özellik” 

açısından küçük bir fark vardır. Amel deyince daha çok kalp ve dil dışında kalan 

organların fiili anlaşılmakta, kalp ve dilin fiili anlaşılmamaktadır. 

Bu durumda iman ile amel arasında iki yönden ilişki bulunmaktadır: 

1. İman ile amel birbirinden ayrı şeylerdir, amel imanın bir parçası değildir. 

2. Ayrı şeyler olmalarına rağmen her ikisi arasında çok sıkı bir bağ ve ilişki vardır. 

Şimdi bu iki durumu sırayla ele alıp inceleyelim. 

İman İle Amel Birbirinden Ayrı Şeyler Olup Amel İmanın Bir Cüzü Değildir 

Ehl-i sünnet bilginlerine göre “öz” itibariyle “iman” başka bir gerçekliktir, 

“amel” başka bir gerçekliktir. Zira iman sözcüğünün insan zihninde çağrıştırdığı şey 

başka, amel sözcüğünün insan zihninde çağrıştırdığı şey başkadır. Her insan, her iki 

kavramdan farklı şeyler anladığının ve zihninde farklı şeyler tasarladığının 

farkındadır. 

Amel ile iman faklı şeyler olunca; biri ötekinin parçası kısmı olamaz, Dolayısıyla 

amel, imanın parçası ve unsuru değildir. Öyleyse, bütün dini esaslara inanmış 

ve kalpten benimsemiş kişi, çeşitli sebeplerden ötürü Allah’ın buyruklarını yerine 

getirmemiş ve yasaklarını çiğnemiş ise, işlediği günahı helal saymadığı ve haram 

olduklarına inandığı müddetçe mümindir, kâfir olamaz. Bunun nedenlerini 

maddeler hâlinde şöyle açıklayabiliriz: 

1. Kur’an-ı Kerim’in pek çok ayeti “İman edenler ve salih amel işleyenler...” 

şeklinde başlamaktadır. (Bakara, 2/277; Yunus, 10/9; Hûd, 11/23). Görüldüğü 

üzere bu ayetlerde “iman edenler” ile “salih amel işleyenler” ayrı ayrı ifade 

edilmiştir. Eğer “amel imandan bir parça” olmuş olsaydı, iman ile ondan bir 



parça olan amelin ayrı ayrı ifade edilmeleri ve birbirlerine “ve” bağlacıyla 

bağlanmaları anlamsız olurdu. Asıl olan iman ile parça olan amelin ayrı ayrı 

ifade edilmemeleri gerekirdi. Bu durumda da “iman edenler” denildikten sonra 

“salih amel işleyenler” denmesine gerek olmazdı. 

2. Bazı ayetlerde iman, amelin geçerli olabilmesi için “şart” kılınmıştır. Örneğin bir 

ayette: 

“Her kim mümin olarak iyi işler yaparsa, artık o, ne zulümden ne de hakkı- 

buyrulmuştur. nın çiğnenmesinden Eğer “iman korkar” ile amel (Tâhâ, aynı 20/112). şey” olmuş olsaydı veya en azından “amel 

imanın parçası” olsaydı, o zaman yine her ikisi ayrı ayrı zikredilmez ve “iman, amelin 

geçerli olmasının şartı” şeklinde ifade edilmezdi. 

3. Bazı ayetlerde de “büyük günahın imanla birlikte bulunabileceği” hususuna 

işaret edilmiştir. Örneğin bu ayetlerin birinde Allah Teala: 

“Eğer müminlerden iki grup birbirleriyle vuruşurlarsa aralarını düzeltin...” 

(Hucurât, 49/9; Bakara, 2/178; Tahrîm, 66/8) 

buyurmuş ve “büyük günah” olarak sayılan “adam öldürme fiilini” işleyerek ameli 

terk eden, hatta şiddetle yasaklanan bir işi yapan kişilerden “müminler” olarak söz 

etmiştir. Demek ki “ameli terk etme”, diğer bir ifadeyle “amelsiz olma”, “imansız 

olmayı” gerektirmemektedir. Şayet amelsiz olma imansız olmayı gerektirmiş 

olsaydı, Allah Teala birbirleriyle vuruşanlar için “mümin” demezdi. 

4. Peygamber Efendimiz döneminden günümüze kadar gelip geçen büyük din 

bilginleri, kalbinde imanı bulunduğu ve bunu diliyle söylediği hâlde dinin 

emrettiği amelleri işlemeyen veya bazı yasakları çiğneyen kimseleri, 

yaptıklarını helal görmedikleri sürece mümin saymışlar ve bu kimselerin “günahkâr 

mümin” olduklarına hükmetmişlerdir. Bu görüş, bütün Ehl-i sünnet 

alimlerinin ortak görüşüdür. 

İman İle Amel Birbirinden Ayrı Şeyler Olsalar da İman İçin de Amel Gereklidir 

Evet, iman ile amel birbirinden ayrı şeylerdir, ama amel ile iman arasında 

da çok yakın bir ilişki vardır. Nitekim yukarıda da ifade edildiği üzere Kur’an-ı Kerim’in 

birçok ayetinde “iman” ile “salih amel” yan yana zikredilmiş, müminlerin 

sadece iman değil, salih amel işlemeleri de istenmiş ve ancak bu sayede maddîmanevî 

gelişmelerini sağlayacakları dikkatlere sunulmuştur. Çünkü sadece düşünce 

ve kalp alanında kalmış ama bir türlü eylem ve hareket alanına çıkamamış olan 

iman eyleminin dış dünyadaki tam benzeri meyvesiz ağaçtır. Bunun içindir ki, kalpte 

oluşmuş olan “iman ışığının” hiç sönmeden parlaması, hatta sönme bir tarafa, 

giderek gücünü artırması, ancak salih ameller sayesinde mümkün olabilir. Diğer bir 

ifadeyle, “imanın olgunluğu” na ermek, imanı üstün bir dereceye çıkmalı ve “Allah’ın 

vaat ettiği sonsuz nimetler” e kavuşmak için sadece iman değil, amel de ge- 


“Tahkikî iman” için imanın, 

“dinî ve aklî deliller” 

ile güçlendirilmesi gerekir. 


reklidir. Çünkü insan “sadece inanılması gerekli olan şeyleri tasdik etmek” ile yetinir, 

“ameli umursamayan bir tavır” içinde yasakları çiğnerse dine, Allah’a ve Peygamber’ine 

olan “bağlılığı” gün geçtikçe yavaşlar ve azalır, hatta günün birinde 

kalbindeki iman ışığının enerjisinin sönmesiyle yüz yüze gelebilir. O hâlde amelin: 

a) “imanı güçlendirme” hususunda üstlendiği rol bakımından önemi çok büyüktür, 

b) mümini cehennem azabından koruyarak nimetlere ulaşmada aracı olması ve 

Rabbine karşı kulluk görevini gerçek anlamda yerine getirmesi bakımından önemi 

çok büyüktür. 

İMANDA GERÇEĞİ SORGULAMA: TAKLİDİ ve TAHKİKİ 

İMAN 

İslam inanç sisteminde önemli olan sorunlardan biri de inanılması gerekli 

olan şeylere inanırken, doğrusunu yanlışını araştırmaksızın, sadece çevresinden 

görerek ve duyarak iman etmenin ne kadar “doğru iman” olduğu ve böyle bir imanın 

Allah katında kabul görüp görmediği problemidir. Bu tür “iman etme biçimi” ne 

İslam inancında “taklidi” (öykünme biçimli) iman, sorgulayarak ve doğrusunu yanlışından 

ayırarak doğru bir şekilde “iman etme biçimi” ne ise “tahkiki” (sorgulamalı) 

iman denilmektedir. 

Gerçektende günümüz dünyasında delillere dayalı olmaksızın sadece 

çevrenin telkini ile meydana gelen ve adeta kişinin İslam toplumunda doğup 

büyümüş olmasının tabii sonucu olarak ortaya çıkan bu iman türü, o kadar yaygın 

hâle gelmiştir ki, adeta kitleselleşmiş ve küresel bir hâl arz etmiştir. Oysaki böyle 

bir iman etme biçimi, Ehl-i sünnet bilginlerinin çoğuna göre geçerli olmakla 

beraber, bu tür imana sahip olan kişi, iman denilen en temel “dinsel bir aktivite” yi 

“akli ve dini deliller” ile güçlendirmediğinden dolayı sorumludur. Çünkü taklidi 

iman, inkârcı kimselerin ileri süreceği en küçük bir şüphe ve itiraz ile sarsıntıya 

uğrayıp kaybolabilir. 

İşte bu nedenden ötürü; imanın, dinî ve aklî delillerle güçlendirilmesi ve 

iman edilecek şeylerde yanlışın doğrudan ayıklanması gerekir. Çünkü deliller, 

ortaya konulacak şüphe ve itirazlara karşı iman değerini koruma altına alır. Öyleyse 

bu hususta asıl olan şey, her Müslümanın, dinî ve aklî delillerle güçlendirilmiş 

sorgulamalı (tahkiki) imana sahip olması, taklitten kurtararak neye, niçin ve nasıl 

inandığının bilincini taşımasıdır. 


Ye’s hâlinde iman makbul 

değildir. 

İmanda en küçük bir 

şüphe ve ümitsizlik olmamalıdır. 



• Taklidi imandan uzaklaşmanın gereği ve imanda 

gerçeği sorgulamanın önemi hakkında sizi ikna 

eden nedenler üzerine düşününüz. 

İMANIN SAHİH VE GEÇERLİ OLMASININ ŞARTLARI 

İslam inanç sisteminde, “imanın oluşması” ayrı bir konu, “oluşan bu imanın 

Allah katında doğru olup olmaması” yani “sahih/geçerli” olması ayrı bir konudur. 

Hiç şüphesiz ki, imanın “oluşması” tasdik ile olur. Bu oluşum, “oluşma yeri” 

olan kalpte meydana gelir. Fakat imanın “kalpte oluşması” ile her şey bitmiş 

sayılmaz. Asıl önemli olan, oluşan bu imanın geçerli olabilmesi ve sahibini ahirette 

ebedî kurtuluşa ulaştırılabilmesidir. 

Ehl-i sünnet bilginleri, bunun için şu şartları tespit etmişlerdir: 

Hür İrade ile gerçekleşme: Kalpte imanın, “hür iradeye dayalı” olarak oluşmuş 

olması ve “hayattan ümit kesme” (yes) hâlinde gerçekleşmemiş olması gerekir. 

Çünkü baskı, tehdit korkutma ve sindirme yoluyla meydana gelmiş olan bir iman, 

başta kalp olmak üzere hiçbir iç ve dış duygunun eşlik etmediği “zoraki” bir 

imandır. Bu imanı Allah Teala Kur’an-ı Kerim’de kabul etmemekte ve buna “iman 

etmiş gibi görünme” (isteslemna) demektedir. (Bkz: Hucurat, 49/15). 

Benzer şekilde, dünya hayatından ümit kesme (yes) durumunda 

gerçekleşmiş olan bir iman, daha önce mümin olmayan bir kimsenin, hayattan 

ümidini kestiği son nefesinde, uğrayacağı azabı fark edip “iman ettim” demesi ile 

oluşan bir imandır. Böyle bir durumda oluşan iman, geçerli olamaz. Nitekim bu 

husus bir ayette şöyle dile getirilmiştir: 

“Onlar, o çetin azabımızı gördükleri zaman {artık Allah’a inandık ve O’na 

ortak koştuğumuz şeyleri inkâr ettik} derler. Fakat azabımızı gördükleri zaman 

imanları kendilerine bir fayda vermeyecektir. Allah’ın kulları hakkında süregelen 

kanunu budur. İşte kâfirler burada hüsrana uğramışlardır.” (Mümin, 40/84-85). 

Şüphe Ve Tereddüde Yer Vermeme: Müminin kalbinde oluşmuş olan imanın 

geçerli olmasının bir diğer şartı, imanın temel esaslarından herhangi birini, açıktan 

inkâr etme bir tarafa, “inkâr anlamına gelen tutum ve davranışlar” dan bile 

kaçınması gerekmektedir. Örneğin Allah Teala’yı ve bütün peygamberleri tasdik 

etmekle beraber, sadece Hz. Muhammed’in peygamberliğine inanmamak ya da 

farz veya haram olduğu kesin olarak bilinen bir hükmü, kendi hür iradesiyle inkâr 

etmek veya alaya almak, “inkâr anlamına gelen tutum ve davranışlar” 

kategorisinden sayılmaktadır. Bunları yapan bu kişiye mümin denilemez. 


İmanın özü artıp eksilmez 

ama bu özün “dışa 

akseden varlığı” artıp 

eksilebilir. 


İmanda Ümitsizliğe Yer Vermeme: Kalpte oluşmuş olan imanın bir diğer şartı ise, 

Allah’ın rahmetinden ümit kesme ve O’ndan emin olmamadır. Burada müminden 

istenen tavır, “korku ile ümit arasında bulunmak” tır. Eğer mümin, “nasıl olsa imanım 

var, o hâlde muhakkak cennete giderim” düşüncesiyle kendinden emin olursa 

veya bunun tam tersini de düşünerek, “ben alabildiğine çok günah işledim, şüphesiz 

cehennemlik bir insanım” der de Allah’ın rahmetinden ümit keserse, her iki 

durum imanını kaybetmesine sebep olabilir. Bu konuda Kur’an’da şöyle 

buyrulmaktadır: 

“Doğrusu kâfirlerden başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez.” (Yusuf 12/87), 

“Fakat büyük zararı göze alanlar topluluğundan başkası Allah’ın azabın(ın olmayacağın)dan 

emin olmaz” (A’râf 7/99). 

İMANIN ARTIP EKSİLMESİ PROBLEMİ 

Bazı ayetlerde, “imanın artması” ndan bahsedilmiştir. Bu ifade, İslam inanç 

sisteminde birtakım yeni tartışmaların sebebi olmuştur. Bu tartışmaları şu şekilde 

dile getirmek mümkündür: 

Acaba imanın artması nasıl olmaktadır? İman, niceliksel bir kavram mı 

yoksa niteliksel bir kavram mıdır? İman eğer artan bir özelliğe sahip ise, o zaman 

arttığı gibi eksilme özelliğine de sahip midir? Şayet eksilme özelliğine sahipse, onu 

hangi şeyler eksiltmektedir? İman, eksile eksile sonunda yok olabilir mi? 

Evvela şunu söylemek gerekir ki, dış dünyada var olduğunu algıladığımız 

her “şey” gibi “iman” ında bir “özü” bir de “dış dünyadaki görüntüsü” vardır. Çünkü 

iman kelimesi daha ağızdan çıkar çıkmaz, işiten herkesin zihninde bir tasavvur 

oluşmaktadır. 

İkinci olarak da imanın dış dünyada onu ifade eden “belirtileri” vardır. 

Bunlara “inanılması gereken hususlar” veya diğer bir ifadeyle “iman esasları” 

denmektedir. 

Birinci kısım, imanın hem “varlık” hem de “mahiyeti” ni ifade ettiğinden, 

onun bu yönü “niteliksel” dir. Bu noktada: 

1. İmanın özü, yani mahiyeti (ne-liği) ne artar ne eksilir ne de farklılık arz eder. 

Çünkü mahiyetlerde artış ve eksiliş olamaz. Örneğin bebekte bulunan “insanlık” 

ile 80 yaşındaki bir ihtiyarda, bulunan “insanlık”, “mahiyet” bakımından 

“farklılık” göstermez. Böyle olunca da, “insanlık özü” itibariyle bazı insanlarda, 

az “insan”, bazılarında çok “insan” denilemez. Çünkü bütün insanlarda bulunan 

sırf “insan olmaklık” birbirleriyle karşılaştırılıp mukayese yapılamaz. Tıpkı 

bunun gibi “öz” bakımından iman için de “az iman” “çok iman”, “ağır iman”, 

“büyük iman” denilemez. Bu durumda Hz. Ebu Bekr’in imanı ile diğer 

müminlerin imanının herhangi bir farkı bulunmamaktadır. 


“İnanılacak hususlar” 

açısından iman “icmâlî” 

ve “tafsîlî” olarak ikiye 

ayrılır. 


2. Yukarıda yaptığımız tespit, imanın mahiyetinin “dışa akseden varlığı” hakkında 

geçerli değildir. Çünkü “dıştaki varlık”, her ne kadar “niteliksel” olsa da o, bazı 

zaman ve şartlarda “zayıf”, “kuvvetli”, “sağlam” gibi özellikler ve “farklılaşmalar” 

arz edebilmektedir. Bu durumda, Hz. Ebu Bekr’in imanı ile diğer insanların 

imanı aralasında “zayıflık”, “kuvvetlilik”, “sağlamlık” açısından faklılık 

oluşacaktır. 

İkinci zikredilen kısma gelince, burada, imanın “niceliksel”(sayısal) yönü 

ifade edilmeye çalışılmaktadır. Bu noktada iki ihtimal bulunmaktadır: 

1. Eğer kişi yeni iman etmiş biri ise bu kişi elbette ki, iman esaslarını öğrendikçe 

ve sayısal olarak bilgisi arttıkça hâliyle öğrendiği şeylere imanı da sayısal olarak 

artacak, mesela üç şeye iman ettiğine göre, dört şey iman etmesi daha çok 

veya daha fazla olacaktır. Günümüzde de meydana gelme ihtimali bulunan bu 

hususun Hz. Peygamber devrindeki örneği sahabelerin durumudur. Bilindiği 

üzere Kur’an ilk vahiy olunduğunda, meydana gelen şartlara ve durumlara göre 

ayetler iniyor, Ashap da, bunlara iman ediyorlardı. Yani kısaca iman edilecek 

esaslar hakkındaki bilgileri arttıkça aynı paralelde imanları da artıyordu. İşte 

böyle bir durumda da “zayıflık”, “kuvvetlilik”, “sağlamlık” söz konusu 

olabilmektedir. Nitekim bu konuda Kur’an-ı Kerim’de şöyle buyrulmaktadır: 

“İman etmiş olanlara gelince (her inen sure) daima onların imanını artırmıştır.” 

(Tevbe, 9/124). 

2. İman esasları bir bütün oluşturmakta olup bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr 

etmek caiz değildir. Örneğin, Meleklerin varlığına inanmama veya namazın farz 

olduğunu kabul etmeme yahut adam öldürmenin haram oluşunu inkâr etme 

gibi. Böyle bir kişinin “imanının azlığına” değil, “iman etmemiş olduğuna” 

hükmedilir. Zira bu kişide iman gerçekleşmediğinden, onda imanın artması ve 

eksilmesi söz konusu olamaz. Çünkü İslam’ın bir temel hükmü ötekinden “daha 

az önemli” olmadığı gibi “bu olmasa da olur” denilebilecek esaslar da söz 

konusu değildir. 

Şu hâlde, “inanılacak esaslar” konusunda bilgin ile cahil, peygamber ile sıradan 

insan, kadın ile erkek arasında hiçbir fark yoktur. Herkes “aynı esaslara 

inanma” hususunda “eşit” seviyededir. Fakat imanın “sağlamlığı” veya “zayıflığı” 

hususunda insanlar “eşit” seviyede değildir. Bu hususta kiminin imanı kuvvetli 

kiminin zayıftır; kiminin imanı tam anlamıyla “özümsenmiş”, kimininki “yüzeysel 

kalmış” tır. Kimininki “işitme ve düşünmeye bağlı bilgi ve inanç seviyesinde”, 

kimininki “görmeye dayalı bilgi ve inanç seviyesinde” dir. 

İman eyleminde var olan bu kadar çok çeşitliliğe ayet ve hadislerde de 

işaret edilmiş, imanın, “kalbin derinliklerine nüfuz” yönüyle farklı seviyelerde ve 

farklı kuvvetlerde olabileceği, böylece “nitelik yönüyle artma ve eksilme gösterebileceği” 

ifade edilmiştir. Bu ayetlerden birkaçı şöyledir: 



“İbrahim (a.s.) ölüleri nasıl dirilttiğini göstermesini Allah’tan istemiş, Allah 

Teala da inanmadın mı? (sorusu ile) cevap vermişti Bunun üzerine İbrahim (a.s.) 

da (gözümle de görerek) kalbim tam yatışsın demişti.” (Bakara, 2/260); “O, imanları 

katbekat artsın diye müminlerin yüreklerine manevi kuvvet indirendir.” (Fetih, 

48/4); “Müminler ancak onlardır ki, Allah anıldığı zaman yürekleri titrer. Allah’ın 

ayetleri kendilerine okunduğu zaman bu onların imanını artırır.” (Enfâl, 8/2). 

İNANILACAK HUSUSLAR AÇISINDAN İMANIN KISIMLARI 

İman, “inanılacak hususlar” açısından icmali ve tafsili iman olmak üzere 

ikiye ayrılmaktadır. 

1. İcmalî İman: İman edilecek şeylere kısaca ve toptan inanmak demektir. İmanın 

en özlü ve en kısa şekli budur. Bu iman, kısaca “kelime-i tevhid” ve “kelime-i 

şehadet” terkipleriyle özetlenmiştir. Tevhid kelimesi: “Lâ ilâhe illallah Muhammedun 

Resulüllah” cümlesidir ki, anlamı “Allah’tan başka hiçbir Tanrı yoktur. 

Muhammed O’nun elçisidir.” ifadesidir. Şehadet kelimesi ise, “Eşhedü enlâ 

ilâhe İllallah ve eşhedü enne Muhammeden Abdühû ve Resulüh” cümlesidir ki, 

bunun da anlamı “Ben Allah’tan başka hiçbir tanrı olmadığına, Muhammed’in 

O’nun kulu ve elçisi olduğuna inanır ve tanıklık ederim” ifadesidir. İşte imanın 

“ilk derecesi” ve İslam’ın “ilk temel direği” bu cümlelerdir. Gerçekte Allah’ı 

“Yegâne İlah” tanıyan ve Hz. Muhammed’i de “O’nun peygamberi” olarak 

kabullenen kişi, diğer iman esaslarını ve Peygamberimizin getirdiği dini de 

dolaylı olarak toptan kabullenmiş demektir. Çünkü bize, Hz. Peygamber 

aracılığıyla diğer iman esaslarının tümü bildirilmiştir. Öyleyse “Allah elçisini 

tasdik etmek” demek, “getirdiği hükümleri de tasdik” etmek demektir. Burada, 

inanılacak şeyler ayrı ayrı söylenmediğinden dolayı, bu imana “icmali”, yani 

“toptan iman” ismi verilmektedir. “Mümin” sayılabilmek için, icmali iman 

“yeterli” olmakla birlikte, bu “izin”, “ömrün sonuna kadar” bir “mazeret” 

olarak kabul edilmemekte, aşama aşama İslam’ın diğer hükümlerinin ve 

inanılması gerekli olan şeylerin öğrenilmesinin gereği üzerinde durulmaktadır. 

2. Tafsili İman: İnanılacak şeylerin her birine, açık ve geniş şekilde, ayrıntılı olarak 

inanmak demektir. İslam inancında tafsili iman üç derecede gerçekleşmektedir: 

Birinci Derece: Bu derecede üç temel alan esas ele alınmaktadır. a) 

Uluhiyet, b) Nübüvvet, c) Ahiret. Diğer bir ifadeyle bu derecede, Allah’a, Hz. 

Muhammed’in Allah’ın peygamberi olduğuna ve ahiret gününe kesin olarak 

inanma esas alınmaktadır. Bu iman derecesi, icmali imana göre daha geniştir. 

Çünkü burada ahirete iman da yer almaktadır. 

İkinci Derece: Bu derecede üç temel alan altıya çıkarılmakta ve “amentü” 

denilen prensipler esas alınmaktadır. Bunlar, Allah’a, meleklerine, kitaplarına, 

peygamberlerine, ahiret gününe, öldükten sonra tekrar dirilmeye, cennet ve 


Küfür, kelime olarak 

“örtme” anlamına gelmektedir. 

Küfrün anlam alanı daha 

“kapsayıcı” ve “genel”, 

şirkin anlamı ise 

daha “dar” ve “özel” 

olmaktadır. 


cehennemin, sevap ve azabın varlığına, kaza ve kadere ayrı ayrı inanmak şeklinde 

sıralanmaktadır. 

Üçüncü Derece: Bu derecede ise Hz. Muhammed’in Allah katından getirdiği 

ve bize kadar da tevatür yoluyla ulaştırılan bütün haberler ve hükümler esas 

alınmakta ve bunların tasdikinin gerekliliği üzerinde durulmaktadır. Bu durumda 

namaz, oruç, hac ve diğer farzları, helâl ve haram olan davranışları öğrenip bütün 

bunların farz, helâl ve haram olduklarını yürekten tasdik etmek, “tafsili imanın 

üçüncü derecesini” oluşturur. 

Yani, Müslüman olan bir kimse, “icmali iman” ile İslam’a ayak basmış olur 

ve bu iman üzere ölürse neticede cennete girer. Fakat insan bu hâl üzere sürekli 

olmamalı, tafsili imana, hatta tafsili imanın üçüncü derecesine geçmeye gayret 

göstermelidir. Çünkü tafsili iman ile Müslümanın imanı yücelir, olgunlaşır, sağlam 

temeller üzerine oturur. İmanın en zirve ve en gerçekçi derecesi olan tafsili imanın 

üçüncü derecesi, “zarurat-ı diniyye” denilen ve “inanılması zorunlu” olan bütün 

“inanç”, “ibadet”, “muamelat” ve “ahlak” hükümlerine inanmayı içermektedir. 

KÜFÜR VE ŞİRK 

Sözlük ve terim Anlamları 

Küfür kelime olarak sözlükte “örtmek, gizlemek” demektir. Tohumu toprağın 

içinde gizlediği için çiftçiye “kâfir” denilmiştir. 

Küfrün din dilindeki anlamı ise, Hz. Peygamber’i ve Allah’tan getirdiği kesinlikle 

sabit olan dinî esaslardan birini veya birkaçını inkâr etmek demektir. 

Şirk ise sözlükte “ortak kabul etmek” anlamına gelmektedir. Günlük dilde 

kullandığımız “şirket” kelimesinde de bu anlam vardır ve aynı kökten gelmektedir. 

Şirk, terim olarak Allah Teala’nın, başta “İlah” olma niteliği olmak üzere 

bütün “isim”, “sıfat” ve “fiillerinde”, eşinin, denginin ve ortağının bulunduğunu 

kabul etmek demektir. 

Müşrikler Allah Teala’nın varlığını problem etmekle beraber, O’nun “bir” 

olduğunu inkâr etmektedirler. Buna karşılık “pek çok tanrı” nın var olduğunu iddia 

etmektedirler. 

Şirk ile Küfrün Karşılaştırılması 

Şirk ile küfür birbirlerine çok yakın iki kavramdır. Aralarındaki fark, küfrün 

anlam alanının daha “genel”, şirkin ise daha “özel” olmasıdır. 

Bundan ötürüdür ki, İslam inancında her “şirk”, aynı zamanda “küfür” olarak 

kabul edilmekte, fakat her “küfür” “şirk” kabul edilmemektedir. Öyle olunca da 

her “müşrik”, “kâfir” olarak kabul edilmekte ve isimlendirilmekte, fakat her “kâfir”, 

“müşrik” olarak kabul edilmemektedir. Çünkü şirk “sadece Allah’a, zat, isim ve sı- 


“Tekfir” ve “irtidat”, din 

ve vicdan hürriyetini 

tehdit eden kavramlar 

değildir. 


fatlarında ortak tanıma” sonucu meydana gelir. Küfür ise, “küfür olduğu bilinen 

birtakım inançların kabulü” ile gerçekleşmektedir. Bu durumda her “Allah’a ortak 

tanıma” fiili, “küfür olan inançlardan biri” olmakta fakat her “küfür olan inanç”, 

her zaman “Allah’a ortak tanıma” fiili olmamaktadır. Örneğin Mecusilik’teki iki 

tanrının varlığını kabul etmek hem şirk hem de küfürdür ama ahiret gününe 

inanmamak şirk değil,yalnızca küfürdür. 

Allah’a şirk koşmak İslam’da “günahların en büyüğü” (ekberu’l-kebâir) 

olarak kabul edilmekte, bunun dışındaki günahların Allah’ın dilemesiyle 

bağışlanacağı ifade edilmektedir. Bu husus bir ayette şöyle dile getirilmektedir: 

“Allah kendine ortak koşulmasını asla bağışlamaz. Bundan başkasını dilediği 

kimse için bağışlar. Kim Allah’a ortak koşarsa büsbütün sapıtmıştır.” (Nisa, 

4/116). 

KÜFRÜN ANLAM ALANIYLA İLGİLİ KAVRAMLAR: TEKFİR- 

İRTİDAT 

İslam İnancında “tekfir”, Müslüman olduğu bilinen bir kişiyi, “inkâr özelliği 

taşıyan inanç, söz veya davranışlar” dan birini yapmasından ötürü kâfir saymak 

demektir. 

“İrtidat” ise dinden çıkmak demektir. Dinden çıkan kişiye de mürted denilir. 

Buna göre “tekfir” bir şahsın kâfir olduğuna “başkaları tarafından” 

hükmedilmesi, “irtidat” ise kişinin “kendi irade ve ifadesiyle” İslam’dan ayrılması ve 

“hukuk düzeni tarafından” da mürtet sayılması demektir. 

İSLAM’IN, TEKFİR VE İRTİDAT KAVRAMLARINI ORTAYA 

KOYMADAKİ AMACI 

İslam’da, tekfir ve irtidat kavramlarını ortaya koymanın amacı, “din ve vicdan 

hürriyetinin sınırlandırılması / tehdit altında tutulması” değildir. Aksine bu 

kavramların konulmaları: 

1. “Toplumun ortak değerleri” ne ve “dini inançları” na karşı “aleni saygısızlık” ve 

“saldırganlığı” önleme, 

2. Toplumda gerekli olan huzur ve sükûnu güvence altına alma, 

3. Nesilleri inkârcılığın olumsuz etkilerinden koruma, 

4. Tekfir edilen şahsa “gerekli yaptırımlar” ın uygulanmasıyla “kamu vicdanı” açısından 

“adaleti gerçekleştirme” şeklinde sıralanabilecek gayelere yönelik bir 

“tedbir” dir ve “toplumsal sağduyu refleksi” dir. 


Bir Müslümanın “kâfir” 

olduğuna hükmedilmesi 

tehlikeli ve sorumluluğu 

ağır bir iştir. 


TEKFİR ETMEDE GÖSTERİLMESİ GEREKEN DİKKAT: TEK- 

FİRİN YERİ/ZAMANI 

Bir Müslümanın kâfir olduğuna hükmedilmesi kolay bir iş değildir. Çünkü 

bir kişiyi “kâfir saymak” (tekfir etmek) demek, onu “pek ağır dünyevî sonuçlar” a, 

müeyyide ve mahrumiyetlere mahkûm etmek demektir. Bu nedenle, insanları 

inançlı veya inançsız saymada çok titiz davranılması ve çok dikkatli olunması 

gerekmektedir. Bu durum, “bireysel bir isnat ve iddia” anlamındaki “tekfir” için de 

“toplumsal bir yargı” anlamındaki “irtidat” için de aynıdır. Şu hâlde, “gelişigüzel 

tekfir iddiaları” na dayanılarak “irtidat hükümleri” uygulanamaz. 

“Yersiz yapılan tekfir” in, toplumdaki bireyler açısından “ağır sonuçlar” ortaya 

çıkarmasının yanında, ayrıca toplum hayatında “kapatılamayacak yaralar” ın 

açılmasına, “birlik ve bütünlüğün zedelenmesi” ne ve “toplumun parçalanması” na 

da sebep olur. Çünkü her ne kadar gerçek durumunu Allah bilse de, tekfir edilen bir 

şahsın, toplumda görmüş olduğu “Müslüman muamelesi” ortadan kalkar. Yani 

daha açık bir ifadeyle o kişinin, selâmı alınmaz, kendisine selam verilmez, kestikleri 

şeyler yenilmez, Müslüman bir kadınla evlenmesine müsaade edilmez, öldüğünde 

cenaze namazı kılınmaz, Müslüman kabristanına gömülmez. 

İşte tarihin belli safhâlarında ve hatta günümüzde, bazı kişilerin çok kolay 

bir şekilde başvurduğu ve “tekfir” işleminin çok ağır sonuçları olduğu için, Hz. 

Peygamber,hayatı boyunca bu tür uygulamalardan uzak durmuştur. Nitekim Hz. 

Peygamber, Medine toplumunda “münafıkların varlığını” bildiği hâlde onlardan 

hiçbir kimseyi “küfürle” suçlamamış, aksine “temelleri hoşgörüye bağlı bir İslamlaştırma 

siyaseti” izlemiş, pek çok hadiste “ben Müslümanım” diyen kimseyi küfürle 

suçlamamayı sıkı sıkıya tembih etmiştir. Bir hadisinde Hz. Peygamber: 

“...kim bir insanı kâfir diye çağırırsa yahut öyle olmadığı hâlde ey Allah düşmanı 

derse söylediği söz kendisine döner” (Buhârî, “Ferâiz”, 29; Müslim, “İman”, 

27) 

buyurmuştur. Bir başka hadisinde ise 

“Bir insan Müslüman kardeşine ey kâfir diye hitap ettiği zaman, ikisinden 

biri bu sözü üzerine almış olur. Şayet söylediği gibi ise küfür onda kalır, değilse 

söyleyene döner” (Buhârî, “Edeb”, 73; Müslim, “İman”, 26) 

demiştir. 

Bu hadislerden de anlaşılacağı üzere bir kimseyi “küfür” gibi büyük bir 

suçlamaya tabi tutarken göz önünde bulundurulması gereken husus, o kimsenin 

“küfür” olan bir inancı “gerçekten” benimsediğinin çok iyi ve doğru bir şekilde 

tespit edilmesidir. Suçlanan kişi, küfür sayılacak bir davranış veya sözü eğer “açıkça” 

benimsemiyorsa, onun inanç, söz veya davranış bakımından küfre girdiğini 


Müslüman olduğunu 

söyleyen bir kişinin bu 

dünyada “mümin” kabul 

edilmesi ve asla 

“İslam toplumunun 

dışına” itilmemesi gerekmektedir. 


söyleme hususunda, dikkatli ve tedbirli olmak gerekir. Bunun içindir ki, Hz. 

Peygamber’in anılan “tavsiyelerini” göz önünde bulunduran Ehl-i sünnet bilginleri 

kıble ehlinden olup da “günah işlemiş” bulunan bir kimseyi “yaptığı günahtan dolayı 

tekfir etmemeyi” temel ilkeleri arasında zikretmişlerdir 

İMAN İLE KÜFÜR ARASINDAKİ SINIR 

Yukarıda imanın, Hz. Peygamber’in getirdiklerinin hepsini tasdik etmek, 

küfrün ise bunları inkâr etmek olduğunu söylemiştik. Buna göre, “iman” ile “küfrü” 

belirleyen ve birbirinden ayırt eden başlıca “ayıraç” hiç şüphesiz ki “kalbin tasdiki” 

olmaktadır. Ancak kalbin tasdiki denilen şey gizli bir eylem olduğundan ve insanlar 

tarafından bilinmesi güç hatta olanaksız olduğundan, “ikrar” denilen “dilin eylemi” 

ne veya bu eylemi gösteren “dinî görevleri yerine getirmeye” önem verilmiş, “amel” 

denilen özel eylem ve davranışlar, “kalpteki iman” ın varlığının “göstergesi” olarak 

kabul edilmiştir. Zira “küfrün en belirgin alameti” olarak, dinin temel esaslarından 

birini veya tamamını reddetmek yahut onları beğenmemek, önemsememek ve 

değersiz saymak kabul edilmiştir. 

Öyleyse, “Müslüman olduğunu” söyleyen bir kimsenin, bu dünyada mümin 

kabul edilmesi ve hiçbir yönden “İslam toplumu” ndan dışlanmaması 

gerekmektedir. Çünkü bir ayette Allah Teala 

“...Size selam verene dünya hayatının geçici menfaatine göz dikerek, sen 

mümin değilsin demeyin...” (Nisa, 4/94) 

buyurarak buna dikkat çekmekte, Peygamber de 

“İnsanlar Allah’tan başka ilah yoktur, Muhammed O’nun elçisidir deyinceye 

kadar kendileriyle savaşmakla emir olundum. Ne zaman bunu söylerlerse, 

can ve mal güvenliğine sahip olmuş olurlar.” (Bk. Buhârî, “Cihâd”, 102; Müslim, 

“İman”, 8; Ebu Dâvûd, “Cihâd”, 104) 

buyurmak suretiyle “imanda ikrar” ın yani kelime-i tevhidi söyleyenin, Müslüman 

kabul edilmesi gereğinin önemini vurgulamış, dünyada iken dış görünüşe ve ikrara 

göre işlem yapılmasının gerektiği ama içten inanıp inanmadığının tespitinin ise 

Allah’a mahsus ve ahirete ilişkin bir mesele olduğunun altını çizmiştir. 

Bu sebeple imanını “diliyle ikrar” ettiği veya “davranışlarına yansıttığı” 

sürece “herkesin İslam toplumunun tabii bir üyesi” olarak görülmesi, can ve mal 

güvenliğine sahip olması, “dünyevi-dini hükümler” veya “sosyal-beşerî ilişkiler” 

bakımından da herhangi bir Müslümanın sahip olduğu bütün “statü”, “hak” ve 

“sorumluluklara” sahip olması gerekmektedir. 



TASDİK VE İNKÂR BAKIMINDAN İNSANLAR 

tadır: 

İslam inancına göre insanlar “tasdik ve inkâr açısından” üç gruba ayrılmak- 

1. Mümin: Allah’a, Hz. Peygamber’e ve O’nun haber verdiği şeylere yürekten 

inanıp, kabul ve tasdik eden kimse demektir. 

Müminlerin ahirette cennete gireceklerine, orada pek çok nimetlere 

kavuşacaklarına ve ebedî cennetlik olacaklarına dair Kur’an’da pek çok ayet vardır. 

Öte yandan “günahkâr müminler” de, “suçları ölçüsünde” ahirette cezalandırılıp 

cehenneme gitseler de sonunda onlar da cennete konulacaklardır. 

2. Münafık: Allah’ın birliğini, Hz. Muhammed’in peygamberliğini ve onun, 

Allah’tan getirdiklerini kabul ettiklerini dış görünüşte söyleyerek “Müslümanlar 

gibi” yaşadıkları hâlde, “kalpten inanmayan” ve “içlerinde farklı şeyler taşıyan” 

kimselere İslam inancında “münafık” denilmektedir. 

Münafıkların “içi” başka “dışı” bambaşkadır, “sözü” ayrı “özü” ayrıdır. 

Nitekim bir ayette Allah Teala şöyle buyurmaktadır: 

“İnsanlardan bazıları da vardır ki, inanmadıkları hâlde {Allah’a ve ahiret 

gününe inandık} derler.” (Bakara, 2/8). 

Münafıkların aslında kâfir oldukları bir başka ayette de şöyle dikkatlere sunulmaya 

çalışılmıştır: 

“Onların Allah yolundan sapmalarının sebebi, önce iman edip sonra inkâr 

etmeleridir. Bu yüzden kalpleri mühürlenmiştir. Artık onlar hiç anlamazlar.” 

(Munâfıkûn, 63/3). 

Bundan dolayı münafıklar İslam toplumu için “açık kâfir” den daha tehlikelidirler. 

Çünkü onlar dıştan “Müslümanmış” gibi gözüktüklerinden, kolayca ve gerçek 

anlamda tanınmaları oldukça zordur, hatta belki olanaksızdır. Onlar, içten içe 

Müslüman toplumun huzur ve düzenini bozup, “kuzu postu” na büründüklerinden, 

dikkatsiz ve bilgisiz Müslümanları ağlarına düşürerek “yanlış yönlere” sürüklerler. 

Oysaki Peygamberimiz, vahiy yoluyla kimlerin münafık olduğunu bildiğinden, onlara 

önemli görevler vermezdi. Hz. Peygamber’den sonra insanlar için böyle bir bilgi 

kaynağı (vahiy) söz konusu olmadığından, ta ilk zamanlardan günümüze kadar münafıklar, 

hukuksal düzlemde “Müslüman gibi” işlem görmüşlerdir. Ama bu tutumun 

ahirette mutlak bir karşılığı vardır. Onlar, cezalarını “cehennemin en alt tabakasında” 

kâfirlerden bile daha alt tabakada çekeceklerdir. Nitekim bu husus bir ayette 

şöyle açıklanmaktadır: 

“Şüphe yok ki münafıklar, cehennemin en alt katındadırlar (derk-i esfel). 

Artık onlara asla bir yardımcı da bulamazsın.” (Nisa, 4/145). 



3. Kâfir: İslam dininin “temel prensipleri” ne inanmayan, Hz. Peygamber’in yüce 

Allah’tan getirdiği “kesin” olan ve “tevatür” yoluyla bize kadar ulaşmış bulunan 

esaslardan (zarûrât-ı dîniyye) bir veya birkaçını yahut da tamamını inkâr eden 

kimseye denilir. Kâfir sözlükte “örten” anlamına gelmektedir. “Gerçek ve doğru 

inancı örttüğü”, yanlış şeylere inandığı için böyle kimselere kâfir denmiştir. 

Bir insan kâfir olarak ölürse “ebedî” olarak cehennemde kalacaktır. Bu 

konudaki ayetlerden birinde Allah Teala şöyle buyurmaktadır: 

“(Ayetlerimizi) inkâr etmiş ve kâfir olarak ölmüş olanlara gelince, işte Allah’ın, 

meleklerin ve bütün insanların laneti onların üstünedir. Onlar ebediyen o lanet 

içinde kalırlar. Artık ne azapları hafifletilir, ne de onların yüzlerine bakılır.” (Bakara, 

2/161-162). 

Ödev 

• Temel İslam Bilimlerinden yaralanarak tahkiki 

imana ulaşmanın yollarını araştırın ve iki yüz 

kelimeyi aşmayacak şekilde bir yazı yazınız. 

• Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı 

altında yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz. 



(ihlâs,) anlamlarına gelmektedir. Din terminolojisindeki anlamı ise Hz. 

Peygamber (s. a. v.)’in tebliğ ettiği şeylerin tümünü hem iç duygular hem 

de dış azalarla kabul ederek onları yaşamak, gerek söz ve gerekse fiil ile 

onları güzel karşılayıp kabul ettiğini göstermek, Allah’a ve Peygamberine 

itaat edip boyun eğmektir. İslam’ın ana gayesi, bireylerin başta aklı ve 

düşüncesi olmak üzere kalbini ve eylemlerini Allah’ın emirleri 

doğrultusunda iyileştirip düzeltmek suretiyle, hem bu dünyada hem de 

ahirette mutluluğa kavuşturmaktır. 

•İslam, “itikat, amel ve ahlak üçlüsü” üzerine kurulu bir dindir. İtikâdî 

hükümler, iman ile ilgili hükümlerdir. Ameli hükümler, ibadet, muamelât 

(bireyler arası her türlü ilişkiler) ve ukûbât (ceza hukuku) ile ilgili 

hükümlerdir. Ahlaki hükümler ise, insanlar arasındaki ilişkileri daha da 

güzelleştirme ile ilgili hükümledir. 

•İslam itikadının kaynakları: 1) Kur’an-ı Kerim/sahih hadisler, 2) duyu 

organlarının verileri 3) akıldan oluşmaktadır. İtikâdî hükümlerin alanı da: 1) 

İlâhiyat, 2) nübüvvet, 3) Ahiret (semiyyât) olmak üzere üç alandan 

oluşmaktadır. 

•“Ameli” hüküm demek insanların işleri ile ilgili olan hükümler, emirler, 

nehiyler demektir. Ameli hükümler, ibadet ile ilgili asli ve ikincil hükümler 

yanında yönetimsel (idarî), toplumsal (içtimaî), medeni, yargısal ve siyasi 

hükümleri içermektedir. Ameli hükümlerin tümünde iki yön 

bulunmaktadır. 1) Allah’a bakan yön, 2) Allah’ın kullarına bakan yön. Ameli 

hükümlerin toplamına “şeriat”, “ denilmektedir. Ahlaki hükümler, gerek 

kalp ve gerekse bütün duygulara ait olan kabiliyet ve becereler ile ilgili 

hükümlerin tümüne verilen isimdir. 

•İman sözlükte “mutlak tasdik” anlamına gelmektedir. Diğer bir ifadeyle 

iman inanılması gerekli olan bir şeye tereddütsüz ve kesin olarak içten ve 

yürekten inanmak, haber verilen bir şeyi, bir hükmü doğrulayıp 

onaylamak, hem haberin doğruluğunu kabul etmek, hem de haber verenin 

doğru söylediğine inanmaktır. İmanın, terim anlamı, yani din 

terminolojisindeki anlamı ise Allah’a ve Hz. Muhammed’in Allah tarafından 

haber verdiği kesin olarak belli olan şeylerin doğru olduğuna tereddütsüz 

inanmak, bunların hak ve doğru olduğunu kalben ve içtenlikle 

doğrulamaktır. İmanın aslı ve özü “kalpte tasdikin gerçekleşmesi” dir. 

•Hiç şüphe yoktur ki, iman ile “bilgi” arasında da çok yakın bir ilişki söz 

konusudur. Çünkü her inanan kişi, “neye inandığını” bilir ve bu bir tür 

“şuur” hâlidir. Eğer kişi neye inandığını bilmiyorsa buna iman değil ancak 

“körü körüne taklit” denilir. 

•İslam inanç sisteminde önemli olan sorunlardan biri de inanılması gerekli 

olan şeylere inanırken, doğrusunu yanlışını araştırmaksızın, sadece 

çevresinden görerek ve duyarak iman etmenin ne derece doğruluk arz 

ettiği ve böyle bir imanın Allah katında kabul görüp görmediği problemidir. 

Bu tür “iman etme biçimi” ne İslam inancında “taklidi” iman, sorgulayarak 

ve doğrusunu yanlışından ayırarak “iman etme biçimi” ne ise “tahkiki” 

iman denilmektedir. 

Özet •İslam kelimesi sözlükte teslim olmak boyun eğmek (inkıyat), samimi olmak 



Özet 

•İslam inanç sisteminde, imanın “sahih/geçerli” olması için şu şartlar tespit 

edilmiştir: 1) imanda hür irade olmalıdır, 2) imanda en küçük bir şüpheye 

yer verilmemelidir, 3) imanda ümitsizliğe yer verilmemeli, Allah’ın 

rahmetinden ne ümit kesilmeli ne de emin olunmalıdır. 

•İmanın artması ve eksilmesine gelince, imanın özü, ne artar ve eksilir ne 

de farklılık arz eder. Çünkü mahiyetlerde artış ve eksiliş olamaz. Ama 

imanın mahiyetinin “dışa akseden yönü” hakkında bu durum geçerli 

değildir. Çünkü “dıştaki varlık”, her ne kadar “niteliksel” olsa da o, bazı 

zaman ve şartlarda “zayıf”, “kuvvetli”, “sağlam” gibi özellikler ve 

“farklılaşmalar” arz edebilmektedir. 

•İnanılacak hususlar açısından iman da ikiye ayrılmaktadır. 1) İcmali iman, 

2) Tafsili iman: İcmali iman, iman edilecek şeylere kısaca ve toptan 

inanmak demektir. 

•Küfür kelime olarak sözlükte “örtmek, gizlemek” demektir. Terim anlamı 

ise, Hz. Peygamber’i, Allah’tan getirdiği kesinlikle sabit olan dinî 

esaslardan birini veya birkaçını inkâr etmek demektir.Şirk sözlükte “ortak 

kabul etmek” anlamına gelmektedir. Şirkin, terim anlamı, Allah Teala’nın, 

başta “İlah” olma niteliği olmak üzere bütün “isim”, “sıfat” ve “fiillerinde”, 

eşinin, denginin ve ortağının bulunduğunu kabul etmek demektir. 

•İslam İnancında “tekfir”, Müslüman olduğu bilinen bir kişiyi, “inkâr özelliği 

taşıyan inanç, söz veya davranışlar” dan birini yapmasından ötürü kâfir 

saymak demektir. İrtidat” ise dinden çıkmaya denilmektir. Dinden çıkan 

kişiye de mürtet denilir. Buna göre “tekfir” bir şahsın kâfir olduğuna 

“başkaları tarafından” hükmedilmesi, “irtidat” ise kişinin “kendi irade ve 

ifadesiyle” İslam’dan ayrılması ve “hukuk düzeni tarafından” da mürtet 

sayılması demektir. 

•Bir Müslümanın kâfir olduğuna hükmedilmesi kolay bir iş değildir. Çünkü 

bir kişiyi “kâfir saymak” (tekfir etmek) demek, onu “pek ağır dünyevi 

sonuçlar” a, müeyyide ve mahrumiyetlere mahkûm etmek anlamına 

geldiğinden, insanları inançlı veya inançsız saymada, diğer bir ifadeyle 

“mümin” veya “kâfir” kabul etmede çok titiz davranılması ve çok dikkatli 

olunması gerekmektedir. 

•İslam inancına göre insanlar “tasdik ve inkâr açısından” mümin, münafık, 

kâfir olmak üzere üç gruba ayrılmaktadır. 


Değerlendirme sorularını 

sistemde ilgili ünite 

başlığı altında yer alan 

“bölüm sonu testi” 


olarak 




1. Aşağıdakilerden hangisi tam olarak “tafsilî imanın birinci derecesini” ifade 

eder? 

a) Yalnızca Allah’a iman 

b) Allah’a, nübüvvete ahirete iman 

c) Allah’a, nübüvvete kitaplara iman 

d) Amentüde ifade edilen altı esasın hepsine birden iman 

e) İnanılacak şeylerin her birine, açık ve geniş şekilde, ayrıntılı olarak iman 

2. Aşağıdakilerden hangisi ameli hükümler arasında yer almaz? 

a) İbadet 

b) Muamelat 

c) Kalben tasdik 

d) Ukubat 

e) Namaz 

3. Ameli hükümlerin toplamına .........., bu kelimenin çoğul şekline ise …....... denilir. 

Yukarıdaki boşluklara uygun olan ifadeler hangi şıkta doğru olarak verilmiştir? 

a) İbadet/ibadat, 

b) Tarikat/turuk 

c) Akîde/akaid 

d) Şerîat/şerayi’ 

e) Muamele/muamelat. 

4. “İman esasları” ile ilgili açıklamalar, hadis kitaplarında ....................... gibi bab 

başlıkları altında yer almaktadır. 

Yukarıdaki boşluğu anlamlı bir şekilde doldurabilecek şık aşağıdakilerden hangisidir? 

I. İman, Enbiya 

II. Tekfir, kader 

III. Tevhid, kıyamet 

IV. Cennet cehennem 



V. Terbiye, ahlak 

a) I, III, V 

b) I, II, IV 

c) II, III, V 

d) I, III, IV 

e) Hepsi 

5. Aşağıdakilerden hangisi İslam itikadının kaynaklarından değildir? 

a) Kur’an-ı Kerim 

b) Sezgi 

c) Duyu organlarının verileri 

d) Akıl 

e) Sahih hadisler 

Cevap Anahtarı 

1.b 2.c 3.d 4.d 5.b 



YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAY- 

NAKLAR 

1. Akseki, Ahmet Hamdi. (tsz, 21. Baskı). İslam Dini. Ankara. 


Beyrut. 

3. Askerî, Ebû Hilal. (2006). el-Furuk fi’l-Luğa. Tahk Cemâl Abdulğanî Mudğamiş. 

Beyrut. 

4. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhid ve İlm-i Kelam. Ankara. Gonca 

Yayınevi. 

5. Bilmen, Ömer Nasuhi. (1972). Muvazzah İlm-i Kelam. İstanbul. 

6. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî. Tahk. Mustafa Dîb el- 

Buğa. Beyrut. 

7. Bûti, Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Terc. Mehmet Yolcu, Hüseyin Altınalan. 

İstanbul: Madve Yay. 

8. Cevherî, İsmâil b. Hammâd. (tsz.). es-Sıhah Tâcu’l-Luğat ve Sıhahi’l-Arabiyye. 

Tahk. Ahmed Abdulğafûr, Nşr. Hasan Şerbetli. Mısır. 

9. Diyanet. (1998). Diyanet İlmihâli. İstanbul. 

10. Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Hâlîl b. Ahmet. (1988). Kitâbu’l-Ayn. Tahk. Dr. 

Mehdî el-Mahzûmî-Dr. İbrâhim es-Semerâî, Beyrut. 

11. Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman. (1988). Kelam. Konya. 

12. İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükrim. (1988). Lisânu’l- 

Arab. Beyrut. 

13. Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Esbahî. (tsz.). Muvatta. Tahk. Muhammed Fuad 


14. Mâturîdî, Ebû Mansûr, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.). 

Kitâbu’t-Tevhîd. Tahk. Fethullah Huleyf. Mısır. 

15. Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. (tsz.). es-Sahîh. Beyrut. 

16. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille. Nşr. 


17. Tahânevî, Muhammed A’la b. Ali. (1862). Keşşâf-u Istılâhâti’l-Fünûn. Tash. el- 



18. Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Şevki-Çelebi, İlyas. (2009). İslam’da İnanç Esasları. İstanbul. 

19. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul. 



20. Yüksel, Emrullah. (2005). Sistematik Kelam. İstanbul. 


İSLAM İNANCININ KAYNAKLARI 


HEDEFLER 

• Giriş 

• Kur’an 

• Sünnet 

• Akıl 


• İnanç esaslarının kaynakları hakkında 

bilgi edinmiş 

• Kur’an ve sünnetin inanç esasları 

açısından kaynaklık değerini kavramış 

• Aklın bu konudaki fonksiyonunu anlamış 

olacaksınız. 


ESASLARI 


3

Tüm peygamberler 

insanları ortak inançlara 

davet etmişlerdir 

İslam İnancının Kaynakları 

GİRİŞ 

Kur’an tüm peygamberlerin ümmetlerine tebliğ ettikleri bu inanç esaslarının 

aynı olduğunu bildirmektedir. Yani Hz. Âdem insanları neye inanmaya davet ettiyse 

son dinin tebliğcisi olan Hz. Peygamber de aynı şeylere inanmaya davet etmiştir. 

“Allah Nuh'a buyurduğu esasları size de din olarak buyurmuştur. Sana İbrahim’e, 

Musa'ya ve İsa’ya da vahyettik ve dine bağlı kalın, onda ayrılığa düşmeyin’ diye 

buyurduk” (Şurâ 42/13) 

anlamındaki ayette Allah geçmiş peygamberlere ve son dinin tebliğcisi olan Hz. 

Muhammed’e vahyedilen inanç esaslarının aynı olduğunu açıkça ifade etmektedir. 

Bu durum dini hükümler içinde inanca tekabül eden hususların zamana ve mekâna 

göre değişiklik arz etmediğini ve bu şekildeki hükümlerin dinin asıllarını 

oluşturduğunu göstermektedir. Nitekim bu özelliğinden hareketle ona “usuliddin” 

adı da verilmiştir. 

İnancın zaman, mekân ve şartlardan hareketle değişikliğe maruz kalmaması, 

onun sahibi nezdinde hiçbir surette şüphe kabul etmeyen temel ilke, esas ve 

hükümlerden meydana geldiğini göstermektedir. Bu özelliğinden hareketle onun 

dinde orijinal kavram alanının itikat kelimesiyle karşılandığı görülmektedir. Nitekim 

itikat “bir şeye düğüm atarcasına kesinlikle inanmak, gönülden bağlanmak ve 

gönülden benimseyerek doğruluğuna inanmak” (Asım Efendi, Kamus Tercümesi, 

“akd”, mad.) manasına gelmektedir. 

“Kim iman etmezse onun ameli boşa gitmiştir “Maide 5/5; Nisâ 4/124; Enbiya 

21/94 anlamındaki ayet de dini hükümlerin biri biriyle bağlantısı bulunduğunu ve 

inanca tekabül edenlerin asıl ve temel vazifesi gördüğünü göstermektedir. Nitekim 

inanç esasları içinde de Allah’a iman tüm inanç esaslarının temelini ve aslını 

oluşturmaktadır. Bu amaçla Allah’a imana özün özü manasına “aslu’l-usul” adı 

verilmektedir. Çünkü Allah’a iman etmek Allah’ın gönderdiği peygamberlere, 

kitaplara, kitaplar içinde bulunan her şeye iman etmeyi de kaçınılmaz olarak 

beraberinde getirmektedir. Bu durum Allah’a imanın hem bir başlangıç hem de 

kapsayan bir inanç olduğunu, o olursa diğerlerinin de olduğunu, o olmazsa 

diğerlerinin de olmayacağını göstermektedir. 

İnsanın herhangi bir şüphe duymadan gönülden bağlandığı inançların 

kaynağının da inanca paralel özellikler taşıyan, varlığı ve muhtevasında her hangi bir 

şüphenin söz konusu olmadığı esaslardan oluşması gerekmektedir. Belirlenen bu 

hususlara karşılık gelen esasların başında da şüphesiz Allah’ın tüm insanlığa 

gönderdiği Kur'an ile Kur'an’ın hayata geçirilmiş hâlini oluşturan sünnet ve tüm 

insanlığın eşit paydada buluştuğu Allah’ın nimeti olan akıl gelmektedir. İlk planda 


Vahiy Hz. Peygamberin 

kalbine ilka edilen 

lafız+mana ve kıraat 

üçlüsünden 

oluşmaktadır 


kaynağı yalnızca Kur’an ve sünnetten ibaret görebilecek bir düşünce akla gelse de 

din insanlığa hitap ettiğinden, tüm insanlığın birleştiği ortak paydadan hareket 

etmesi kaçınılmazdır. Söz konusu ortak payda da insanı diğer canlılardan ayıran 

akıldır. İnanç konularında o, Kur’an ve sünnetten oluşan nakli sistemli hâle getirmek, 

temellendirmek ve müphem yönlerini açıklığa kavuşturmak gibi birçok alanda 

fonksiyon icra eden önemli bir kaynaktır. Şimdi İslam inancının ana kaynaklarının 

varlık ve muhtevalarını inceleyelim. 

KUR’AN 

İslam İnanç Esasları 

Kur'an Sünnet Akıl 

Tüm dini hükümler yanında inanca tekabül eden hüküm ve esasların ilk 

kaynağı Kur'an’dan elde edilmektedir. O, vahyin son tecellisi olarak yeryüzüne 

indiğinden tanımıyla ilgili engin bir birikim mevcut olmakla birlikte burada bunların 

her birini ele alma yerine en temel anlam alanından hareket etmek uygun 

görünmektedir. Arapça “k-r-e” kökünden gelen Kur'an kelimesinin 

. ُوَناَء 

ْر ق ُْعِبَّتاَف ُهاَنْأَرَق 

اَذِإَف . ُوَناَءْر 

قَو ُوَعْم 

َج اَنْيَلَع َُّنِإ 

“Onu (senin kalbinde) toplamak ve okutmak bize düşer onu sana okuduğumuzda 

okunuşunu takip et” (Kıyâme 75/17-18) 

anlamındaki ayette fuʻlân vezninde mastar veya ism-i meful olduğu anlaşılmaktadır. 

Bu durumda “Kur'an” kelimesi Kur'an’ın özel ismi olduğunda ism-i meful manasında 

okunan kitap ism-i fail olduğunda da toplayan anlamlarına gelmektedir. Toplama 

onun içinde sure ve ayetleri bulundurması ya da önceki kitapları kendinde ihtiva 

etmesi manasınadır. Nitekim Yusuf suresi 111. ayette Kur'an’ın önündekini tasdik 

edip her şeyin tafsilini içerdiğini bildirmesi de onun Allah’ın kitaplarının semeresini 

ve ilimlerin özünü kendisinde topladığı (Ragıb el-İsfehanî, el-Müfredât fî garîbi’l- 

Kur'an, “k-r-e”)manasına gelmektedir. 

İlk inen ve Hz. Peygamber’e de oku emrini veren Alak suresinin ilk üç ayeti ile 

yukarıda zikredilen Kıyâme suresinin 17-18.ayetleri birlikte mütalaa edildiğinde 

Kur'an vahyinin lafız+mana ve kıraat üçlüsünden tenzil edildiği anlaşılmaktadır. Yani 

Alak suresinin ilk ayetlerinde Allah Teala Peygamber’e oku emrini verirken elindeki 


“Şüphesiz Kur’an’ı biz 

indirdik ve onu 

koruyacak olan da 

biziz” (Hicr 15/9) 


mevcut bir metinden okumasını istememiştir. Bunun yerine Cebrail tarafından 

getirilen lafız ve manadan müteşekkil olan ve kalbine ilka edilen vahyin okunmasını 

talep etmiştir. Bu durum vahyin Hz. Peygamber’in kalbine ya da hafızasına 

nakşedilen lafız ve mana bütünlüğünde bulunduğunu ve Cebrail tarafından 

okunduğunu ortaya koymaktadır. 

Tenzîl 

Lafız+mana+kıraat 

Peygamber 

Allah 

Cebrail 

Tebliğ İnsan 

anlamındaki ayet Kur'an’ın Peygamber’in kalbine indirildiğini dile getirmektedir. 

Ancak esas vasfının Allah kelamı olması onun kaynağının insanüstü olduğunu 

göstermektedir. Dolayısıyla onun insani seviyeye ulaştırılması aracı olan Cebrail 

vasıtasıyla olmuştur. Anlamı okunan ve tüm kitaplar ile bilginin özünü kendisinde 

toplayan bir kitap olması şeklindedir. Tenzîl şekli de lazfız+mana ve kıraat 

üçlüsünden oluşmaktadır. Yine 

ve 

َُنيِم . ََنيِمَلاَعْلآب َرُليِزنَتَلُهّنِإ َو 

َ ََنيِرِذنُمْلاَنِمَنوُكَتِلَكِبْلَقىَلَع. 

لْاُحو ْ ْرلاِهِبَلَزَن 

“Şüphesiz bu Kur'an alemlerin Rabbinin indirmesidir, uyarıcılardan olman 

için onu Rûhu’l-emîn (Cebrail) senin kalbine indirmiştir” (Şuarâ 26/192-194) 

“Şüphesiz Kur'an ne arkasından ne de önünden batılın karışmadığı bir 

kitaptır ve hakîm ve hamid vasıflarına sahip Allah tarafından indirilmiştir” 

(Fussılet 41/42) 

“Şüphesiz Kurʻan’ı biz indirdik ve onu koruyacak olan da biziz” (Hicr 15/9). 

anlamındaki ayetler Kur’an’ın diğer kitaplardan farklı olarak ilahi güvence altına 

alındığını ve kendisinde şüphe ve batıl gibi bir şeylerin bulunmadığını veciz bir 

şekilde anlatmaktadır. Yeryüzünde ona ilk muhatap olan ve alıp insanlara tebliğini 



yapan Peygamber’in de ismet sıfatıyla muttasıf olması Kur'an’ın korunmuşluğunun 

ilahi güvence altında gerçekleştirildiğini göstermektedir. Dolayısıyla söz konusu 

güvence Kur’an’ın tenzili yanında Hz. Peygamber’in insanlara tebliğini ve iki kapak 

arasına girerek günümüze kadar ulaşmasını kapsamaktadır. 

“Bugün sizin için dininizi ikmal ettim, size nimetimi tamamladım ve din 

olarak size İslam’ı seçtim” (Maide 5/3). 

anlamındaki ayet Kur’an’ın yeryüzüne inme sürecinin Hz. Peygamber’in hayatının 

sona ermesiyle tamamlandığını ve ondan sonra bir daha vahiy gelmeyeceğini ifade 

etmektedir. Yani vahiy Hz. Peygamber’in vefatıyla kesildiğinden, sonrasında 

herhangi bir şekilde vahiyden söz etme imkânı bulunmamaktadır. Sürecini bu 

şekilde tamamlayan Kur’an’ın sonraki nesillere ve oradan bize kadar ulaşması da 

yalan üzere birleşmeleri imkânsız olan büyük topluluklar vasıtasıyla tevatüren 

olmuştur. Bütün bu açıklamalar Kur’an’ın hem metafizik alemden yeryüzüne inmesi, 

hem de fiziki dünyada Peygamber’den insanlığa ulaşması sırasında intikal ve 

muhteva açısından her hangi bir şüpheye maruz kalmayacak şekilde geldiğini 


Kur'an’ın mevcudiyetiyle ilgili verilen bilgiler, onun Hz. Peygamber’e ulaşırken 

lafız ve mana bütünlüğünde ulaştığını, kaynağı ilahi olduğu gibi sonraki aşamalardaki 

hayatiyetini de ilahi güvence altında devam ettirdiğini ortaya koymaktadır. Bu 

durum onun ana kaynak olmasında herhangi bir şüphenin bulunmadığını 

göstermektedir. Onun bizzat kendisinden hareket edildiğinde de muhteva değeriyle 

ilgili olarak kendisini sözün en güzeli (Zümer 39/23) olarak tanımladığı 

görülmektedir. Yine o, kendini doğruluğun ve hidayetin kaynağı olma yanında 

hakikat ile gerçeğin bizzat kendisini temsil ettiğini söyleyerek (Bakara 2/147; Al-i 

imran 3/60; Yunûs 10/108, 94) kaynak değeri hakkında bilgi vermektedir. 

َني . ملا 

ِ قَّتمْلِّل ُ ىًدُه ِهيِف بَ ْير َ َلا باَت ُ ِكْلا َك ِ َّم . 

لَذ 

ِ مو َ َةلاَّصلا َنو مي ُ ِ قُيو َ 

ِبْيَغْلاِب َنوُن ِ مْؤ ُ ي ني َ ِ َنوُق ذَّلا 

ِ ني َ . فنُي مُهاَنْ ْ قَز ر َ ا 

ِ ذَّلاو 

َنوُن ِقو ُي مُه ْ ِةر َ ِ خلآاِب و َ َك ِلْبَ ق نِ م َلِزنُأ امَ و َ َكْيَلِإ َلِزنُأ امِب َ َنوُن ِ مْؤ ُ ي 

“Elif lâm mîm. Doğruluğunda şüphe bulunmayan bu kitap, takva sahipleri için 

yol göstericidir. Onlar gayba inanırlar, namazı dosdoğru kılarlar, kendilerine 

verdiğimiz rızıktan yerli yerince harcarlar. Yine onlar sana indirilen kitaba ve senden 

önce indirilen kitaplara ve ahirete yakîn derecesinde inanırlar” (Bakara 2/1-4). 

Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 

.

İmanın gayba yönelik 

olması Kur'an’ın tek ve 

vazgeçilmez kaynak 

olmasını sağlamaktadır 

Kitaba inanmak yalnızca 

kitabın varlığına değil, 

ondaki esasların her 

birine de inanmayı 

gerektirmektedir 


şeklindeki ayet, Kur'an’ın inanç açısından vazgeçilmez bir kaynak olduğunu onda 

“herhangi bir şüphenin bulunmadığı” bilgisiyle teyit etmektedir. Bundan başka aynı 

ayet inancın en temel özelliğinin de insanın kavrayış alanının ötesinde olma 

manasında gayba iman olduğunu söyledikten sonra inanılması gereken hususlar 

arasında Kur'an ve diğer semavi kitaplar ile ahiret gününün olduğunu dile 

getirmektedir. Bu şekildeki anlam alanı da Kur'an’ın kaynaklık değeri yanında 

inançta gaybi olma vasfının esas olduğunu ortaya koymaktadır. Yine söz konusu 

ayette Kur'an ve diğer semavi kitaplar ile ahiret gününe imandan bahsedilmesi, 

gayb alanına uluhiyet, peygamberlere ve ahiret gününe iman gibi konuların girdiğini 

göstermektedir. Meryem 19/61; el-Enbiyâ 21/49; Fâtır 35/18; Hadîd 57/25 gibi 

ayetlerde de kişinin görmediği hâlde Allah’a ve Allah’ın emrettiği şeylere inandığı ve 

inandıklarını hayata geçirdiği, Peygamber’e iman edip ona yardım ettiği, 

görmedikleri cennet ve cehenneme inandıkları ve cennete girip cehennemden 

sakınmak amacıyla Allah’ın emirlerine riayet edip yasaklarından kaçındığından 

bahsedilmektedir. Aslında bu tür bilgiler ana temel vasıf etrafında inancın nasıl 

gelişme gösterdiğini ifade etmektedir. Ancak temel nitelik olan inançta gaybi 

unsurun bulunması ve Kur'an’ın da bu konuda tek ve vazgeçilmez bir kaynak olması 

tüm ayetlerin ortak paydası olarak gelişme göstermektedir. 

Kur'an’ın bu özelliğiyle inanç esaslarına dair verdiği bilgilere bakıldığında onun 

konuya dair açıklamalarından bazısı da şöyledir: 

ve 

“Yüzlerinizi doğuya ve batıya çevirmeniz gerçek iyilik değildir, fakat asıl 

iyilik Allah’a, ahiret gününe, meleklere, kitaplara ve peygamberlere inanan 

kimselerin tutum ve davranışıdır” (Bakara 2/177). 

“Ey iman edenler Allah’a, O’nun peygamberine ve peygamberine indirdiği 

kitaba ve daha önce indirdiği kitaba inanın. Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını, 

peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr ederse haktan ayrılıp derin bir sapıklığa 

girmiş olur” (Nisâ 4/136) . 

anlamındaki ayetler kişinin inanması gereken şeyleri çok açık bir şekilde beyan 

etmektedir. Yani bir kimse Allah’a, Allah’ın gönderdiği peygambere ve peygamber 

vasıtasıyla gönderdiği kitaba, meleklere ve ahiret gününe inanmak durumundadır. 

Ancak “iman esasları yalnızca bunlardan mı ibarettir?” diye bir soru sorulduğunda 

“evet” cevabının verilmesi mümkün değildir. Çünkü Allah kendisine, insanlar 

arasından seçtiği peygambere ve söz konusu peygamber vasıtasıyla gönderdiği 

kitaba inanılmasını istemektedir. Dolaysıyla kitaba inanmak yalnızca kitabın 

varlığına değil, bizzat ondaki esasların her birine de inanmayı gerekli kılmaktadır. 


Sünnet ümmetin hâkim 

din anlayışını ifade 

etmektedir 


Nitekim yukarıda zikredilen ayette sevilen maldan yakınlara, yetimlere, yoksullara, 

yolda kalmışlara infakta bulunma istenmekte, namaz kılma ve zekât verme 

emredilmekte, sıkıntı, hastalık ve savaş zamanlarında sabretme gerekli 

görülmektedir. Yine başka yerlerde yalan yere yemin etmekten, gıybet ve 

koğuculuktan uzaklaşılmasının gereğinden bahsedilmektedir ki bütün bunların her 

biri inanılması gereken hususları oluşturmaktadır. Ancak bunlardan zekât vermenin 

ve namaz kılmanın gerekliliğine inanmak inanç konusu olduğu hâlde, bunların yerine 

getirilmesi ibadet ve amelle ilgili hükümlere girmektedir. Gıybet etme ve yalan 

söyleme gibi kötü davranışlardan uzak durmanın gereğine inanmak inançla ilgili 

esaslara tekabül ederken, bizzat bunlardan kaçınmak da ahlaki esaslara girmektedir. 

SÜNNET 

Kur'an’dan sonra ikinci kaynak olarak kabul edilen sünnet, Arapça asıllı bir 

kelime olup “s-n-n” kökünden gelmektedir. Sözlük anlamı “izlenen yol, hayat tarzı, 

metot, örnek alınan uygulama, örf ve gelenek” manalarına gelirken terim anlamı da 

Hz. Peygamber’in söz, fiil ve takrirlerine karşılık gelmektedir. Bu genel tanımın 

yanında ilim dallarının her biri kendi perspektiflerinden onunla ilgili yaklaşımlarda 

bulunmuşlardır. Kelam ve akaid konuları söz konusu olduğunda sünnetin anlamı Hz. 

Peygamber ve ashabının itikad ve inanca karşılık gelen konularda takip ettikleri yol 

manasına gelmektedir. Buradan da sünnetin ümmetin hâkim din anlayışını ifade 

ettiği anlaşılmaktadır. 

Delil ve kaynak olması 

Sünnetin Kur’an’dan sonra ikinci bir kaynak olması noktasında İslam 

düşünürlerinin hemen hepsi aynı ortak paydada birleşmektedirler. 

“Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun ki, Allah da sizi sevsin ve 

günahlarınızı bağışlasın” (Âl-i imrân 3/31). 

anlamındaki ayette Allah’a imanın yolunun Peygamber’e imandan geçtiği ifade 

edilmektedir. Çünkü Peygamber konum itibariyle insanlara Allah’ın ayetlerini 

okuyan ve onlara kitap ve hikmeti öğreten (Bakara 2/129) kimsedir. Nitekim 

“…Allah sana kitabı ve hikmeti indirmiş, bilmediğini öğretmiştir” (Nisâ 4/113). 


Sünnet, Kur'an’ın 

hayata geçirilmiş hâlidir. 


Mealindeki ayetlerde geçen hikmetin de İslam uleması tarafından genelde Hz. 

Peygamber’in sünneti manasına geldiği kabul edilmektedir. Aynı bağlamda 

ve 

“O peygamber ki kendilerine iyiliği emreder, onları kötülükten meneder, 

onlara temiz ve hoş şeyleri helal, pis ve çirkin şeyleri haram kılar; üzerlerindeki ağır 

yükleri ve kendilerini bağlayan bağları kaldırır. O Peygamber’e iman edip saygı 

gösterenler, ona yardım edenler ve ona indirilen nura tabi olanlar işte kurtuluşa 

erenler onlardır” (A’râf 7/157). 

“Peygamber size neyi verdiyse onu alın, size neyi yasakladıysa ondan da kaçının” 

( Haşr 59/7). 

anlamındaki ayetler, Peygamberin haram veya helal kılma yetkisinin bulunduğunu 

ifade etmektedir. Bundan başka Kur'an 

“O kendinden bir şey söylemez söyledikleri vahiyden başka bir şey 

değildir” (Necm 53/3-4). 

anlamındaki ayetler de Hz. Peygamber’in muhatap olduğu vahyi tebliğ etme vazifesi 

yanında ilahi ilkeleri beyan etme vasfının da bulunduğunu ortaya koymaktadır. 

Hatta bu ayetler, Hz. Peygamber’in bizzat vahye muhatap olması ve vahyin insanlığa 

ulaşmasını sağlaması yanında söylemlerinin de vahyin bir unsuru olduğunu 

göstermektedir. Diğer bir ifadeyle Peygamber ile vahiy arasındaki bağlantı, yalnızca 

vahyin aktarılmasını değil bizzat hayata geçirilmesini de gerekli kılmaktadır. Çünkü 

sünnet, Kur'an’ın hayata tatbik edilmiş hâlini oluşturduğundan, Peygamber’in hayatı 

ve söylemleri de Kur'an’ın tefsiri ve İslam’ın yaşantıya geçirilmiş şeklini meydana 

getirmektedir. Bu durum sünnetin bizzat kendisinin de vahiy kaynaklı olduğunu 

ortaya koymaktadır. Ancak Allah din ihdas eden bir şariî konumundayken 

Peygamber de aldığı vahyi tebliğ eden mübelliğ konumundadır. Bu konuyla ilgili 

Kur'an’da çok geniş bir malumat bulunmaktadır. Nitekim aşağıdaki ayet te bunu çok 

açık bir şekilde izah etmekte ve Peygamber’in vazifesinin açıklayan ve tebliğ eden 

manasında olduğunu “tebyîn” kelimesiyle ifade etmektedir. 



َّل َ عَل َ و ْ مِهْيَلِإ َلِّزُ ن ا َ م ِساَّنل ِ ل َ نِّي َ بُت ِ ل َ رْكِّذلا َكْيَلِإ اَنْل َ زنَأ َ و 

َنو ُ رَّكَفَ ت َ ي ْ مُه 

“Kendilerine indirileni insanlara açıklayasın diye sana da bu Kur'an’ı 

indirdik, umulur ki onlar da düşünürler” (Nahl 16/44). 

Bütün bu niteliklerden hareketle Kur’an’ın kaynağının ilahi olmasına karşılık, 

Peygamber’in Allah tarafından korunmakla birlikte insani bir kaynak olması ikisinin 

eşit düzlemde değerlendirilmelerini mümkün kılmamaktadır. Yine Kur’an’ın lafız ve 

mana bütünlüğünde yeryüzüne inmesine ve tevatüren bize ulaşmasına karşılık 

sünnetin çoğunlukla lâfzen değil de manen rivayeti ve büyük bir kısmının âhâd hadis 

olarak nakledilmesi iki kaynağın eşit konumda olmadıklarını göstermektedir. Yani 

hadisin rivayet ve tedvin gibi muhataba ulaşması sırasında geçirmiş olduğu 

aşamalar, onun delil kılınması noktasında bu açıdan da incelenmesini gerekli 

kılmaktadır. Dolayısıyla sünnetin temel dayanağı olan hadisler sübut açısından 

mütevatir, meşhur ve âhâd olmak üzere üç kısma ayrılmaktadır. 

Mütevatir hadis: Aklın yalan üzere birleşmeleri mümkün görmediği bir 

topluluğun yine aynı nitelikteki topluluğa naklettiği hadise denir. Yalan üzere 

birleşmeleri mümkün olmayan böyle bir topluluğun naklettiği şey, dinde en kuvvetli 

delil teşkil ettiğinden akaid alanında en önemli kaynaklar arasında yer almaktadır. 

Bu nitelikteki örneklerin başında da Kur’an-ı Kerim gelmektedir. 

Meşhur hadis: Başlangıçtaki ilk râvilerinin sayısı üçü geçmemekle birlikte sonraki 

asırlarda râvi sayısının şöhrete ulaştığı rivayetlere denilmektedir. Meşhur hadis ilk 

râvisi bir veya iki kişiyi geçmediğinden bazen haber-i vahid kategorisinde 

değerlendirilmekle birlikte aslında mütevatir hadis ile âhâd hadis arasında bir yerde 

bulunmaktadırlar. Bu vasfından yani râvi sayısının az olmasından hareketle inanca 

tekabül eden konularda verdiği bilgilerin şüpheden arındırılmış, kesin inanç adı 

altında yakîn derecesine ulaştığı kabul edilmez. İnanç alanında mütevatir haberin 

kullanılması, inancı sağlam bir temele dayandırma amacına matuftur. 

Âhâd hadis: Mütevatir derecesine ulaşmayan hadislere âhâd hadis denilir. Bu tür 

hadisler Hz. Peygamber’den itibaren râvi sayısı birkaç kişiyi geçmeyen ve ilk üç 

asırda şöhret derecesine ulaşmayan rivayetlerden oluşmaktadır. Hadis kitaplarındaki 

hadislerin büyük bir kısmı bu tür rivayetlerden oluşmaktadır. Âhâd hadislerin amel 

ve ibadet konularında kaynaklık değeri bulunduğu hâlde inanç konularında bilgi 

değeri tartışılmıştır. Böyle bir sonuca gitmede en önemli etken inanılacak konularda 

bu tür rivayetlerdeki râvilerin sahabe de olsa masum olmamalarından 

kaynaklanmaktadır. Nitekim beşer vasfını haiz olması açısından hiçbir râvi hata veya 

yalandan uzak değildir. Yine sahabe derece ve mertebe itibariyle râvilerin en 



üstünde bulunmakla birlikte onların rivayet ettikleri tüm hususlarda kesinlikten 

bahsetme imkânı bulunmamaktadır. 

Bunun birçok sebebi bulunmakla birlikte en önemlisi, hadislerin ortaya 

çıkışından asgari yirmi, otuz sene sonra rivayet aşamasının başlamasıdır. Nitekim 

sahabe Hz. Peygamber’in söylediği şeyleri lafızlarıyla yazmamış, dinlerken de bunları 

sonraki nesillere aktarma düşüncesiyle dinlememiş ve aradan uzun bir zaman 

geçtikten sonra nakletme yoluna gitmiştir. Şartların bu şekilde gelişme göstermesi 

sahabenin yirmi, otuz yıl önce duyduğu şeyi aktarırken ilk defa işittiği şekilde ve aynı 

lafızlarla nakletme imkânını yitirmesine sebebiyet vermiştir. Çünkü kişi bir sözü 

işittikten sonra yazmaz, her gün tekrar etmez ve aradan yirmi, otuz yıl geçtikten 

sonra nakletmek isterse ilk duyduğu hâlinden birçok şeyi unutmak durumunda kalır 

ve doğal olarak sözün nazım, tertip ve terkibini karıştırabilir (Fahreddin er- 

Razî,Esâsaü’t-takdîs, s. 171). 

Bu ve benzeri durumlar âhâd hadislerdeki bilginin kesin olmayıp zan ifade 

ettiği şeklinde değerlendirilmesine sebebiyet vermiştir. Bu tür hadislerde yanılma ve 

hata etme ihtimali yanında verilen bilginin kesin olmaması, onların inançla ilgili 

konularda kullanılmasında bazı tereddütlerin doğmasına yol açmıştır. Yine böyle bir 

yaklaşımın temelinde söz konusu haberin Hz. Peygamber’den değil de onun dışındaki 

bir kimseden gelmiş olması endişesi vardır. Bu şartlar çerçevesinde elde edilen 

rivayetlerin kullanılması dinde otorite olmayan bir kimsenin görüşünden hareketle 

inanç oluşturma yoluna gitmeye sebebiyet vermektedir ki, bu da bu tür rivayetler 

karşısında titiz ve hassas davranmayı kaçınılmaz kılmıştır. 

Ancak prensipte böyle bir kanaat yaygınlık kazansa da inanç esaslarında 

hiçbir şekilde âhâd hadisin kaynaklık etmediği veya ulema tarafından kullanılmadığı 

sonucuna varmak mümkün değildir. Doğrudan gayba müteallik olan ve hakkında 

sınırlı bilgi bulunan melek, cin ve şeytan gibi ruhani varlıklarla kabir azabı, cennet, 

cehennem gibi konularda senedi sahih olan âhâd hadisler delil olarak kullanılmıştır. 

Bu konularda âhâd hadislerin kullanılması da yeni bir inanç oluşturmaktan ziyade 

zaten Kur'an’da mevcut olan ilke ve esasların detayına gitmek ve konuyla ilgili 

müphem noktaları Hz. Peygamber’den gelen bir rivayetle açıklamak manasına 

gelmektedir. 

Netice itibariyle âhâd hadislerin tamamına karşı hepsi kesin bilgi ya da zan 

ifade etmektedir şeklinde genellemeci bir tavır sergilemeksizin rivayetleri tek tek 

değerlendirip hükme varmak gerekmektedir. Nitekim senedindeki râvîlerinde 

problem bulunmayan, muhtevası, kesin olarak bilinen naslara uygun olan ve akli 

ilkelere ters düşmeyen âhâd hadislerin kullanılması mümkün ve hatta gereklidir. Bu 

şartları kendinde bulunduran bir rivayeti âhâd hadis diye reddetmek doğru bir 

yaklaşım tarzı değildir. Böyle bir yolu tercih etmek, rivayetin asıl kaynağı olan 


Kâfirler inanç 

konularında akıllarını 

işlevsiz hale getirmiş 

kimselerdir. 


Peygamber’i dinde fonksiyonsuz hâle getirmek gibi bir sonuca ulaşacağından tasvip 

edilemeyen bir yöntemdir. 

AKIL 

Tartışma 

• Haber-i vahidin inanç esaslarında kaynak oluşunun Ehl-i Hadis, 

Matüridi ve Eşarî mezhepleri arasındaki durumunu araştırarak 

arkadaşlarınızla tartışınız. 

• Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan 

“tartışma forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz. 

İnanç esaslarının üçüncü kaynağı da akıldır. Aklın kaynak olarak kullanılması 

büyük oranda Kur'an’ın ona verdiği önemden kaynaklanmaktadır. Çünkü Kur'an 

insanı insan yapan ve eylemlerini anlamlı kılan şeyin akıl olduğunu ifade etmektedir. 

Ancak akıl, Kur'an ve sünnetten farklı olarak, doğrudan bilgiyi veren değil onu 

üreten olması açısından kaynaklık değeri vardır. Nitekim Kur'an terminolojisinde o, 

“bilgi edinmeyi sağlayan güç” ve “bu güçle kazanılan bilgi” olmak üzere iki anlamda 

kullanılmaktadır (Ragıb el-isfehanî, el-Müfredât, “a-k-l”mad.). Bilgi edinmeyi temin 

eden güç olması onun dinen muhatap alınmasını ve mükellef tutulmasını 

sağlamaktadır. Bu açıdan aklı olmayanın dini sorumluluğu ve ehliyeti olmadığı kabul 

edilmektedir. 

Kur’an’ın akıldan isim ve mastar olarak değil de fiil veya sıfat olarak 

bahsetmesi, onun dinamik boyutuna vurgu yaptığını ve ona bilgiye ulaşmadaki 

gücünden ötürü önem verdiğini göstermektedir. Allah Teala’nın insanlara birçok 

defa “akletmezler mi?” , “düşünmezler mi?” ve “ibret almazlar mı?” şeklinde sorular 

yönelterek seslenmesi, onun fonksiyonel boyutuna önem verdiğini ortaya 

koymaktadır. Kur'an’ın bilenlerin akledebileceğini (Ankebût 29/43), aklını 

kullanmayanların da kötü bir azaba uğrayacaklarını (Yûnus 10/100) bildirmesi aklın 

konumu açısından kayda değer açıklamalardır. Kur'an kendindeki bu gücü 

kullanmayan ve onu bilgiye çeviremeyen kâfirleri sağır, dilsiz ve kör olarak 

nitelendirilmekte ve bu yüzden akledemediklerini (Bakara 2/171) haber 

verilmektedir. Bu durum kâfirlerde aklın işlevsiz olduğunu ve söz konusu yetinin 

kaybolduğunu göstermektedir. 

Bundan başka Kur’an kişinin kendine ve dış dünyaya ibret gözüyle bakmasını, 

buradan hareketle Allah’ın varlığı ve kudretiyle ilgili akıl yürütmelerde bulunmasını 


Akıl gerçek değerini 

Kur'an’da bulmaktadır. 

Gazzâlî’ye göre akıl 

kandile, vahiy de o 

kandilin yağına 

benzemektedir. 


istemektedir. İnsanın kendine yönelmesi yanında kendi dışındaki yerin ve göğün 

yaratılışını, onlardaki düzen ve işleyişin mükemmelliğini gözlemlediğinde ilahi 

hakikatleri sezme, anlama ve onlar üzerinde düşünüp yorum yapma kabiliyetini 

kazanır. Aklını bu şekilde işlevsel hâle getiren kimse, yaratıcısından haberdar olur ki 

aklın en önemli fonksiyonlarından biri de budur. Bu işi yerine getiremeyen kimseler, 

Kur'an’da sert bir dille eleştirilmektedir. Aşağıda meali verilen ayet bunu veciz bir 

şekilde ifade etmektedir. 

“Allah katında canlıların en kötüsü düşünmeyen sağırlar ve dilsizlerdir” 

(Enfâl 8/22) 

Bu açıklamalardan “aklın kendi değerini Kur’an’da bulduğu” şeklinde bir 

neticeye varmak mümkündür. Çünkü Kur’an da aklın onayından geçen bilgiyi 

desteklemekte ve öne çıkarmaktadır. Nitekim “Allah’ın ayetlerini akletsinler” diye 

açıklaması (Bakara 2/242) ve Kur’an’ın düşünülmesi ve akıl sahiplerinin öğüt alması 

amacıyla indirilmiş olması (Sâd 38/29) bu durumu anlamlı bir şekilde izah 

etmektedir. Hatta bu ayetler Kur'an üzerinde düşünmenin onu akılla algılama 

anlamına geldiğini vurgulamaktadır. Ayrıca akıl, Kur'an’ın anlama yanında 

peygamberler tarafından tebliğ edilen dini hükümleri alma açısından da gereklidir 

ve bu açıdan değerli ve üstündür. Nitekim Gazzâlî ikisinin birbirine göre konumunu, 

aklı göz, dini (vahyi) de gözün görmesini sağlayan bir ışık ya da aklı kandil, dini de bu 

kandilin yağı benzetmesiyle anlatmaktadır. Bunlardan her biri diğeriyle anlam 

kazandığından biri olmayınca diğeri değerini kaybeder. 

Akılla ilgili bütün bu açıklamalar, onun kaynaklığının vazgeçilmez olduğunu 

ispat etmekle birlikte bütün varlık ve hadiselerin künhüne vakıf olacak şekilde 

kuşatıcı ya da yeterli ve kapsayıcı olduğu anlamına gelmemektedir. Çünkü akıl 

eşyayla ilgili külli prensipleri idrak edebilse de eşyadaki cüzi olayları ve onlarla ilgili 

her bir hükmü bilebilme kapasitesine sahip değildir. Mesela akıl, Allah’ın varlığıyla 

ilgili bilgiye ulaşsa, iyi ve kötüyle ilgili değer üretse de bunlarla bağlantılı eylemlerin 

emredilmesi ya da yasakların ortaya konması şeklinde dini hüküm koyabilme 

yetisine sahip değildir. Yine hakikati bulma noktasında akıl dış etkilerden uzak, 

sahibiyle baş başa kaldığında onu iyiliklere meylettirip kötülüklerden uzaklaştırır. 

Dolayısıyla o, nakil gibi kişiyi iyiliklere yönlendirip yasaklardan uzaklaştırma vasfına 

sahiptir. Bu durum akıl ile vahyin konumunun eşdeğer olduğunu ve her ikisinin de 

insandan iyilikleri yapmasını, kötülüklerden uzaklaşmasına doğru yönlendirdiğini 

ortaya koymaktadır. Ancak akıl öfke ve şehvet gibi duyguların etkisi ya da eğitim ve 

öğretim, kültür gibi unsurların katkısı ve yönlendirmesiyle asli hâlini 

koruyamayabilir. Kısacası onun, bu gibi durumlar karşısında güzeli çirkin, iyiyi kötü, 

doğruyu yanlış olarak değerlendirmesi mümkündür. Bütün bu hususlar da onun tüm 



şartlarda gerçek konumunu koruma ve işlevini yerine getireme vasfına sahip 

olmadığını göstermektedir. Daha da önemlisi akıl vahiyden bağımsız olarak 

doğrudan dini hüküm koyamadığı gibi inanç esası ihdas edemez ve farz, haram gibi 

hükümleri belirleyemez. Nitekim “biz peygamber göndermedikçe hiç kimseye azap 

etmeyiz” (İsrâ 17/15) anlamındaki ayet de bu konularda belirleyici olanın din 

olduğunu ve bu vasfından hareketle akla yardım ettiğini ifade etmektedir. Çünkü 

akıl başta gayb ve semiyyat konuları olmak üzere dini meselelerin birçoğunda 

doğrudan bilgi edinemeyeceğinden vahyin (nakil) yol göstericiliğine ve yardımına 

muhtaçtır. 

Dolayısıyla dini akidelerin tespiti ve belirlenmesinde birincil kaynak vahiy 

olmakla birlikte, bunların anlaşılması, izahı ve tasnifi gibi hususlarda da akıl devreye 

girmektedir. Çünkü din insana hitap ederken, insanı akıl sahibi olup olmama 

açısından dikkate almaktadır. Diğer bir ifadeyle insanın sorumlu olması ve muhatap 

kılınması akıl yetisinin varlığına ve gerektiği gibi çalışıp çalışmamasına bağlıdır. Bu 

açıdan aklın vahiyden bağımsız inanç esaslarını belirleme kapasitesi olmasa da 

ondan hareketle inanç esaslarını tespit etme ve bunlardaki hikmeti belirleme 

noktasında etki ve katkısı vardır. Bundan başka akıl Kur'an ve sünnetin doğrudan 

hüküm koymadığı ya da müphem bıraktığı alanlarda da devreye girip fonksiyon icra 

etmektedir. Mesela naklin bilgi vermediği alanlarda benzer konulardan hareket edip 

akıl yürütmeye gitme kıyas adıyla caiz görülürken müteşabih ayetler gibi anlamı 

kapalı olan yerlerde de tevil adıyla akla yorum yapma ve hüküm verme yetkisi 

tanınmıştır. Çünkü din akla hitap ettiği için aklın verilerini kullanmak durumundadır. 

Daha da önemlisi her iki kaynak da insan için var olduğundan karşılıklı olarak 

birbirini dikkate alması ve hizmet etmesi gerekmektedir. 


Özet 


•İslam inanç esasları dinde şüpheden arındırılmış kesin bilgi adı 

altındaki yakînî bilgiyi vermektedir. 

•İslam inanç esasları zamana ve mekâna göre değişiklik arz etmez 

•İslam inanç esasları bölünmez bir bütünü oluşturmaktadır. 

•İslam inanç esaslarının en önemli ve birincil kaynağı, hakkında 

herhangi bir şüphe bulunmayan Kur'an’dır. 

•Kur'an-ı Kerim yalan üzere birleşmeleri mümkün olamayan büyük bir 

topluluk tarafından bize kadar ulaşmıştır. 

•İslam inanç esaslarının ikinci kaynağı Kur'an’ın hayata 

uygulanmasından meydana gelen sünnettir. 

•İslam inanç esaslarının üçüncü kaynağı da doğrudan bilgi veren değil 

de bilgiyi üreten akıldır. 

Muʻcemü’l-müfehreslîelfâzi’l-Kur'an adlı eserden “fuad”, “lüb” 

ve “basar” kavramları yanında “akl” kökünden türeyen fiil ve 

sıfatlarla ilgili ayetleri çıkararak okuyunuz ve Kur'an’ın akla 

bakışıyla ilgili iki yüz kelimeyi geçmeyecek bir değerlendirme 

yazınız. 

Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan 

“ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz. 







olarak 




1. Aşağıdakilerden hangisi doğrudur? 

a) İslam inançları yer ve zamana göre değişiklik arz edecek hâldedir. 

b) İslam inançları zamana göre değişir. 

c) İslam inançları mekâna göre değişiklik arz edecek yapıdadır. 

d) İslam inanç esasları insanın gelişim aşamalarına göre değişir. 

e) İslam inanç esasları zamana ve mekâna göre değişiklik arz etmez. 

2. Aklın, yalan üzere birleşmeleri mümkün görmediği bir topluluğun yine aynı 

nitelikteki topluluğa naklettiği hadise ne ad verilir? 

a) Meşhur Hadis 

b) Mütevatir Hadis 

c) Âhâd Hadis 

d) Şaz Hadis 

e) Zayıf hadis 

3. “Allah katında canlıların en kötüsü düşünmeyen sağırlar ve dilsizlerdir” (Enfâl 

8/22) anlamındaki ayet aşağıdakilerden hangisiyle ilgilidir? 

a) Sünnet 

b) Hadis 

c) Akıl 

d) Mütevatir haber 

e) Canlılar 

4. Aşağıdakilerden hangisi sünnetin bize ulaşmasıyla ilgili doğru bir 

tanımlamadır? 

a) Sünnet lafzen bize ulaşmış bir kaynaktır. 

b) Sünnet lafız ve mana bütünlüğünde bize kadar ulaşmıştır. 

c) Sünnet manen bize ulaşmıştır. 

d) Sünnet yazılı olarak bize ulaşmıştır. 

e) Sünnet lafız, mana ve yazılı olarak bize ulaşmıştır. 



5. Aşağıdakilerden hangisi kişinin sorumlu ve dinde ehliyet sahibi olduğunu 

ortaya koymaktadır? 

a) Kur'an 

b) Akıl 

c) Konuşmak 

d) Sünnet 

e) Peygamber 


1.e 2.b 3.a 4.c 5.b 



YARARLANILAN ve BAŞVURULABİLECEK DİĞER 

KAYNAKLAR 

1. Ebû Mansur el-Matüridî, Kitabü’t-TevhîdTercümesi (2002), (trc. Bekir 

Topaloğlu), Ankara. 

2. Ragıb el-isfehanî (1961), el-Müfredât fî garibi’l-Kur'an (nşr. Muhammed 

SeyyidKîlanî), Kahire. 

3. Ebu’l-Muîn en-Nesefî (1990), Tebsıratü’l-edille(nşr. ClaudeSalame), Dımaşk. 

4. Fahreddin er- Razî (1935), Esâsü’t-takdîs(nşr. Mustafa el-Babî el-Halebî), 

Kahire. 

5. Mütercim Asım Efendi (1304), KamûsTercemesi, İstanbul. 

6. Süleyman Hayri Bolay, “Akıl”, TDV İslam Ansiklopedisi, II, 238-242. 

7. Yusuf Şevki Yavuz, “Akıl”, TDV İslam Ansiklopedisi, II, 238-242. 

8. Abdülhamit Birışık, “Kur'an”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI, 383-388. 

9. Tahsin Görgün, “Kur'an”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI,388-389. 

10. Mustafa Çağrıcı,“Kur'an”, TDV İslam Ansiklopedisi, XXVI, 390-393. 

11. Murteza Bedir, “Sünnet” TDV İslam Ansiklopedisi, XXXVIII, 150-153. 

12. İlyas Çelebi“Sünnet” TDV İslam Ansiklopedisi,XXXVIII, 153-154. 

13. Kelam’da Bilgi Problemi: Sempozyum(2003), Bursa. 

14. Halife Keskin(1997), İslam Düşüncesinde Bilgi Teorisi, İstanbul. 

15. Tevfik Yücedoğru, “İtikad Esasları ve Özellikleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat 

Fakültesi Dergisi, 2005,XV, sy. 1. 

16. Tevfik Yücedoğru, “Hadislerden İnanç Esasları Tespiti”, Uludağ Üniversitesi 

İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2006, XVI, sy. 2. 



HEDEFLER 

ALLAH’A İMAN 

• Allah’ın Varlığına İman 

• Allah’ın Varlığının Delilleri 


• Allah’a imanın önem ve gerekliliğini 

kavrayabilecek 

• Allah’ın varlığının delillerini öğrenecek 

• Allah inancı ile kainat arasındaki eser-müessir 

bağlantısını değerlendirebileceksiniz. 


ESASLARI 


4

Hayatın vazgeçilmez 

gerçeği: Allah İnancı 

Allah’a İman 

GİRİŞ 

Dinler tüm muhtevasını temelde Allah inancı üzerine inşa etmişlerdir. Zira 

insanı ve yaşadığı tüm kâinatı en tatmin edici şekilde izah etme, Allah inancına 

dayanır. İnsanın ferdi ve toplumsal yaşamı, dünyanın başlangıcı ve sonu yine Allah 

inancıyla bir değer ve gaye taşır. Allah inancıyla birlikte en az onun kadar önemli 

olan diğer bir husus ise bu inancın sağlıklı bir zeminde olmasıdır. Allah inancının 

üzerine inşa edilmesi gereken o zemin de tevhittir. Zira Allah’a hiç inanmamakla 

tek bir ilaha inanmamak arasında bir fark yoktur. Hatta birden fazla ilaha inanmak 

inançsızlıktan daha tehlikeli ve zararlıdır. 

ALLAH’IN VARLIĞINA İMAN 

Allah İnancının Önemi 

İnsanlık tarihinin vazgeçilmez gerçekliklerinden biri olan Allah inancı, 

düşünce ve inancın söz konusu olduğu her bağlamda mutlaka yerini almıştır. Tarih 

boyunca bu inanç, gerek dinî gerekse felsefî yönlendirmelerle çeşitli renklere 

bürünmüş ve etkisini de ona göre göstermiştir. Allah inancı ve bu bağlamda 

oluşturulan tasavvurlar, sadece ilahî zata yönelik nitelemelerden ibaret olmayıp, 

aynı zamanda O’nun insan ve kâinatla olan ilişkisinin bir ifadesidir. 

Tüm ilahî dinlerde Allah, kâinatın yaratıcısı ve dolayısıyla maliki olarak 

tarihten ve barındırdığı olgu ve olaylardan uzak değildir. O, bilgi, irade, kudret ve 

fiilleriyle doğrudan ya da dolaylı olarak âlemle ilişki içerisinde olan bir varlıktır. İlahi 

dinlerin gayesi de insanın bu ilişkideki farkındalığını sağlamak ve bu doğrultuda 

onda bireysel ve evrensel bir bilinç oluşturmaktır. 

Allah inancını tümden veya kısmen kabul etmeyen ya da onun uluhiyet ve 

rububiyet hakkını gereğince veremeyen tüm inanışları reddeden Kur’an, sıfat ve 

fiilleriyle yetkin bir Allah inancını yerleştirmeyi hedefler. İslam dini varlığın 

merkezine Allah kavramını koyar. Sorumluluğun merkezinde ise insan 

bulunmaktadır. Bunun sonucunda ilahî dinler insanın Allah karşısında kendine bir 

konum ve gaye edinmesi hedeflenmektedir. 

Yaşadığımız çağda insanlık bir taraftan fıtrî ve yaşamsal ihtiyacın bir gereği 

olarak zihnen ve kalben tatmin edici bir Allah inancı ve tasavvuru aramakta, öte 

yandan özellikle muharref dinlerin tarih boyunca lanse ettikleri yanlış Allah 

tasavvurlarının iticiliği ile bu arayıştan vazgeçmekte ya da karşılığını 

bulamamaktadırlar. Öte yandan Allah inancındaki zaafiyetler ve yanlışlıklar kâinata, 

insan ve topluma bakış açılarının da yanlış oluşumuna etki etmekte ve yaşadığımız 



pek çok çevresel ve insanî probleme sebebiyet vermektedir. Bu yüzden insanlığın 

son ve yegâne ilahî rehberi olan Kur’an’ın anlattığı Allah’ın, sadece niteliksel değil, 

aynı zamanda fiilî varlığının doğru bir şekilde anlaşılması ve anlatılması son derece 

önemlidir. Seküler ve profan kültürlerin ürünü olarak yalnızlaşan ve başıboş hale 

gelen insanın, kendisini yaratıp sonra terk etmeyen, gününün her anında ona yakın 

ve kendisiyle bireysel ve toplumsal düzeyde eylem birlikteliğinde olan aktif bir 

Allah inancına kavuşturulması, Kur’an’da ön görülen âlemin gerçekleşmesinin en 

önemli temelidir. 

Allah’ın varlığına iman etmek, diğer tüm inanç unsurlarının temelidir. Bu 

yüzden Allah’a iman için, diğer iman esaslarının aslı olarak “aslu’l-usûl” denmiştir. 

İtikadi meselelerin geriye kalan kısmı bu asıl üzerine inşa edilmektedir. Diğer bir 

ifadeyle evrende görülen hakikatlerin tümü, esas olarak, tek olan büyük bir 

hakikatten kaynaklanmıştır. İşte bu, hakikatlerin hakikati, Allah’ın zatıdır. Bu 

kaynaktan türemiş olan diğer hakikatlerin mahiyetlerini, temeli ve ilk aslı idrak 

etmeden kavrayabilmek mümkün değildir. Kâniatın tanınabilmesi için öncelikle 

onun yaratıcısının tanınması ve kabul edilmesi gerekir. 

Sonuç olarak Allah inancı, kişinin hem kendini hem de yaşadığı kainatı, 

başlangıcı, bugünü ve sonrası açısından anlamlandırmasını sağlayan esas unsurdur. 

Allah inancı olmaksızın bu anlamlandırmayı yapmaya çalışanlar insanın aklını ve de 

ruhunu tatmin etmeyen birtakım saçma teorilerin kıskacında bocalayıp 

durmuşlardır. 

Allah İnancının Fıtriliği 

İnsan yaratılışı itibariyle kendisi ve çevresi hakkında düşünen bir varlıktır. 

Böylece varlığına ve hayatına bir anlam verme eğilimindedir. Dinlerin gayelerinden 

biri de insana varoluşunun anlamını bildirmek olunca, Allah inancı bu 

anlamlandırmanın merkezinde yer almış olur. Allah inancı yoksa ne kâinatı ne de 

onun en temel unsuru olan insanı izah etmek son derece zordur. Kedisine 

inanılmasını emreden Allah, zaten insanın doğasına bu inanca sevk edici bir ihtiyaç 

ve arzuyu da koymuştur. 

“Sen yüzünü dosdoğru olarak dine yönelt. Allah’ın insanları üzerinde 

yarattığı fıtrata… Allah’ın yaratmasında hiçbir değişiklik yoktur. İşte dosdoğru din 

budur. Fakat insanların çoğu bilmezler”(Rum, 30/30). 

Yukarıdaki ayette Allah, insanın herhangi bir yanlış inanışa ve şirke 

meyletmeksizin hak dine yönelişinin bir fıtrat olduğunu ifade etmiştir. Yani Allah’a 


İnanmaya muhtacız, 

hazırız. 


tevhit esası üzere inanmak ve bunun gereğini yapmak insanın yaratılışına 

yerleştirilmiş bir ihtiyaç ve kabiliyettir. 

Fıtrat, sözlükte yaratma, başlama, ilk olarak icat etme ve keşfetme gibi bir 

takım manalara gelmektedir. Istilahî olarak ise pek çok tarif yapılmaktadır. 

Bunlardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz: 

Fıtrat; 

“Dini kabul etmeye hazırlanmış yaratılıştır.” 

“İnanç, bilinçli olarak kabul edilene kadar imanın teyit edilmemiş 

halidir.” 

“Allah’ın bütün her şeyi yaratmada ölçü olarak koyduğu bir model 

ve yöntem, Allah’ın yaratış tarzı, yani sünnetullahtır.” 

“Allah’ın insanda yarattığı kendini tanıma yeteneği, imanı bilme 

yeteneğidir.” 

“Hakkı kabullenebilme ve onu idrak etme hususunda kolaylıktır.” 

“İslam dinidir.” 

“Allah’ın, insanı; hayat, ölüm, saadet, şekâvet ve buluğdan sonra 

babalarından kabul edecekleri hususlar ve inançlar gibi halleri 

kabule elverişli olacak özellikteki ilk yaratışıdır.” 

“Kişinin doğuştan olan gerçekliğidir. Allah vergisi, Allah’a 

inanmaya ve O’na ibadet etmeye doğuştan olan ihtiyaç ya da 

meyildir. Ayrıca aslî sâfiyet (original purity) ya da ilk inanç 

(primordial faith); ferdi, iyi ve kanuni olana meyillendiren ontolojik 

durumdur.” 

İnsanın yaratılışındaki marifet boyutuna dikkat çekilerek, başlıca iki tür 

marifetten bahsedilmektedir. Birincisi, doğuştan gelen fıtrî marifettir ki ayette 

belirtilen de budur ve bu marifet kâfirlerde de bulunur. Kâfirlerin, kendilerine 

sorulduğu vakit, Allah’ı yaratıcı olarak kabul etmelerini ve yine bir musibet halinde 

Allah’a sığınıp O’na dua etmelerini bildiren ayetler (Lokmân, 31/25, Zümer, 39/38; 

Ankebût, 29/65) buna delildir. İkincisi ise, kesbî marifettir. Doğuştan olan marifetin 

fayda vermeyeceği, insanlardan kesbî marifetin talep edildiği belirtilerek, onun, 

sevap ile cezanın kendisine bağlı kılındığı mükellefiyet çağındaki marifet olduğu 

söylenmektedir. Ayette söz konusu edilen yaratılış biçiminin evrensel oluşuna 

dikkat çeken Muhammed Hamdi Yazır’a göre de, “insanları, kendisi üzerine 

yarattığı fıtrat” ifadesinde maksat, her ferdin kendine mahsus olan cüzi yaratılışı 

değil, bütün insanların insan olmaları bakımından yaratılışlarında esas olan ve 



hepsinde ortak bulunan genel yaratılıştır. Dolayısıyla, nasıl ki insan organlarında bir 

amaç, bir fonksiyon, kısacası bir fıtrat varsa; aynı şekilde 

“İnsanları ve cinleri sadece bana kulluk etsinler diye yarattım” (Zâriyât, 

51/56). 

ayetinde de belirtildiği gibi tüm insanlığın ruh ve zekâsında da yaratıcısını tanıma 

ve ona kulluk etme fıtratı vardır. Hakikat arayışı insan ruhunun yaratılışında 

yerleştirilmiş bir eğilimdir. 

İnsanın yaratılışının gelişigüzel ve nötr bir hâlde olmayıp, ilahî bir estetik ve 

dizayn ile tertip ve tezyin edildiği gayet net bir şekilde bildirilmektedir: 

“Allah’ın boyası... Boyama bakımından Allah’tan daha iyi kim 

vardır?”(Bakara, 2/138). 

Ayette geçen boya ve boyamadan maksat din, fıtrat ve bunların insan 

özüne yerleştirilmesidir. Nasıl ki boya, boyanılan şeyin örtüsü ise, fıtrat da insanın 

örtüsü ve giysisidir. “Boya” denmiştir, çünkü fıtratın eseri, boyanın boyanandaki 

eseri gibi insanda ortaya çıkar ve boyanın elbiseye sızması gibi, hidâyet ve irşad da 

insan kalbine girer. Bu nedenle din hakkında, “Din, ilahî renktir. Hakk elinin tekvin 

ve yaratılış metninde insanı boyadığı renktir” denmiştir. Fıtratın ilahî bir boyama ile 

insanın özüne nakşedilmesi de gösteriyor ki bir kimse, kişiye asli tabiatını 

hatırlatmayı hedefleyen ilahî vahyi göz ardı etse ve dinî kaynaklı tabiatının 

gereklerinden sapsa bile, o kimse esas tabiatından tamamıyla kaçamaz. 

Nitekim Hz. Peygamber de insanın yaratılışındaki bu yönlendirmeye işaret 

ederek şöyle buyurmuştur: 

“Her doğan fıtrat üzere doğar. Sonra anne ve babası onu Yahudi, 

Hristiyan ya da Mecusi yapar”(Buhari, Cenaiz, 79, 80, 93; Müslim, Kader 22, 23, 

24, 25; Mâlik, Muvatta, Cenâiz, 52). 

Dikkat edilirse hadiste, anne babanın çocuğu Yahudileştirmesi ya da 

Hristiyanlaştırmasından bahsedilmiş, fakat İslamlaştırmasından bahsedilmemiştir. 

Çünkü zaten her doğan çocuk İslam fıtratı üzerine doğmaktadır. Diğer herhangi bir 

inanış, bu fıtrattan sapmadır. 


Her eser, sahibine 

işarettir. 


İnsanın yaratılışında var olan Allah’a inanma eğilimi ve ihtiyacı oldukça 

güçlü ve kaçınılmazdır. Mesela insanoğlu su içmeye muhtaç bir şekilde 

yaratılmıştır. Bedensel yapısı onsuz işlemez ve çöker. Fakat insan bu ihtiyacını 

karşılayabilsin diye Allah onun doğasına bir de susama güdüsü yerleştirmiştir. Bu 

güdü sayesinde insan susadığını fark eder ve su içme ihtiyacıyla suya yönelir. İşte 

benzer şekilde Allah insana kendisine inanmayı emretmiş ve bu emri yerine 

getirmesine yönelik onda inanma güdüsü yaratmıştır. Bu nedenle her insan ta 

çocukluğundan beri bir üst güce ve varlığa inanır. Bu inanma ihtiyacı öylesine 

kaçınılmaz ve öylesine güçlüdür ki, Allah’a inanmak suretiyle doğru bir şekilde 

tatmin edilmezse, bunun yerine ateşe, güneşe, insana ya da hayvana tapınmak 

suretiyle insan bu ihtiyacını karşılama eğilimindedir. Tarih boyunca ve günümüzde 

müşahede ettiğimiz yanlış inanışlar bunun fiili göstergeleridir. Zaten dinler, insanın 

bu ihtiyacını yanlış eğilimlerle değil, Allah’ın istediği doğrultuda hak olarak 

karşılaması için vardır. 

ALLAH’IN VARLIĞINININ DELİLLERİ 

İlk insan ve peygamber Hz. Âdem’den itibaren insanlık sürekli olarak ilahî 

dinle muhatap olmuş, dolayısıyla Allah’ın varlığından haberdar olmuştur. Bu 

nedenle insanlık tarihine baktığımızda hemen hemen her toplumda Allah inancının 

var olduğunu görebiliriz. Ancak din kaynaklı bu inançlar zamanla bozulmaya 

uğramış, neticede ya Allah’tan başka ilahlar edinilmiş ya da Allah hakkında eksik, 

yanlış ya da yetersiz kanaatler oluşmuştur. Bu nedenle ilahî dinlerin hedefi Allah’ın 

varlığını ispattan ziyade, varlığı kabul edilen Allah’ın isim, sıfat ve fiilleriyle 

tanıtılması ve Allah’a layıkıyla inanılmasını temindir. 

Allah’a inanan insanlar, tanrıtanımaz (ateist) düşüncelere karşı Allah’ın 

varlığını açıklama ihtiyacı hissetmiş ve bu doğrultuda bazı akli deliller ortaya 

koymuşlardır. Bu delillerin temel özelliği doğrudan akla hitap etmesidir. Yani bir 

insan herhangi bir dinî kaygı taşımasa bile ona aklının ve tecrübesinin 

reddedemeyeceği gerçeklerden yola çıkarak Allah’ın varlığı ispat edilmeye çalışılır. 

Zira dini delillerin kabul edilmesi öncelikle Allah’a inanmaya bağlıdır. Fakat şunu da 

belirtmeliyiz ki bu akli deliller matematiksel bir ispat yapamazlar. Karşı tarafı yüzde 

yüz bağlayıcı, itirazını engelleyici bir mahiyette değildirler. Çünkü neticede gözle 

görülmeyen bir varlıktan bahsedilmektedir. Ancak Allah’ın varlığını gösterme 

açısından oldukça etkili ve ikna edici özelliktedirler. Bu nedenle Allah’ın varlığını 

ispat için ortaya konan deliller, ilzamî (bağlayıcı) değil, iknaî (ikna edici)dir. 

Allah’ın varlığını ispat için kullanılan delillerin diğer bir ortak özelliği ise, bu 

delillerde genelde kâinatın varlığı ve özelliklerinden yola çıkılmasıdır. Diğer bir 



ifadeyle “eserden müessire (o eseri yapana) intikal” söz konusudur. Yani âlemden 

yola çıkarak Allah’a ulaşmayı hedeflemiştir. Mesela güzel bir resme bakan bir insan 

gerek o eserin varlığından, gerekse taşımış olduğu sanatsal özelliklerden o resmi 

yapan birinin hem varlığına hem de bir takım özelliklerine yönelik bir fikir ve kanaat 

edinir. Aynı şekilde yaşamış olduğumuz şu kâinatın varlığı, bünyesinde barındığı 

düzen ve çeşitlilik ve halen keşfedilmekte olan daha nice özelliği insanın aklına tüm 

bunların tesadüfen değil âlim, kadir ve irade sahibi bir yaratıcıyla 

gerçekleşebileceği sonucunu getirir. 

Öyleyse Allah’ın varlığını ispat için ortaya konan delillerin şu üç ortak 

özelliğini özet olarak sıralayabiliriz: 

Aklî delillerdir. 

İknaî özellik taşırlar. 

Çıkış noktası olarak kâinatı esas alırlar. 

Gerek İslam kelamcıları ve filozofları gerekse Allah’ın varlığını kabul eden 

(teist) diğer din mensupları ve filozoflar Allah’ın varlığını ispat için çabalamış ve 

birbirine benzer bazı deliller ortaya koymuştur. Bazen değişik isimlendirmeler 

yapılabilse de bu delillerin büyük çoğunluğu özü itibariyle birbirine yakındır. Bu 

delillerden İslam alimlerinin kullandıklarının başlıcaları Hudus, İmkân, Gaye ve 

Nizam ve Kabûl-i Âmme delilleridir. Bunlar dışında bazı özel yaklaşımlar ve deliller 

de elbette ki mevcuttur. Fakat İslam kelamcılarının genelde ortaklaşa kullandıkları 

deliller bunlardır. 

Hudus ve İmkân Delili 

Hudus Delili 

Gerek kendimize gerekse canlı ve cansız unsurlarıyla tüm kâinata 

baktığımızda her şeyin bir başlangıcının ve sonunun olduğunu görmekteyiz. Mesela 

bundan yüzyıl önce hiçbirimiz mevcut değildik ve muhtemelen bir yüzyıl sonra şu 

an yaşayan hiçbir insan mevcut olmayacak. Öyleyse aklen insanların sonradan var 

olan(hâdis) varlıklar olduğu sonucuna ulaşmaktayız. Aynı şekilde kâinattaki diğer 

varlıklara baktığımızda onların da sonradan var olma (hudus) özelliğine sahip 

olduklarını görürüz. Bahar ayında ağaçlar yeşerir, meyve verir ve adeta ölü olan 

yeryüzü yeniden hayat bulur. Kış mevsimi gelince, bu şeylerin sararıp solduğunu 

hatta sona erdiğini görmekteyiz. Kısacası kâinatta hep oluşlar ve yok oluşlar, 

doğumlar ve ölümler vardır. Hatta genel olarak dünyanın ve içerisinde bulunduğu 

güneş sisteminin de belli bir başlangıcının olduğunu ve içerisindeki tüm unsurların 


Her şeye varlık veren, 

Allah’tır. 


zamanla oluştuğunu ve kâinatın bir ömrünün olup sona ereceğini bilim de kabul 

etmiştir. Öyleyse tüm kâinatın sonradan olduğu (hâdis) aklî bir gerçektir. 

Kâinatı anlamlandırmaya çalışan akıl, ezeli olmayıp sonradan olduğunu 

tespit ettiği bu âlemin varlığı il ilgili olarak ikinci bir soru daha yöneltir: Madem ki 

bu kâinat ezelden beri mevcut değildi ve bir başlangıcı vardır, öyleyse onun ne 

zaman ve nasıl var olduğunu sorgulayabiliriz. Eğer kendi kendine var olduysa neden 

ezelden beri var değil? Mesela insan olarak bizlerin var olmamızı sağlayan özellik 

kendimizde olsaydı, hiçbirimiz yokluğu istemez ezelden beri var olurduk. Böyle 

olmadığına göre demek ki bizim varlığımız için bir başlangıç ve son koyan bir başka 

varlığın olması, bir yaratıcının bulunması gerekir diye düşünürüz. 

İşte bu soru ve düşünceler sonucunda şu neticeye varırız. Demek ki bu 

sonradan olma (hâdis) varlıkları başlatan, yaratan bir var edici (muhdis) olmalıdır. 

Bu yaratıcının da hâdis olmaması gerekir. Zira onun da bir başlangıcı olursa aynı 

soruyu onun hakkında da sorarız: “Peki onu kim yarattı?” Bu soru geçmişe doğru 

sonsuz bir şekilde devam edemez. Yani a’yı b yarattı; b’yi de c yarattı, c’ yi d 

yarattı… diye düşünedursak bir sonuca varamayız. Bu tür düşünceye mantıkta 

teselsül denir. Bu batıl ve imkânsız bir şeydir. 

a→b→c→d→…….z→…..??? 

Öyleyse bir varlıkta durmamız ve o varlığın sonradan olan değil, ezeli 

olduğunu kabul etmemiz gerekir. İşte böylece “kendisi sonradan yaratılmış 

olmayan ve diğer tüm varlıklara varlığını bahşedip onları ihdâs eden Allah’tır” 

sonucuna ulaşırız. 

Tüm bu anlatılanların “hudus delili” adı altında ifade edilişi, mantıkî kıyas 

olarak şu şekildedir: 

Âlem hâdistir. (Tüm kâinatın bir başlangıcı vardır, sonradan yaratılmıştır) 

Her hâdisin bir muhdise ihtiyacı vardır. (Yaratılmış olan her şeyin bir 

yaratıcısı olmalıdır) 

Öyleyse âlemin de bir muhdisi (var edeni, yaratıcısı) vardır ki, o da Allah’tır. 

İmkân Delili 

Varlıkların özelliklerinden yola çıkarak bir yaratıcının varlığına ulaştıran 

diğer bir delil de imkân delilidir ve yukarıda anlatılan hudus deliliyle bağlantılıdır. 


Varlığı, yokluğa tercih 

eden Allah’tır. 


İslam düşünürleri varlığı ele alırken onu varoluş ihtimallerine göre üç 

kategoride düşünmüşler, onun hakkında vacip, mümkin (caiz ) ve mümteni 

(muhal) olmak üzere üç hüküm vermişlerdir. 

Vacip varlık: Varlığı kendinden olan, yokluğu düşünülemeyen varlıktır. 

Allah Teala’nın varlığı böyledir. 

Mümkin (caiz) varlık: Varlığı da yokluğu da düşünülebilen varlıklardır. Diğer 

bir ifadeyle ne varlığı ne de yokluğu kendinden olmayan, varlığı ve yokluğunda 

herhangi biri kesinlik, zorunluluk gerekmeyen varlıklardır. Allah dışındaki tüm 

varlıklar böyledir. Mesela insanın varlığı da mümkündür, yokluğu da. Her ikisi de 

muhtemeldir, caizdir. Hep var olması ya da sürekli yok olup hiç var olmaması 

zorunlu değildir. 

Mümteni (muhal) varlık: Varlığı düşünülemeyen ve yokluğu zorunlu olan 

hususlardır. Aslında bu bir varlık kategorisi değildir. Çünkü farazi olarak kurgulanan 

bu hususlar var değildirler. Mesela Allah gibi ikinci bir ilahın varlığı ya da Allah’a 

cehalet, güçsüzlük gibi niteliklerin verilmesi mümtenidir, muhaldir. Yani bunların 

var olması, gerçekleşmesi asla mümkün değildir. Bilakis olmamaları zorunludur. 



Hudus delili anlatılırken insan ve diğer varlıkların bir başlangıcının olduğu 

belirtilmişti. Varlığının başlangıcı olan şey, önceden yok demektir. Tıpkı bizler bir 

asır önce yok olduğumuz gibi, kâinattaki her unsur da önceleri yok iken sonradan 

var olmuştur. Belli bir süre sonra her varlık tekrar yok olacaktır. Demek ki tüm 

varlıkların var olması da yok olması da mümkündür. Bu yüzden yaşadığımız âleme 

“mümkinat âlemi” denmektedir. 

Başlangıç itibariyle düşündüğümüz zaman varlıkların varlığı da yoluğu da 

eşit düzeydedir. Olmayan bir şeyin kendi kendini var etmeyi düşünmesi, bu şekilde 

bir tercihte bulunması aklen imkânsızdır. 

Örnek 

•iki kefesi birbirine denk olan bir teraziyi düşünebiliriz. 

Dışarıdan birisi kefelerden birine herhangi bir ağırlık 

koymadığı müddetçe terazinin her iki tarafı birbirine eşit 

seviyede kalacaktır. Kefelerden hiçbiri kendiliğinden aşağı 

ya da yukarı hareket etmeyecektir. Eğer böyle bir 

hareketlilik varsa bir başkasının müdahalede 

bulunduğunu anlarız. 

Kendi varoluşlarını tercih kabiliyeti bulunmayan varlıkların varoluş tercihi 

nasıl gerçekleşti, nasıl var oldular? Madem ki yoklukları da mümkündü, neden hep 

yok olarak kalmadılar? Var olmayı tercih ediş varlıkların kendi elinde olsaydı, kimse 

yokluğu tercih etmezdi. Böylece ezelden beri var olacakları gibi hiçbir zaman da 

yok olmazlardı. Aynı şekilde var olma zamanı da böyledir. Mesela bizler neden bu 

asırda dünyaya geldik de daha önceden ya da daha sonradan var olmadık? Demek 

ki varoluş zamanımızın tercihi de bizim elimizde değildir. Durum böyle olduğuna 

göre, bu varlıkların varlığını ve yokluğunu tercih edenin, kendileri dışında başka bir 

varlık olduğunu aklen anlamaktayız. 

Bu düşünce sonucu aklın varacağı sonuç şudur: Tüm bu mümkin varlıkların 

yokluğunu varlığına tercih ve tahsis eden bir yaratıcı bulunmaktadır. Bu yaratıcı 

kimlerin var olacağını, nerede ve nasıl var edileceklerini takdir etmiş, varlıklarını 



yokluklarına tercih etmiş ve onlara bir varlık tahsis etmiştir. Yine kendi istediği 

zaman da yokluklarını tercih ederek varlıklarına son verecektir. Bu tercih edici 

(müreccih) yaratıcının diğer varlıklar gibi “mümkin varlık” olmaması gerekir. Aksi 

halde onun varlığını kim tercih etti diye sorular yöneltilmeye başlanacak ve bir 

neticeye ulaşılamayacaktır. Öyleyse bu âlemi var eden zat, vacip varlıktır. Yani 

başka birisi tarafından var edilmemiş, zorunlu bir varlıktır ki bu sıfatlara sahip 

yegâne varlık da Allah’tır. 

İmkân delilini mantıki kıyas şeklinde ifade edecek olursak kısaca şu şekildedir: 

Âlem ve içerisindeki varlıklar mümkindir. 

Her mümkin varlığın bir müreccihe(varlığını tercih edene) ihtiyacı vardır. 

Öyleyse bu âlem için de bir müreccihe ihtiyaç vardır ki o da Allah’tır. 

Kur’an’da Hudus ve İmkân Delilleri 

Hudus ve imkân delili daha önceden de vurgulandığı üzere aklî delillerdir. 

Bilindiği üzere, Kur’an insanı düşünmeye, aklını kullanmaya sürekli olarak teşvik 

etmekte, hatta bunu emretmektedir. Bu yüzden Kur’an’da hudus ve imkân delili 

isimlendirmesi yer almasa da kâinatı ve özelliklerini düşündürtme ve oradan 

yaratıcıya ulaştırma amacı ve uygulaması net bir şekilde yer almaktadır. Hudus ve 

imkân delili adıyla anlatılanlar özellikle “yaratma” kavramıyla Kur’an’da yer 

almaktadır. Allah insana sürekli olarak kendine, yeryüzüne, gökyüzüne, hayvanlara 

kısacası kâinata bakmasını ve nasıl yaratıldıklarını düşünmesini emretmiştir. 

Böylece ona, yaratıcısının varlığını ve özelliklerini aklen nasıl fark edeceğini 

öğretmiştir. 

“Şüphesiz, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri 

ardınca gelişinde, insanlara yarar sağlayacak şeylerle denizde seyreden 

gemilerde, Allah’ın gökyüzünden indirip kendisiyle ölmüş toprağı dirilttiği 

yağmurda, yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve gökle yer 

arasındaki emre amade bulutları evirip çevirmesinde elbette düşünen bir topluluk 

için deliller vardır”(Bakara, 2/164). 



“Görmediniz mi Allah yedi göğü, tabaka tabaka nasıl yaratmıştır? Onların 

içinde nasıl ayı bir ışık, güneşi de bir kandil yapmıştır? Allah, sizi yerden (bitki 

bitirir gibi) bitirdi (yarattı)”(Nûh, 71/15-17). 

“Attığınız o meniye ne dersiniz?! Onu siz mi yaratıyorsunuz, yoksa yaratan biz 

miyiz?”(Vâkıa, 56/58-59). 

“Seni topraktan, sonra meniden yaratan, sonra seni adam yapan rabbini inkâr 

mı ediyorsun?”( Kehf, 18/37). 

“Gökleri ve yeri yaratan Allah hakkında şüphe mi var?” (İbrahim, 14/10) 

“Andolsun, eğer onlara, “Gökleri ve yeri kim yarattı?” diye sorsan, mutlaka 

“Allah” derler. De ki, “Hamd Allah’a mahsustur.” Fakat onların çoğu 

bilmezler”(Lokman, 31/25). 

“Deveye bakmıyorlar mı, nasıl yaratılmıştır! Göğe bakmıyorlar mı, nasıl 

yükseltilmiştir! Dağlara bakmıyorlar mı, nasıl dikilmişlerdir! Yeryüzüne 

bakmıyorlar mı, nasıl yayılmıştır!”(Ğâşiye, 88/17-20). 

Yukarıdaki ayetler ve benzerlerinde Allah Teala kâinattaki her şeyin 

yaratılmış olduğuna ve bunların yaratıcının da kendisi olduğuna dikkat 

çekmektedir. Böylece yaratılanların varlığı, yaratıcının varlığına işaret etmektedir. 



Tüm bu varlıkların ezeli olmayıp sonradan yaratıldıklarına da Kur’an’da 

işaret edilmiştir. Mesela kök itibarıyle “yarma” anlamına gelen “fetara-رطف” fiili, 

Allah’ın nesneleri yaratması ve ilk başlatmasını ifade etmektedir. İbn Abbâs, “Allah 

göklerin ve yerin fâtırıdır”(En’âm, 6/14; Yûsuf, 12/101) ifadesini ilk önceleri 

anlayamadığını, ancak iki bedevinin bir kuyu hakkında tartışırken aralarında geçen 

diyalogda birinin kullandığı “onu ilk ben açtım(fetartüha-اهترطف)” cümlesinden 

sonra manayı kavradığını belirtir. Kavramın “fiil” den farkı, bir şeyin yokluktan 

varlığa çıkarılışını ifade etmesidir. Böylece kelimenin aslında bulunan “yarma” 

anlamıyla birlikte, tıpkı ağacın yarılması sonucu yaprağın ortaya çıkışında 

görüldüğü gibi bir zuhur meydana gelmiş olmaktadır. Dolayısıyla gökler ve yerle 

alakalı olarak, onların varlık âlemine çıkarılışı ifade edilmiştir, denebilir. 

Yaratma kavramıyla aynı anlam ağında bulunan diğer bir kavram ise “bd‘a- 

عدب”dır. Kur’an’da fiil halinde kullanılmamakla birlikte iki ayette Allah’ın göklerin ve 

yerin bedîii olduğu ifade edilir. (Bakara, 2/117; En’âm, 6/101) İbda, “bir şeyi inşa 

etme”, “bir şeyi misalsiz olarak yapma”, “önceden yok iken, bir örnek üzere 

olmaksızın ortaya çıkarma”, “önceden bir misli olmaksızın bir şeyi icat”, “misali 

bulunmaksızın bir şeyi var etme” gibi tanımlamalar ile açıklanmaktadır. Dolayısıyla 

kavramın zıttı, “bir örneğe bakarak yaratmak”tır. 

Bu ayetler ve ayetlerde geçen fiillerden anlaşılmaktadır ki Allah bu kâinatı 

bir örnek ya da bir asıl olmaksızın yaratmıştır. Yani kâinat yok iken var edilmiştir. 

Dolayısıyla hadistir ve mümkindir. 

Gaye ve Nizam Delili 

Gaye Delili 

Yaşadığımız kâinatı ve içerisindeki canlı ve cansız varlıkları incelediğimizde 

hepsinin bir gaye doğrultusunda yaratıldığını görmekteyiz. Boşuna, anlamsız 

yaratılan hiçbir varlık yoktur. Günümüzdeki bilimsel araştırmalar, ilk bakışta anlam 

veremediğimiz varlık ve oluşumların da muhakkak bir amaca hizmet ettiğini ortaya 

koymaktadır. Cansız varlıkların kendi kendilerini var etmeleri imkânsız olduğu gibi, 

akıl sahibi olmadıkları için kendilerine bir gaye yüklemeleri de imkânsızdır. Mesela 

Güneş, dünyanın fiziksel ve yaşamsal devamlılığı için önemli bir hizmet 

sunmaktadır. Ancak bu gayeyi kendi kendine mi edinmiştir? Bu gayeyi 

gerçekleştirecek mesafede dünya ile olan konumunu kendisi mi belirlemiştir? 

Elbette hayır. Zaten bunu iddia eden birisi olmamıştır. Canlı varlıklarda da aynı 

gayelilik söz konusudur. Mesela insanlara sütüyle, etiyle, derisiyle hizmet eden 

ineği düşünelim. Kendi kendine insanlar için faydalı olayım diye süt üretmeyi 


Anlamsız, gayesiz hiçbir 

varlık yoktur. 


düşünüp buna göre bir hizmet mi geliştirmiştir? Hayvanların bunu düşünebilecek 

bir akli melekesinin ve gerçekleştirebilecek bir kudretinin olmadığı açıktır. Öyleyse 

insan, aklı ve vicdanıyla düşündüğünde, “bu kadar varlık, bu tür gayeleri nasıl 

edindiler?” diye sorar ve cevap olarak “tüm bu varlıklara, bu gayelerini veren alim 

ve hâkim bir zât vardır” cevabına ulaşır. 

Nitekim Kur’an-ı Kerim’de de yeryüzü, gökyüzü ve arasındakilerin her 

şeyden önce insan için yaratıldığı ve onun hizmetine sunulduğu bildirilmiştir. Allah 

hakîm’dir, fiillerinde hikmet bulunur. Yaptığı her işin maddi ya da manevi bir değeri 

vardır. Anlamsız ve gayesiz fiiller, ne yaptığını bilmeyen cahil ya da sefih kişilerden 

sadır olur. Kâinatı yaratıp düzenleyen Allah olduğuna göre, bir anlamsızlıktan 

bahsedilemez. Zaten Allah, göklerin ve yerin boşuna, batıl ve bir oyun olarak değil 

(Âli İmran, 3/191; Enbiyâ, 21/16; Duhân, 44/38), hak olarak/hak ile yaratıldığını 

(İbrahim, 14/19; Hicr, 15/85; Nahl, 16/3; Ankebût, 29/44; Rûm, 30/8; Duhân, 

44/39; Câsiye, 45/22; Ahkâf, 46/3; Teğâbun, 64/3) ifade etmiştir. 

Aşağıdaki ayetler hem Allah’ın kâinatı düzenlediğine hem de ona bir gaye 

ve anlam yüklediğine işaret etmektedir: 

“Şüphesiz sizin rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde yaratan, sonra arşa istivâ 

eden ve bütün işleri (emr) düzenleyen Allah’tır”(Yûnus, 10/3). 

“De ki, sizi gökten ve yerden kim rızıklandırıyor? Yahut o kulaklar ve gözlerin 

sahibi kimdir? Ölüden diriyi, diriden ölüyü kim çıkarıyor? İşi kim düzenliyor? Allah 

diyecekler. De ki o hâlde sakınmaz mısınız?”(Yûnus, 10/31). 

“Allah, gökleri direksiz yükselten, …işleri düzenleyendir”(Ra’d, 13/2). 

“Gökten yere işi O düzenler”(Secde, 32/5). 

“Allah, yeryüzündekilerin tümünü sizin için yaratmıştır”(Bakara, 2/29). 

“Ey rabbimiz sen bunları batıl olarak (boşuna) yaratmadın”(Âli İmrân, 3/191). 

“Sizin için hayvanlardan sekiz çift indirdi”( Zümer, 39/6). 


Kâinattaki sistemler 

tesadüfü reddeder. 


“Bu hayvanları sizin hizmetinize sunduk ki şükredesiniz”(Hacc, 22/36). 

“Ondan taze et yemeniz ve ondan giyeceğiniz süs eşyası çıkarmanız için denizi 

hizmetinize sunan O’dur”(Nahl, 16/14). 

Nizam Delili 

Kâinatın tümünde bir gaye olduğu gibi, aynı şekilde bir düzenlilik de söz 

konusudur. Belli gayelere sahip olan varlıklar hem kendi içerisinde hem de diğer 

varlıklarla bir uyum ve ilişki içerisindedirler. Kâinat küçük ve büyük ölçütlerde 

sistemlerle donatılmıştır. Yerkürenin hacmi, güneşle olan mesafesi, yer kabuğunun 

kalınlığı ve katmanları, atmosferin mahiyeti ve katmanları birer sistem ve ölçü 

içerisindedir. Ekosistem, güneş sistemi, ısı sistemi, dağ sistemleri, sistem içi ve 

sistem üstü sistemler vb. nice sistemli yaratılış vardır. 

Başlı başına bir dünya olan insanın yapısı da sistemlerle örülmüştür: 

Sindirim sistemi, kan dolaşımı sistemi, iskelet ve kas sistemi, solunum sistemi, 

boşaltım sistemi..vs. Böylece vücudumuzdaki bütün organ ve sistemler bir uyum 

içerisinde çalışır ve insan vücudunun canlı ve sağlıklı kalması için görev yaparlar. 

Bütün organlar; damarlar ve sinirlerle birbirlerine bağlıdır. Bu sistemlilik nedeniyle, 

insan vücudunu meydana getiren organ, sistem ya da dokularda meydana gelen 

herhangi bir sorun bütün vücudu etkileyebilir. 

Günümüz fizik, kimya, biyoloji gibi pozitif bilimlerinde yapılan 

incelemelerin ulaştığı her keşif kâinattaki eşsiz güzelliği, nizam ve düzeni bir kez 

daha ispatlamakta ve aklileştirmektedir. 

İnsan gördüğü bu gayelilik ve nizam karşısında iki hususu savunabilir: 

Materyalist düşünürlerin dediği gibi tüm bunlar tesadüfen ve evrimle gerçekleşti 

diyebilir. Ancak buna vicdanında kendisi bile inanır mı, bilemeyiz. Bu tür kabullerin 

insanı aklen de tatmin etmeyeceği açıktır. Misal olarak herhangi bir sahada yazılmış 

bir kitabı düşünebiliriz. Birisi iddia etse ki, “binlerce harf kendiliğinden bir araya 

geldi, tesadüfen yan yana dizildiler, kelimeleri, sonra cümleleri oluşturdular. Sonra 

bu cümleler anlamlı birliktelikler kurarak belli başlıklar altında sıralanıp 

kompozisyonlar oluşturdular. Sonra bu başlıklar da yine anlamlı bir bütünlük 

kurarak bu kitabı oluşturdu.” Bu iddiayla karşılaşan herkes, o kişinin aklından ya da 

ciddiyetinden şüphe edecektir. Hatta şüphe etmekle kalmayıp akılsızlığına 

hükmedecektir. İşte bu iddia ne kadar akla uygun ve doğru ise, güzelliklerini ve 

sistemlerini anlatmakla bitiremeyeceğimiz bu kâinatın, kendiliğinden ve bir tesadüf 



sonucu söz konusu gayeliliği ve sistemi bulması iddiası da en fazla o kadar tutarlı ve 

tatmin edicidir. 

Gaye ve nizam delilinin mantıkî önermeler şeklinde özetlenişi şu şekildedir: 

Kâinat birbirine uyumlu sebepler ve gayelerle bir istem içerisindedir. 

Sebepler ve gayeler manzumesi olan her şey, âlim ve akıllı bir illetin 

eseridir. 

O halde kâinat da âlim bir müessirin eseridir ki, o da Allah’tır. 

Tartışma 

•Kainatta görülen düzenlilik bir yaratıcıya mı işaret eder; yoksa 

tesadüf müdür? Konuyu gerekçeleri ile forumda tartışabilirsiniz. 

• Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan 

“tartışma forumu” bölümünde paylaşabilirsiniz. 

Kur’an’da Gaye ve Nizam Delili 

Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın kâinatı bir düzen içerisinde ve ölçülü bir şekilde 

takdir ederek yarattığı sıklıkla vurgulanır. Böylece insanın yaşadığı âlemi anlaması 

ve var olan ilahî dizaynı kavrayarak yaratıcısını tanıması, ona kulluk edip şükretmesi 

istenir. 

“Her şeyi yarattı ve onu bir ölçüyle takdir etti”(Furkân, 25/2). 

“Her şeyi bir ölçüyle yarattık”(Kamer, 54/49). 

“Allah, her şey için bir ölçü koydu”(Talak, 65/3). 

“O yarattı ve düzeltti, takdir etti ve yol gösterdi”(A’lâ, 87/2, 3). 

Kâinat Allah’ın takdiriyle olunca, O’nun eşsiz ilminin, sanatının ve 

kudretinin izlerini taşımaktadır. Bu yüzden kâinatın her bir cüzü onu yaratana ve 

sıfatlarına işaret eden birer ayettir: 



“Şüphesiz, göklerin ve yerin yaratılışında, gece ile gündüzün birbiri ardınca 

gelişinde, insanlara yarar sağlayacak şeylerle denizde seyreden gemilerde, 

Allah’ın gökyüzünden indirip kendisiyle ölmüş toprağı dirilttiği yağmurda, 

yeryüzünde her çeşit canlıyı yaymasında, rüzgârları ve gökle yer arasındaki emre 

amade bulutları evirip çevirmesinde elbette düşünen bir topluluk için deliller 

vardır”(Bakara, 2/164). 

“O, yedi göğü tabaka tabaka yaratandır. Rahman’ın yaratışında hiçbir 

uyumsuzluk göremezsin. Bir kere daha bak! Hiçbir çatlak (ve düzensizlik) görüyor 

musun? Sonra tekrar tekrar bak; bakışların (aradığı çatlak ve düzensizliği 

bulamayıp) aciz ve bitkin halde sana dönecektir”(Mülk, 67/3, 4). 

“O ki, yarattığı her şeyi güzel yaptı”(Secde, 32/7). 

“Gökleri ve yeri hak ve hikmete uygun olarak yarattı. Sizi şekillendirdi ve 

şekillerinizi de güzel yaptı. Dönüş yalnız O’nadır”(Teğâbun, 64/3). 

“Biz gökten suyu bir ölçüyle indirdik. Sonra onu yeryüzüne yerleştirdik ve biz 

onu götürmeye de oldukça kadiriz”(Mü’minûn, 23/18). 

Kabûl-i Âmme Delili 

Allah inancının fıtriliğinden bahsederken, her insanın yaratılışı itibariyle 

Allah’a inanma ihtiyacı ve eğiliminde olduğunu belirtmiştik. Bunun fiili ispatı ise 

hemen hemen her dönem ve mekânda Allah inancının sürekli olarak var ola 

gelmesidir. İnsanlık tarihi inançsız toplumlardan ziyade Allah’a inanan 

toplumlardan oluşmuş ve tarih bu şekilde akışını sürdürmüştür. Mutahhar b. Tahir 

el-Makdisî (v. 355/966)’nin belirttiği gibi “ırkları, memleketleri, görüş, din ve 

mezhepleri farklı olsa da, ileri düzeydeki tüm milletler, kâinatta hikmet sahibi bir 

yaratıcının eserlerini müşahade ettiklerinden şüphe etmemişlerdir. Ezeli ve kadim 

bir yaratıcının varlığını aklına güvenilebilecek bütün insanlar açık ve kesin bir 

şekilde kabul etmişlerdir. Bu yüce yaratıcı, her zaman mabud olmuş, her dilde 

bilinmiş, her lisanla anılmıştır.”(Topaloğlu, 1992: 107) 


Allah inancı evrensel bir 

gerçekliktir. 


Çağımızda bazı genetik bilimciler Allah inancının genetik olup olmadığını 

araştırma ihtiyacı hissetmiş ve bu doğrultuda bazı tespitlerde bulunmuşlardır. 

Kendilerinin de ifade ettiği gibi onları bu tür bir araştırmaya sevk eden şey, 

dünyada müşahade ettikleri inanma gerçeğidir. Farklı isimler ve mahiyetlerde olsa 

bile insanlığın çoğu Allah’a inandığına göre, bunun genetikle yani yaratılıştaki 

kodlamayla bir alakası olabilir, düşüncesidir. İster genetik olsun, ister ruhani olsun 

insanlığın inanma özelliği varoluşsal ve evrenseldir. Yaratıcının, yarattığı varlıklara 

kendisine inanma ihtiyaç ve güdüsünü vermesinden daha doğal ne olabilir? 

Tartışma 


•Allah inancının genetik olup olmadığı meselesini gerekçeleri ile 

forumda tartışabilirsiniz. 



• Sizi yaratıcının varlığına ikna eden nedenler üzerine 

düşününüz. 



Ödev 

olmak üzere tüm kâinatın yaratıcısı dolayısıyla sahibi odur. Bu nedenle 

dinî hayat Allah’a inanmakla başlar. Allah kendisine inanmalarını 

emrettiği kullarını, zaten bu ihtiyaç ve eğilimle yaratmıştır. Bu nedenle 

Allah inancı fıtri, zorunlu ve vrenseldir. 

•Allah’a iman, ancak tevhit esası üzerine inşa edilirse bir anlam kazanır. 

Bu yüzden tevhit inancı ilahi dinlerin en temel prensibidir. Bir insanın 

mümin olabilmesi için Allah’ı zatı, sıfatları ve fiillerinde birlemesi, bu 

hususlarda ona şirk koşmaması gerekir. Allah’ın birliğini ispat için 

kullanılan en meşhur akli delil ise, birden fazla ilahın olması durumunda, 

ilahlar arası bir çatışmanın dolayısıyla düzensizliğin olacağı kabulünü esas 

alan temanu delilidir. 

•Allah’a inanlar, özellikle inkârcılara karşı onun varlığını ispat etmek için 

bazı akli deliller ortaya koymuştur. İkna edici bir özelliğe sahip olan ve 

hareket noktası olarak kâinatı esas alan bu delillerin en meşhurları 

Hudus ve İmkân, Gaye ve Nizam ve Kabûl-i Âmme delillerdir.Gerek 

kâinatın varlığı, gerekse onda görülen nizam ve her varlığın sahip olduğu 

gayelilik, bunların tesadüfen olamayacağı, bilakis alim ve kâdir olan bir 

Yaratıcı tarafından takdir edildiğini gösterir. Tarihin tüm zaman 

dilimlerinde sürekli olarak Yaratıcı bir ilaha inanılagelmesi de Allah’ın 

varlığını ispat için fiili bir göstergedir. 

Özet •İlahî dinlerde en merkezi kavram Allah kavramıdır. Çünkü insan da dahil 

• Diğer bilim dallarından istifade ederek kainatta 

mevcut olan sistemlerden birini araştırarak iki yüz 

kelimeyi aşmayacak şekilde yazınız. 









olarak 




1. İslam inanç esasları açısından “aslu’l-usul” tamlaması aşağıdakilerden 

hangisini ifade etmektedir? 

a) Dinin insan hayatı için bir asıl oluşunu 

b) İslam dinin diğer dinlerin aslını oluşturmasını 

c) İnancın insanın asli bir ihtiyacı olduğunu 

d) Allah’a imanın diğer iman esaslarının temelini oluşturmasını 

e) Dini ilimlerin diğer ilimlerin aslını oluşturmasını 

2. Kâinatın sonradan yaratıldığını, sonradan olan varlıklar için bir yaratıcıya 

ihtiyaç bulunduğunu esas alan ispat delilinin adı aşağıdakilerden hangisidir? 

a) İmkân 

b) Gaye 

c) Hudus 

d) Nizam 

e) Temânu 

3. Hemen hemen her dönem ve mekânda Allah inancının sürekli olarak 

varolagelmesinden yola çıkarak Allah’ın varlığını ispat eden delil aşağıdakilerden 

hangisidir? 

a) İmkân 

b) Gaye 

c) Hudus 

d) Nizam 

e) Kabûl-i Amme 

4. Allah’ın varlığını ispat için ortaya konan delillerin çıkış noktası aşağıdakilerden 

hangisidir? 

a) Allah’ın sıfatları 

b) İnsan 

c) Kâinat 

d) Ahiret 

e) Vicdan 

5. Varlığı kendinden olmayan ve varlığı da yokluğu da düşünülebilen varlık 

kategorisi aşağıdakilerden hangisidir? 

a) Vacib 

b) Mümteni’ 

c) Muhtemel 

d) Farz 

e) Mümkin 

Cevap Anahtarı : 

1.d 2.c 3.e 4.c 5.e 




KAYNAKLAR 

1. Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed Sultan el-Herevî. (1984). Şerhu’l-Fıkhi’l- 

Ekber. Beyrut. 

2. Attas, S. Nâkib. (1995). İslam, Sekülerizm ve Geleceğin Felsefesi, Ter. 

Mahmut Erol Kılıç, İstanbul. 

3. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhit ve İlm-i Kelam. Ankara: 

Gonca Yayınevi. 

4. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî, Tah. Mustafa Dîb el- 



Altınalan., İstanbul: Madve Yay. 

6. Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Esbahî. (tsz.). Muvatta, Tah. Muhammed 

Fuad Abdulbaki. Mısır. 

7. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.), 

Kitâbu’t-Tevhîd. Tah. Fethullah Huleyf, Mısır. 

8. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (2005). 

Te’vîlâtu’l-Kur’an. Tah. Mecdî Bâsellûm, Beyrut. 

9. Mevdudi, Ebu’l-Alâ. (tsz.). Kur’an’a Göre Dört Terim. Çev. Osman Cilacı- 

İsmail Kaya. İstanbul: Beyan Yayınları. 

10. Mohamed, Yasien, (1995). “Fitrah and Its Bearing on The Principles of 

Psychology”. The American Journal of Islamic Social Sciences, 12 (1), 

Herndon, 1-18. (çev. için bkz. Muhammed, Yasin. (1995). “Fıtrat ve İslam 

Psikolojisi”, İslami Sosyal Bilimler Dergisi, 3 (2), 43-61.) 

11. Mutahhari, Murtaza. (1992). Fıtrat. Ter. Cafer Kırım. İstanbul. 

12. Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. (tsz.). es-Sahîh, Beyrut. 

13. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille, I. 

Nşr. Hüseyin Atay. Ankara. 

14. Öge, Sinan. (2004). “Fıtratın Mîsâkı”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi 

Dergisi, 22, 240-260. 

15. Öge, Sinan. (2009). Allah’tan Âlem’e ilahî Fiiller, Ankara: Araştırma 

Yayınları. 



16. Özler, Mevlüt. (1995). İslam Düşüncesinde Tevhit. İstanbul: Nun Yayıncılık. 

17. Râzî, Fahruddîn. (1988-1995). Tefsîr-i Kebîr., Ter. Heyet, Ankara. 


19. Ulutürk, Veli. (1995). Kur’an-ı Kerîm’de Yaratma Kavramı. İstanbul. 




HEDEFLER 

TEVHİT VE ŞİRK 

• Tek Bir Allah İnancı Olarak Tevhit 

• Tevhidin Çeşitleri 

• Çok Tanrılı Bir İnanç Biçimi Olarak 

Şirk 

• Şirkin Çeşitleri 


• Tevhidin önemi ve gerekliliğini anlayabilecek 

• Allah inancı ile varlık arasındaki bağlantıyı 


• Şirkin anlamını ve tevhidin karşıtı olduğunu 

anlayabilecek 

• Şirkin çeşitlerini ve yansımalarını 

değerlendirebileceksiniz. 


ESASLARI 


5

Hayatın vazgeçilmez 

gerçeği: Tek Allah İnancı 

Tevhit ve Şirk 

GİRİŞ 

İslam, sağlam bir dindarlığı oluşturma zemini olarak tek Allah inancına 

bağlılığı görmüştür. Bunun özgün adı “tevhid”tir. Esasında bütün ilahî dinler tek 

Allah inancı üzerine kurulmuştur. 

Tevhit, sadece inancın duygu yönünü değil, bilişsel yanını da 

ilgilendirmektedir. Bilgi ile tahkim edilmeyen bir inanç, sallantıdadır. İslam’da 

tevhit inancı, sistemin bütününü kuşatıcı bir özellik taşır ve insan düşüncesi ve 

hayatının bütün evrelerinde ortaklığı reddeder. Yüce yaratıcı, bütün varlıkların 

üstünde, aşkın bir varlıktır. O’nun yarattığı her bir varlık da biricik olup kendi 

başına bir değer ifade eder. İşte hayata anlam katan şey, bu tek Allah inancına 

sahip olmaktır. 

Birden fazla ilaha inanmak, insanın hem kendisine hem de yaratıcısına 

yabancılaşmasını beraberinde getirir. Dolayısıyla Allah’ın varlığına inanmak kadar 

onun birliğine inanmak ve bu inancına bir başkasını ortak etmemek önemli bir 

ilkedir. Nitekim Kur’an’da baştan sona tevhit ve şirk ayrımının altı kalın çizgilerle 

çizilir. İnancın tarihinde bu noktada sapmış olan Kitap ehli inanç mensupları 

eleştirilir. Hangi noktalarda bir Allah inancından saptıkları tek tek işaret edilir. 

Bundan Müslümanların ders çıkarması istenir. İşte bu ünitede geniş bir şekilde 

tevhit ve şirk konuları işlenecektir. 

TEK BİR ALLAH İNANCI OLARAK TEVHÎD 

Allah katında mümin sayılmak için sadece Allah’ın varlığını kabul etmek 

yeterli olmayıp, O’nun tek ilah olduğuna da inanmak gerekir. İnancın tarihinde asıl 

sorun Allah’ın varlığına iman edip etmemekte değil, O’nun birliğine iman edip 

etmemekte ortaya çıkmıştır. Bundan dolayı bütün peygamberlerin toplumlarıyla 

karşılaştıkları zaman ilk mesajları: “Ey kavmim! Allah’tan başkasına kulluk etmeyin” 

olmuştur. (Bkz. A’raf, 7/59, 65, 73, 78; Hud, 11/50, 61, 74; Nahl, 16/36). Bu temel 

ilke, İslam akaid kitaplarında Allah’ın varlığı ve birliği meselesiyle birlikte ele 

alınarak işlenmiştir. Bu nedenle Allah’a imanda en temel şart, Allah’tan başka 

varlıkları ilah kabul etmemektir. Biz buna tevhit inancı diyoruz. 

İnsanlık tarihine baktığımız zaman her ne kadar Yaratıcı bir güç olarak 

Allah’ın varlığı kabul edilmişse de, onun ilahlığı başka varlıklara, kurumlara ve 

nesnelere paylaştırılmak suretiyle tevhit ilkesi ihlal edilmiştir. Hâlbuki bir Allah 

inancı, sadece ilahî zata yönelik nitelemelerden ibaret olmayıp, aynı zamanda 

O’nun insan ve kâinatla olan ilişkisinin de bir ifadesidir. Dolayısıyla tevhide 

dayanmayan bir Allah inancı, O’nun katında makbul değildir. Politeist bir inancın 



bireysel ve toplumsal düzeyde insanlığa verebileceği bir katkı da yoktur. Yeri geldiği 

zaman bu konulara değinilecektir. 

Tevhit kelimesi kök anlamı itibariyle, “tek” olma manasına gelen “ehad” ve 

bir olma anlamına gelen “vahid” sözcüklerinden türemiş olup “birlemek, bir şeyin 

bir olduğuna hükmetmek” manalarına gelir. Bu anlamda tevhit Allah hakkında 

kullanıldığı zaman “eşi, ortağı ve benzeri olmayan bir ve tek varlık” demektir. “Sizin 

ilahınız bir tek ilahtır” (Bakara, 2/163) ayetinde geçen “vahid” ile, “De ki: O Allah 

bir tektir” (İhlâs, 112/1) ayetinde geçen “ehad” sözcüğü tevhit kelimesiyle aynı 

köktendir. 

Dinî ıstılahta ise, tevhit kavramıyla ilgili çeşitli tanımlar yapılmıştır: 

Bunlardan birkaçı şu şekildedir: 

Tevhit: Yaratanla yaratılan arasındaki sınırı idrak etmektir. 

Tevhit: Allah’ın, sonradan yaratılan varlıklardan ontolojik olarak ayrı 

olmasıdır. 

Tevhit: “Allah’ın zatını, düşünce ve anlayışta tasavvur edilebilen, vehim 

ve zihinlerde tahayyül edilebilen her şeyden tecrît etmektir.” 

Tevhit: Allah’ın yaratan, eğiten, sahip olan, öldüren, dirilten, yaşatan, 

rızık veren, duaları kabul eden, helal ve haram koyan, evreni sevk ve idare eden, 

fayda ve zarar verme gücüne sahip olan yegâne varlık olduğuna inanmaktır. İslam 

inancında buna “rububiyette tevhîd” denilir. Şu ayetlerde rububiyette tevhit açıkca 

vurgulanır: 

”Musa: “O göklerin ve yerin ve her ikisi arasında bulunan herşeyin rabbidir. Eğer 

gerçekten inanırsanız bu böyledir” (Şuara, 26/24). 

“Dilleriniz yalana alışageldiğinden dolayı, Allah’a karşı yalan uydurmak için, “şu 

helaldir”, “şu haramdır” demeyin. Şüphesiz Allah’a karşı yalan uyduranlar, kurtuluşa 

eremezler”(Nahl, 16/116). 


Tevhit: Biricik ve yeg 


“Yahudiler, “Üzeyir Allah’ın oğludur” dediler. Hıristiyanlar ise, “İsa Mesih 

Allah’ın oğludur” dediler. Bu onların ağızlarıyla söyledikleri (gerçeği yansıtmayan) 

sözleridir. Onların bu sözleri daha önce inkâr etmiş kimselerin söylediklerine 

benziyor. Allah onları kahretsin. Nasıl da haktan çevriliyorlar?” (Tevbe, 9/30). 

“(Yahudiler) Allah’ı bırakıp, hahamlarını; (Hıristiyanlar ise) rahiplerini ve 

Meryem oğlu Mesih’i rab edindiler. Oysa bunlar da ancak, bir olan Allah’a ibadet 

etmekle emrolunmuşlardır. Ondan başka hiçbir ilah yoktur. O, onların ortak 

koştukları her şeyden uzaktır” (Tevbe, 9/31). 

” İyi bilin ki, halis din yalnız Allah’ındır. Onu bırakıp da başka dostlar edinenler, 

“Biz onlara sadece, bizi Allah’a daha çok yaklaştırsınlar diye ibadet ediyoruz” 

diyorlar. Şüphesiz Allah ayrılığa düştükleri şeyler konusunda aralarında hüküm 

verecektir. Şüphesiz Allah yalancı ve nankör olanları doğru yola iletmez” (Zümer, 

39/3). 

Tevhîd: Biricik ve yegâne ilah olarak Allah’ı birlemektir. 

Gerçek anlamda ilah; gönüllerin sevgi, ümit, korku, güven, tevekkül, 

yardım, dua, kurban, adak gibi inanç ve ibadet türlerinde bağlandığı ve yöneldiği, 

kendisine karşı derin saygı beslenen, her şeyden daha çok sevilen ve kulluğun 

sadece kendisine özgü kılındığı bir varlıktır. Bütün bu özellikleri taşıyan sadece ve 

sadece tek olan Allah’tır. Buna “uluhiyette tevhit” denilir. 

İslam’da tevhit inancı, Allah’tan başka bütün ilahların izafi olduğunu vurgular: 

“De ki: “Ey insanlar” Size Rabbinizden gerçek (Kur’an) gelmiştir. Artık kim doğru 

yola girerse ancak kendisi için girer. Kim de saparsa ancak kendi aleyhine sapar. 

Ben sizden sorumlu değilim.” (Yunus 10/18). 

Görüldüğü gibi bu anlamda tevhit, uluhiyeti sadece Allah’a tahsis etmeyi 

öngörür. Tabiatın akıllara hayranlık veren olağanüstü nitelikte yaratılışı ve işleyişi 

onun ve yaratıcısının bir ve tek olduğunun objektif kanıtını teşkil eder. Yaratıcı ile 

ruhi-manevi irtibat içinde bulunan müminin gönlü de uluhiyetten herhangi bir 

ortaklığı benimseyip imanının kıblesi olarak tanıması mümkün değildir. Kur’an- 

Kerim’de (Yunus, 10/18; Zümer, 38/3) puta tapanların, tanrı edindikleri şeylerin 


Tevhit olmadan gerçek 

adalet olmaz. 


tabiatı yaratan ve idare eden yüce varlık olmadığının şuurunu taşıdıkları, Allah 

nezdinde şefaatte bulunmaları amacıyla onlara taptıkları ifade edilir. Bu tevhidin 

zıddı olan şirkin, insanın selim fıtratının benimsemeyeceği bir şey olduğunu 

gösterir. Tevhit inancıyla yükümlü kılınan ilk insandan itibaren günümüze kadar bu 

inanç en belirgin şekilde İslamiyet tarafından tespit edilmiş ve her gün beş defa 

okunan ezanla bütün dünyaya ilan edilmiştir. Bu sebeple kelam âlimlerinin tevhit 

tanımı bir bütünlük arzeder: 

Tevhit: Allah’ı zatında, sıfatlarında ve fiillerinde bir tek kabul edip 

zatında, sıfatlarında ve fiillerinde bir başkasını O’na ortak koşmamaktır. 

Tevhidin Çeşitleri 

Yukarıdaki tarifte geçtiği gibi İslam Kelam bilginleri ilahî birliği Allah’ın 

zatında, sıfatlarında ve fiillerinde olmak üzere üç başlık altında incelemişlerdir: 

Allah’ı Zatında Tevhid 

Allah’ın zatından amaç, bizzat kendisi olmasıdır. Allah’ın zatında birliği, 

onun dengi olarak görülen başka ilahların olmaması, mülkünde ortağının 

bulunmaması ve diğer yaratılmış varlıklar gibi parçalardan birleşmiş bir varlık 

olmamasıdır. Bir müminin tevhit inancına sahip olabilmesi için tüm bunlara 

inanması gerekir. 

Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın zâtî birliğini ifade eden pek çok ayet bulunmaktadır: 

“De ki O Allah birdir”(İhlâs, 112/1) 

“Allah’tan başka ilah yoktur”(Âli İmrân, 3/62) 

“Allah ile beraber başka ilahlar edinmeyin”(Nahl, 16/51) 

“Allah, kendisinden başka hiçbir ilah bulunmayan bir Allah’tır”(Bakara, 2/255) 

“Allah’la beraber başka bir ilah mı var!”(Neml, 27/60) 

İslam’ın tevhit prensibi “Lâ ilâhe illallah- للها لاإ هلإلا / Allah’tan başka hiçbir 

ilah yoktur” cümlesiyle ifade edilen kelime-i tevhit ile anlatılır. Bu sözü kalbiyle 

tasdik eden ve diliyle ikrar eden kişi artık kalbinde, zihninde ve de yaşantısında 

sadece Allah’ın ilahlığını kabul ettiğine ve bunun gereklerini yerine getireceğine söz 

vermiş demektir. Çünkü ilah kavramı, kendisine sığınılan, faydası umulan, 

kendisinden korkulan, ihtiyaçları gideren, emrine boyun eğilen hüküm sahibi 

otorite gibi anlamları barındırır. Bu bağlamda Kur’an’da anlatılan tevhit 

esaslarından şöyle bir netice çıkarmak mümkündür: 


Allah’tan başka ilah 

yoktur. 


“Göklerde ve yerde bütün otorite ve yetkilere malik olan ancak Allah’tır. 

Yaratma O’na mahsustur. Bütün nimetler O’nun kudretindedir. Bütün işler sadece 

O’na aittir. Kuvvet ve çare O’nun hükmündedir. Göklerde ve yerde olan her şey ister 

istemez O’na itaat etmeye, emrine boyun eğmeye mecburdur. O’ndan başkasında 

otorite yoktur. Göklerde ve yerde O’ndan başkasının hükmü geçmez. Yaratılışın 

sırlarını, nizamını, idaresini O’ndan başkası bilmez. Hükmünün salahiyetleri 

hususunda kimse O’na ortak olamaz. İşte bunun için O’ndan başka ilah olamaz.” 

İlahlık, bir takım vasıflara sahip olmayı gerektirir. Yaratma, yaşatma, 

öldürme, rızık verme, her şeyi bilme, her şeye kadir olma, her şeyi görüp işitme gibi 

sıfat ve fiillere sahip olan ilah olabilir. Bu özelliklere mutlak anlamda sahip olan 

yegâne varlık Allah’tır. Bu nedenle O’ndan başka ilah olamaz. İnsanların ilah diye 

bağlandıkları hiçbir unsur bu vasıflara sahip değildir. Bu yüzden pratikte birileri 

onlara ilah dese ve onları ilah edinse bile, hakikatte ilah değillerdir. Çünkü Allah’ın 

zatı gibi bir başka zat bulunmaz. 

Mekke müşrikleri, Allah’la birlikte putları da ilah edindiklerinden, 

Hıristiyanlar Baba, Oğul ve Kutsal Ruh üçlemesiyle ulûhiyeti parçaladıklarından ve 

Allah’ın Hz. İsa’nın bedenine hulul ettiğini iddia ettiklerinden, Maniheistler İyilik ve 

Kötülük Tanrısı diye iki tanrı edindiklerinden dolayı Allah’ın zatında tevhidi ihlal 

etmişlerdir. Tüm bunlara reddiye mahiyetinde Tevhit suresi diye de adlandırılan 

İhlâs suresi İslam’ın Allah anlayışını ortaya koymaktadır: 

“De ki: O, Allah ehaddir. Allah Sameddir. O doğurmamış ve doğurulmamıştır. 

Hiçbir şey O’na eş ya da denk değildir.”(İhlâs, 112/1–4) 

Tek ve bir oluş, başkasına muhtaç olmayış sadece ve sadece Yüce Allah’a 

mahsustur. Doğurmak ve doğrulmak yaratılmışlık nitelikleridir. Allah ise, bütün 

yaratılmış olan niteliklerden münezzehtir. O, vacibü’l-vucûddur. Varlıkta hiçbir şey 

O’na eş ve denk değildir. O hâlde insan, Allah’ın zatında birliği itikattan amele 

hayatının tüm alanlarında göstermelidir. 

Allah’ın Sıfatlarında Tevhid 

Yüce Allah, zatında bir olduğu gibi sıfatlarında da birdir. O, zatına uygun 

bir şekilde en kâmil sıfatlara sahiptir. İşte bu bağlamda, İslam inanç sisteminde çok 

önemli bir konu da Allah’ın zatı hakkında vacip olan yetkin sıfatlarını bilip öylece 

inanmak ve O’nun yüce zatını noksan sıfatlardan soyutlamaktır. Bunu Kelam 

âlimleri özlü bir şekilde ifade etmişlerdir: “Küllü mâ hatara bibâlik/ Fallahü sivâ 

zâlik: Hatırına gelen her şey/ Allah ondan başka bir şey.” Kaldı ki uluhiyet 


Allah her türlü hâdislik 

alametlerinden uzaktır. 


düşüncesi, bir çeşit sıfat düşüncesidir. O, bize kendisini sıfatlarıyla tavsif eder. 

Zihinlerimizin İlahî Zat’a yönelimine neden olan ve bizde O’na dair bir bilgi yönü 

ifade etmek üzere birtakım zihni tasavvurlar meydana getiren bütün sıfatlar beşerî 

terminolojiye girerek bize Allah’ı tanıtır. 

Allah’ın isim ve sıfatlarında tevhit, bu sıfatların yaratıkların sıfatlarına 

ontolojik anlamda bütün yönleriyle hiçbir zaman benzemediğini kabul etmektir. 

Allah’ın bazı sıfatlarıyla insanların sıfatları arasında isim benzerlikleri bulunabilir. 

Mesela Allah da işitir, insan da; Allah da görür, insan da; Allah da konuşur, insan 

da; Allah’ın da ilmi vardır insanların da…. Ancak arada çok temel farklılıklar 

bulunur. Allah’ın sıfatları zâtîdir, ezelîdir, yani sonradan kazanılmış değildir; 

ebedîdir, eksilme ya da yok olmaya maruz kalmaz. Onun sıfatları mutlak anlamda 

hiçbir yaratığın sıfatlarına benzemez. Oysa insanın sıfatları kendisi gibi 

mümkündür, yani zorunlu değildir. Var olması da olmaması da mümkündür. Nasıl 

ki insan, bazı sıfatları çalışarak sonradan kazanırsa, aynı şekilde çeşitli sebeplerden 

dolayı bu sıfatları kaybedebilir de. 

Öte yandan insan alet ve vasıtalara muhtaçtır ama Allah bilmek, işitmek, 

görmek gibi sıfatları için herhangi bir alete ve vasıtaya ihtiyaç duymaz. İşte bu 

temel farklılıkları bilerek Allah’ın sıfatlarını tasdik etmek, her türlü yüceliği O’na 

nispet edip, her türlü noksanlıktan O’nu tenzih etmek Allah’ı sıfatlarında 

birlemenin gereğidir. Allah’ın denginin olmaması, zatı için söz konusu olduğu gibi 

sıfatları için de söz konusudur. 

Allah’ın Fiillerinde Tevhid 

Allah Teala birtakım sıfatlara sahip olduğu gibi aynı zamanda fiilleri olan 

bir varlıktır. Fiil bir iş, bir oluş ve bir hareketi bildirir. İlahî fiiller, her şeyden önce 

Allah’ın varlığına delalet eder ve Allah âlem ilişkisini ortaya koyar. Zira var 

olmayanın fiil yapabileceği bir makdûrunun bulunması ve fiili gerçekleştirecek 

temel niteliklere sahip olması imkânsızdır. Ayrıca bir fiili işlemek, ona güç yetirip 

istediği tarzda uygulamak ilahî birliği de ispat eder. Çünkü ikinci bir ilah, diğer ilahın 

fiiline engel olabilir ve engel olunan varlık Rab olamaz, ancak galip gelen ilah olur. 

Allah’tan başka galip yoktur. Bu yüzden fiilleri, Allah’ın diğer varlıklardan bilgi ve 

kudret açısından farklı ve üstün oluşu yönüyle anlatımının imkânını sağlar. Nitekim 

Hz. İbrâhim, tevhit ilkesi üzerine Allah’ı anlatırken, O’nun diriltmesi, öldürmesi, 

güneşin hareketlerini belirlemesi gibi hiçbir insanın güç yetiremeyeceği fiillerini 

delil göstererek inkârcı muhataplarını susturmuştur. (Bakara, 2/258) 

Hususi hakikati bilinemeyen bir varlığı, ancak eserleri ve fiilleri ile bilme 

imkânı vardır. O’nun fiillerinin yetkinlik ve üstünlüğü ortaya konduğunda, aklın o 


Yaratma Allah’a 

mahsustur. 


failin mükemmelliğini bilişi de o nispette üst düzeyde olur. Bu yüzden cahil bir 

kişinin Kur’an hakkındaki inancı büyük olsa bile, taklidi ve icmâli bir sınırlılıktadır. 

Allah’ın Kur’an ayetlerinde ifade ettiği latîf inceliklere muttali olan kişinin inancı ise 

daha mükemmeldir. 

İslam dini açısından Allah her türlü yetkinliğe, akla herhangi bir eksikliği 

getirmeyecek düzeyde sahiptir. Kur’an O’nun “fa’âl” oluşunu (Bkz., Hûd, 11/107; 

Burûc, 85/16) dolayısıyla bir fiili yaptıktan sonra irade ettiği diğer bir fiili yapmayı 

ve fiilinin etki alanının çokluğunu ve genişliğini ifade eder. 

“O (Allah) her an yaratma hâlindedir” (Rahman 55/29). 

ayeti bu sürekli yaratma etkinliğini dile getirir. Allah’ın varlığı, salt varlık olması 

yönünden hep fiildir, iştir. Dolayısıyla Allah’ın fiillerinde tevhit, tüm fiillerinin temeli 

olarak kabul edilen “yaratma” fiili üzerine bina edilmiştir. İlahlığın en temel niteliği 

olarak zikredilen yaratma, insan zihninde tevhit telakkisinin oluşturulması için 

kullanılan bir delildir. Muhafazakâr dindarlıkta, mecâzî manada bile olsa insanın 

eylemleri hiçbir zaman “yaratmak” sözcüğüyle ifade edilmemiştir. Bunun yegâne 

nedeni, zihinde Allah’la rekabete girme endişesinin doğması korkusudur. Bu 

sebeple aşırı soyutlamacı bir din dili benimsenmiştir. Adap ve nezaket kuralları 

açısından yaratmak yerine, keşfetmek kavramı tercih edilir. Çünkü yaratmak 

eyleminde bir şeyi yoktan var etmek anlamı gizlidir. İnsan ancak ölçüp biçme ve 

planlama anlamına gelen takdir etmeyi, yani vardan var etmeyi açığa çıkarabilir. Bu 

amaçla Kur’an’da, Allah’ın her şeyin yaratıcısı olduğu, Allah dışındaki varlıkların 

yaratıcı olmadığı ve yaratmanın birtakım üstün nitelikleri beraberinde gerektirdiği 

ortaya konunca, bu hususta Allah’ın yegâneliği belirgin bir şekilde vurgulanmış 

olmaktadır. Şu ayetler bunun en açık kanıtlarıdır: 

“Allah her şeyin yaratıcısıdır”(Zümer, 39/62), 

“İşte her şeyin yaratcısı, Rabbiniz olan Allah budur. O’ndan başka ilah 

yoktur”(Mü’min, 40/62). 

“Biz her şeyi bir ölçüyle yarattık”(Kamer, 54/49). (Ayrıca bkz., En’âm, 6/102; 

Ra’d, 13/16; Furkân, 25/2) 

Diğer taraftan, yaratma özelliğine sahip bir varlığın, yaratamayanlarla denk 

olamayacağı ifade edilir: 


Tevhid yaratma fiili 

üzerine bina edilmiştir. 


“Yaratan kişi, yaratmayan kişi gibi midir? Düşünmüyor musunuz?”(Nahl, 

16/17) 

Allah haricinde ilah olarak kabul edilen varlıkların ise yaratıcı olmadığı şu 

ayetlerle hatırlatılır: 

“İşte bunlar Allah’ın yarattıkları. Gösterin bana, O’nun dışındakiler ne 

yaratmıştır? Hayır! Zalimler apaçık bir sapkınlık içindedirler”(Lokman, 31/11), 

“Sizin, Allah’tan başka çağırdıklarınızın hepsi bir araya toplansalar bir 

sineği bile yaratamazlar”(Hacc, 22/73), 

“Allah’tan başka çağırdıkları, hiçbir şey yaratamazlar. Onların kendileri 

yaratılırlar” (Nahl, 16/20), 

“Yaratılmış olan, hiçbir şey yaratamayan ilahlar edindiler”(Furkân, 25/3). 

Bütün bu ayetlerden sonra gerçekte yaratıcı olan, varlığın hakiki sahibi Allah 

olduğunu her aklıselim sahibi insan onaylar. Allah’tan başka yaratıcı 

bulunmadığından, O’ndan başka ilah da yok demektir. Bu yüzden Kur’an’da Allah’ı 

tanıtıcı en bariz unsur olarak yaratma kavramını görmekteyiz. (Ulutürk, 1995: 149) 

Bu bağlamda mutlak anlamda yaratıcı niteliğine sahip olan tek ilah, Allah’tır. “O, 

her şeyin yaratıcısıdır, öyleyse O’na ibadet edin”(En’âm, 6/102) ayetinde, ibadet 

emri “yaratıcı” kavramına takibiyet bildiren “fa” harfi ile bağlanmıştır. Bu harf ile 

bir hükmün bir vasfa bağlanması, söz konusu vasfın, o hükmün sebebi olduğunu 

ihsas ettirir. Dolayısıyla Allah’ın yaratıcı olması, ma’bûd olmasını gerekli 

kılmaktadır. İlah kavramının tanımı da aynı gerekçeyle “yaratmaya, yoktan var 

etmeye ve icada kadir olan” şeklinde yapılmıştır. 


Yaratıcı niteliğine sahip 

tek ilah, Allah’tır. 


ayetinde de ibadetle yaratmanın birlikte zikredildiğini görmekteyiz. İbadete 

müstehak olmanın ancak yaratma ile olabileceği sonucunu veren bu ayetle Allah, 

mükellef tuttuğu kullarına, neden dolayı ibadet etmeleri gerektiğini de açıklamıştır. 

Özellikle inkârcılara hitap edilen ayetlerde vahdaniyet ve rububiyetin delillerinin 

zikredilmesi manidardır. Müminlere hitap eden ayetlerde bu tür delillere fazla 

rastlanmaz. Çünkü müminler hitaptan önce zaten Rablerini bilmektedirler. Bu 

yüzden Rablerini tanımayanlara yaratılış gibi deliller, müminlere ise nimetler ve 

vadedilen sevap hatırlatılır. 

Tevhide inanç, insanı özgürleştirir. Bu bağlamda Allah’ın iradesine 

teslimiyet, insanların irade ve arzularına karşı bağımsızlık demektir. Bütüncül 

açıdan varlık alanında tevhit, her şeyin her şeyle ve her şeyin bir Şey’le ilişkili 

olduğunu ortaya koyar. Bir tek Allah inancı, kişinin hem kendini hem de yaşadığı 

kâinatı, başlangıcı, bugünü ve sonrası açısından anlamlandırmasını sağlayan esas 

unsurdur. Allah inancı olmaksızın bu anlamlandırmayı yapmaya çalışanlar, insanın 

aklını ve de ruhunu tatmin etmeyen bir takım saçma teorilerin kıskacında bocalayıp 

durmuşlardır. Bundan dolayı, İslam inancında kulluğun temelini oluşturan tevhit 

inancı ne kadar önemliyse, Allah’ı sonradan yaratılan varlıklardan soyutlama biçimi 

olan tenzih inancı da o kadar önemlidir. ”Her şey zıddiyle kaimdir” düsturundan 

hareketle tevhidin korunması için her müslümanın onun karşıtı olan şirki ve 

çeşitlerini çok iyi bilmesi gerekir. 


“Ey insanlar, sizi yaratan rabbinize ibadet edin”(Bakara, 2/21) 

• Sizi yaratıcının birliğine ikna eden nedenler 

üzerine düşününüz. 

Çok Tanrılı Bir İnanç Biçimi Olarak Şirk 

Arapçada “eş-şerîke ve eş-şirk” şeklinde kullanılan şirk sözcüğü, “ortaklık” 

manasına gelir. Dinî anlamda şirk, Allah’ın ortağı olduğunu kabul etmek, O’ndan 

başka ilah tanımak, onlara inanmak ve Allah’tan başkasına ibadet etmektir. Bu da 

putlara, ağaçlara, hayvanlara, kabirlere, semavi cisimlere, tabiat kuvvetlerine, 

ruhani varlıklara, meleklere ve insanlara uluhiyet vererek tapınmaktır. Allah’tan 



başka bütün bu varlıklara uluhiyet atfederek inanan ve bu inanca göre yaşayan 

kimseye din dilinde “müşrik” adı verilir. 

Acaba insanoğlu, Allah’a inandığı hâlde niçin Allah’a ortak koşma 

ihtiyacı duymuştur? Şirkin kaynağı nedir? Elbette bu sorulara verilecek değişik 

cevaplar vardır. 

İnsanın dünyevî ve uhrevî hayatı için tehlike doğuran şirkin kaynağı, 

psikolojik açıdan korku ve ümit duygusunun tek olan Allah’ta birleşememesidir. 

İnsanın fıtratında bu iki çizgi vardır. Her ikisi de aynı yöne doğru hareket eder. 

İnsan gerçek manada tevhit inancından saptığı zaman korku veren şeylerin kaynağı 

ile ümit veren şeylerin kaynağını ayrı ayrı fani varlıklarda aramaya kalkar. İnsan 

yegâne güven kaynağı olan Allah’la ilişkisini yakini bir düzeye çıkarmadığı sürece 

fâni varlıklardan Allah’tan korkar gibi korkmaya, Allah’tan ister gibi istemeye 

başlar. Kur’an müşrik insanın ruh psikolojisini çok güzel tasvir eder: 

“Kim Allah’a ortak koşarsa, yükseklerden düşüp parçalanmış, kuşlar 

tarafından kapılmış yahut rüzgâr tarafından uzak bir yere sürüklenip atılmış 

gibi olur.” (Hacc 22/31). 

Bu insanın çifte tabiatlı olmasıdır. Bir başka anlatımla, bir gönülde iki ilah 

taşımasıdır. Böyle bir inancın neticesi olarak putperest insan kendi iç dünyasında 

birbirine karşıt iki kuvvetin çatıştığı bir ortamda ne yaptığını ve ne yapacağını 

bilemez. Şirk virüsünün zihin ve gönül dünyasını teslim aldığı bir vasatta insan iç 

huzurunu kaybeder, parçalanma yaşar. Bu ruh hâli insanın bütün hayatına yansır. 

Şirkin bir başka psikolojik nedeni de insanın menfaatine düşkün 

olmasından kaynaklanan bir sapma biçimidir. Kur’an’da insanın menfaatine çok 

düşkün oluşu şu şekilde anlatılır: 

”Gerçekten mala da çok düşkündür.” (Âdiy”at 100/8). 

Özde insanın menfaatine düşkün olması, negatif bir duygu değildir. 

Negatif olan bu menfaat duygusunun kötü yönde kullanılmasıdır. Kişisel yarar 

ve bencillik duygusu, insan hayatının değişik gelişim safhalarında insana eşlik 

eder. İnsan kutsal saydığı bir varlığa karşı saygıda bulunma ve ibadetlerini ona 

yapmakla kalmaz, görüş ve kişisel yararlarına göre bu ilahlardan birini bırakıp 

diğerine tapabilir. İşte Allah’a ortak koşanın hedefi, sırf bencil, kişisel yararlarını 

gerçekleştirmektir. Artık o kimsenin mabudu tek değildir, birinden diğerine 

geçebildiği varlıklar kadar çoktur. 


Yüzünü, Allah’ın 

insanları üzerinde 

yarattığı fıtrata yönelt. 


Allah’a şirk koşan, aynı zamanda insan hayatındaki üstün hasletleri de 

tanımayandır. Böyle bir insan nasıl ki, ikiyüzlülük ve fırsatçılık için iman etmişse 

şimdi de çıkar ve bencilliği yüzünden ortak koşmaktadır. Artık, ‘çıkar ve yarar 

ilişkisi’ müşrik insanın ruh dünyasında itiyat/alışkanlık hâline gelmiştir. 

Allah’tan başkasına boyun eğicilik inancı olan şirk, bir şahsiyetsizlik, 

yalancı dostluk ve güven temelinden yoksunluktur. Böyle çift tabiatlı bir insan, 

kendi içinde şahsiyet travması yaşar. İslam, tevhit eğitimiyle bu travmayı 

ortadan kaldırmaya çalışır. Dahası İslam, bizim Allah’ı hissettiğimizi, O’nun bizde 

yaşadığını kabul eder. Biz bu şahsi ve varlıksal deneyimle, Allah’ı sahte 

tanrılardan ayırt etmek bilincine ve “Allah’tan başka bir tanrının olmadığını” 

kabul ve şehadet etmek kudret ve kabiliyetine sahibiz. İnsan Kur’an’ın işaret 

ettiği gibi yaratılış doğasının sesine kulak vermiş olsa bu duyguyu derinden 

hissedecek ve kavrayacaktır: 

“Sen yüzünü dosdoğru olarak dine yönelt. Allah’ın insanları üzerinde 

yarattığı fıtrata… Allah’ın yaratmasında hiçbir değişiklik yoktur. İşte 

dosdoğru din budur. Fakat insanların çoğu bilmezler”(Rum, 30/30) 

Yukarıdaki ayette Allah, insanın herhangi bir yanlış inanışa ve şirke 

meyletmeksizin tek Allah inancına ve hak dine yönelişinin bir fıtrat olduğunu 

ifade etmiştir. Yani Allah’a tevhit esası üzere inanmak ve bunun gereğini 

yapmak insanın yaratılışına yerleştirilmiş bir ihtiyaç ve kabiliyettir. Bütün 

bunlara rağmen insan Allah’ın hakkını başkalarına vererek O’na ortak 

koşmaktadır. İslam’da tevhit öğretisi, Allah’ın birliğine imanın ötesinde, 

Allah’tan başka bütün sahte ilahları reddetmeye dayanır. Tevhit, insanın 

kendisini gerçekleştirmesinin adıdır. Şirk ise, insanın kendisini başka varlıklarla 

birlikte gerçekleştirmesidir. Bu inanç Allah’tan başka varlıklara uluhiyet 

atfetmeye götürdüğü için beraberinde “aracılık” düşüncesini de getirmiştir. Bu 

açıdan olaya baktığımız zaman bütün peygamberler tevhit mücadelesi boyunca 

paganizmle mücadele vermiş, insanın özgürlüğe kavuşturulması yolunda büyük 

gayretler sarf etmişlerdir. 

Şirkin Çeşitleri 

Şirk meselesi çok geniş ve tafsilatlı bir konudur. Kur’an’ın üzerinde en çok 

durduğu konulardan birisidir. 14 asırlık İslam tarihi içerisinde kendisini İslam’a 

nispet eden Müslüman topluluklarda artık İslam öncesi Mekke toplumunda 

olduğu gibi somut anlamda puta tapıcılık yoktur. Ama dolaylı olarak tevhit 


Aşırı sevgi gözü görmez 

kılar. 


inancını zedeleyici bir takım yanlış anlayış ve inanç biçimlerinden bahsedilebilir. 

Şirkin çeşitlerinin belli başlıları şunlardır: 

Şahısları Sevmede Aşırılık 

Her insanın hayatında, sevdiği ve saygı gösterdiği kişiler vardır. İnsan 

sadece hemcinslerini değil, tüm varlık âlemindeki nesneleri de sever. Ancak 

Müslümanın, Allah’tan başka varlıklara karşı duyacağı sevgi ve saygı, beşeriyet 

ve yaratılmışlık sınırlarının ötesine geçemez. Din âlimi, mezhep imamı, tarikat 

şeyhi, lider, anne, baba, evlat, eş ve dost gibi, bunların hiçbiri müminin kalbinde 

Allah sevgisine ortak olamaz, Allah’a gösterilecek tazime konu teşkil edemez, 

nazargâh-ı ilahî olan müminin kalbi fanilere esir edilemez. 

İşte bu bağlamda şirk’in çeşitlerinden birisi, Allah’tan başka varlıkları 

sevmede ve onlara tazimde aşırı gitmek suretiyle gerçekleşmektedir. Bu hususa 

Kur’an şöyle değinir: 

“İnsanlar arasında Allah’ı bırakıp O’na koştukları eşleri (endad) tanrı 

olarak benimseyenler ve onları Allah’ı severcesine sevenler vardır” (Bakara, 

2/165). 

Bu ayetten açıkça anlaşıldığı gibi, uluhiyetin en büyük özelliklerinden 

birisi muhabbet yani sevmek ve sevilmektir. Allah’tan başka herhangi bir varlığı 

Allah statüsünde bir sevgi ile sevmek insanı şirke düşürebilir. Bundan dolayı 

Kur’an’da insan daha çok abd/kul vasfıyla anılır. Kulluk, kendisine kul olunan 

varlığa karşı beslenen en ileri sevgi derecesini ifade eder. Risalet en üstün 

mertebe olmasına rağmen, bütün peygamberler, kulluğu ile övünmüştür: 

“Doğrusu o, çok şükreden bir kuldu” (İsra, 17/3). 

“Hz. Muhammed (a.s), aşırı hürmet ve sevgi ile kendisine secde 

etmek isteyen bir kimseye, şiddetli tepki göstererek izin vermemiş (Ebû 

Dâvud, “Nikah” 40; Tirmizî “Radâ” 10); yine o, yanına giren bir zatın 

korkudan titrediğini görünce, “sakin ol, ben kuru ekmek yiyen bir kadının 

oğluyum” uyarısında bulunmuştur”(İbn Mâce “Et’ıme” 30). 

Hz. Peygamber ümmetinin şirke düşmemeleri konusunda titizlik 

göstermiştir. O, Hıristiyanlar’ın Hz. İsa’yı tanrılaştırmalarına sebep olarak aşırı 

sevgi ve hürmeti delil getirmiştir. Hz. Peygamber (a.s), bir rivayette bu konu ile 

ilgili olarak şöyle buyurmuşlardır: 


Mutlak kutsal, Allah 

Teâlâ’dır. 

Nesnelere uluhiyet 

atfetmek, şirktir. 


“Hıristiyanları’n Meryem oğlu İsa’yı aşırı bir şekilde övdükleri gibi, siz 

de beni övmeyin. Ben sadece Allah’ın kuluyum. Bu sebeple Allah’ın kulu ve 

elçisi, deyin” (Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 23, 24, 47, 55). 

Namazda okuduğumuz “tahiyyat duâsı”nın sonunda da “abdühû ve 

rasûlühü/O’nun kulu ve elçisi” pasajının yer alması gerçekten anlamlıdır. Zira 

Hıristiyanlar Hz. İsa’yı övmede öyle aşırı gittiler ki, onu önce Allah’ın oğlu daha 

sonra da ilah yaptılar. Artık günümüz Hristiyanlığında Tanrı, İsâ’dır. Çünkü onlar 

Hz. İsâ’da nasutî/insanî ve lahutî/ilahî yönü birleştirmişlerdir. Onun için İslam, 

insanî alanla, ilahî alanın sınırlarının gözetilmesi konusunda büyük hassasiyet 

göstermiştir. Müslümanın nazarında hiçbir insan peygamber derecesine 

çıkamayacağına ve hatta peygamberlere bile insanüstü bir özellik nispet 

edilemeyeceğine göre Allah’tan başka hiçbir kimsede insanüstü bir kuvvet ve 

varlık düşünülemez. Ayrıca herhangi bir şahsa, saygıda kusur etmeyeceğim diye 

taparcasına davranmak, türbe ve kabirlere karşı aşırı hürmet göstermek, 

bunların üzerinde namaz kılmak, yatırlardan medet ummak saf tevhit inancına 

ve İslam şahsiyetine yakışmayan hareketlerdir. O hâlde her konuda olduğu gibi 

şahıslara karşı sevgi ve hürmette de dengeyi korumak gerekir. 

Tabiat Varlıklarını Yüceltmek 

Tabiatta bulunan bütün yaratıklar, insana hizmet için vardır. Allah, ezeli, 

ebedi ve kadim bir varlıktır. Allah’ın dışındaki bütün varlıklar hadis olup, hepsi 

de sonradan yaratılmış varlıklardır. Bu sebeple Allah’tan başka hiçbir şey 

kutsiyet taşımaz. Bizim bazı şeylere kutsiyet nispet etmemiz, sadece mecâzî ve 

itibarî bir mahiyet arz eder. Mesela, Kâbe, Hacerü’l-esved, Mescid-i Nebi, 

Mescidi Aksâ vb. Müslümanların hayatında gördüğü vazifeler ve taşıdığı 

hatıralar açısından bir kıymet taşır, kendi yapıları, maddeleri ve hacimleri 

bakımından değil. Hz. Peygamberin hırkası ve sakalı da böyledir. O hâlde 

bunlara ve herhangi bir şeye yaratılmışlık ötesi bir özellik, bir yücelik ve kutsiyet 

verilemez. 

İslam düşüncesi tarihinde saf tevhit inancının gerek bilgi düzeyinde ve 

gerekse insan hayatında bir yaşam biçimine dönüşmediği durumlarda yaratılmış 

ve sırf insanın kendisine hizmet için varolan nesnelere uluhiyet ya da kutsallık 

atfetme örneklerine rastlayabiliyoruz. Hâlbuki Hz. Ömer’in Kâbe’nin duvarında 

bulunan “Hacerü’l-esved”/siyah taşla ilgili söyledikleri şu ifade biçimi, bu 

noktada bize yol gösterici olması gerekmez miydi? 


Hz. İbrahim, tevhit 

mücadelesinin 

önderidir… 


“Senin, zararı ve faydası dokunmayan bir taş olduğunu biliyorum. 

Resulullah’ın seni öptüğünü görmeseydim, ben de öpmezdim.” (Buharî, “Hac” 

50; Müslim, “Hac” 41). 

Tarih boyunca, insanlar içinde gök cisimlerine tapanlar ve hatta onların, 

yeryüzünü idare ettiğine inananlar olmuştur. Buna örnek olarak Kur’an’da 

Harranlı paganistlerin Yıldız, Ay ve Güneş gibi gök cisimlerine uluhiyet vererek 

taptıklarından söz edilir. Hz. İbrahim (a.s)’in bu putperestlerle olan mücadelesi 

uzun uzun anlatılır. Kendisine engin tefekkür, derin anlayış, aklı yerli yerince 

kullanma, muhakeme ve mukayese yapma yeteneği verilen Hz. İbrahim; 

yıldızların, ayın ve güneşin rab olamayacağını anlatmıştır. (Bkz. En’âm 6/78). 

Çünkü bu nesneler uful etmektedir. Ufûl; zeval, değişiklik ve intikal kabul eder. 

Değişimin olduğu yerde değiştiriciye ihtiyaç vardır. O zaman ufûl ve zeval eden 

bir nesne ilah olamaz. Hz. İbrahim Peygamberin şirke karşı bu çabası Allah’ın 

varlığı ile ilgili hudûs delilinin geliştirilmesinde etkili olmuştur. 

Geçmişte ve günümüzde hâlâ varlığını sürdüren paganist zihniyetin 

başında herhangi bir kayıp eşyayı buldurmak için fal açtırmak, yıldızlardan ve 

burçlardan hüküm çıkarmak gibi eylemler gelmektedir. Bilindiği gibi cahiliye 

döneminin yaygın olan inançlardan birisi “ay ve güneş” tutulmaları konusunda 

yanlış yargı ve inanç besleme geleneğiydi. Bu yanlış geleneğin izleri hâlâ 

günümüzün bazı toplumlarında yaşatılmaya devam etmektedir. 

Bilindiği gibi müşrikler güneş ve ay tutulmalarını büyük bir kimsenin 

doğumuna ve ölümüne yorarlardı. Nitekim insana ve bütün canlılara hizmet için 

var kılınan güneş ve ay gibi yaratılmış cisimlere uluhiyet atfetme emaresi 

gösteren bazı hareketler karşısında Hz. Peygamber kimi Müslümanları açıkça 

uyarmıştır: 

“Güneş ve ay ne kimsenin ölümü, ne de bir kimsenin doğumundan dolayı 

tutulur. Onlar sadece Allah’ın mahlukatından iki yaratıktırlar. Allah mahlukatı 

üzerinde dilediği değişikliği yapar. Onun için, güneş ve aydan hangisi tutulursa, 

hemen açılıncaya kadar namaz kılınız” (Neseî “Kusûf” 16). 

Dolayısıyla İslam, Yaratan ile yaratılan arasındaki ontolojik ayrımı 

kuvvetle vurgulamıştır. 


Okültizm, çağdaş bir 

inanç sorunudur. 


Gaybı Bildiğini İddia Etmek 

Geçmişte ve günümüzde okült eğilimlerin dinî inançları yozlaştıran 

etkileri hâlâ bir gerçektir. Okültizm, mahiyeti tam olarak bilinemeyen konularda, 

ruhi yetenekleri kullanarak veya ruhlar âlemi ile ilişki kurarak duyular ötesi 

varlık ve olaylardan haber verilebileceğini veya olağanüstü işler yapılabileceğini 

iddia eden yeni dinî akımlar için kullanılan bir kavramdır. İslam öncesi cahiliye 

toplumunda bu işi yapan kimselere kâhin, eski Türklerde ise, şaman adı 

veriliyordu. İslam dinî duyular-ötesi âlemle irtibat kurup onlardan haber 

verebilmeyi vahye; işleyen tabiat kurallarının devre-dışı bırakıldığı olağanüstü 

işlerin yapılmasını ise mucizeye tahsis etmiş ve bunların her ikisini de 

peygamberliğin özelliklerinden saymıştır. Son peygamber olan Hz. 

Muhammed’in irtihâli ile vahiy sona ermiş ve mucize gösterilmesi imkânsız hâle 

gelmiştir. Artık bu tarihten sonra Müslümanlar arasında gayptan haber verme 

hâli olamaz. 

Teorik gerçek bu olmakla beraber, pratikte aksi istikamette gelişmeler 

olmuş, İslam coğrafyasında bilhassa halk arasında fal, büyü, cefr, havas, esrâr-ı 

huruf, rüya tabiri gibi usuller olabildiğince yayılmış ve toplumun büyü ve 

kerametle kontrol altında tutulduğu görüntüsü verilmiştir. Böylece İslam 

kültürü akılcı olmaktan uzaklaştırılmıştır. 

Günümüzde okült inançlar alanında en yaygın örneklerden birisi; gaybdan 

haber verdiğini iddia eden kimselere başvurmak; ikincisi ise, olağanüstü işler 

başardığına inanılan büyücülere inanmaktır. Dolaylı olarak kâhinler yaptıklarıyla 

vahye, modern büyücüler ise, yaptıklarıyla mu’cizeye alternatif olduklarını iddia 

etmiş olmaktadırlar. Kehânet; gaybtan haber vermek, falcılık ve bakıcılık 

yapmaktır. Tahmin yoluyla gizli bir surette geçmiş olaylardan haber veren 

kimseye kâhin, gelecekle ilgili olaylardan haber veren kimseye de “arraf” 

denilir. Cahiliye Araplarında kâhin veya arraf, bir bakıma tanrılık, bir bakıma 

peygamberlik taşıyan bir şahsiyet olarak görülmüştür. Gaybdan haber verme 

temeli üzerinde oturtulan bu sanat, kendisini, vahye ya da nübüvvete 

alternatif olarak gösterdiğinden dolayı Hz. Peygamber (a.s) müşkil işlerin 

çözümü için onlara başvurmayı şiddetle yasaklayarak şöyle buyurmuştur: 

“Kim bir kâhine gider de onun söylediklerini tasdik ederse, 

Muhammed’e indirilen şeyden (vahiyden) uzaklaşmış olur.”( Ebû Davud 

“Tıp” 21). 



Çünkü Kur’an’dan öğrendiğimiz kadarıyla mutlak gaybın bilinmesi Allah’a 

has kılınmıştır: 

“De ki: Göklerde ve yerde gaybı Allah’tan başka kimse bilemez.”(Neml, 

27/65). 

Bu genel kaidenin tek istisnası, peygamberlerdir. Allah 

peygamberlerinden seçtiği bazılarını gayba mutalı kılmıştır: 

“Gaybı bilen O’dur. Beğenip seçtiği peygamber müstesna, kimseyi 

gaybına vakıf kılmamıştır.” (Cin, 72/26-27). 

Görüldüğü gibi, her peygambere de gaybın bilgisine vakıf olma yetkisi 

verilmemiş, bu konuda ilahî bir tercih yapılmıştır. Dolayısıyla İslam inancında 

peygamberlerin dışında her kim olursa olsun, gaybdan haber verdiğini söyleyen 

kimselerin bu görüşlerine inanmak, şirk ve küfür kapsamındadır. Çünkü 

kehanette bulunmak vahye, gaybdan haber vermek ise, nübüvvete alternatif bir 

telakki biçimidir. Filan zat gaybı bilir, gibi ifadeler İslam’ın tevhit inancıyla 

bağdaşmaz. Gaybı, Allah’tan başka kimse bilemez. 

Ulûhiyette Aracı Kabul Etmek 

Büyük şirk, Yüce Allah’ın ebediyen bağışlamayacağı bir günahtır. Böyle 

kimselere Allah cenneti haram kılmıştır. (Mâide, 5/72). Bu bağlamda şirk, en 

büyük zulümdür. (bkz. Lokmân, 31/13). Ulûhiyette aracı kabul etmek bunlardan 

birisi olup günlük hayatta bu tür şirkin birçok örneği vardır. Bunlardan bazıları; 

Allah’tan korkar gibi bir başkasından korkmak, Allah’ı sever gibi bir başkasını 

sevmek, Allah’a rağmen bir başkasının fayda ve zarar vereceğine inanmak, 

Allah’tan başkası adına kurban kesmek, Allah’ı tazim eder gibi, Allah’tan başka 

varlıkları tazim etmektir. Bunun özgün adı Allah’a yakınlık elde etmek amacıyla 

ulûhiyette bir takım varlıkları aracı kabul etmek demek olan “şirk-i takrib”dir. 

Böyle bir şirk türü insanlık tarihinde, âlemin yaratıcısının Allah olduğunu kabul 

etmekle birlikte O’na yakınlığı temin etmek için kimi varlıklara ulûhiyet 

atfetmek şeklinde cereyan etmiştir. Mesela cahiliye müşrikleri kendilerine niçin 

putlara taptıkları sorulduğunda, bizi Allah’a yaklaştırsınlar diye kulluk ediyoruz, 

demişlerdir. (Zümer, 39/3). Onların yaptığı bu davranış kınanmıştır: 

“Allah’ı bırakıp da kendilerine yardımı dokunur diye, başka 

ilahlar/tanrılar edindiler. Oysa onlar yardım edemezler. Ancak kendileri o 

tanrılara koruyuculuk için nöbet beklerler” (Yasin, 36/74-75). 


Dinimizde ölülere 

faydalı olmak vardır. 


İslam inancında hiçbir put ve hiçbir sahte tanrı şefaat edemez. Kullarına 

tek Allah şefaat etme yetkisine sahiptir ve şefaat etme iznini verme de sadece 

ona aittir. (Bkz. Zümer, 39/43-44; Sebe, 34/23). 

İslam inancında ölmüş bir kimse ile Allah’a tevessülde bulunma meselesi 

tartışma konusu yapılmıştır. Sebebi, önce vasıta kabul edilen bu zatların 

vasıtalığı zamanla unutularak, zatlarına tapılmaya başlanabilir, endişesidir. 

Nitekim Nuh (a.s)’ın kavminin şirke düşmesi de böyle olmuştur.(Bkz. Nuh, 

71/23-24). Hz. Ömer’in dediği gibi, İslamı bilmeyenler türeyince İslam’ın 

düğümleri teker teker çözülür. Onun için İslam’da uzun vadeli cehalet özür 

sayılmamıştır. Günümüzde hangi inanç ve davranışın insanı şirke düşürdüğü 

bilgisinden mahrum olan bazı kimseler kabir ve türbelerde medfun bulunan 

zatların her türlü hastalığa şifa verici ve her türlü isteğe çare bulucu olduğuna 

inanmaktadırlar. Doğrudan Allah’tan ister gibi onlardan ihtiyaçlarını 

gidermelerini istemektedirler. Özellikle inanç ve din konusunda yeterli bilgi 

birikiminden yoksun olan kimseler, her türlü dertlerinin çözüm mekânı olarak 

türbeleri görmekte ve oralara koşmaktadırlar. Allah’tan ister gibi orada yatan 

zatlardan derdine çare, hastalığına şifa, çocuğu olmayan çocuk, genç kızlar koca, 

genç erkekler eş ve iş istemektedirler. Hâlbuki bütün bunlar Allah’tan 

istenmelidir. Her gün kıldığımız beş vakit namazın her rekâtında tekrarladığımız 

ifade şudur: 

(Allah’ım!) Ancak Sana kulluk eder ve yalnız Senden yardım dileriz” 

(Fatiha, 1/5). 

Dirilerin yapması gereken orada yatan zata dua ve istiğfarda bulunarak 

günahlarının affı için Allah’tan mağfiret dilemektir. Eğer orada yatan zatların 

günahı yoksa makamının yükseltilmesi için dua ve istiğfarda bulunmak, onlar adına 

sadaka gibi tatavvu ibadetleri yerine getirmek gerekir. Dirilerin ölen kimselerden 

faydalanması ise, ölümü hatırlayarak gidişatını düzeltmeye vesile olmak şeklinde 

görülebilir. Kaldı ki, kabirlerde yatan zat adına kurban kesmek de çok tehlikeli bir 

iştir. Allah’tan başkası adına kurban kesilemez.(Bkz. Maide, 5/3). 

Gösterişçi Dindarlık 

İslamî literatürde gösteriş kavramının karşılığı olarak ‘riya’ kelimesi 

kullanılır. Gösterişçi dindarlık, herhangi bir kimsenin ahiret ameliyle dünya 

menfaati gözetmesine; iman, ibadet ve İslamî ilkeleri dünyevî yararlara alet 

etmesine dayanır. Kur’an’da, gösterişçi dindarlık, ikiyüzlü olan münafıkların 

davranışları olarak gösterilir. 


Riya, gizli şirktir. 


“Doğrusu münafıklar Allah’ı aldatmağa çalışırlar, oysa O, onlara 

aldatmanın ne olduğunu gösterecektir. Onlar namaza tembel tembel kalkarlar, 

insanlara gösteriş yaparlar, ne onlarla, ne bunlarla olur, ikisi arasında 

bocalayarak Allah’ı pek az anarlar. Allah’ın saptırdığı kimseye yol 

bulamayacaksın.” (Nisa, 4/142-143. Ayrıca bkz. Münafikûn, 63/1-11; Maun, 

107/6). 

İslam dinine göre, ahiret ameliyle dünya yararı gözetmek anlamına gelen 

riya, kötü bir davranış türüdür. Ahiret amelinden maksat; söz, beden ve servet 

yoluyla yapılan ibadetlerdir. İbadetlerinde gösterişe yer veren kimseye, mürai 

denilir. Bu tip kötü karaktere sahip olan kimseler, bir iyiliği ve iyi davranışı Allah’ı 

hoşnut etmek için değil, insanların beğenisini kazanmak için yaparlar. Amaç, 

insanlar üzerinde manevi nüfuz, şan, şöhret ve dünyevi çıkar elde etmektir. İslam 

inancında bunun adı, “gizli şirktir.” (Bkz. Tirmizî “Hudud” 24). 

Gizli şirk, ibadetlere gösteriş karıştırmaktır. Mümin, bütün davranışlarını 

ahrette hesap verebileceği bir zemin üzerine kurar. Dolayısıyla, Allah’a kavuşacağı 

bir güne inanan her mü’min, iyi davranışlar yapar, Rabbine ibadet ederken de 

hiçbir kimseyi O’na ortak koşmaz. (Bkz. Kehf, 18/110). Her ne kadar böyle bir kişi 

kalben inandığı için müminse de, davranışlarını ihlas ve samimiyet içinde 

yapmadığından dolayı, yaptığı davranışlar Allah katında makbul değildir. Bkz. 

Bakara, 2/264). Bu sebeple ibadetler, başkalarına gösteriş için değil, sadece ve 

sadece Allah’ı hoşnut etmek için yapılmalıdır. 

Şahsiyet krizi yaşayan ve dini hayatlarında gösterişçi dindarlığı temel 

gaye edinen kimselerin asıl amacı, Allah’ın hoşnutluğunu değil, dünyevi ikballere 

ulaşmak için, insanların beğeni ve hoşnutluğunu kazanmaktır. Samimi dindar, 

Allah’ın emir ve buyruklarını onun hoşnutluğunu kazanmak için yerine getirirken, 

gösterişçi dindar ise, dini değerleri kişisel çıkarlarını elde etmek için kullanır. 

Örneğin, gösterişçi dindar olan münafık, gerçek müminlerle beraber namaza 

gelirse de o, ibadet için değil, gösteriş yapmak için gelir. Gösterişçi dindar, bir kişiye 

ya da herhangi bir kuruma yardım ederken, Allah’ı razı etmek adına değil de 

kameralar eşliğinde kendi reklamını yaptırmak için yardım eder. Mürai bir kimse 

için ahiret, hesap kitap önemli değildir. Zaten onun böyle bir derdi de yoktur. O, 

sadece bugünü, şimdiyi dikkate alır. Çünkü o, hasbi değil, hesabi bir adamdır. 

Bugün reddedemeyeceğimiz bir gerçeklik vardır. O da görselliğin 

hayatımızdaki hegomanyasıdır. Artık üretimin, tüketimin, eğitimin, ahlakın, 

siyasetin olduğu kadar ibadetin de görselliğin dünyası içinde yeniden üretildiği bir 

kültürel ortamda yaşıyoruz. Böyle bir ortamda dindarlık ve ibadetin klasik 



tanımının içerik olarak, anlam kaybına uğramaktan kurtulamadığını görüyoruz. 

Görsellik, egemen olduğu bir toplumsal hayatta din ve dindarlığa olan etkisini, 

Müslümanın dini faaliyetlerini belirgin şekilde formatlayarak göstermektedir. 

Gösteri toplumu, aynı zamanda “teşhirci” bir toplum olma özelliği taşır. 

Netice olarak gösterişi bir dindarlık türü olan gizli şirk, her ne kadar kişiyi 

dinden çıkarmazsa da bu bağlamda yapılan ibadetlerin sevabını boşa çıkarır. Onun 

için her mümin şirkin bütün kısımlarından uzak durmalıdır. Çünkü şirk, kişinin 

kendisini Allah katında ve insanlar yanında değersizleştirmesidir. Rabbinin hakkını 

yerine getirme imkânını ortadan kaldıran şirk inancı ve pratiğini iyi kavramak tevhit 

bilgisinin gereklerindendir. Aksi takdirde en büyük haksızlık olan şirk işlenebilir. 

Unutmayalım ki tarihte müşrikler müminlerin içinden çıkmıştır. O hâlde her 

müslüman, değerli şahsiyetine ve yüce davasına leke getiren her türlü şirk 

unsurundan kaçınmalıdır. Ancak böyle disiplinli çaba neticesinde bir Allah inancı 

muhafaza edilebilir. 



Özet 

•Allah’tan başka ilah olmadığına ve O'nun eşi, benzeri ve ortağı 

olmadığına inanmak, tevhidin gereğidir. Allah’a iman, tevhit üzere 

olursa bir anlam ifade eder. Allah katında insanın yaptığı bütün 

ibadetlerin ve iyi davranışların övgü ve kabule layık olması doğru bir 

tevhit inancıyla orantılıdır. Bundan dolayı bütün peygamberlerin 

toplumlarıyla karşılaştıkları zaman ilk mesajları, “Allah’tan başkasına 

kulluk etmeyin, O'ndan başka ilah yoktur” ilkesi olmuştur. İslam, 

“Allah’tan başka ilah yoktur” cümlesinde hulasa edilir. Bir kimsenin 

mümin olabilmesi için Allah’ı zatını, sıfatlarını ve fiillerini birlemesi, 

O'na bu hususlarda hiçbir şeyi ortak koşmamasıdır. Allah’ın isim ve 

sıfatlarında tevhit, bu sıfatların yaratıkların sıfatlarına ontolojik 

anlamda bütün yönleriyle hiçbir zaman benzemediğini kabul etmektir. 

Aynı şekilde Allah’ın tek bir yaratıcı olmasına inanmak olan eylemde 

tevhit de İslam’ın özünü oluşturan hususlardan birisidir. İslam inanç 

sisteminde tevhit, her şeyin her şeyle ve her şeyin bir şeyle ilişkili 

olduğunu ortaya koyar. 

•Tevhidin karşıtı, şirktir. Şirk çok tanrılı bir inanca sahip olmanın adıdır. 

Bir başka açıdan şirk, Allah’ın zatında, sıfatlarında ve fiillerinde O'na 

bir başkasını ortak kılmaktır. Birey ve toplum hayatında şirkin asıl 

kaynağı, ümit ve korku duygularının yanlış yerlere kanalize edilmesi, 

menfaat ilişkisine dayalı bir inancın benimsenmesidir. Bu bağlamda 

şirkin çeşitli tezahürleri vardır. Bunlardan birisi büyük, bir diğeri de 

küçük şirktir. İtikadi açıdan büyük şirk kişiyi dinden çıkarır. İslam 

bilginlerinin küçük şirk dedikleri riya ise, insanı dinden çıkarmaz ama 

insanın yaptığı her hayırlı ve iyi davranışı etkisiz hâle getirir. Şirk, 

insanın başta Allah olmak üzere, hem kendisine ve hem de içinde 

yaşadığı toplumun değer yargılarına yabancılaşmasını beraberinde 

getirir. İnsanın haysiyet ve şerefine leke sürdürür. Bu nedenle şirk, en 

büyük günahlar arasında sayılmıştır. Kur’an’da, şirkin dışında Yüce 

Allah’ın kullarının bütün günahlarını bağışlayabileceği beyan edilir. 

Onun için şirkin gerek küçüğü ve gerekse büyüğü olsun, tüm 

türlerinden şiddetle kaçınmak gerekir. 



Ödev 

• Çevrenizde çağdaş inanç problemleriyle ilgili görüp 

duyduklarınızı içeren iki yüz kelimeyi aşmayacak 

şekilde bir yazı yazınız. 

• Hazırladığınız ödevi sistemde ilgili ünite başlığı altında 

yer alan “ödev” bölümüne yükleyebilirsiniz. 







olarak 




1. Aşağıdaki ayetlerden hangisi tevhit inancına işaret etmektedir? 

a) “Doğrusu rabbim her şeyi koruyandır.” (Hûd 11/57). 

b) “Şüphesiz Allah bütün yaptıklarınızı görür.” (Bakara 2/110). 

c) “O, her şeyi işitici ve görücüdür.” (Şura 42/11. 

d) “De ki; O Allah bir tektir.” (İhlas 112/1). 

e) “Yaratan (Allah) hiç bilmez mi?” (Mülk 67/14. 

2. Bir Allah inancı ile kâinat arasındaki bağlantıların kurulmasını sağlayan sıfatlar 

hangi tevhit inancıyla ilişkilidir? 

a) Allah’ın zatında tevhit 

b) Allah’ın sıfatlarında tevhit 

c) Allah’ın fiillerinde tevhit 

d) Allah’a ibadette tevhit 

e) Hiçbiri 

3. Aşağıdakilerden hangisi tevhide uygun bir ifade biçimidir? 

a) İhlâs suresi tevhidin özetini verir 

b) Allah’ın sıfatlarında tevhit aranmaz 

c) Allah’ın sıfatlarıyla insanların sıfatları aynıdır 

d) Allah’ın fiili sıfatlarının eksenini yaratmak sıfatı oluşturmaz 

e) Birey ve toplum hayatında tevhidin yansımaları düşünülemez 

4. “Ahiret ameliyle dünya menfaati gözetmek “ şeklinde tanımlanan şirk çeşidi 

hangisidir? 

a) Allah’ın zatında ortaklık 

b) Allah’ın sıfatlarında ortaklık 

c) Allah’ın fiillerinde ortaklık 

d) Allah’a ibadette ortaklık 

e) Hiçbiri 



5. “Birey ve toplumların Allah’a ulaşmada bir takım varlıkları aracı kabul 

etmeleri” şeklinde tanımlanan kavram aşağıdakilerden hangisidir? 

a) Sevgi 

b) Ticaret 

c) Şefaat 

d) Güç 

e) Akılcılık 


1.d 2.c 3.a 4.d 5.c 




KAYNAKLAR 

1. Altıntaş, Ramazan. (2002). Tevhit ve Estetik İlişkisi. İstanbul: Pınar Yayınları. 

2. Altıntaş, Ramazan. (2003). İslam Düşüncesinde İşlevsel Akıl. İstanbul: Pınar 

Yayınları. 

3. Altıntaş, Ramazan. (2007). Bütün Yönleriyle Cahiliyye. İstanbul: Pınar 

Yayınları. 

4. Arslan, Abdurrahman. (2004). Yeni Bir Anlam Arayışı. Van. 

5. Bağdadî, Abdülkâhir. (1928). Usûlü’d-dîn. İstanbul. 

6. Behiy, Muhammed.(1973). Mefâhîmu’l-Kur’an. Kahire. 

7. Bilmen, Ömer Nasuhi. (1972). Muvazzah İlm-i Kelam.İstanbul: Bilmen 

Yayınevi. 

8. Bûtî, Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Ter. Mehmet Yolcu, Hüseyin 

Altınalan. İstanbul: Madve Yay. 

9. Çelebi, İlyas, (2001). “Okültist Eğilimlerin Dinî İnançları Yozlaştırıcı Etkilerine 

Eleştirel Bir Yaklaşım”. Günümüz İnanç Problemleri. 109-120. 

10. Cürcânî, S. Şerîf. (1987). et-Ta’rîfât. Beyrut. 

11. Faruki, İsmail Raci. (1995). Tevhit. Çev. Dilaver Yardım-Latif Boyacı. İstanbul: 

İnsan Yayınları. 

12. Gazzali, Muhammed. (1965). Fıkhu’s-Sîre. Beyrut. 

13. Gürdal, Salih. (1984). Tevhit ve Şirk. İstanbul: Beyan Yayınları. 


Arab. Beyrut. 

15. İsfehânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed Râğıb. (1961). el-Müfredât fî 

Ğarîbi’l-Kur’an. Tah. Muhammed Seyyid Keylânî. Mısır. 

16. İsferâyinî, Ebu’l-Muzaffer Şahfûr b. Tâhir. (1955). et-Tabsîr fi’d-Dîn. Nşr. 

Muhammed Zâhid el-Kevserî. Mısır. 

17. Kutub, Muhammed. (1994). Tevhit. Çev. Nureddin Yıldız. İstanbul: Risale 

Yayınevi. 

18. Lahbabi, M. Aziz, (1972). İslam Şahsiyetciliği. Çev. İsmail Hakkı Akın. İstanbul: 

Yağmur Yayınevi. 



19. Macit, Nadim. (1992). Şirk ve Müşrik Toplum. Konya. 

20. Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.), Kitâbu’t- 

Tevhîd. Tah. Fethullah Huleyf, Mısır. 

21. Nesefi, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille, I. Nşr. 


22. Öge, Sinan. (2009). Allah’tan Âlem’e ilahî Fiiller, Ankara: Araştırma Yayınları. 

23. Öge, Sinan. (2004). “Fıtratın Mîsâkı”. Atatürk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi 

Dergisi, 22, 240-260. 

24. Özler, Mevlüt. (1995). İslam Düşüncesinde Tevhit. İstanbul: Nun Yayıncılık. 

25. Şafiî, H. Mahmud. (2009). Kelam’a Giriş. Çev. Süleyman Akkuş. İstanbul: 

Değişim Yayınları. 

26. Topaloğlu, Bekir. (1981). Kelam İlmi. İstanbul: Damla Yayınevi. 


28. Topaloğlu, Bekir-Çelebi, İlyas. (2010). Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul. 

29. Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Y. Şevki-Çelebi, İlyas. (1998). İslam’da İnanç Esasları. 

İstanbul. 

30. Toprak, Süleyman. (1986). Ölümden Sonraki Hayat. Konya: Tekin Kitabevi. 

31. Ulutürk, Veli. (1995). Kur’an-ı Kerim’de Yaratma Kavramı. İstanbul. 

32. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Eser Yay. 


HEDEFLER 


İLAHÎ SIFAT VE İSİMLER 

• Allah’ın Sıfatları 

• Allah’ın İsimleri (El-Esmâu’l-Hüsnâ) 


• Allah’ın sıfatlarını ve karşılıklarını kavrayabilecek 

• Allah’ın isimlerini ve anlamlarını kavrayabilecek 

• İlahi sıfat ve isimlerle kâinatı ilişkilendirebileceksiniz. 


ESASLARI 


6

Allah’ı sıfatlarıyla 

tanırız. 

Allah’ı tanımanın temeli 

vahiydir. 

İlahi Sıfat ve İsimler 

GİRİŞ 

Allah’ı bilmenin ve hakkında konuşmanın imkân ve mahiyeti, çeşitli inanç ve 

düşünce mensupları tarafından tartışılan temel hususlardandır. Vahiy kültüründen 

uzak ya da dinin tahrif edilmiş hâli içerisinde, insan zihninin, Allah anlayışında 

teşbih, tecsim, şirk ya da inkârcılık ile nasıl ve ne tür sapmalar yaşadığı tarihi 

tecrübe ile sabittir. Bu yüzden ilahî dinler vahyin sürekliliği ile insana Allah’ı, O’nun 

istediği şekil ve düzeyde bilmenin yolunu açagelmiştir. Böylece mutlak varlık olan 

Allah’ın, sınırlı ve mukayyet varlık olan insan tarafından eksik ve yanlış 

algılanmasının önüne geçildiği gibi yüce yaratıcının beşerî idrakin kalıplarından 

aşkın oluşu da muhafaza edilmiştir. 

Bir şeyi tarif etmek için o şeyin ya kendinden yola çıkarak bir açıklamada 

bulunuruz veya mahiyetini oluşturan cüzlerden yola çıkarız ya da mahiyetin 

dışındaki şeylerle bu tanımlamayı yapabiliriz. Allah’ı, kendisiyle tarif mümkün 

değildir. Çünkü tarif eden, bilinme bakımından tarif edilenden öncedir. Bir şeyi 

kendi nefsiyle tarif ettiğimizde, onun nefsini bilmemiz, tarifini bilmemizden 

öncedir. Hiçbir varlık Allah’tan önce olmadığı için O’nu bu şekilde tarif edemez. 

Allah cüzlerden oluşan bir mahiyet olmadığından, bu yolla bilinmesi de mümkün 

olmamaktadır. Geriye O’nu, sıfatları, kendisinden sâdır olan açık hâller ve eserler 

ile yani tekvin ve icadı ile bilmek kalır. 

1. ALLAH’IN SIFATLARI 

Allah müşahede alanımızın ötesinde bir varlıktır, gözle görülemez, cisimler gibi 

somut bir şekilde algılanamaz. Öyleyse onu duyularımızla anlayamaz ve idrak 

edemeyiz. Akıl, birtakım tecrübelerine ve bildiği hususlara dayanarak bilinmeyenler 

hakkında bilgi edinebilir. Fakat aklın Allah’ı bu şekilde bilmesi de mümkün değildir. 

Çünkü mukayese edeceği Allah’a benzer bir varlık yoktur. Bu nedenle Allah 

hakkındaki bilgilerimiz vahyin ve peygamberlerin haberiyle temin edilmiştir. Akıl bu 

haberleri anlamada bir vasıta olmaktadır. 

Kur’an-ı Kerim’de: 

“Gözler onu idrak edemez, fakat O gözleri idrak eder”(En’âm, 6/103) 

buyurularak, insanın diğer cisimleri algılaması gibi Allah’ı algılayamayacağı 

bildirilmiştir. Aynı şekilde Hz. Peygamber; “Mahlûkat hakkında düşünün fakat 

Yaratıcı hakkında düşünmeyin. Çünkü O’nu kavramaya gücünüz yetmez” buyurarak 


Sıfatlarına iman, Allah’a 

imanın gereğidir. 


Allah’ın zatını düşünmemeyi tavsiye etmiştir. Zira Allah’ın dengi ve misli herhangi 

bir varlık bulunmadığı için bu boşuna bir çaba olacaktır. Öte yandan insan ister 

istemez somut varlıkları, cisimleri aklına getirecek ve Allah’ı mahlûkata benzetme 

tehlikesiyle karşı karşıya kalacaktır. Bu yüzden İslam kelamcıları bu hususu güzel bir 

şekilde ifade etmişlerdir: “Aklına her ne gelirse gelsin, Allah ondan başkadır.” 

Öyleyse Allah’ı ancak sıfatları ve onların bir tecellisi olan fiilleriyle bilebiliriz. Bu 

nedenle sıfatlarını bilmek, Allah’a imanın olmazsa olmaz bir gereğidir. Sıfatlarını 

bilmeden Allah’ı tanımamız, ona kulluğun gereklerini kalbi bir bağla yapabilmemiz 

mümkün değildir. Aksi hâlde özellikleri ve fiilleri ile kâinatla ilişki içerisinde olan 

Allah’a değil, sadece Allah kavramına inanılmış olacaktır. Böyle bir inancın da fiili 

neticeler vermesi, insan hayatını yönlendirmesi beklenemez. İnsan, arkadaşlık 

yapacağı ya da ticaret ortaklığı kuracağı veya evleneceği insanların özelliklerini, 

davranışlarını araştırır, öğrenir ve ona göre bir tercihte bulunur. Buna rağmen 

kendisini yaratan, yaşatan ve nihayetinde ebedî hayattaki mutluluk ya da azabına 

hükmedecek olan en gerçek ve en önemli varlığı nasıl tanımaz? Onun sıfatlarını 

nasıl öğrenmez? Bu nedenle Allah’ı tanımama hususunda hiçbir insan mazur 

sayılamaz. Allah’a iman ettiğini iddia eden bir insanın, iman ettiği o zat kendisini 

nasıl tanıtmışsa, o şekilde tanımak ve öyle iman etmek zorundadır. Kısacası Allah’ın 

sıfatlarına iman, Allah’a imanın bir gereğidir. 

Allah’ın sıfatları hususunda en temel ilke şudur: Allah’ı tüm noksan sıfatlardan 

tenzih etmek ve tüm kemâl sıfatlarını O’na nispet etmek. Zaten Kur’an’da Allah’a 

nispet edilen sıfatlar, O’ndaki üstünlüklere işaret eden sıfatlardır. Yine O’ndan 

tenzih edilen sıfatlar, O’na yakışmayan, eksiklik ve yetersizlik göstergeleri olan 

özelliklerdir. Bu yüzden Allah öncelikle insanların kendisi hakkındaki yanlış 

nitelemelerden kendisini tenzih etmiştir: 

“İzzet sahibi rabbin onların yakıştırdığı şeylerden münezzehdir, 

yücedir”(Sâffât, 37/180). 

İlahî Sıfatların Kısımları 

İslam âlimleri Kur’an’da ve hadislerde Allah’a nispet edilen sıfatları 

özelliklerine göre sınıflandırmışlardır. Hemen belirtmeliyiz ki herkesin üzerinde 

ittifak ettiği kesin bir sınıflama yoktur. Bakış açılarına göre bu sınıflamalar 

değişebilmektedir. Mesela kimisinin zâtî sıfat dediğine, bir başkası subûtî sıfat 

diyebilmektedir. Bu tür isimlendirme ve tasnif farklılıkları çok da önemli değildir. 

Önemli olan bu sıfatları bilmek ve gereklerini idrak edebilmektir. Meşhur olan 

tasnifle ilahî sıfatlar ve kısımları şu şekildedir: 


Zâtî sıfatlar, Allah’ı 

noksanlıklardan tenzih 

ederler. 


Zâtî /Selbî Sıfatlar 

Allah Teala’nın zatına mahsus, olup O’ndan başkasına nispet edilmesi caiz ve 

mümkün olmayan sıfatlardır. Bunlar vücud, kıdem, beka, vahdâniyet, kıyâm bi 

nefsihî ve muhâlefetun li’l-havadis olmak üzere altı tanedir. Bu sıfatlara zâtî sıfat 

dendiği gibi selbi sıfat ya da tenzihi sıfat da denmektedir. Zira bu sıfatların zıtları 

olan anlamlar Allah’tan nefyedilmekte, böylece Allah her türlü noksanlıktan tenzih 

edilmektedir. Zaten kelime anlamı itibariyle “selb” bir şeyi ayırmak, soyutlamak, 

gidermek demektir. 

Zâtî sıfatların diğer bir özelliği ise bunların aklî itibarlar olarak 

düşünülmeleridir. Yani müstakil olarak Allah’a nispet edilmeyerek sadece Allah’ı 

her türlü noksanlıktan tenzih etme ilkesi gereğince, selbî sıfatların sayılarını 

artırmak mümkündür. 

1. Vücud: Allah’ın var ve mevcud olmasıdır. Zıttı yokluk (adem)’tur. Yokluk, bir 

noksanlık sıfatı olduğu için Allah’dan selbedilir, Allah bu eksiklikten tenzih edilir. 

Allah, diğer varlıklar gibi önceleri yok iken sonraları var olmuş değildir. Varlığı 

zorunludur. Ancak O’nun varlığının mahiyeti bilinemez. 

2. Kıdem: Allah’ın varlığının başlangıcının olmaması demektir. Allah dışındaki 

varlıklar hâdistir, yani bir zamanlar yok iken sonradan var olmuşlardır. Allah ise 

kadimdir. Sonradan olma, bir başka varlık tarafından yaratılmış olmak demektir. 

Kadim olan sadece Allah’tır, dolayısıyla yaratılmamıştır. Kıdemin zıttı olan hudus, 

Allah’tan nefyedilir. 

“O evvel’dir ve âhir’dir”(Hadîd, 57/3). 

ayetindeki “el-Evvel” ifadesi Allah’ın kıdemine işaret etmektedir. 

3. Bekâ: Allah’ın varlığının sonunun olmaması demektir. Allah’ın varlığı zatı 

gereği olduğundan dolayı bekâsı da zatı gereği zorunludur. Diğer bir ifadeyle bir 

başkası onu var etmemiştir ki, varlığını sona erdirebilsin. Allah’tan başka her şeyin 

varlığı fanidir. Varlıklarının nihayetini, onları yaratan Allah belirler. Varoluşları, 

varlıklarının devamlılığı da onun elindedir. Dolayısıyla bekânın zıttı olan fena(yok 

olma, tükenme) Allah’tan nefyedilir. Allah fani olmaktan münezzehtir. 

Yukarıda mealini verdiğimiz ayetindeki “el-Âhir” ifadesi Allah’ın bekâsına 

işaret etmektedir. Yine 


Allah’ın dengi hiçbir şey 

yoktur. 


“Kâinattaki her şey fânidir. Sadece rabbinin celal ve ikram sahibi zatı 

bâkidir.”(Rahmân, 55/27) 

ayetinde de tüm kâinatın sonluluğuna, Allah’ın ise ebedîliğine dikkat çekilmiştir. 

ayetinde de işaret edildiği üzere, insan öldüğünde sahip olduğu mülkler, yine 

“Yeryüzüne ve onda olanlara biz varis oluruz”(Meryem, 19/40) 

onların gerçek sahibi olan Allah’a kalacaktır. Çünkü ezelde hiçbir varlık yokken 

sadece O bulunduğu gibi, tüm fanilerin ötesinde Bâki kalan da sadece O’dur. 

4. Vahdaniyet: Allah Teala’nın bir ve tek olmasıdır. Allah zatı, sıfatları ve 

fiillerinde tektir, eşsizdir, ortağı yoktur. O’ndan başka bir ilah bulunmadığı gibi, 

başkaları da O’nun sıfatlarının misline sahip değildir. Yaratıcılık da O’na mahsus bir 

fiildir. Vahdaniyetin zıttı teaddüt(birden fazla olma) ve şeriki(ortağı) bulunmadır. 

Allah mahlukata ait bu iki özellikten de münezzehdir. Çünkü O, Kur’an’da da ifade 

edildiği üzere Ehad’dir, yani eşi ve benzeri bulunmayan yegâne varlıktır: 

“De ki O Allah birdir.”(İhlas, 112/1) 

5. Kıyâm bi nefsihi: Allah’ın zatıyla kaim olmasıdır. Allah dışındaki tüm 

varlıklar, var olmak için bir başkasına muhtaçtır. Aynı zamanda varlıklarını 

gösterebilecekleri bir mekâna ihtiyaç duyarlar. Oysa Allah vâcibu’l-vücûddur. 

Varlığı kendinden olduğu için, var olmak için ne bir yaratıcıya ihtiyacı vardır ne de 

varlığını devam ettirip göstereceği bir mahalle. 

6. Muhâlefetun li’l-havâdis: Allah’ın sonradan yaratılanlara(havadis) 

benzememesi, onlardan farklı olmasıdır. Allah Teala’nın bu sıfatı, aslında tenzihi 

sıfatların tümünü kapsayan şemsiye bir kavramdır. O, zatında ve sıfatlarında eşsiz 

olup mahlûkata benzemediğine göre, mahlûkata nispet ettiğimiz hiçbir şeyi aynı 

anlamda Allah’a nispet edemeyiz. Sonradan olan varlıklar(havadis) hem zatları hem 

de sıfatları itibariyle eksiktirler. Hâdis oldukları için yaratıcıya muhtaçtırlar, 

dolayısıyla varlıkları da, varlıklarının devamı da başkasına bağımlıdır. Aynı şekilde 

sıfatları da yaratıcının takdirine göre belirlenmiştir. Dolayısıyla kendileri gibi 

sıfatları da hadistir. Bu sıfatın zıttı mümâselet (misli olmak) ve müşabehet (benzeri 

olmak)tir. Allah tüm bunlardan münezzehtir. 

Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın eşsizliği ve yegâneliği 

“O’nun misli hiçbir şey yoktur. O işiten ve görendir.”(Şûrâ, 42/11) 


Subuti sıfatların 

keyfiyeti bilinemez. 


ayetiyle açık bir şekilde bildirilmiştir. O’nun yaratılmışlara benzemeyişini yukarıda 

da belirttiğimiz şu ifade veciz bir şekilde özetlemektedir: “Aklına her ne gelirse 

gelsin, Allah ondan başkadır.” 

Subuti Sıfatlar(Sıfât-ı Meâni) 

Kur’an’da ve hadislerde Allah’a doğrudan nispet edilen ve hakiki anlamları 

Allah’ta ezeli olarak sabit bulunan sıfatlardır. Bu sıfatlar içerikleri itibariyle bir 

ilahta bulunması gereken üstün niteliklerdir. Aynı şekilde bu sıfatların zıtları 

noksanlık ve yetersizliğe delalet ettiği için Allah’tan nefyedilir. Sübuti sıfatların 

anlamları farklı mahiyette de olsa insanlarda da bulunduğu için anlaşılmaktadır. En 

azından bu sıfatlar Allah’a nispet edildiğinde ne denmek istendiği bilinir. Mesela 

sem’(işitme) sıfatı Allah’a nispet edilip “O semi’dir” dendiğinde, asıl hedef insaların 

konuştuğu hususulardan Allah’ın haberdar olduğunu insana bildirmektir. Bundan 

öte Allah’ın işitmesi nasıl olur, ne şekildedir bilinemez. Dolayısıyla bu ilahi sıfatların 

mutlak mahiyeti ve keyfiyeti insanoğlunun algı ve bilgi kapasitesinin üstündedir. 

Sübuti sıfatlar Mâturîdîlere göre sekiz, Eşarîlere göre ise yedi tanedir. 

Aralarındaki farklılık tekvin sıfatındadır. Mâturîdîler tekvin sıfatını müstakil bir sıfat 

kabul ederken; Eşarîler onu kudret sıfatı içerisinde düşünerek müstakil olarak 

zikretmemişlerdir. Subuti sıfatlar hayat, ilim, irade, kudret, sem’, basar, kelam ve 

tekvinden oluşurlar. 

1. Hayat: Biyolojik canlılık anlamında olmamak üzere Allah Hayy’dır. O’nun 

hayy olması mevcudiyeti ve ölümsüzlüğü demektir. Kur’an-ı Kerim’de pek çok 

ayette bu sıfata işaret edilmiştir: 

“Allah, kendisinden başka ilah olmayandır. O hayy ve 

kayyûmdur”(Bakara, 2/255; Âli İmrân, 3/2) 

“(O gün) bütün yüzler hayy ve kayyûma boyun eğmiştir”(Tâhâ, 20/111) 

“O hayydır, ondan başka ilah yoktur”(Mü’min, 40/65) 

“Ölmeyen hayya tevekkül et”(Furkân, 25/58) 

Son ayetten de anlaşılacağı üzere O’nun hayy olması, hakkında ölümün 

imkânsızlığını bildiren ezeli ve ebedi varlığının sürekliliğidir. Hayatın zıttı ise 

ölüm(memât)dür ve Allah bundan münezzehtir. Allah’ın hayatı, hayatların en kâmil 

ve tam olanıdır. Her hayat sahibinde fiil bulunduğundan, ilahî fiiller de, O’nun 

hayatının bir gereğidir. Kendisinde fiil ve şuur bulunan varlık, canlı; bulunmayan ise 

cansız (cemâd) dır. Aynı şekilde hayatı mükemmel olan bir zatın fiil ve kudreti, 

hayatı mükemmel olmayan zatın fiil ve kudretinden daha üstündür. Allah hakkında 


İlim, kemal sıfatlarının 

ilkidir. 

Kâinat Allah’ın ilmine 

işarettir. 


hayat, O’nun bilmesi, irâde etmesi ve kadir olmasını sahîh kılan bir niteliktir. Fail, 

âlim ve kadir olan bir zat zorunlu olarak canlıdır. Tercihe dayalı fiiller ancak canlı 

olandan sadır olabilir. Allah’ın fiilleri de bu şekilde meydana gelmektedir. 

Dolayısıyla fiilleri ispat edildiğinde tabi olarak hayy olduğu da ispat edilmiş 

olmaktadır. Ölü veya cansız bir varlığı örneğin ilimle vasıflamak mümkün değildir. 

Nitekim yaşadığımız alemde, bizden biri, canlılık özelliğini kaybettiğinde artık bilgi 

ve güç sahibi olamaz. Bunlar canlılığın elverişli kıldığı niteliklerdir. Allah alim ve 

kadir olunca, ezelî ve ebedî olarak hayy olur. Allah hayy olunca, semî’, basîr ve 

mütekellim olması da kaçınılmaz olmaktadır. Çünkü bu sıfatlara sahip olmayan bir 

canlı(hayy), zıtlarıyla nitelenir. İlah olan bir zat ise, bu tür zıtlarla vasıflanmaktan 

münezzehtir. 

2. İlim: Allah Teala’nın, bilginin konusu olan her şeyden haberdar olması; 

kâinatta vuku bulmuş ve bulacak olan her şeyi, bütün hâlinde olanları ya da cüzleri, 

gizli ya da aşikâr olanları her türlü haliyle bilmesi demektir. Tüm bunlar, O’ndan 

gizili değildir. 

İlim, kemâl sıfatlarının en başta gelenidir. Zıttı cehalet, gaflet ya da 

nisyan(unutkanlık) dır. Allah’a ilim sıfatı nispet edilirken hem ilmin gereği olan 

kemaliyet nispet edilmiş olmakta hem de ilmin zıttı olan noksanlıklar O’ndan tenzih 

edilmiş olmaktadır. 

İlahî ilmin bazı özelliklerini maddeler hâlinde şu şekilde sıralayabiliriz: 

Allah’ın ilmi her şeyi kuşatıcıdır, istisnaları yoktur. 

Allah’ın ilmi zamanla kayıtlı değildir. Allah eşyayı ve olayları olmadan 

önce de bilir. 

Allah’ın ilminde bildiği şeylerin değişmesinden dolayı değişme 

olmaz. 

Allah’ın ilmi ezeli olduğu için, sonradan öğrenme söz konusu 

değildir. 

Allah’ın ilmi sonsuz ve ebedidir, bildiği şeyi unutması muhaldir. 

Allah’ın ilmi, insanların ilmi gibi tefekkür ve istidlâlin mahsulü 

değildir. 

Allah’ın ilmi için herhangi bir vasıtaya ihtiyaç söz konusu değildir. 

İlim sıfatı Kur’an’da en çok zikredilen ilahî sıfattır. İnsanın müşahede ettiği her 

şey Allah’ın ilmine nispet edilmiştir. Bu anlamda mutlak bilgi Allah’ındır. Allah’ın 

ilmine yapılan bu vurgu insanda inandığı ve kulluk ettiği zatın kemaliyeti algısını 

pekiştirir. Aynı zamanda Allah dışında tapınılan varlıkların cehaleti hatırlanarak, 

ilahlığa müstehak olmadıkları anlaşılır. Tüm varlıkları Allah yarattığına göre, 

yarattıklarını bilmesi de gayet doğaldır. Bu kadar eşsiz güzellik ve nizamıyla var 

edilmiş kâinat, diğer pek çok sıfatı gibi Allah’ın ilmine de işaret eder. Çünkü ancak 

alim bir zat bu kadar sistemli, kanunlu ve çeşitli yaratılışı düzenleyebilir. 



Kur’an’da Allah’ın ilmini ve bu ilmin bazı özelliklerini gösteren ayetlerden 

birkaçı şöyledir: 

“Ben sizin bilmediklerinizi bilirim.”(Bakara, 2/30) 

“Ben göklerin ve yerin gaybını bilirim. Ve Ben açığa vurduğunuzu da 

gizlediğinizi de bilirim.”(Bakara, 2/33) 

“Sen, nefsimde olanı bilirsin, ben zatında olanı bilmem. Şüphesiz sen gizli 

olanları en iyi bilensin.”(Mâide, 5/116) 



“Onların kalplerinde olanı bildi.”(Fetih, 48/18) 

“Andolsun ki insanı biz yarattık ve nefsinin ona verdiği vesveseyi bilirirz. Biz 

ona şah damarından daha yakınız.”(Kâf, 50/16) 

“Bilmezler mi ki Allah, muhakkak onların gizlediklerini de açıkladıklarını da 

bilir.”(Bakara, 2/77) 

“Allah’ın nefislerinizde olanı bildiğini bilin ve bu yüzden O’ndan 

sakının.”(Bakara, 2/235) 

“Onların önlerinde ve arkalarında olanı bilir.”(Bakara, 2/255) 

“Göklerde ve yerdekileri Allah’ın bildiğini görmüyor musun? Üç kişinin 

fısıldaştığı yerde dördüncüleri O’dur. Beş kişi olsalar altıncıları O’dur. Bundan 

daha az ya da daha çok sayıda olsalar ve nerede bulunurlarsa bulunsunlar Allah 

onlarla beraberdir. Sonra kıyamet gününde yaptıklarını onlara haber verecektir. 

Şüphesiz Allah her şeyi bilir.”(Mücâdele, 58/7) 

“Gaybın anahtarları O’nun katındadır. Onları O’ndan başkası bilmez. O 

karada ve denizde olanı bilir. Düşen her yaprağı o bilir. Yerin karanlıklarındaki 

tane, yaş kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.”(En’âm, 6/59) 

“Allah, her dişinin neye gebe olduğunu, rahimlerin artırdığı şeyi ve eksilttiği 

şeyi bilir. Her şey onun katında bir ölçü iledir.”(Ra’d, 13/8) 

“Allah, gözlerin hain bakışını ve kalplerin gizlediğini bilir.”(Mümin, 40/19) 

“Yere gireni, ondan çıkanı, gökten ineni, oraya yükseleni bilir. Nerede 

olsanız, O sizinle beraberdir. Allah bütün yaptıklarınızı hakkıyla 

görendir.”(Hadîd, 57/4) 

“Yaratan bilmez mi? O, en gizli şeyleri bilir, (her şeyden) hakkıyla 

haberdardır.”(Mülk, 67/14) 

“O, gaybı da, görülen âlemi de bilendir. Çok büyüktür, çok yücedir.”(Rad, 

13/9) 

Dikkat edileceği üzere ayetlerde Allah’ın açıkta olanı bilmesi yanında özellikle 

kalplerde olanı, gizleneni de bildiğine sık sık vurgu yapılmaktadır. Dinlerin temel 

maksadı insana rabbini tanıtmak ve ona boyun eğmesini temin etmektir. İşte 

insana yaratıcısının, kendinin her halinden haberdar olduğunu, gizli saklı neyi varsa 

bildiğini hatırlatan bu ayetler, düşünüp ibret alan için ciddi bir kulluk bilinci 

oluşturacaktır. 


Allah dilediğini 

yapandır. 


3. İrade: Lugatta talep ve meyil manalarını içeren irâde, bir şey üzerine karar 

kılarak onu yapmaya azmetmek demektir. 

Istılahta birbiriyle bağlantılı iki temel muhtevaya sahiptir: 

a. Her şeyden önce irade, zorlama ve mecbur kalmaya zıt bir manadır. İrade 

sahibi olan varlık, kast ve tercih sahibi olmuş olur. Bu manaya göre iradenin 

faydası, kendisiyle vasıflananın, fiilinde seçim sahibi olup o fiile mecbur 

bırakılmamasıdır. 

b. İradenin içerdiği ikinci anlam ise, mef’ûlun (fiile konu olan şeyin, nesnenin) 

bir yöne tahsisini gerekli kılmasıdır. Şayet irade olmasaydı, özellikle mef’ûllerin aynı 

cinsten olduğu durumlarda, tüm mef’ûller tek vakitte, tek bir heyet ve tek bir sıfat 

üzere olurdular. Bu yüzden irade, mümkün iki taraftan birini diğerine zorunluluk 

olmaksızın tercihi gerektiren sıfattır. Gayeler kendi başlarına varlıklarını zorunlu 

kılamazlar. Bir gayenin amaç vasıtasıyla gerçekleşebilmesi için bilen ve tercih eden 

bir amile ihtiyacı vardır. Fiile yönlendiren fakat fiilin tam sebebi olmayan saiklerden 

birinin ötekine tercih edilmesini sağlayan şey iradedir. 

İrade insanlar hakkında kullanıldığında yukarıdaki lügat ve ıstılah 

anlamlarının tümü kastedilir. Ancak Allah’ın iradesi kulların iradesinden farklı 

olduğu için bu anlamların tümü O’nun hakkında doğru olmaz. Mesela lügat anlamı 

olarak zikredilen “meyletme” Allah hakkında düşünülemez. Çünkü meyletme ya bir 

ihtiyaçtan ya da herhangi bir bağımlılıktan olabilir. Oysa Allah bu tür 

noksanlıklardan münezzehtir. Aynı şekilde insan iki seçenek arasında kalıp, birini 

tercih ettiğinde irade sıfatı devreye girer. Ancak Allah yaptığı fiillerinde herhangi 

bir tereddüt yaşamaz, O’nun için ihtimal söz konusu değildir. O, kesin bilgi ve 

hüküm sahibidir; ister ve yaratır. 

Öyleyse ilahî iradeyi özellikle şu iki husus çerçevesinde anlayabiliriz: 

1. Allah’ın fiillerinde herhangi bir cebir ve baskı altında olmaması. Allah 

kendi zatına mahsus iradesiyle diler ve dilediğini yapar. Hiçbir etki, baskı, zorlama, 

menfaat, zarar. İhtiyaç ya da endişe O’nu fiile yönlendirmez. O hakîmdir, 

hikmetince fiilleri vardır. 

2. Allah’ın fiillerinin kendisinden zorunlu bir şekilde (tab’an) ortaya 

çıkmaması. Bu tür fiiller akılsız, iradesiz varlıklarda olur. Mesela güneşin ışık ve ısı 

yayması iradi değil, tabiatı gereğidir. Ancak ilahî fiiller Allah’ın zatına mahsus kararı 

ve dilemesiyle olur. 

İlahi iradenin özellikle tecelli ve gerçekleşme yönüyle ilgili olarak daha iyi 

anlaşılması için İslam âlimleri ikili bir tasnif yapma ihtiyacı hissetmişlerdir. Buna 

göre ilahî iradenin ikili mahiyeti olduğu söylenmiştir: Tekvinî irade ve Teşriî İrade. 


Allah her şeye kadir bir 

yaratıcıdır. 


Tekvini irade, Allah Teala’nın yaratıcı iradesidir. Diğer bir ifadeyle yaratmayla 

alakalı iradesidir. Bir şeyi yaratmak istediği zaman tekvinî iradesi söz konusudur ve 

Vuku bulmama, gerçekleşmeme ihtimali yoktur ve kesinlikle olur. 

“Bir şeyi irade ettiği zaman O’nun işi, o şeye ol demektir. O şey de hemen 

oluverir”(Yâsin, 36/82), 

“Allah irade ettiğini yapar”(Bakara, 2/253) 

ayetlerinde ilahî iradenin bu yönüne işaret edilmiştir. 

Teşriî irade’de ise yaratma söz konusu değildir. Allah’ın emir ve talebinin 

olduğu hususlarda ilahî iradenin bu anlamı geçerlidir. Mesela Allah kendisine 

inanılmasını ve itaat edilmesini irade etmiştir ve bunu emretmiştir. Ama burada 

oluşturucu bir irade yoktur. Teşrii yani kanun koyucu irade vardır. O yüzden herkes 

iman etmemektedir. Şayet Allah herkesin iman etmesini tekvini bir irade ile irade 

etmiş olsaydı o zaman herkes mecburen iman ederdi. Nitekim Kur’an’da bu 

duruma da işaret edilmiştir. 

“Eğer rabbin dileseydi yeryüzündekilerin hepsi iman ederdi”(Yûnus, 

10/99). 

“Allah dileseydi, elbette onları hidayet üzerinde toplayıp 

birleştirirdi”(En’âm, 6/35). 

4. Kudret: Allah Teala’nın tüm mahlukatta ilim ve iradesine uygun olarak 

tesir ve tasarruf etmesi demektir. Tüm kâinatta Allah’ın yaratıcı ve düzenleyici 

fiillerini görmek mümkündür. Fiil denince akla ilk gelen kavram kudrettir. Kudret, 

fiilin tanımlanmasındaki temel anahtar kavramdır. Bu yüzden Allah’ın fail 

oluşundan yola çıkarak bilinmesi mümkün olan ilk vacib sıfat Allah’ın kadir 

olmasıdır. Allah’tan fiilin ortaya çıkışı sahih olunca, zorunlu olarak kadir olmuş olur. 

Fiil yapabilen ile yapamayanı birbirinden ayıran ölçüt kadir olmaktır. İrade ettiği 

her şeyin irade ettiği şekilde gerçekleşmesi ve hiçbir şeyin kendisini aciz 

bırakamaması, kısacası ihtiyari fiilin vukuu Allah’ın kudretinin göstergeleridir. Zira 

kudreti olmayan bir kişinin fiilleri, bir şeye zıddıyla birlikte malik olamayacağı için, 

sorunlu ve bozulmaya müsaittir. 

Kudret sıfatı, aklın delaletiyle bilinen kadim sıfatların başında gelir. Zira 

Allah’ın âlemin muhdisi olduğunu gösteren deliller, vasıtasız olarak, O’nun kadir 



oluşuna delâlet etmekteyken, diğer sıfatların ispatında bir veya daha fazla vasıtaya 

ihtiyaç duyulur. 

Kudret sıfatı da diğer kemal sıfatları gibi bir ilahlık göstergesidir. Allah her 

şeye kadir bir yaratıcıdır. Bunun aksine insanların ilah diye kutsadıkları diğer sahte 

ilahların kâinatta etkili hiçbir kudreti yoktur. Kudretin zıttı aczdir. Allah acziyetten 

münezzehtir. Ama Allah dışındaki her varlığın aciz olduğu pek çok husus vardır. 

Allah müşriklere bu durumu güzel bir misalle anlatmıştır. Allah’tan başka 

tapındıklarının acziyetini şu şekilde belirtmiştir: 

“Sinek onlardan bir şey kapsa bunu ondan kurtaramazlar. İsteyen de aciz, 

istenen de” (Hacc, 22/73). 

İşte insanoğlu ne kadar cahilleşebiliyor ki, bir sineğe karşı bile kendini 

savunamayan cansız varlıklara ilah diye yaranmaya çalışabilmektedir. 

Kur’an-ı Kerim’de hem genel olarak Allah’ın kudretine vurgu yapılmış hem 

de özel olarak nelere kadir olduğuna yönelik örnekler verilmiştir. 

“Muhakkak ki Allah her şeye kadirdir”(Bakara, 2/109, 148, 284; Âli İmrân, 

3/189; Mâide, 5/17). 

Yukarıdaki ayetlerde Allah’ın genel kudretine işaret vardır. Bunun dışında 

Allah Kur’an’da, azap göndermeye (Enâm, 6/65), göklerin ve yerin benzerini 

yaratmaya (Yâsin, 36/81), ölüleri diriltmeye(Ahkâf, 46/33; Kıyâme, 75/40), affetme 

ve azap etmeye(Bakara, 2/284; Mâide, 5/40), dilediğini yaratmaya (Mâide, 5/17), 

toplumları değiştirmeye (Tevbe, 9/39), yardım etmeye (Hacc, 22/39) vb. güç 

yetiren olduğunu da hatırlatmıştır. 

5. Sem’: Allahu Teala’nın işitmeye konu olan her şeyi işitmesi, ondan 

haberdar olmasıdır. Ancak o, mahlukata benzemediği için O’nun işitmesi de 

farklıdır. O’nun işitmek için, kulağa, ses dalgalarına, bunları algılayacak bir beyne 

vs. ihtiyacı yoktur. Bunlar mahlukat için gerekli olan donanımlardır. Dolayısıyla 

Allah’ın işitmesinin mahiyetini ve keyfiyetini bilmemekteyiz. İnanmamız gereken 

husus, konuştuğumuz her şeyi Allah’ın işittiğidir. Böylece konuştuklarımızdan 

mesul olacağımıza yönelik bir şuur hâlinde olmamız gerekmektedir. Ayetlerde 

Allah’ın her şeyi işittiğinin bildirilmesinin amacı da budur. İşitmenin zıttı sağırlıktır 

ve Allah bu noksanlıktan münezzehtir. 


Allah her şeyi işitendir. 


Kur’an-ı Kerim’de Allah’ın hem genel olarak işitici(Semi) olduğunu ifade eden 

ayetler bulunmaktadır hem de detaylı olarak neleri işittiğini gösteren ayetler yer 

almaktadır: 

“O, işiten ve bilendir”(Bakara, 2/137; En’âm, 6/13, 115). 

“Şüphesiz Allah, işiten ve bilendir”(Bakara, 2/181; Enfâl, 8/42). 

“Allah işiten ve bilendir”(Bakara, 2/256; Âli İmrân, 3/34; Tevbe, 9/98). 

“Yoksa onların sırlarını ve gizli konuşmalarını duymadığımızı mı 

sanıyorlar?”(Zuhruf, 43/80). 

“Allah, kocası hakkında seninle tartışan ve Allah’a şikâyette bulunan 

kadının sözünü işitmiştir. Allah, sizin sürdürdüğünüz konuşmayı (zaten) 

işitmekteydi. Şüphesiz Allah hakkıyla işitendir, hakkıyla bilendir”(Mücâdile, 

58/1). 

“De ki: “Kaldıkları süreyi Allah daha iyi bilir. Göklerin ve yerin gaybını 

bilmek O’na aittir. O ne güzel görür, O ne güzel işitir! Onların, ondan başka 

hiçbir dostu da yoktur. O hükmüne hiçbir kimseyi ortak etmez”(Kehf, 18/26). 

6. Basar: Allah Teala’nın görmeye konu olan her şeyi görmesi, ondan 

haberdar olmasıdır. İşitme sıfatı gibi görme sıfatı için de Allah’ın göz, ışık vs. uzuv 

ve araçlara ihtiyacı yoktur. O, mahiyetini ve keyfiyetini bilmediğimiz bir şekilde 

istisnasız her şeyi görendir(Basir). Bu sıfatını bilip düşündüğünde insan, yalnız 

olmadığını, kendisini her an gören bir zatın olduğunu anlayıp ona göre 

yaşayacaktır. Aşağıdaki ayetlerde de görüleceği üzere Allah özellikle insanların 

yaptıklarını gördüğünü sık sık hatırlatmaktadır. Öyleyse Allah’ın basar sıfatına iman, 

kişinin davranışlarında Allah’ın gördüğünün bilincinde davranmasıdır. Bir 

büyüğünün yanındayken nasıl ki kemâl-i edeple hareket ediyorsa, her şeyini 

görmekte olan Yaratıcısının sürekli olarak huzurunda bulunduğunun farkındalığıyla 

daha büyük bir edebe bürünmesi gerekmektedir. 

Bu bilinçle yaşamak meşhur Cibril hadisinde Peygamberimiz’in tanımladığı 

ihsan makamıdır. İlgili hadiste peygamberimiz ihsanı 

“Allah’a sanki O’nu görüyormuşcasına ibadet etmendir. Her ne kadar sen 

O’nu görmesen de O seni görmektedir”(Müslim, “İman” 1). 

şeklinde açıklamıştır. 


Allah herkesi ve her şeyi 

görendir. 


Kur’an’da Allah’ın “gören” olduğu aşağıdaki ayet ve benzerleriyle 

bildirilmiştir: 

“Allah işiten ve görendir”(İsrâ, 17/1; Hacc, 22/61, 75; Lokman, 31/38; 

Mü’min, 40/20). 

“O her şeyi görendir”(Mülk, 67/19). 

Diğer pek çok ayette ise Allah’ın kullarını ve özellikle yaptıkları amellerini 

gördüğü sıklıkla zikredilmiştir: 

“Allah kullarını görendir”(Âli İmrân, 3/15, 20; Mü’min, 40/44). 

“Muhakkak ki Allah kullarından kesinlikle haberdar ve onları 

görendir”(Fâtır, 35/31). 

“Allah onların yaptıklarını görendir”(Bakara, 2/96) 

“Muhakkak ki Allah yaptıklarınızı görendir”(Bakara, 2/110) 

“Allah’tan korkun ve bilin ki kesinlikle Allah yaptıklarınızı 

görendir”(Bakara, 2/233 

“Kullarının günahlarından haberdar ve onları gören olarak rabbin 

yeter”(İsrâ, 17/17) 

7. Kelâm: Allah Teala’nın konuşma sıfatıdır. Kelamın zıttı konuşmama(sükût) 

ya da konuşamama (dilsizlik) dır. Allah bu tür noksanlıklardan münezzehtir. Buna 

göre, bir varlığın, herhangi bir vasıfla nitelenmediği zaman onun zıddıyla 

vasıflanacağı kabulü, Allah’ın kelamla nitelenmediğinde onun zıddı olan dilsizlik ya 

da sükûtla vasıflanacağı neticesini doğurmuştur. Böyle bir netice ise Allah’ın 

mükemmelliğini zedeleyeceğinden, zıttı nefyedilerek, kelam O’na nispet edilir. 

Kur’an-ı Kerim’de ve Hz. Peygamber’den nakledilen bazı haberlerde Allah’a 

ait bir kelamın olduğunu doğrudan ya da dolaylı şekilde gösteren ifadeler 

bulunmaktadır. Kur’an’da genel olarak kelam-kelime ya da kavl kökünden türemiş 

ifade formlarının Allah’a nispeti, O’nun kelâmının varlığını ispatlayan önemli 

göstergeler olarak kabul edilmektedir. Ayıca, kelama delalet eden ve bazıları 

kelamın kısımları olarak kabul edilen emir, nehiy, nida, şahadet gibi ifadelerin 

nispeti de ikinci derecede bu kapsam altına alınabilir: 


Sözlerin en güzeli 

Allah’ın kelamıdır. 


“İçlerinden bir grup Allah’ın kelamını işitip onu kavradıktan sonra bilerek 

tahrif etmekteyken, siz hala onların size inanmalarını mı 

arzulamaktasınız?”(Bakara, 2/75). 

“Eğer Allah’a ortak koşanlardan biri senden sığınma talebinde bulunursa, 

Allah’ın kelamını işitebilmesi için ona sığınma hakkı tanı”(Tevbe, 9/6). 

“De ki: “Rabbimin sözlerini yazmak için denizler mürekkep olsa ve bir o 

kadar da ilave etsek (denizlere deniz katsak); Rabbimin sözleri tükenmeden 

önce denizler tükenirdi”(Kehf, 18/109). 

“Kıyamet günü Allah onlarla ne konuşacak, ne de onları 

arıtacaktır”(Bakara, 2/174). 

“Hani, rabbin meleklere... demişti” (Bakara, 2/30, Sâd, 38/71). 

“Allah ise gerçeği söyler” (Ahzâb, 33/4). 

“Biz bir şeyin olmasını istediğimiz zaman sözümüz sadece, ona, “ol” 

dememizdir. O da hemen oluverir” (Nahl, 16/40). 

Yine bazı hadislerde de Allah’ın kelamından bahsedilmektedir. 

“Allah gökte bir emre karar verdiği zaman melekler Allah’ın sözüne boyun 

eğerek kanatlarını çırparlar. O söz sanki bir taş üzerindeki zincirin sesi gibidir...”( 

Buhârî, Halku Ef’âli’l-İbâd, s. 131, 132; Ebu Dâvud, “Sünnet” 22) 

133). 

“Allah Musa’yı kelamı ve risaletiyle seçti”( Buhârî, Halku Ef’âli’l-İbâd, s. 

“Rabbiniz sizinle aranızda bir tercüman olmaksızın konuşacak”( Buhârî, 

Halku Ef’âli’l-İbâd, s. 133). 

“Kelâmın en güzeli Allah’ın kelamıdır”( Nesâî, Sehiv 65; İbn Mâce, 

Mukaddime 7). 

8. Tekvin: Oluşturma, vücuda getirme, icat, tesir ve yaratma gibi anlamlara 

gelen tekvin, Allah’ın yaratıcı ve var edici sıfatıdır. Daha önceden de işaret edildiği 

üzere Eşarilere göre bu sıfat kudret sıfatı içerisinde yer almaktadır. Ancak 

Matûrîdîlere göre kudretten bağımsız müstakil bir ezeli sıfattır. Mâturîdîlere göre 

Allah’ın tüm fiillerinin kaynağı ve temeli tekvin sıfatıdır. 


Ders anlatım videosunu 

izleyiniz 


“O’nun(Allah’ın) emri, bir şeyi dilediği zaman sadece o şeye ol(kun) 

demesidir. O şey de hemen oluverir”(Yâsin, 36/82) 

ayeti Allah’ın bu sıfatı için delil olarak zikredilmektedir. 

Kâinatta Allah’ın fiillerinin pek çok tecellisini ve izlerini görmek 

mümkündür. Tüm bunlar Allah’ın tekvin sıfatı ile gerçekleşmektedir. Yaratma, 

yaşatma, öldürme, rızık verme, yardım etme, destek olma vs. fiiller bu sıfatının alt 

unsurlarıdır. Bu tür fiillerle ilgili Allah’ın sıfatlarına İslam düşüncesinde “fiili sıfatlar” 

denmiştir. “Hem kendilerinin hem de zıtlarının Allah’a nispeti caiz olan fiiller” 

şeklinde tarif edilmiştir. Mesela “Allah filan kişiye yardım etti, filana etmedi”, 

“filana hayat verdi, filana vermedi” diye hem olumlusunu hem de olumsuzunu 

Allah’a nispet edebilmekteyiz. 


• Çevrenize bakarak Allah'ın yaratmasındaki 

güzellikler hakkında düşününüz. 

Haberî/Müteşâbih Sıfatlar 

Şu ana kadar anlatılan zâtî ve subûtî sıfatlar doğrudan ya da dolaylı olarak 

Kur’an ve hadislerde yer aldığı gibi, akıl da bu sıfatların varlığı noktasında bazı 

çıkarımlarda bulunabilir. Mesela akıl, kâinatın yaratıcısı bir ilahı kabullenmişse, 

onun kadir, alim, hayy vs. olması gerektiğine hükmedebilir. Kısacası bu sıfatların 

nass(Kur’an-sünnet) temeli yanında akli temelleri de vardır. Ancak bazı ilahî 

sıfatlarda aklın tespit edebilme kapasitesi yoktur. O sıfatlar sadece Kur’an ve 

hadislerin bildirmesiyle bilinebilir. Şayet hiçbir nass bulunmasaydı, insan, aklıyla 

düşünüp de Allah’ın şu tür sıfatları da olmalıdır diye bir çıkarımda bulunamazdı. 

Dolayısıyla haberi sıfatlar, “varlıkları ancak nassın(Kur’an ve Hadis) haber 

vermesiyle bilinebilen, bir başka ifadeyle varlıklarını tespitte akıl yürütme imkânı 

bulunmayan sıfatlara denmektedir.” Vech(yüz), yed(el), ayn(göz), istiva(oturma), 

nüzûl(inme), mecî (gelme) gibi sıfatlar bu türdendir. 

Haberi sıfatlar kelime anlamlarından da anlaşılacağı üzere normalde 

insanlara ait uzuv ve fiillerdir. Asli anlamları itibariyle Allah’a nispet edilemezler. 


Haberi sıfatlara 

müteşabih sıfatlar da 

denir. 

Haberi sıfatlar Allah’ın 

şanına uygun bir şekilde 

anlaşılmalıdır! 


Aksi hâlde Allah diğer varlıklara benzetilmiş olacaktır ki, bu da tevhide aykırıdır. 

Zahiri anlamları itibariyle anlaşılmasında bir kapalılık bulunduğundan ya da Allah ile 

mahlûkat arasında bir benzerlik çağrıştırdığından bu tür sıfatlara aynı zamanda 

müteşabih sıfatlar da denmiştir. Kur’an’da ve hadislerde bu tür ifadelerin Allah’a 

nispet edilmesi mecazendir. Bu yüzden bu tür sıfatlarda yapılacak şey öncelikle 

onlara iman etmek, fakat beşerî anlamlarını Allah’a nispet etmemektir. 

Tarihte bazı insanların bu sıfatları asli anlamlarıyla düşünüp Allah’ı 

mahlûkata benzetmesi, O’na birtakım uzuvlar ve bedensel özellikler nispet etmesi 

bu konunun tartışılmasına sebebiyet vermiştir. Neticede İslam kelamcıları bu 

sıfatların mecâzî anlamlara geldiğini Arap dilinden de örnekler vererek açıklamak 

mecburiyetinde kalmış, nihayetinde insanların bu ifadeleri kötüye kullanmalarına 

mani olmuşlardır. Aslında sadece Arapçada değil, hemen hemen bütün dillerde bu 

kelimelerin mecâzî kullanımı mevcuttur. Mesela Türkçe’de birisine “şu işe bir el at” 

dediğimizde, buradan lafzi bir anlam düşünüp de elini gerçek anlamda atmayı 

düşünen olmaz. Bu sözü işiten herkes bunun “yardım et” anlamına geldiğini bilir. 

Aynı şekilde “eli sıkı” ifadesinden hiç kimse birisinin elini yumruk gibi yapıp hiç 

açmadığı şeklinde zahiri bir anlam çıkarmaz. Bilakis bunun “cimrilik”ten mecâz 

olduğunu bilir. İşte haberi sıfatlarda bunun gibidir. Buna göre ilgili sıfatlardan 

bazılarının uygun manada tevili şu şekildedir: 

Vech: Allah’ın zatı 

Yed: Allah’ın yardımı, kudreti 

Ayn: Allah’ın gözetimi, kontrolü 

İstivâ: Allah’ın hâkimiyeti ve emri altına alma 

Nüzûl: Allah’ın rahmetinin, emrinin ya da meleklerinin inmesi 

Mecis: Allah’ın rahmetinin, emrinin ya da meleklerinin gelmesi 

ALLAH’IN İSİMLERİ(el-ESMÂU’L-HÜSNÂ) 

Allah Teâlâ’nın sıfatlarıyla bağlantılı olarak, bir de ona isim olarak nispet 

edilen ifadeler vardır. Gerek Kur’an’da gerekse hadislerde bunlar “isim” olarak 

Allah’a izafe edilmiştir. Tabii ki isimlerin en güzeli Allah’ın olunca “el-Esmâu’l- 

Husnâ(en güzel isimler)” ifadesi kullanılmıştır. Mesela Kur’an-ı Kerim’de 



“En güzel isimler Allah’ındır, O’na bu isimlerle dua edin. İsimleri 

hususunda hak çizgiden sapanları terk edin. Onlar yaptıklarının karşılığını 

yakında göreceklerdir”(A’râf, 7/180) 

ayetinde aynı ifadeyi görmekteyiz. 

Allah’ın isimleri aynı zamanda sıfatlarıdır. O’nun anlamı olmayan bir ismi 

bulunmaz. İnsanlar bazen anlamını taşımasalar bile bazı isimlerle 

adlandırılmaktadırlar. Ama o isimler, onların sıfatı değildir. Mesela bir insanın ismi 

Kerim, fakat kendisi tam aksine cimri olabilir. Aynı şekilde çok zayıf ve cılız birisine 

Gürbüz ismi verilebilmektedir. Ancak Allah’ın her isminde var olan yüce bir anlam 

ve sıfat vardır. Allah, o anlamla muttasıftır. Mesela Allah’ın isimlerinden birisi 

Kadir’dir. Kudretli olmak aynı zamanda O’nun bir sıfatıdır. 

Allah’ın isimlerini bilmek, aynı zamanda O’nun sıfatlarını öğrenmek 

olacağından, isimleri ne kadar çok bilinirse Allah o kadar fazla tanınmış olacaktır. 

Allah’ı bilmek ve tanımak(marifetullah) O’na iman etmenin içselleştirilmesi ve 

laftan öteye geçirilmesi için zorunludur. Manalarıyla birlikte ilahî isimler öğrenilip 

tefekkür edilince, onların kâinattaki tecellileri de fark edilecektir. Böylece 

yaşadığımız dünyaya sıradan bir âlem olarak değil, Allah’ın bir eseri ve isim ve 

sıfatlarının bir aynası olarak görülecektir. Çünkü kâinat mecâzî anlamda ilahî bir 

kelamdır. Görülen her varlık, yaşanan her olay bir hakikatten konuşur. Bu kelamı 

anlamak için, önce o dili öğrenmek, sonra o nazarla kâinata bir kez daha bakmak, 

en azından bunu istemek gerekir. İşte el-Esmâu’l-Husnâ’yı bilmek o dilin şifrelerini 

öğrenmektir. 

Zikredilen önemine ve gerekliliğine binaen Hz. Peygamber şöyle 

buyurmuştur: 

“Allah’ın doksan dokuz ismi vardır. Kim bunları sayarsa cennete girer” 

(Buhâri, “Da’avât”, 69; Müslim, “Zikr”, 5, 69) 

Tabii ki hadiste belirtilen “sayma” sadece dil ile sıralayıp telaffuz etme 

değildir. Yukarıda belirtilen bağlamda düşündüğümüzde, Allah’ı tüm bu isimleriyle 

tanıyan ve O’na iman eden, bu isimlerin tecellilerini fark edip düşünen ve mümkün 

olduğunca gereğince amel eden kişiler cennetle müjdelenmiştir. 

Allah’ın isimlerinin sayısı tam olarak bilinmemektedir. Ancak yukarıdaki 

hadisten dolayı doksan dokuz sayısı meşhur olmuştur. Fakat Allah’ın bilinen isimleri 

bu rakamdan daha fazladır. Zaten önemli olan da sayı değil keyfiyettir. 


En güzel isimler 

onundur. 


El-Esmâu’l-Husnâ olarak bilinen ilahî isimler ve Türkçe karşılıkları aşağıdaki 

gibidir: 

1- Allah(للهأ): Bu, Cenâb-ı Hakk'ın en özel ismidir. İsm-i A’zam’dır, yani en 

büyük ismidir. İsm-i câmi’dir, yani diğer isimlerin ifade ettikleri manaları kapsar. Bu 

isim, Allah'tan başkasına hakikaten ya da mecazen verilemez. 

2- er-Rahmân(نًحشنا): Bütün mahlukata merhamet eden, açık nimetleriyle 

nimetlendiren. 

3- er-Rahîm(ىيحشنا): Özellikle müminlere merhamet eden, gizli nimetleriyle 

de nimetlendiren. 

4- el-Melik(ُ كهًنا): Mülkün daimi sahibi ve mülkünde tasarruf eden. 

5- el-Kuddûs(ُ طوْذمنا): Her türlü ayıp ve noksanlıktan münezzeh olan. 

6- es-Selâm(ُ ولاّسنا): Mahlukatı için emân kaynağı, onları sıkıntıdan selamete 

çıkaran. 

7- el-Mü’min(ُ نيؤًنا): Güven veren, emin kılan, mahlukatıını azaptan emin 

kılan ve onlara sözünde duran. 

8- el-Müheymin(ُ نًيه ًنا): Kâinatı ve işlerini görüp gözeten ve idare eden. 

9- el-Azîz(ُ ضيِضعنا): İzzet sahibi, her şeye galip olan. Kıymetli ve emsalsiz olan. 

10- el-Cebbâr(ُ ساّثجنا): Emirlerini uygulayan kullarının işlerini ıslah eden. 

Kudretine karşı konulamayan. 

11- el-Mütekebbir(ُ شّثكتًنا): Tüm azamet sıfatlarına yegâne sahip olan. 

12- el-Hâlık(ُ كناخنا): Yaratan, takdir eden ve var eden. 

13- el-Bâri(ُ ئساثنا): Takdir ettiğini yaratan, açığa çıkaran, zahir kılan. 

14- el-Musavvir(ُ سّىص ًنا): Yarattıklarına kendilerine has ayırt edici suretleri 

veren. 

olan. 

15- el-Ğaffâr(ُ ساّفغنا): Çokça bağışlayan ve günahları örten. 

16- el-Kahhâr(ُ ساّهمنا): Ezici bir üstünlüğe ve güce sahip olan, galip ve kahredici 

17- el-Vehhâb(ُ باّهىنا): Nimetleri çok, bağışları ve iyilikleri daimî olan. 

18- er-Razzâk(قا ّصّشنا): Rızıkları ve sebeplerini yaratan. Mahlukatın 

rızıklanmasını sağlayan. 

19- el-Fettâh(ُ حاّتفنا): Kullarına rahmetinin kapılarını açan. 



onundur. 


20- el-Alîm(ُ ىيهعنا): Kendisine hiç bir şeyin gizli kalmadığı, her şeyi bilen. 

21- el-Kâbıd(ُ ضتامنا): Ruhları alan, kullarından dilediğinin rızkını daraltan. 

22- el-Bâsıt(ُ ظساثنا): Dilediğine rızkını genişleten, hayat sahibi kılacaklarına 

ruh veren. 

23- el-Hâfıd(ُ ضفاخنا): Alçaltılmayı hak edenleri zillet ve azapla alçaltan. 

24- er-Râfi’(ُ عفاشنا): Yüceltilmeyi hak eden muttakileri yücelten. 

25- el-Mu‘iz(ضع ًنا):Dinine sarılanları aziz kılan, onlara yardım ve galibiyet 

veren. 

26- el-Müzil(لِز ًنا): Düşmanlarını zelil kılan, alçaltan. 

27- es-Semî’(ُ عيًّسنا): Gizli açık her şeyi işiten. 

28- el-Basîr(ُ شيصثنا): Gizli açık, her şeyi gören. 

29- el-Hakem(َُىكَحنا): Kazasını geri çevirecek, hükmünü sorgulayacak hiç 

kimsenin bulunmadığı Hâkim. 

30- el-Adl(لّذَعنا): Her şeyi yerli yerinde yapan, adaleti tam olan adil. 

31- el-Latîf(ُ فيطهّنا): İşerin gizli ve ince olanlarını da bilen, menfaatleri 

hakedenlere lutfeden. 

olan. 

olan. 

32- el-Habîr(ُ شيثَخنا): Her şeyden haberdar olan. 

33- el-Halîm(ىيهَحنا): Öfkeye yenilmeyen, azapta acele etmeyen. 

34- el-Azîm(ىيظَعنا): Yüceliğin en üst derecesinde olan. 

35- el-Ğafûr(ُ سىفغنا): Bağışlaması çok olan. 

36- eş-Şekûr(ُ سىكشنا): Az amele çok karşılık veren. 

37- el-Aliyy(ُْيهَعنا): Aklın tasavvur, zihnin idrak edemediği en yüce mertebede 

38- el-Kebîr(ُ شيثَكنا): Duyuların ve akılların idrak edemeyeceği mükemmellikte 

39- el-Hafîz(ُ ظيفَحنا): Varlıkları koruyarak devamını sağlayan, kullarının 

amellerini koruyup hiçbirini zayi etmeyen. 

40- el-Mukît(ُ تيم ًنا): Maddi ve ruhsal gıdaları yaratan. 

41- el-Hasîb(ُ ةيسَحنا): Kulların yeten veya kıyamet günü onları hesaba 

çekecek olan. 



O’nundur. 


42- el-Celîl(ُ ميهجنا): Sıfatlarının kemalinden dolayı Celâl sıfatlarına (kimseye 

muhtaç olmama, hâkimiyet, tekaddus, ilim, kudret) sahip olan. 

43- el-Kerim(ُ ىيشَكنا): Sualsiz ve karşılıksız veren. 

44- er-Rakîb(ُ ةيلّشنا): Her şeyi gözeten, kontrol altında tutan. 

45- el-Mucîb(ُ ةيج ًنا): Dua ettiğinde dua edene karşılık veren. 

46- el-Vâsi’(ُ عساَىنا): Rahmeti ve ilmi her şeyi kuşatan. 

47- el-Hakîm(ُ ىيكَحنا): İlmi tam olduğu için her şeyi sağlam ve anlamlı yapan, 

hikmet sahibi. 

48- el-Vedûd(ُ دو دَىنا): Yarattıklarına iyiliği seven, her hâlde onlara ihsan eden. 

49- el-Mecîd(ُ ذيجًنا): Yücelik ve şerefte dorukta olan. 

50- el-Bâis(ُ جعاَثنا): Peygamberleri gönderen, tasaları gideren, kabirde 

olanları dirilten. 

51- eş-Şehîd(ُ ذيهّشنا): Mahlukatın her hâlini bilendir. 

52- el-Hak(كَحنا): Değişmeyen sabit gerçek. 

53- el-Vekîl(ُ ميكَىنا): Kulların işlerini ve ihtiyaç duydukları şeyleri düzenleyen, 

yapan. 

54- el-Kaviyy( يى َُمنا ):Tam kudret sahibi. 

55- el-Metîn(ُ نيِتًَنا): Gücü çok şiddetli olan. 

56- el-Veliyy(ُْينَىنا): Sevdiğinden dolayı kullarının işlerini üstlenen ve onlara 

yardım eden. 

57- el-Hamîd(ذيًَحنا): Senaya layık ve övülen. 

58- el-Muhsî(ُْيصح ًنا): Bilgisinden hiçbir şey gizli kalmayan, her şeyin 

mikdarını bilen. 

59- el-Mübdi(ُ ئذث ًنا): Eşyayı yokluktan varlığa çıkaran. 

60- el-Mu‘îd( ُ ذيع ُ ًنا): 

Eşyayı yokluğundan sonra tekrar var eden. 

61- el-Muhyî(ييح ًنا): Hakiki ya da mecâzî manada her hayat sahibinde hayatı 

yaratan. 

62- el-Mümît(ُ تيً ًنا): Canlılardan hayatı çekip alan. 

63- el-Hayy(ُْيَحنا): Daimi hayat ile diri olan. 

64- el-Kayyûm(ُ وىْيَمنا): Zatıyla kaim olan ve her şeyi kaim kılan. 



onundur. 


65- el-Vâcid(ُ ذجاّىنا): İstediği her şeye sahip olan, hiçbir şeye muhtaç olmayan. 

66- el-Macîd(ُ ذجاًّنا): (el-Mecîd ismi gibi) Yücelik ve şerefte dorukta olan. 

67- el-Vâhid(ُ ذحاَىنا): Bölünemeyen ve benzeri olmayan, tek ve eşsiz olan. 

68- es-Samed(ُ ذًَّصنا): Hiçbir şeye ihtiyacı olmayan, ihtiyaçlar için sığınılan. 

69- el-Kadir(ُ سِدامنا): Her şeye irade ve ilminin takdirince kudreti olan. 

70- el-Muktedir(ُ سِذتم ًنا): İstediği her şeye tam ve sınırsız bir şekilde güç 

yetiren. 

71- el-Mukaddim(ُ وٓذَم ًنا): Varlık, şeref, zaman ve mekân bakımından kimini 

kimine önceleyen. 

olan. 

olan. 

72- el-Muahhir(ُ ش ّخَؤ ًنا): Dilediğini dilediği hususlarda tehir eden, sonralayan. 

73- el-Evvel(ُ لّوَلأا): Ezeli olan, varlığının başlangıcı olmayan, her şeyden önce 

74- el-Âhir(ُ شِخلآا): Ebedi olan, varlığının sonu olmayan, her şeyden sonra baki 

75- ez-Zâhir(ُ شهاّظنا): Varlığını ayetleriyle gösteren. 

76- el-Bâtın(ُ نِطاَثنا): Zatı hiç kimsenin idrak edemeyeceği kadar gizli olan. 

77- el-Vâlî(يِناَىنا): Eşyâyı ve mülkü üstlenen, işlerini idare eden. 

78- el-Müteâl (لاعَتًنا): Noksanlıklardan münezzeh olan. 

79- el-Berr(ُ شثنا): İyilik ve ihsanı çok olan. 

80- et-Tevvâb(ُ باّىتنا): İsyankârlara tövbe fırsatı veren ve tövbeleri kabul 

eden. 

81- el-Müntekim(ُ ىِمتنًنا): Cezayı hak edenlerin cezasını veren. 

82- el-Afuvv(ُ ى فعنا): Ona yönelip sığınanların kötülüklerini silen. 

83- er-Raûf(ُ فوؤشنا): Şefkat ve merhameti pek çok olan. 

84- Malikü’l-Mülk( كه ًنا ُُ 

كناي): 

Mülkün sahibi, göklerde ve yerde işleri 

iradesine göre düzenleyen. 

85- Zül-Celâli vel İkrâm(واشكلإاَو للاَجنا ُور 

): Şeref ve kemal sahibi, nimetleri 

bolca veren. 

86- el-Muksit(ُ ظسم ًنا): Mazlumların hakkını zalimlerden alan. 



87- el-Câmi’(ُ عياجنا): Farklı hakikatleri bir sistemde birleştiren, kıyamette 

mahlukatı bir araya toplayan. 

88- el-Ğaniyy(ُْينغنا): Her şeyin O’na muhtaç olduğu, kendisi hiçbir şeye 

muhtaç olmayan. 

89- el-Muğnî(ُْيِنغ ًنا): İhtiyaç gideren, mahlukatından dilediğini zengin eden. 

90- el-Mâni’(ُ عِناًنا): Helake sürükleyen sebeplerden koruyan, engelleyen. 

91- ed-Dârr(ُْساّضنا): Düşmalarına cezasını indiren. 

92- en-Nâfi’(ُ عفاّننا): Fayda ve iyiliği tüm beldeleri ve kullarını kapsayan. 

93- en-Nûr(ُ سىّننا): Kendisi zahir olan, başkalarını zahir kılan. 

94- el-Hâdî(يداهنا): Her şeyi varlığını koruyacak şeye kılavuzlayan, irşat eden. 

Hidayet eden. 

95- el-Bedî(عيذثنا): Her açıdan benzersiz olan. Misalsiz yaratan. 

96- el-Bâkî(يلاثنا): Varlığı sürekli olan, ebedi olan. 

97- el-Vâris(ُ ثِساىنا): Varlıklar son bulduğunda baki olan. 

98- er-Reşîd(ُ ذيشّشنا): Kullarını irşat eden. Tasarruflarını son derece hikmetli ve 

doğru bir şekilde yürüten. 

99- es-Sabûr(ُ س ىثّصنا): Ceza vermede acele etmeyen, vaktinden önce iş 

yapmayan. 



el-ESMÂU’L-HÜSNÂ 

ُ زي ِزعلا ُ نميه ملا ُ نمؤملا ُملاّسلا 

ُ سوْدقلا ُكلملا 

ميحرلا نمحرلا للهأ 

قا ّز ّرلا ُ باّهولا ُ راّهقلا ُ راّفغلا ُ ر ّوص ملا ُ ئرابلا ُ قلاخلا ُ رّبكتملا ُ راّبجلا 

ُ عيمّسلا لِذ ملا زع ملا ُ عفارلا ُ ضفاخلا ُ طسابلا ُ ضباقلا ُميلعلا 

ُ حاّتفلا 

ُ روكشلا ُ روفغلا ميظَعلا ميلَحلا ُ ريبَخلا ُ فيطلّلا لدَعلا َُمك َحلا ُ ريصبلا 

ُ بيج ملا ُ بيق ّرلا ُميرَكلا 

ُليلجلا 

ُ بيس َحلا ُ تيق ملا ُ ظيف َحلا ُ ريبَكلا ُْيلَعلا 

يوَقلا ُليك 

َولا قَحلا ُ ديهّشلا ُ ثعاَبلا ديجملا ُ ُ دو د َولا ُميك 

َحلا ُ عسا َولا 

ُْيَحلا ُ تيم ملا ييح ملا ُ ديع ملا ُ ئدب ملا ُْيصح ملا ديمَحلا ُْيل َولا ُ نيِتَملا 

ُ رّخ َؤ ملا ُمٓدَق 

ملا ُ رِدتق ملا ُ رِداقلا ُ دَمّصلا ُ دحا َولا دجاملا ُ دحاولا ُموْيَقلا 

ُمِقتنملا 

ُ با ّوتلا ُ ربلا لاعَتملا يِلا َولا ُ ن ِطاَبلا ُ رهاّظلا ُ رِخلآا ُل 

ّوَلأا 

ُ عِناملا ُْيِنغ ملا ُْينغلا ُ عماجلا ُ طسق ملا وذ 

للا َجلا 

ماركلإا َو 

ُ كلام 

كل ملا 

ُ فوؤرلا ُ و فعلا 

ُ ر وّبصلا ُ ديش ّرلا ُ ث ِراولا يقابلا عيدبلا يداهلا روّنلا ُ عفاّنلا ُْراّضلا 


Özet 


•Tüm ilahi dinler, insanın duyularının ötesinde bulunan Allah’ı, O'nun 

sıfatlarıyla anlatmayı ve tanıtmayı hedeflemişlerdir. İlahi kitaplarda Allah 

kendisini birtakım sıfatları, isimleri ve bunların fiili yansımalarıyla 

insanlara tanıtmıştır. Sıfatlarını ve tecellilerini bilerek yaratıcısına inanan 

insan, O'nunla olan iman bağını daha da içselleştirir ve pratik bir değer 

yükleyebilir. 

•İslam düşüncesinde ilahî sıfatlar değişik kısımlandırmalara tabi 

tutulmuştur. Sıfatların mahiyeti, Allah’a nispet boyutu ve algılanış 

biçimlerine göre bu sınıflamalar yapılmıştır. Zati, selbî, subuti, haberi gibi 

isimlendirmelet bunların en meşhurlarındandır. 

•Gerek Kur’an’da gerekse hadislerde Allah’ın birtakım özel isimlerinden 

bahsedilmiştir. El-Esmâu’l-Hüsnâ diye bilinen bu isimler aynı zamanda 

Allah’ın sıfatları olarak da kabul edilmektedir. Yine bu isimlerin ve 

anlamlarının bilinmesi Allah’ın daha iyi tanınmasına ve bu paralelde 

Allah-insan ilişkisinin canlı ve dinî hayata katkısı olur bir tarzda inşasına 

temel teşkil edecektir. 







olarak 




1. Allah’ı tanımak ve bilmekle ilgili olarak aşağıdaki tespitlerden hangisi 

yanlıştır? 

a) Allah’ı kendisiyle tarif mümkün değildir. 

b) Hiçbir varlık Allah’tan önce olmadığı için onu bizzat tarif edemez. 

c) Allah’ı duyularımızla anlayamaz ve idrak edemeyiz. 

d) Allah’ı ancak sıfatları ve onların bir tecellisi olan fiilleriyle bilebiliriz. 

e) Allah’a sadece iman etmek yeterlidir, o tanınıp bilinemez. 

2. Kur’an ve hadislerde Allah’a doğrudan nispet edilen ve hakiki anlamları 

Allah’ta ezeli olarak sabit bulunan sıfatların ismi aşağıdakilerden hangisidir? 

a) Zati sıfatlar 

b) Subuti sıfatlar 

c) Haberi sıfatlar 

d) Fiili sıfatlar 

e) Müteşabih sıfatlar 

3. Allah’ın “hiçbir şeye ihtiyacı olmayan, ihtiyaçlar için sığınılan” anlamına gelen 

ismi aşağıdakilerden hangisidir? 

a) es-Samed 

b) el-Azîm 

c) el-Azîz 

d) el-Mâcid 

e) eş-Şehîd 

4. Allah’ın “İsyankârlara tövbe fırsatı veren ve tövbeleri kabul eden” anlamına 

gelen ismi aşağıdakilerden hangisidir? 

a) el-Ğafûr 

b) er-Rahîm 

c) et-Tevvâb 

d) el-Ğaffâr 

e) es-Settâr 



5. Mâturîdîlere göre Allah’ın tüm fiillerinin kaynağı olan sıfat aşağıdakilerden 

hangisidir? 

a) Vücut 

b) Hayat 

c) Kudret 

d) Tekvin 

e) İrade 


1.e 2.b 3.a 4.c 5.d 



YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK KAYNAKLAR 

1. Aliyyu’l-Kârî, Ali b. Muhammed Sultan el-Herevî. (1984). Şerhu’l-Fıkhi’l- 

Ekber. Beyrut. 

2. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhid ve İlm-i Kelam. Ankara: 

Gonca Yayınevi. 

3. Beyhâkî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn b. Ali. (tsz.). el-Esmâ ve’s-Sıfât. 

Beyrut. 

4. Boutroux, Emile. (1998). Tabiat Kanunlarının Zorunsuzluğu Hakkında. Çev. 

Ziya Ülken. İstanbul. 

5. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî, Tah. Mustafa Dîb el- 



Altınalan., İstanbul: Madve Yay. 

7. Cüveynî, İmamu’l-Harameyn Ebu’l-Me’âlî Abdulmelik. (1948). el-Akîdetu’n- 

Nizâmiyye, Nşr. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire. 

8. Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. (tsz.). Esmâ’ül-Hüsnâ Şerhi. 

Ter. M. Ferşat, İstanbul: Merve Yayın Dağıtım. 

9. Girîdî, Sırrî.(1302). Nakdu’l-Kelâm fî Akâidi’l-İslâm. İstanbul. 

10. İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükrim. (1988). 

Lisânu’l-Arab. Beyrut. 

11. İzmirli, İsmail Hakkı. (1339-1341). Yeni İlmi Kelâm. İstanbul. 

12. Koçar, Musa. (2002). Mâtürîdî’de Esmâ-i Hüsnâ. Isparta:Faküte Kitapevi. 


Kitâbu’t-Tevhîd. Ter. Bekir Topaloğlu İstanbul: İSAM Yayınları. 


Te’vîlâtu’l-Kur’an. Tah. Mecdî Bâsellûm, Beyrut. 

15. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille, I. 

Nşr. Hüseyin Atay. Ankara. 

16. Öge, Sinan. (2009). Allah’tan Âlem’e İlahî Fiiller, Ankara: Araştırma 

Yayınları. 

17. Özler, Mevlüt. (1995). İslam Düşüncesinde Tevhid. İstanbul: Nun Yayıncılık. 

18. Râzî, Fahruddîn. (1988-1995). Tefsîr-i Kebîr., Ter. Heyet, Ankara. 



19. Ulutürk, Veli. (1995). Kur’an-ı Kerim’de Yaratma Kavramı. İstanbul. 



HEDEFLER 


PEYGAMBERLERE İMAN 

• Giriş 

• Konu İle İlgili Kavramlar 

• Peygamberlere İman Hakkında 

İslam’ın Genel Öğretisi 

• Kur'an'da Adı Geçen Peygamberler 

• Peygamberlik ve Vahiy 

• Peygamberlik Dereceleri 

• İnsanlığın Peygambere Olan İhtiyacı: 

• Peygamberlerin Sıfatları 

• Mucizenin Tanımı ve Mahiyeti 

• Diğer Olağanüstü Hâller 

•Bu üniteyi çalıştıktan sonra 

•Peygamberler hakkında İslam'ın genel öğretisini 

öğrenebilecek 

•Peygamberlikle ilgili genel kavramları 


•Peygamberlik ve vahyin önem ve gereğini 


•İnsanlığın peygambere olan ihtiyacınını, 


•Peygamber olan kişinin, peygamberliğinin ispatı 

için delil olan mucize hakkında doğru bilgileri elde 

edebilecek 

•Mucize ile diğer olağan-üstü olaylar arasındaki 

farkı ayırabileceksiniz. 


ESASLARI 


7

Peygamberlere İman 

GİRİŞ 

Nübüvvet, yani peygamberlik konusu, İslam kelamında nakil yoluyla elde 

edilen “Sem’iyyât” kısmına girer. İlk dönem kelam kitaplarında fazlaca yer tutmayan 

bu konu, daha sonradan “iç ve dış etkenler” sebebiyle kelam kaynaklarında 

fazlaca bahis konusu olmaya başlamıştır. 

İnsanlığın tekâmülü ancak nebilerin eliyle olmuştur. Bilindiği üzere insanın 

fıtrî olarak hudut altına alınmayan “gazab”, “şehvet” ve “akıl” gibi duyguları vardır 

ve bu duygular, peygamberlerin getirdiği “hükümler” (din) ile sınır altına alınmıştır. 

Beşer, “kuvve-i gadabiyye”de “şecaat” i, “kuvve-i şeheviyye” de “iffet”i, “kuvve-i 

akliyye” de “hikmet” i ancak onlar vasıtasıyla yakalayabilmiş; şecaat, iffet ve hikmet 

üçgeninde insan olmanın hazzına din ile erebilmiştir. Din, peygamber vasıtasıyla 

insanlığa tebliğ edildiği için Nübüvvet müessesesi üzerine inşa edilmiştir. Peygamberlik 

müessesesine olan ihtiyaç son derece açıktır. Çünkü kâmil manada Allah’a 

iman ancak onların rehberliği ile mümkündür. Vahiy olmadan aklın tek başına Allah’ın 

istediği doğrulara ulaşması imkân dışıdır. Bu “imkân dışılığa” en güzel örnek, 

“Hz. İbrâhim’in aklı ile Allah’ı araması” verilebilir. Kavmini irşad için, önce yıldızları, 

ayı ve güneşi aklıyla ilah olarak düşünen/düşündüren Hz. İbrâhim, daha sonra “kalbine 

doğan hidayet güneşi” ile ancak “Âlemlerin Rabbi” olan Allah’a yönelmiştir. 

Gerçekten de insan, kendi aklıyla bir “yaratıcı” düşüncesine ulaşabilse de 

“ona, kendi irade ve rızasına uygun nasıl ibadette ve kullukta bulunacağı” gerçeğine, 

ancak peygamberler vasıtasıyla ulaşabilmektedir. Dolayısıyla “sevap ve günah 

hudutları”, Allah’ın onlara talim ettiği biçimde peygamberler eliyle çizilmiş, dünya 

ve ahiret mutluluğuna giden yollar onlar eliyle gösterilmiştir. Allah, içlerinden elçi 

olarak seçtiği paygamberler vasıtasıyla insanlara hitap etmiştir. Peygamberler 

O’nun kelamını insanlara bildirmiş ve marifet yollarını onlara öğretmişlerdir. Bundan 

dolayı peygamberler olmasaydı insanlar layık olduğu şekilde Cenâb-ı Hakk’ı 

bilemezlerdi. Bunun içindir ki Ehl-i Sünnet, Allah’ın peygamber göndermesini 

“O’nun bir rahmeti, fazlı ve ihsanı” olarak değerlendirmiştir. 

Ayrıca şu da bir gerçektir ki, peygamberler olmasaydı, insanlık medeniyet 

inşa edemez, düzenli hayata geçemez ve ilimlerde ilerleyemezdi. Zira peygamberler, 

gösterdikleri mucizelerle aynı zamanda ilimlerin nihai hudutlarını da çizmişlerdir. 

Nitekim peygamberlerin her biri değişik bir sanat dalında “Pir” olarak kabul 

edilmiştir. 


İslam inancında, peygamberlerin 

“bir kısmına” 

inanıp, diğerlerini 

inkâr etmek “küfür” 

dür. 


KONU İLE İLGİLİ KAVRAMLAR 

Peygamber kelimesi, aslen Farsça olup “peyâmber” kelimesinin dilimize 

uyarlanmış şeklidir. Peyâmber, (Peyâm+ber) bir isim ve bir ekten meydana gelmiş 

bir terkiptir. “Peyâm”, Farsça’da “haber”, “ber” ise, getiren anlamına gelmektedir. 

Ayrıca, Türkçemizdeki “-ci” ekinin görevini üstlenmektedir. Bu duruma göre 

peyâmber (peygamber) “haberci / haber taşıyan kişi”, “elçi” gibi anlamlara 

gelmektedir. 

Dinî terim olarak peygamber, Allah’ın kulları arasından seçtiği ve vahiyle 

şereflendirerek emir ve yasaklarını insanlara ulaştırmak üzere görevlendirdiği elçi 

şeklinde tanımlanmaktadır. 

Peygamber kelimesinin Arapça, karşılığı ise “nebi” “resul” veya “mursel dir. 

Nebi “haberci”, mursel ise “gönderilmiş kişi” veya “elçi” demektir. Resul ile nebi 

kelimeleri sözlükte, hemen hemen aynı anlama gelmekle beraber, terim 

anlamlarında farklılık bulunmaktadır. Terim olarak resul ve mursel, yeni bir kitap ve 

yeni bir din ile insanlara gönderilen peygambere denilirken; nebi, Allah’ın emir ve 

yasaklarını insanlara haber veren, fakat yeni bir kitap ve din ile gönderilmeyip, 

önceki bir peygamberin kitap ve dininin hükümlerini ümmetine bildirmeye görevli 

olan kişiye denilmektedir. Bir de mastar şeklinde kullanılan “risalet” ve “nübüvvet” 

kavramları vardır ki, bunlar da resul ile nebinin üstlendiği “peygamberlik görevi” ni 

ifade etmektedir. 

PEYGAMBERLERE İMAN HAKKINDA İSLAM’IN GENEL 

ÖĞRETİSİ 

Peygamberlere iman, “amentü” dediğimiz imanın altı esasından biridir. 

Allah Teala, Müslüman olan her şahsa, aralarında herhangi bir ayırım yapmadan 

bütün peygamberlere inanmayı farz kılmış ve şöyle buyurmuştur: 

“Peygamber de kendisine rabbi tarafından indirilene iman etti, müminler 

de. Her biri Allah’a, Meleklerine, Kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler. Allah’ın 

peygamberlerinden hiçbiri arasında ayırım yapmayız...” (Bakara, 2/285). 

Peygamberlere iman etmenin anlamı şudur: İnsanlara “mutlak doğru” yu 

(hakk) ve “doğru yol” u (sırat-ı mustakîm) göstermek için, bizzat Allah tarafından 

seçilmiş bazı insanların gönderildiğine, bu kimselerin “Allah’tan getirdiği bütün 

bilgiler” in “mutlak gerçek” ve “mutlak doğru” olduğuna inanmak demektir. 


Peygamberlik Allah’ın 

lütfu olup ibadet, taat 

çalışma ve gayretle elde 

edilemez. 


Bu temel esas çerçevesinde peygamberlerin üstlenmiş oldukları “peygamberlik 

görevi” ni maddeler hâlinde şöyle sıralayabiliriz: 

1. Peygamberlerin “bir kısmına” inanıp, diğerlerini inkâr etmek “küfür” 

sayılmıştır. Nitekim bu konuda Allah Teala şöyle buyurmaktadır: 

“Allah’ı ve peygamberlerini inkâr edenler ve Allah ile peygamberlerini birbirinden 

ayırmak isteyip {bir kısmına iman ederiz, ama bir kısmına inanmayız} diyenler 

ve bunlar arasında bir yol tutmak isteyenler yok mu? İşte gerçekten kâfirler 

bunlardır...” (Nisa, 4/150-151). 

2. Kendilerine peygamber gelmemiş hiçbir topluluk ve ümmet bulunmamaktadır. 

Kur’an bu hususu şöyle açıklamıştır: 

“(Geçmiş) her ümmet içinde mutlaka bir uyarıcı peygamber buluna gelmiştir.” 

(Fâtır, 35/24). 

“Andolsun ki biz senden önceki ümmetlere de peygamberler göndermişizdir...” 

(Nahl, 16/63; Yunus, 10/47). 

Bunlara benzer daha pek çok ayetten anlaşılmaktadır ki yüce Allah, asırlar boyunca 

sayısını ancak kendisinin bilebildiği peygamberler göndermiş, onlar aracılığıyla 

insanları gerçeği benimsemeye ve yaşamaya çağırmıştır. 

3. Peygamberlik görevi, tamamen Allah vergisidir. Hiçbir ibadet ve taatla, hiçbir 

çalışma ve gayretle elde edilemez. Zira peygamberlik görevinin kendine özgü 

bir yükü ve herkesin kaldıramayacağı bir manevi ağırlığı vardır. İşte Allah Teala, 

bu yükü kimin taşıyabileceğini ve bu göreve kimin daha layık olduğunu bilir ve 

bu bilgisine göre “dilediğini” peygamber olarak seçer. Bu seçimde mal, mülk, 

şan, şöhret, makam, çevre, güç gibi hususlar asla etkili değildir. Nitekim bu hususu 

Allah Teala bizlere şöyle ifade etmektedir: 

“…Allah, peygamberliğini kime vereceğini daha iyi bilir.” (En’âm, 6/124 ); 

“Bu, Allah’ın lütfudür. Onu dilediğine verir...” (Cum’a, 62/4). 

4. Peygamberler vahiyle şereflendirilmiş ve “diğer insanlarda bulunmayan nitelikler”e 

sahip, “seçkin kişiler”dir. Fakat her konuda olduğu gibi peygamberlik konusunda 

da “orta yolu” (tarîk-i vasat) gözeten İslam, onları ilah mertebesine çıkartmamış, 

sadece “Allah’ın elçisi” ve “kulu” saymıştır (Eşhedü enne Muhammeden 

abduhu ve rasuluhu). Çünkü onlar da bir beşerdir ve kuldur. “İnsan olma” 

ve “kul olma” hususunda onlar ile diğer insanlar arasında bir fark bulunmamaktadır. 

(Kehf, 18/110) Öyleyse onların hiçbirisinde, “Tanrılık özelliği” bulunmamaktadır. 


Hz. Muhammed “peygamberlerinsonuncusu” 

(Hâtemü’n- 

Nebiyyîn) dur. 

Bütün semavi dinler, 

Hz. Âdem’in insanın 

atası olduğunda hemfikirdir. 


5. Allah’ın müsaadesi olmadan, peygamberler de dâhil hiçbir kimsenin “fayda 

sağlama” veya “zarar giderme” gücü bulunmamaktadır (En’âm,6/17); (Yunus, 

10/107) 

6. Peygamberler, Allah’ın bildirdikleri dışında gaybı bilmezler. (Mâide, 5/72-73, 

75; A’râf, 7/188; Tevbe, 9/30). Dolayısıyla onlar da “gayb bilgisi” hususunda diğer 

insanlar gibi Allah’ın yardımına muhtaçtırlar. 

7. Kur’an-ı Kerim’de de bildirildiği gibi, “peygamberlik”, Hz. Muhammed ile son 

bulmuştur. Artık ondan sonra kıyamete kadar peygamber gelmeyecektir. Bundan 

dolayı, O’nun getirdiği mesaj “son mesaj” olma özelliğine sahiptir. Bu husus 

Kur’an-ı Kerim’de şöyle açıklanmaktadır: “ 

“Muhammed sizin erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir. Fakat O, Allah’ın 

resulü ve peygamberlerin sonuncusudur...” (Ahzâb, 33/40). 

Durum bu kadar net olmasına rağmen, bazı çevrelerce ortaya atılan, Hz. 

Muhammed’den sonra yeni bir peygamber geleceği, onun da yeni bir kitap 

getireceği şeklindeki iddialar, Kur’an’ın bu apaçık hükmünü, Hz. Muhammed’in 

“Hâtemü’n-Nebiyyîn” (peygamberlerin sonuncusu) olduğu inancını inkâr etmekten 

başka bir anlam taşımamaktadır. 

8. Peygamberler, kendilerini “dini tebliğ etme” görevi ile sınırlamamışlar, aynı 

zamanda onları açıklama, öğretme, kötülükler konusunda ümmetlerini eğitme 

ve kötülüklerden arındırma görevlerini de üstlenmişlerdir. Bu işleri yaparken, 

karşılaştıkları bütün olumsuzluklar karşısında davalarından asla taviz 

vermemişler, bu uğurda pek çok eza ve sıkıntıya göğüs germişlerdir. 

KUR’AN’DA ADI GEÇEN PEYGAMBERLER 

Bütün semavi dinler, Hz. Âdem’in ilk insan ve ilk peygamber olduğunda görüş 

birliğine varmıştır. İlk peygamber Hz. Âdem olunca, ondan sonra devam eden 

insanlık âlemi hiçbir devirde kendi başına bırakılmamış, sürekli olarak doğru yolu 

gösteren peygamberlerle desteklenmiştir. Hz. Âdem ile başlayan “peygamberlik 

zinciri” son peygamber olan Hz. Muhammed ile sona erdirilmiş, bu ikisi arasında 

pek çok peygamber görevlendirilmiştir. 

Peygamberlerin sayısı hakkında Kur’an’da herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. 

Bu husus bir ayette şöyle açıklanmaktadır: 

“Andolsun, senden önce de peygamberler gönderdik. Onlardan sana kıssalarını 

anlattıklarımız da var anlatmadıklarımız da.” (Mü’min, 40/78). 


Peygamberlerin sayısı 

hakkında Kuran’da herhangi 

bir bilgi bulunmamaktadır. 

Sadece bir 

hadiste peygamberlerin 

sayısının 124.000 olduğu, 

bunlardan 315’inin 

resul olduğu haber ve- 

rilmektedir. 

Ulu’l-azm peygamberler: 

Hz. Muhammed, 

Hz. Nuh, Hz İbrahim, Hz 

Musa ve Hz İsa’dır. 


Bir hadiste peygamberlerin sayısının 124.000 olduğu, bunlardan 315 kişinin 

resul olarak görevlendirildiği haber verilmektedir. (Ahmed b. Hanbel, Müsned, V, 

266). Burada inanç bakımından asıl olan şey, Hz.Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar 

gönderilmiş olan peygamberlerin hepsine inandım, hepsinin hak ve gerçek olduklarını 

kabul ettim denmesidir. 

Bununla beraber peygamber olduğu kesin olan 25 kişinin adı Kur’an’da 

geçmektedir. Söz konusu peygamberler şunlardır: Hz. Âdem, İdris, Nuh, Hûd, Salih, 

Lût, İbrahim, İsmail, İshak, Ya’kub, Yusuf, Şuayb, Harun, Musa, Dâvûd, Süleyman, 

Eyyûb, Yunus, Elyesa’, İlyas, Zülkifl, Zekeriyyâ, Yahya, İsa, Muhammed (a.s). Bunlardan 

başka Kur’an’da üç isim daha zikredilmiştir. Fakat onların “peygamber mi, 

veli mi” oldukları konusunda fikir ayrılığı vardır. Bunlar ise Üzeyir, Lokman ve Zülkarneyn’dir. 

PEYGAMBERLİK DERECELERİ 

İslam inancına göre bütün peygamberler “nübüvvet” (peygamber olma) 

noktasında eşittirler. Bu hususta hiçbirinin diğerine üstünlüğü bulunmamaktadır. 

Allah Teala, aralarında ayırım olmaksızın tümüne inanmayı her Müslümana farz 

kılmıştır. 

Bununla beraber peygamberler, nübüvvet görevlerinin dışında “derece” 

bakımından birbirlerinden farklı konumdadırlar. İslam inanç öğretisinde, peygamberlerin 

peygamberliklerini tasdik ettikten sonra aralarında derece farklılığının bulunabileceği 

kabul edilebilir. Nitekim bir ayette konuyla ilgili olarak: 

“İşte bu peygamberlerden bir kısmını diğerlerinden üstün kıldık. Allah onlardan 

bir kısmı ile konuşmuş, bazılarını da derecelerle yükseltmiştir...” (Bakara, 

2/253). 

buyurulmaktadır. 

Ayetteki “Allah’ın derecelerle yükselttiği bazı kişiler (peygamberler)” in en 

başında elbette ki, bizim Peygamberimiz Hz. Muhammed gelmektedir. Onun, bütün 

peygamberler arasında “üstün ve eşsiz bir yeri” bulunmaktadır. 

Hz. Peygamber’in dışındaki peygamberler de birbirlerinden derece itibariyle 

farklıdırlar. Bunlardan, Hz. Nuh, Hz İbrahim, Hz Musa ve Hz İsa’nın içinde yer 

aldığı “ülu’l-azm peygamberler”, Peygamber’imizden sonra ön sırada yer alırlarken, 

bunlardan sonra resuller, daha sonra da diğer nebiler gelmektedir. 

Ulu’l-azm peygamberler demek, aldıkları ağır görev ve yüklendikleri sorumluluk 

karşısında herhangi bir yılgınlık ve tereddüt göstermeden Allah’ın dinini insanlara 

tebliğ görevini eksiksiz yerine getiren, bütün zorluklara göğüs germede 


Mâturîdî ve Eşarî mezhepleri 

aslî meselelerde 

ittifak halinde olup aralarındaki 

ihtilaf detay- 

lardadır. 

“Allah’tan vahiy almayan 

peygamber” olmadığı 

gibi “peygamber 

olmayan kişiler” için de 

“vahiy” asla düşünülemez. 


azim ve sebat gösteren peygamberler demektir. Ulu’l-azm peygamberlerin isminin 

geçtiği bir ayette Kur’an’da şöyle buyrulmaktadır: 

“O, dini ayakta tutun, onda ayrılığa düşmeyin diye dinden Nuh’a tavsiye 

ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi Allah 

size de din kıldı...” (Şûrâ, 42/13; Ahzâb, 33/7). 

Bir başka ayette ise şöyle buyrulmaktadır: 

“(Ey Muhammed!) O hâlde, yüksek azim sahibi peygamberlerin sabretmesi 

gibi sabret, onlar için acele etme.” (Ahkâf, 46/35) 

Bunun içindir ki Ehl-i sünnet’in iki önemli ekolü olan Mâturîdî ve Eşarî mezhepleri, 

nübüvvet görevinin mahiyetinde (özünde) herhangi bir üstünlüğün (tefâdul) 

ve noksanlığın olmadığını, çünkü resul ve nebilerin “risalet” ve “nübüvvet” niteliklerini 

veya hâllerini elde etmede “eşit” olduklarını, sadece “şahısları” itibariyle birbirlerine 

üstünlüklerinin olduğunu kabul etmişlerdir. Bu konuda hem Eşarîler hem de 

Mâturîdîler görüş birliği içindedirler. 

PEYGAMBERLİK VE VAHİY 

İslam inanç sisteminde nübüvvet ile “vahiy” birbirinden ayrılmayan iki 

önemli kavramdır. Biri varsa mutlaka öteki de var demektir. Çünkü İslam inancında, 

“Allah’tan vahiy almayan peygamber” düşünülemediği gibi “peygamber olmayan 

kişiler” için de “vahiy” asla düşünülemez. 

Yüce Allah, kendisine muhatap seçtiği insanlara emir, yasak, hüküm ve 

haberlerini, “peygamberler aracılığı” ile bildirmektedir. Bu “bildirme” işlemine “vahiy” 

denilmektedir. 

Vahiy, sözlükte gizli konuşmak, göndermek, emretmek, işaret etmek, ilham 

etmek gibi anlamlara gelmektedir. Din dilinde vahiy ise, mahiyeti bizce tam olarak 

bilinemeyen bir yolla Allah Teala’nın dilediği şeyleri peygamberlerine bildirmesi 

demektir. 

Vahiy, Allah’la peygamberi arasında bir “sır” dır. “Nasıllığını” ancak onu 

yaşayan peygamber bilmektedir. Ashap ise, “vahyin geliş şekilleri” ve “Hz. Peygamber’de 

meydana getirdiği etkiler” hakkında bilgi sahibidirler. 

“Kalpte beliren bilgi” anlamında olan “ilham” ile vahiy arasında fark vardır. 

Vahiy sadece peygambere gelir, bizzat Allah tarafından korunarak “ilahî gözetim ve 


Hem dünya hayatı hem 

de ahiret için mutlaka 

Peygamber’in rehberli- 

ğine muhtacız. 


denetim” altında peygambere ulaşır. Kendisine vahiy ulaşan Peygamber, vahyi 

alırken bilinci yerindedir. Oysaki peygamber dışındaki Allah’ın sevgili kullarının 

kalbinde beliriveren ilham için “korunmuşluk” garantisi yoktur. Böyle olunca da 

ilhamda “yanılma payı” vardır. Üstelik de “bilinç dışı” olarak kalpte beliriverir. 

Tartışma 

•İlham nedir ve ne derece gerçekliğe sahiptir? Siz, ilhama ne kadar 

inanıyorsunuz? Konuyu bütün yönleriyle forumda tartışabilirsiniz. 

• Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “tartışma 


Vahyin mahiyetinin insanlarca bilinemeyişi ve algılanamayışı, “onun gerçekliğini 

inkâr etme” sonucunu asla gerektirmez. Çünkü bilimin zirve yaptığı günümüzde, 

“varlığı kabul edilen ama net ve bilimsel olarak açıklanamayan” nice olaylar 

vardır ki, bunların, varlığı bilimsel olarak açıklanamasa da bir olgu olarak kabul 

edilirler. 

Allah ile peygamber arasındaki iletişimi sağlayan vahyin farklı şekilleri 

vardır. Bunu Yüce Allah bir ayette şöyle açıklamaktadır: 

“Allah, bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasından konuşur. 

Yahut bir elçi gönderip, izniyle dilediğini vahyeder...” (Şûrâ, 42/51). 

İNSANLIĞIN PEYGAMBERE OLAN İHTİYACI 

İnsanoğlu, akıl, bilinç, idrak, seçme imkânı gibi birtakım yeteneklerle 

donatılmış olarak yaratılmasına ve bu yetenekler sayesinde çevresi ve diğer 

yaratıklar hakkında bazı bilgiler edinmesine rağmen söz konusu yetenekler onda 

sınırlı ve kendi gücü oranındadır. Gücünü aşan konularda onun elinden tutulması 

ve yolunun aydınlatılması gerekmektedir. 

Biz insanlar, son derece aciz, muhtaç bilgi ve beceri kapasitesi sınırlı 

varlıklarız. Diğer yaratıklara göre çok daha iyi bir konumda olsak bile, birbirimize 

hatta diğer varlıklara “muhtaç olma” konusunda sonuç değişmemektedir. Bunun 

içindir ki, hayatımız boyunca başkalarıyla birlikte yaşama zorunluluğu içinde 

bulunmaktayız. Zira hayatımızı sürdürebilmemiz için gerekli imkânları, ancak 

başkaları ile beraber elde edebilmekte, tek başımıza başarılı olamamaktayız. Kısaca 

başkalarının yardımına ve kılavuzluğuna muhtacız. 

Dünya hayatı için “başkalarının yardımına ve kılavuzluğuna muhtaç” olan 

insanın, bu dünyadan sonraki hayat olan ve mutlaka gelecek olan ahiret hayatı için 



“bir yol gösterici ve kılavuza” yani “peygambere” olan ihtiyacı tartışma götürmez 

bir gerçektir. 

Yarattığı insanın bu yönünü en iyi bilen yüce Allah, hikmetinin, lütuf ve 

yardımının bir sonucu olarak insanlara peygamberler göndermiş, onların elinden 

tutmuştur. 

İşte tüm bu gerçeklere dayanarak diyoruz ki, “insanlığın, peygamberlere ihtiyaç 

duymaları” nın sebepleri vardır ve o sebepler de şunlardır: 

1. İnsanın Allah’ın varlığını ve birliğini aklıyla anlayabilmesi mümkün olsa da; 

a) O’na layık olan sıfatların neler olduğunu bilmesi ve kavraması mümkün 

değildir. 

b) İnsanoğlu, Allah’a kulluk etmek üzere yaratılmıştır. Peygamber olmadan 

O’na nasıl ibadet edileceğinin bilinebilmesi mümkün değildir. 

c) Ayrıca, ahiretle ilgili durumların doğru şekilde bilinebilmesi için 

peygamberlerin haberine ihtiyaç vardır. 

Burada ifade edilenlerin tümünün tek başına insan bilgisi ve insan aklı ile 

bilinmesi imkânsız olup Yüce Allah, insanların hem dünya hem de ahiret hakkında 

doğru bilgiler edinmelerini sağlamak için onlara peygamberler göndermiştir. 

2. Eğer insanlığa peygamber gönderilmemiş olsaydı onlar iyiyi, doğruyu ve güzeli 

bulmada, faydalı ve zararlıyı ayırt etmede ortak paydada buluşamayacaklar ve 

bir hayli zorlanacaklardı. Hatta belki bunun için çok uzun zaman harcayacaklar, 

harcadıkları bu uzun zaman ve uğraş neticesinde birtakım değer yargılarına 

akıllarıyla ulaşsalar bile çoğu zaman bu konuda duygularının, geleneklerinin, 

geçici arzu ve isteklerinin baskısı altında kalacaklardı. Böylece, yaratılışlarından 

gelen birtakım nefsi duyguların etkisiyle “gerçek doğru” ile “pratik yararı” 

birbirine karıştıracaklar, isabetli karar veremeyeceklerdi. 

İşte bu ve benzeri durumlar göstermektedir ki Allah’ın insanlara “peygamber 

göndermesi” rahmetinin bir sonucudur ve insanlık âlemi peygambere 

muhtaçtır. Nitekim Allah Teala, bu durumu Peygamber’in şahsında bize şöyle ifade 

etmektedir: 

“Biz seni ancak âlemlere rahmet olarak gönderdik” (Enbiya, 21/107). 

3. Dünyada evrensel düzlemde genel-geçer bir ilke vardır: Sorumlu tutman için 

önce bilgilendirmen gerekir. Bu ifadeyi biraz daha genişletirsek şöyle diyebiliriz. 

İnsanın belli işlerle “sorumlu” ve “yükümlü” tutulabilmesi ve bundan dolayı 

onlara “ödül” (sevap) ve “ceza” (günah) verilebilmesi için “insanın bilgilendiril- 


Peygamberin “peygamber 

oluşu” nun ispatı, 

“mucize” dir. 


mesine” ihtiyaç vardır. İşte bu bilgilendirmenin gerçekleşmesinde, “peygamber 

gönderilmesine” şiddetle ihtiyaç vardır. Böyle yapılmak suretiyle insanların 

ahirette “peygamber gönderilmediği için bunlardan habersiz kaldık” diye 

Allah’a karşı mazeret ileri sürmelerinin peşinen önüne geçilmiş olmaktadır: 

Nitekim bu husus Kur’an’da şöyle ifade edilmektedir: 

“Biz müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki artık peygamberlerden 

sonra insanların, Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın...” (Nisa, 4/165). 

Demek ki, peygambere ihtiyaç duyulmasının bir nedeni de “mazeret ileri sürülmesinin 

önüne geçmek” olmaktadır. 

4. Peygamberler bir yandan “dini rehber” olma özelliğini taşırlarken, bir yandan 

da sanat, ticaret, ziraat ve çeşitli meslekleri topluma öğretmek suretiyle medeniyete, 

kültüre ve toplumsal gelişmeye katkıda bulunmuşlardır. Kısaca Onlar 

ümmetlerini hem bu dünyada hem de ahirette yüceltip mutlu kılmaya çaba 

gösteren kişilerdir. 

PEYGAMBER OLAN KİŞİ, PEYGAMBERLİĞİNİN İSPATINI 

NE İLE VE NASIL ORTAYA KOYAR? (İSBÂT-I RESÛL) 

Peygamberler, insanlara kılavuzluk gibi çok itibarlı ve etkili bir görevi 

üstlenmişlerdir. Bu, “onurlu ve itibarlı görev” bir çok insanın iştahını kabartmıştır. 

Bu nedenle, “sahte paygamber” (mütenebbî) adını verdiğimiz birtakım insanlar 

ortaya çıkmıştır. Hakikî peygamberleri bunlardan ayırabilmek için, “hakiki peygamberlerin 

peygamberliğinin ispatı” na ihtiyaç vardır. 

Bu konuda ortaya konacak kesin delil “Peygamberin peygamberlik davasında 

gösterdiği mucize” dir. O da ya “gaybtan haber verme” gibi bir “olağanüstülüğe” 

sahiptir veya “duyu organıyla” bizzat gözlemlenir. 

Mucize 

Mucizenin Sözlük Ve Terim Anlamı 

Sözlükte insanı aciz bırakan, karşı konulamaz, olağanüstü, garip ve tuhaf 

şey anlamlarına gelen mucize, terim olarak yüce Allah’ın, peygamberlik iddiasında 

bulunan peygamberini “doğrulamak” ve “desteklemek” için yarattığı ve insanların 

da “benzerini” getirmekten aciz kaldığı “olağanüstü” olay diye tanımlanır. Diğer bir 


Mucize, “olağan” ve 

“sıradan” bir iş değildir, 

“olağanüstü” bir şeydir. 

Ama her “olağanüstü” 

şey de mucize değildir. 


ifadeyle mucize, “peygamber” olan kişinin “aklın alamayacağı bir olayı” Allah’ın 

kudreti ile ortaya koyabilmesidir. 

Mucizenin Mahiyeti 

Mucizenin mahiyetinde tabiat kanunlarının geçerliliğini ve etkilerini kısa ve 

geçici bir süre durdurma özelliği mevcuttur. Bu ise, “pozitif bilimler” ile açıklanacak 

bir durum değildir. Eğer açıklama mümkün olsaydı, mucize, “harikulâde” olmaktan 

çıkar “olağan” bir şey olurdu. 

Mucizenin tarifinde yer alan “insanların benzerini getirmekten aciz kaldığı” 

ifadesinde dikkat edilmesi gereken bir nokta şudur: 

Peygamber, olağanüstü birtakım işler (mucize) ortaya koyarken, onu 

kabullenmeyenler: “Şu şeyi ben yaptım. Eğer bunun sıradan bir iş olduğuna inanıyorsanız 

siz de bunun bir benzerini ortaya koyun da görelim” diyerek meydan okur. 

İşte, Kur’an’ın benzerini ortaya koyma hususundaki meydan okuma, bu tip bir 

meydan okumadır. 

Fakat, Peygamber’in insanlara yapmış olduğu bu “meydan okuma” olayında, 

“beşer gücünün üstünde” olan bir şey ile “meydan okuma” nın olmaması gerekmektedir. 

Örneğin Allah Teala insanlardan “Kur’an’ın bir benzerini getirmelerini” 

isterken bu iş, insanların beşer gücünün üstünde bir şey değildi. Zira Arapça onların 

ana diliydi ve bu dilde yazıp çizmek hiç de zor bir şey değildi. Nitekim inkârcılar, bu 

dilde sıkça şiirler yazarlar, hatta bu konuda yarışmaya girişirler ve edebi değeri çok 

yüksek şiirler ortaya koyarlardı. Ama her gün yaptıkları bu “sıradan” şeyi Kur’an’ın 

benzerini getirmede yapamazlar ve sinirlerinden çatlayacak hâle gelirlerdi. Hatta 

bu, onlar için o kadar zor bir hâl almıştı ki, Kur’an’ın benzerini getirmektense 

bundan kat be kat daha zor olan savaşı göze alıyorlardı. İşte mucizenin sırrı burada 

yatmaktaydı: Her gün çok kolay bir şekilde yaptıkları bir işi bir türlü yapamamak! 

Şu hâlde meydan okuma olayında, “şu dağı kaldırın şuraya koyun” veya 

“Kur’an’ın Farsça bir benzerini getirin”, “şu ölüyü diriltin” gibi sıradan bir insanın 

yapamayacağı türden bir iş söz konusu değildir. 

Mucizenin Temel Özellikleri 

Bilindiği üzere mucize, “olağan” ve “sıradan” bir iş değildir, aksine “olağanüstü” 

bir şeydir. Ama dikkat etmek gerekir ki, her “olağanüstü” şey de mucize 

değildir. Öyleyse bir olayın mucize sayılabilmesi için birtakım özelliklere sahip 

olması gerekmektedir. Bu özellikleri şöyle sıralayabiliriz: 

1. Olağanüstü olarak ortaya konan bir iş/fiil, “Peygamber’in elinde” ortaya çıkıyormuş 

gibi görünse de aslında o iş/fiil Peygamber’in ortaya koyduğu bir fiil 


Kur’anda, geçmiş peygamberlere 

ait pek çok 

mucize vardır. 


değil, Allah’ın fiilidir. Öyleyse yapılan fiilin peygambere dayandırılarak failinin 

peygamber olarak gösterilmesi ve “peygamber mucizesi” denilmesi, “mucizenin 

onun aracılığıyla olması” sebebiyledir. 

2. Mucize sadece “gerçekten peygamber” olan kişilerde meydana gelir. 

Peygamber olmayan birinin gösterdiği “olağanüstü” şeylere asla mucize 

denilemez. 

3. Mucize tabiat kanunlarına aykırı bir olaydır ama her “tabiat kanunlarına aykırı 

olan olay” mucize değildir. 

4. Mucize, mutlaka “peygamberlik iddiası” ile birlikte bulunmalı, ne önce ne de 

sonra olmalıdır. 

5. Mucize, peygamberin isteği olan cümleye uygun olmalı başka olmamalıdır. 

Örneğin, “dağı yerinden kaldıracağım” diyen birisinin denizi yarması mucize 

sayılmaz. 

Kur’an-ı Kerim’de Mucize 

Kur’an’da mucize terimi kullanılmaz, bunun yerine “ayet”, “beyyine” ve 

“burhan” gibi kavramlar geçer. 

Kur’an-ı Kerim’de geçmiş Peygamberlere ait bazı mucizelerden söz 

edilmektedir. Bunların en meşhurları şunlardır: 

1. Hz. İbrahim’in, Bâbil hükümdarı Nemrut tarafından ateşe atılması ve Allah’ın 

“Ey ateş, İbrahim’e karşı serin ve zararsız ol” (Enbiya, 21/58-69). 

emrine ateşin uyarak onu yakmaması. 

2. Hz. Salih’in, Semûd kavminin isteği üzerine bir deve getirmesi, Semûd kavminin 

azarak deveyi kesmesi, buna karşılık yüce Allah’ın müthiş bir deprem ile onları 

yok etmesi (Şuara, 26/141-158). 

3. Hz. Yakub’un oğlu Yusuf’un gömleğini kör olan gözüne sürmesi sonucu 

gözlerinin açılması (Yusuf, 12/92-96). 

4. Hz. Musa’nın; 

a) Elindeki asanın yılan hâline gelmesi (Tâhâ, 20/17-21), 

b) Elini koynuna sokup çıkardığında elinin müthiş bir şekilde parıldaması (yedi 

beyzâ) (Tâhâ, 20/22; Neml, 27/12; Kasas, 28/32), 


Mucize sadece peygamberde, 

diğer olağan 

üstü hâller ise peygamber 

olmayan kişilerde 

görülür. 


c) Asasının, Firavun’un huzurundaki sihirbazların ip ve sopalarını yutuvermesi 

(Tâhâ, 20/65-70), 

d) Asasını denize vurunca denizin yarılıp İsrailoğullarının açılan 12 farklı 

yoldan geçmesi, Firavun ve ordusu geçeceği sırada denizin tekrar kapanıp 

onları boğması (Şuara, 26/61-66), 

5. Hz. Süleyman’ın “hüdhüd” isimli bir kuşla konuşması (Neml, 27/20-28), 

karıncanın, onun sözünü anlaması (Neml, 27/18-19), 

6. Hz. İsa’nın Allah’ın izniyle çamurdan kuş yapıp onu üflediği zaman canlı hale 

gelip uçması, ölüleri diriltmesi, anadan doğma körü ve alaca hastalığına 

yakalanmış kimseyi iyileştirmesi (Mâide, 5/110), havarilerin isteği üzerine 

gökten bir sofra indirmesi (Mâide, 5/114-115). 

Mucize Dışındaki Olağanüstü Hâller 

1. İrhâs: Peygamber olacak şahsın, “henüz peygamber olmadan önce” gösterdiği 

olağanüstü durumlardır. Hz. İsa’nın beşikte iken konuşması gibi (Mâide, 5/110- 

115). 

2. Keramet: Peygamber’e gönülden bağlı olan ve ona titizlikle uyan “veli” kulların 

gösterdikleri olağanüstü hâllerdir. 

3. Meûnet: Yüce Allah’ın “veli olmayan” bir Müslüman kulunu, darda kaldığı veya 

sıkıntıya düştüğü zaman, olağanüstü bir şekilde bu darlık ve sıkıntıdan 

kurtarma hâlleridir. 

4. İstidrac: Kâfir ve günahkâr kişilerden, “arzu ve isteklerine uygun” olarak 

meydana gelen olağanüstü olaylardır. 

5. İhanet: Kâfir ve günahkâr kişilerden, “arzu ve isteklerine aykırı” olarak 

meydana gelen olaylardır. Mesela, “peygamberlik taslayan” inkârcı 

Müseylime’nin, tek gözü kör olan bir adama, iyi olsun diye dua etmesi üzerine 

adamın öbür gözünün de kör olması gibi. 

Mucize İle Diğer Olağanüstü Hâller Arasındaki Farklar 

“Olağanüstü” olma açısından mucize dışındaki olağanüstü hâller her ne kadar 

mucizeye benzeseler de aslında aralarında büyük farklar vardır. Bu farkları 

şöyle sıralayabiliriz: 

Mucize, ancak “peygamberlik görevini üstlenmiş” bir peygamberde meydana 

gelir. “Mucize dışındaki olağanüstü hâller” ise, peygamber olmayan kişilerde 

de görülebilir. 


Peygamberlerde üç tür 

sıfat vardır: 1. Bulunması 

mümkün olanlar, 

2. Bulunması imkânsız 

olanlar, 3. Bulunması 

zorunlu olanlar. 


Mucizede peygamberin “meydan okuması” vardır. Oysaki mucize dışındaki 

olağanüstü hâllerde meydan okuma söz konusu değildir. 

Mucize taklit edilemezken, diğer olağanüstü hâller taklit edilebilir. 

PEYGAMBERLERİN SIFATLARI 

İslam inanç sisteminde peygamberlerin sıfatları (nitelikleri) konusu üç 

noktada ele alınmaktadır: 

1. Peygamberlerde bulunması mümkün olan sıfatlar, 

2. Peygamberlerde bulunması zorunlu olan sıfatlar, 

3. Peygamberlerde bulunmaması gereken sıfatlar. 

Peygamberlerde Bulunması Mümkün Olan Sıfatlar 

Kur’an-ı Kerim’in pek çok yerinde, özellikle müşriklerin pek çok itirazlarına 

karşılık olarak vurgulandığı gibi peygamberlerde bulunması mümkün olan sıfatlar 

şunlardır: 

Peygamberler de bizim gibi beşerdirler. (İbrahim, 14/11; Kehf, 

18/110; Yasin, 36/15; Fussilet, 41/6) 

Onlar da diğer insanlar gibi oturup kalkar, yiyip içerler, gezerler, 

(Müminûn, 23/33; Furkan, 25/27) 

Evlenip çoluk çocuk sahibi olurlar, hastalanır ve ölürler. (Enbiya, 

21/34; Zümer, 39/30) “İlahi emir ve yasaklara ve ilahî yükümlülüklere 

muhatap olma” konusunda peygamberler ile diğer insanların 

hiçbir farkı yoktur. En sıradan insanın “emir”, “yasak” ve “yükümlülük” 

konusunda yapması gereken ne ise peygamberlerin de odur. 

Hatta belki peygamberlerin fazlası bile vardır. Örneğin, teheccüd 

namazı gibi peygamberlere vacip olup da bizlere vacip olmayan 

birtakım vecibeler vardır. Bunun içindir ki onlar her hareketleriyle, 

“kendilerini Allah’ın insanlar için seçtiği birer kul ve elçi” ve “davranışlarına 

çekidüzen vermek için insanların kendilerine baktığı birer 

örnek” olduklarının bilinci içindedirler. Bu bilincin vermiş olduğu 

görevle onlar, darlıkta, fakirlikte ve sıkıntıdayken bile Allah’a 

şükrederler. İşte bu ve benzeri bütün özelliklere, “peygamberler 

hakkında düşünülmesi mümkün olan özellikler” denilmektedir. 


Bütün insanlara sataşan 

şeytanın peygamberlere 

“sataşması” müm- 

kün değildir. 

Peygamberler de, ancak 

Allah’ın “vahiy ile bildirdikleri” 

oranda gayba 

ilişkin bilgilerden ha- 

berdar olmaktadırlar. 


Peygamberlerde Bulunmaması Gereken Sıfatlar 

Peygamber olan kişilerde, esas gaye olan “tebliğ” ve “davet” görevine 

zarar getiren, insanların genel nefretini uyandıran her şey veya her durum, “peygamberlerde 

bulunmaması” gereken hususlardır. Buna, “cüzzam” ve “delilik” gibi 

hastalıklar, “sağırlık”, “körlük” ve “uzun müddet baygın hâlde olma” gibi durumlar 

örnek olarak verilebilir. 

Burada hemen şunu hatırlatmak gerekir ki, Yakup peygamberin gözlerine 

inen “perde” bu türden bir nitelik olmayıp “belli bir müddet içinde olan ve kısa bir 

müddet içinde olağanüstü bir şekilde düzelen” gelip geçici bir durumdur. Benzer 

şekilde Şuayb peygamberin kör olduğuna dair söylenen sözler hiçbir şekilde sabit 

değildir. Eyyûb peygamberin hastalığı da cilt altında meydana gelen bir sızıdan 

ibarettir. “Nefreti gerektirecek” derecede yaralarının olduğuna dair hikâyelerin aslı 

ve esası yoktur. 

Bütün insanlara sataşan şeytanın onlara “sataşması” (tasallutu) mümkün 

değildir. Bu bağlamda Hz. Âdem’e gelen “vesvese” nin, şeytanın “kalbe girmek” 

suretiyle değil de, belki “özel bir şekle bürünmek” suretiyle ortaya konulmuş olan 

bir vesvese olduğunu söylemek gerekir. Çünkü peygamberlerin kalpleri, şeytanin 

“eğlence yeri” yaptığı bir kalp değildir. Yalnız burada şunun altını çizmek 

gerekmektedir. “Şeytanın sataşması” sonucu Hz. Âdem’in yasaklanan ağaçtan yemesi, 

cennette peygamber olmadan önce meydana gelmiş bir durumdur. 

Ayrıca peygamberlerde “haset etmek”, “içi dışına uymamak” gibi kötü 

huyların hiçbiri bulunamaz. 

Peygamberlerde “harikulade hadiseler gösterme” ve “özel nimetlere sahip 

olma” gibi birtakım özellikler, kesinlikle onların “zati/asli” özellikleri değildir. 

Örneğin herkesin bildiği gibi “mucize gösterme” eylemi hiçbir insanın kendi başına 

gücünün yetemeyeceği bir iştir. Peygamberler de “insan” olduklarından, onların da 

Allah’tan bağımsız olarak “kendi başlarına” mucize göstermelerine olanak yoktur. 

Şu hâlde, eğer bir peygamberden mucize meydana gelecekse, bunu peygamber’in 

“Allah’ın emri ve izni” ile ve “Allah’ın fiili” olarak gerçekleştirmesi gerekir. Bunun 

içindir ki, tarihte peygamberin mucizesine bakarak “peygamberin tabiatı ve mahiyeti” 

hakkında yanlış kanaate varanlar olmuştur. Buna Kur’an-ı Kerim’de şöyle 

temas edilmektedir: 

“Onlar bizim için yerden bir kaynak fışkırtmadıkça sana inanmayacağız. 

Veya senin hurma bahçen üzüm bağın olmalı; öyle ki, içlerinden gürül gürül ırmaklar 

akıtmalısın. Yahut da iddia ettiğin gibi, göğü tepemize parça parça düşürmeli 

ya da Allah’ı ve melekleri karşımıza getirmelisin. Veya altın bir evin olmalı 

yahut göğe yükselmelisin. Ama (şunu da asla unutma ki) bize, okuyacağımız bir 

kitap (oradan) indirmediğin sürece (göğe) çıktığına da asla inanmayacağız dediler. 

De ki: Fesuphanallah! Ben peygamber olan bir insandan başka bir şey miyim? 

(ki bunları benden istiyorsunuz.)” (İsrâ, 17/90-93). 


Peygamberlerin, 

“kasten” değil de 

“yanılarak” beşer 

oluşları icabı “küçük 

günah” işledikleri 

söz konusudur. Bunlara 

“zelle” denilmektedir. 


Öte yandan peygamberlerin “gayba ilişkin verdiği haberler” de ancak “Allah’ın 

onlara bildirmesi” ile mümkün olan bir durumdur. Zira nasıl ki 

peygamberlerde bulunan “vahiy alma” ve “nübüvvet ile görevlendirilme” özellikleri 

“akletme”, “görme”, “işitme” ve “duyma” özellikleri gibi insanda bulunan “zati” bir 

özellik değilse, “gaybı bilmek” de peygamberlerin “zati” özelliklerinden değildir. 

Demek ki Peygamberler, yalnızca Allah’ın “vahiy ile bildirdikleri” oranda 

gayba ilişkin bilgilerden haberdar olmakta, bunun dışındaki gaybî hususları 

bilememektedirler. Bunun içindir ki, “peygamberlerin gaybı bildiklerine” inanmak 

yanlıştır. Zira böyle bir inanç açıkça şu ayete aykırıdır: 

“De ki: Göklerde ve yerde Allah’tan başka hiç kimse gaybı bilemez” (Neml, 

27/65). 

Öyleyse peygamberlerin “gaybı bilmeme” özellikleri, peygamberlik makamına 

eksiklik getiren bir özellik değildir. Çünkü “gaybı bilmek” tamamen Allah’ın 

katında olan bir iştir. Peygamber, “Allah’ın rıza gösterdiği ölçüde” gayba ilişkin 

haber verebilir. Nitekim bu hususu Allah Teala şöyle dikkatlere sunmaktadır: 

“Gaybı bilen Allah, kimseyi gayb hakkında bilgilendirmez. Ancak peygamberlerden 

bildirmek istediği kişiler bunun dışındadır.” (Cin, 72/26-27). 

Son olarak şunu da vurgulamak gerekir ki hiçbir peygamber, Allah 

dilemedikçe herhangi bir kimseye veya kavme “azap” indiremez veya “helak mucizesi” 

gösteremez. Aynı şekilde yine hiçbir kimseyi “imtiyaz” ve “üstünlük sahibi” 

kılamaz. 

Peygamberlerde Bulunması Zorunlu Olan Sıfatlar 

Her peygamberde insan olmanın ötesinde birtakım sıfatların bulunması 

gerekli ve zorunludur. Bunlara İslam inancında “peygamberler için vacip olan 

sıfatlar” denilmektedir. Bu sıfatlar şunlardır: 

1) Sıdk: “Doğru olmak” demektir. Her peygamber doğru sözlü ve dürüst bir 

insandır. Onlar asla yalan söylemez ve insanları aldatmazlar. Eğer böyle yapacak 

olsalardı, kendilerine inanan kişilerin “güven duygusu” nu kaybetmiş olurlardı. Bu 

ise, “peygamber göndermedeki gaye ve hikmet” in gerçekleşmemiş olması 

demektir. 

Sıdkın karşıtı olan “yalan söylemek” (kizb), peygamberler hakkında 

düşünülemez. Bütün peygamberler peygamberlikten “önce” de “sonra” da yalan 

söylememişlerdir. 



2) Emanet: “Güvenilir olmak” demektir. Bir önceki sıfatın zorunlu bir 

sonucu olan bu sıfatla, “peygamberlerin hepsinin emin ve güvenilir kişiler oldukları” 

vurgulanmaktadır. Bunun içindir ki “emanet” sıfatına sahip olan bütün 

peygamberler, kendilerine verilmiş olan hiçbir emanete asla hainlik etmez, onları 

büyük bir dikkat ve titizlikle korumaya çalışırlar. Bu konuda bir ayette şöyle 

buyrulmaktadır: 

“Bir peygamber için emanete hıyanet yaraşmaz...” (Âl-i İmran 3/161). 

Emanet sıfatının karşıtı olan “hıyanet”, onlar hakkında düşünülmesi 

olanaksız olan bir sıfattır. 

3) İsmet: “Günah işlememek, günahtan korunmuş olmak” demektir. 

Peygamberler, hayatlarının hiçbir devresinde “şirk ve küfür sayılabilecek” bir 

günahı işlemedikleri gibi özellikle “peygamberlikten sonraki” hayatlarında “kasten” 

büyük ve küçük günah işlememişlerdir. Onların “kasten” değil de “yanılarak” “küçük 

günah” işlemeleri söz konusudur. Bunlara “zelle” denilmektedir. Hz. Âdem’in 

cennette şeytanın sözüne uyması, Hz. Musa’nın bir Kıpti’ye vurarak onun ölümüne 

sebep olması, Hz. Yunus’un Allah’ın izni olmadan kavmini tek etmesi gibi olaylar bu 

tür zellelere örnek verilebilir. 

İsmetin karşıtı “masıyet” (günah işlemek) tir ve Allah masıyetten onları 

korumuştur. Peygamberler örnek ve önder kişiler oldukları için, “konumlarını zedeleyecek” 

tutum ve davranışlardan da uzaktırlar. 

4) Fetânet: “Peygamberlerin akıllı, zeki ve uyanık olmaları” demektir. 

Peygamberler zeki ve akıllı olmasalardı hitap ettikleri kişileri ikna edemezler, 

toplumsal dönüşümü sağlayamazlardı. 

Fetanet sıfatının karşıtı olan “ahmaklık”, peygamberlik ile asla 

bağdaşmayan bir özelliktir. 

5) Tebliğ: “Peygamberlerin Allah’tan aldıkları buyrukları ve yasakları ümmetlerine 

eksiksiz olarak iletmeleri” demektir. Bu konuda Allah Teala Kur’an’da 

şöyle buyurmaktadır: 

“Ey peygamber, rabbinden sana indirileni tebliğ et. Eğer yapmazsan Allah’ın 

elçiliğini tebliğ etmemiş olursun.” (Mâide, 5/67). 

Tebliğin karşıtı olan “gizlemek” (kitmân) sıfatı, peygamberler hakkında 

düşünülemez. 



“peyâmber” kelimesinin dilimize uyarlanmış şeklidir. Peyâmber veya 

peygamber “haberci / haber taşıyan kişi”, “elçi” gibi anlamlara gelmektedir. 

•Dini terim olarak peygamber, Allah’ın kulları arasından seçtiği ve vahiyle 

şereflendirerek emir ve yasaklarını insanlara ulaştırmak üzere görevlendirdiği 

elçi şeklinde tanımlanmaktadır. 

•Peygamberler hakkında islam’ın genel öğretisini şu şekilde özetlemek 

mümkündür: Bütün peygamberlerin peygamber olduğuna inananmak, 

peygamber gelmemiş hiçbir topluluk ve ümmetin bulunmamadığına 

inanmak, peygamberlik görevinin, tamamen Allah vergisi olduğunu kabul 

etmek, onları sadece “Allah’ın elçisi” ve “kulu” saymak, Allah’ın izni olmadan 

hiçbir kimseye “fayda sağlama” veya “zararı giderme” güçlerinin olmadığına 

inanmak, Allah’ın bildirdikleri dışında gaybı bilemeyeceklerini kabul etmek, 

Peygamberliğin Hz. Muhammed ile son bulduğuna inanmak. 

•İslam inancına göre bütün peygamberler “nübüvvet” (peygamber olma) 

noktasında eşit, “derece” bakımından ise birbirlerinden farklıdırlar. Hz. 

Peygamber’in dışındaki Peygamberler de birbirlerinden derece itibariyle 

farklıdırlar. Bunlardan, Hz. Nuh, Hz İbrahim, Hz Musa ve Hz İsa’nın içinde 

yer aldığı “Ülü’l-azm peygamberler”, Peygamber’imizden sonra ön sırada 

yer alırlarken, bunlardan sonra resuller, daha sonra da diğer nebiler bu 

dereceyi izlemektedirler. 

•İslam inanç sisteminde “nübüvvet” (peygamberlik) ile “vahiy” birbirinden 

ayrılmayan iki önemli kavramdır. Biri varsa mutlaka öteki de var demektir. 

•Bizler, son derece aciz, muhtaç bilgi ve beceri kapasitesi sınırlı olan 

yaratıklarız. Dünya hayatı için “başkalarının yardımına ve kılavuzluğuna 

muhtaç” olan insanın, bu dünyadan sonraki hayat olan ve mutlaka 

gelecek bulunan ahiret hayatı için “gerçek bir yol gösterici ve kılavuza” 

yani “peygambere” olan ihtiyacı tartışma götürmez bir gerçektir. 

Peygamberin peygamberliğinin doğruluğunu ispat, ancak “içinde hiç 

şüphe taşımayan kesin bir delil” ile mümkün olup bu delil de mucizedir. 

Sözlükte “insanı aciz bırakan, karşı konulamaz, olağanüstü, garip ve tuhaf 

şey” anlamlarına gelen mucize, terim olarak yüce Allah’ın, peygamberlik 

iddiasında bulunan peygamberini “doğrulamak” ve “desteklemek” için 

yarattığı ve insanların da “benzerini” getirmekten aciz kaldığı 

“olağanüstü” olay diye tanımlanır. 

•Kur’an’da mucize terimi yerine çoğunlukla “ayet”, “beyyine” ve “burhan” 

gibi kavramlar kullanılır. Kur’an-ı Kerim’de geçmiş Peygamberlere ait bazı 

mucizelerden söz edilmektedir. 

Özet •Türkçemizde yer alan peygamber kelimesi, Farsçadaki karşılığı olan 


Özet 


Ödev 

•Mucize dışındaki olağanüstü hâller, her ne kadar mucizeye 

benzeseler de aslında aralarında büyük farklar vardır. Diğer 

olağanüstü hâlleri şöyle sıralayabiliriz: Keramet, irhas, meunet, 

istidraç ve ihanettir. 

•İslam inanç sisteminde peygamberlerin sıfatlarını: 1) 

Peygamberlerde bulunması caiz olan sıfatlar, 2) Peygamberlerde 

bulunması caiz olmayan sıfatlar, 3) Peygamberlerde bulunması 

zorunlu olan sıfatlar şeklinde sınıflandırmak mümkündür. 

• Diğer bilim dallarından da istifade ederek 

günümüzde insanlığın peygamberlere ve 

peygamberlerin getirdikleri öğretilere ne kadar 

muhtaç olduğunu araştırınız ve iki yüz kelimeyi 

aşmayacak şekilde yazınız. 




Değerlendirme sorularını 

sistemde ilgili ünite 

başlığı altında yer alan 

“bölüm sonu testi” bölümünde 

etkileşimli 

olarak 




1. Aşağıdaki isimlerden hangisinin peygamber olduğu hakkında ihtilaf yoktur? 

a) Lokman 

b) Elyesa 

c) Üzeyir 

d) Zülkarneyn 

e) Hızır 

2. Peygamber olacak şahsın henüz peygamber olmazdan önce gösterdiği olağanüstü 

durumlara ne ad verilir? 

a) Keramet 

b) Meunet 

c) İrhas 

d) İhanet 

e) Mucize 

3. Aşağıdaki adı geçen peygamberlerden hangisinin adı Kur’an’da geçmez? 

a) Hz. Zülkifl 

b) Hz. Elyesa 

c) Hz. Şit 

d) Hz. Üzeyir 

e) Hz. Hızır 

4. Aşağıdakilerden hangisi mucizenin özelliklerinden değildir? 

a) Mucize göstermek tamamıyla Peygamber’in inisiyatifindedir ve Peygamber’e 

aittir. 

b) Mucizede Peygamber’in meydan okuması vardır. 

c) Mucize taklit edilemez özellik arz eder. 

d) Mucize sadece Peygamber’de meydana gelir. 

e) Mucize gerçekte Allah’ın bir fiilidir. 



5. Aşağıdakilerden hangisi Kur’an-ı Kerim’de mucizenin yerine kullanılan kelime 

dizisidir? 

a) Ayet/Beyyine/İrhas 

b) Ayet/Hüccet/Keramet 

c) Beyyine/Hüccet/Sultan 

d) Ayet/Beyyine/Burhan 

e) Ayet/Hüccet/İrhas 


1.b 2.c 3.e 4.a 5.d 



YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAY- 

NAKLAR 

1. Akseki, Ahmet Hamdi. (tsz, 21. Baskı). İslam Dini. Ankara. 


Beyrut. 

3. Askerî, Ebû Hilal. (2006). el-Furuk fi’l-Luğa. Tahk Cemâl Abdulğanî Mudğamiş. 

Beyrut. 

4. Aydın, Ali Arslan. (1984). İslam İnançları Tevhid ve İlm-i Kelam. Ankara. Gonca 

Yayınevi. 

5. Bilmen, Ömer Nasuhi. (1972). Muvazzah İlm-i Kelam. İstanbul. 

6. Buhârî, Muhammed b. İsmail. (1987). Sahîhu’l-Buhârî. Tahk. Mustafa Dîb el- 

Buğa. Beyrut. 

7. Bûti, Said Ramazan. (1986). İslam Akaidi. Terc. Mehmet Yolcu, Hüseyin Altınalan. 

İstanbul: Madve Yay. 

8. Cevherî, İsmâil b. Hammâd. (tsz.). es-Sıhah Tâcu’l-Luğat ve Sıhahi’l-Arabiyye. 

Tahk. Ahmed Abdulğafûr, Nşr. Hasan Şerbetli. Mısır. 

9. Diyanet. (1998). Diyanet İlmihali. İstanbul. 

10. Ferâhidî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmet. (1988). Kitâbu’l-Ayn. Tahk. Dr. 

Mehdî el-Mahzûmî-Dr. İbrâhim es-Semerâî, Beyrut. 

11. Gölcük, Şerafettinş. (1997). Bakıllani ve İnsanın Fiilleri. Ankara. Türkiye Diyanet 

Vakfı Yayınları. 

12. Gölcük, Şerafettin-Toprak, Süleyman. (1988). Kelam. Konya. 


Arab. Beyrut. 

14. Mâlik b. Enes, Ebû Abdillah el-Esbahî. (tsz.). Muvatta. Tahk. Muhammed Fuad 


15. Mâturîdî, Ebû Mansûr, Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. (tsz.). 

Kitâbu’t-Tevhîd. Tahk. Fethullah Huleyf. Mısır. 

16. Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. (tsz.). es-Sahîh. Beyrut. 

17. Nesefî, Ebu’l-Mu‘în Meymûn b. Muhammed. (2004). Tabsiratu’l-Edille. Nşr. 


18. Tahânevî, Muhammed A’la b. Ali. (1862). Keşşâf-u Istılâhâti’l-Fünûn. Tash. el- 



19. Topaloğlu, Bekir-Yavuz, Şevki-Çelebi, İlyas. (2009). İslam’da İnanç Esasları. İstanbul. 

20. Yazır, Muhammed Hamdi. (tsz.). Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul. 

21. Yüksel, Emrullah. (2005). Sistematik Kelam. İstanbul. 



HEDEFLER 

SON PEYGAMBER HZ. 

MUHAMMED 

• Hz. Muhammed’in Peygamberliğine 

İman 

• Hz Muhammed'in Peygamberliğinin 

İspatı ve Mucizeleri 

• Hz. Muhammed’in Geçmiş İlahi 

Kitaplarda Müjdelenmiş Oluşu 

• Hz. Muhammed’in Son Peygamber 

Oluşu 

• Hz. Muhammed'in Peygamberler 

Arasındaki Yeri 


• Hz. Muhammed’in son peygamber oluşunun 

delillerini öğrenebilecek 

• Onun mucizelerini tanıyabilecek 

• Hz. Muhammed’in diğer peygamberler tarafından 

müjdelenmiş olduğunu öğrenebilecek 

• peygamberler arasındaki yerini kavrayabilecek 

• Hz. Muhammed’in şahsında peygamberliğin 

islam’daki konumuna dair bilgi edinmiş olacaksınız. 


ESASLARI 


8

Hz. Muhammed’in 

peygamberliğine iman 

etmek zorunludur. 

Son Peygamber Hz. Muhammed 

GİRİŞ 

Kur'an-ı Kerim incelendiğinde, insanlık tarihinin başlangıcından günümüze 

kadar dinsiz bir toplumun bulunmadığı, onları ilahî hakikatlerden haberdar edecek 

uyarıcıların ve yol göstericilerin gönderildiği ve bu uyarıcıların tarihin bütün 

dönemlerinde var olageldiği, Allah'a inananlarla birlikte, yozlaşma veya fıtrî 

ihtilaflardan dolayı inanmayanların da bulunduğu görülmektedir. “Şahadet-i 

amme” denilen insanlığın ortak kabul ve gözlemi de bu doğrultudadır. Tarih içinde 

Allah insanlara pek çok peygamber göndermiş ve Hz. Muhammed ile peygamberlik 

halkası tamamlanmıştır. 

İslam inancının temel konularından biri de peygamberlere ve Hz. 

Muhammed’in peygamberliğine imandır. Bu itibarla İslam inançları noktasında 

peygamberliğe ve peygamberlere iman içerisinde Hz. Muhammed’ın peygamberliği 

merkezi bir konum işgal eder. 

HZ. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİĞİNE İMAN 

Allah’ın âlemlere rahmet olarak gönderdiği Hz. Muhammed peygamberlik 

halkası içerisinde en son basamağı işgal eder. O, Allah’ın kulu ve elçisidir. Hz. 

Muhammed’in peygamberliğine iman etmek, onun son peygamber olduğunu kabul 

ve tasdik etmek, İslam’daki peygamberlik inancının bir gereğidir. İslam inancının 

esaslarından biri olan peygamberlere iman, aynı zamanda Hz. Muhammed’in 

peygamber olduğuna iman etmeyi de içerir. Dinî terimiyle söylenecek olursa, Hz. 

Muhammed’e iman etmek farz olan bir husustur. Zira Allah Kur’an’da kendine ve 

son peygamberi olan Hz. Muhammed’e iman edilmesini açıkça emretmiştir: 

“Ey insanlar! Allah'a ve peygamberine inanın; sizi varis kıldığı şeylerden 

sarf edin; aranızdan, inanıp da sarf eden kimselere büyük ecir vardır” (Hadid, 

57/7). 

Kur'an-ı Kerim Allah'a ve bütün peygamberlere iman etmenin gerekliliğini 

vurgulamış ve Allah'ı, meleklerini, kitaplarını ve peygamberlerini reddedenlerin 

büyük bir hüsranda olduklarını açıkça ifade etmiştir. Bu ayetlerde ortaya konulan 

gerçek, Allah'a ve Resulü’ne iman edilmesidir. Bu itibarla Allah'a ve O’nun son 

peygamberi Hz. Muhammed’in Allah’tan alıp getirdiği her şeye iman etmek inanan 

kimselere yöneltilmiş bir emirdir: 

Allah'a, bize indirilene, İbrahim'e, İsmail'e, İshak'a, Yakup'a ve torunlarına 

indirilene, rableri tarafından Musa, İsa ve peygamberlere verilene inandık, onları 

birbirinden ayırt etmeyiz; biz O’na teslim olanlarız. (Al-i İmran, 3/84) 


Peygamberlere iman 

etmek, aynı zamanda 


peygamberliğine iman 

etmeyi gerektirir. 


“Ey İnananlar! Allah'a, peygamberine, peygamberine indirdiği kitaba ve 

daha önce indirdiği kitaba inanmakta sebat gösterin. Kim Allah'ı, meleklerini, 

kitaplarını, peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr ederse, şüphesiz derin bir 

sapıklığa sapmıştır” (Nisa, 4/136). 

Bu ayet özellikle münafıklar ve müşrikler hakkında nazil olmasına rağmen 

genelde bütün insanların Allah'a ve peygamberlerine iman etmelerine daveti içerir 

ve nübüvvete imanın İslam prensiplerinden olduğunu ortaya koyar. Kur’an 

peygamberlere sathi bir şekilde değil, bütün benliği ile imanı öngörmüştür. Bunu 

dikkate alan İslam âlimleri taklidi iman ile inanmayı, özel durumlarda caiz 

görmüşler, genel ilkenin düşünerek ve onların getirdiği prensipleri kabul ederek 

tahkiki bir şekilde iman etme olduğunu ortaya koymuşlardır. 

Bir başka ayette de inkârcıların, özellikle ahiretin varlığını inkâr edenlerin 

durumu anlatılırken Allah’a ve peygamberi Hz. Muhammed’e iman vurgulanmıştır: 

“İnkâr edenler, tekrar dirilmeyeceklerini ileri sürerler. De ki: “Evet; rabbime 

and olsun ki, şüphesiz diriltileceksiniz ve sonra, yaptıklarınız size bildirilecektir. Bu, 

Allah’a kolaydır. Öyleyse Allah'a, peygamberine ve indirdiğimiz nura, Kur’an'a 

inanın; Allah işlediklerinizden haberdardır” (Teğâbun, 64/8). 

Hz. Muhammed’in peygamberliğini reddetmek, ona iman etmemek inkâr 

olarak nitelendirilmiş ve böyle kimseler büyük bir azapla tehdit edilmiştir: 

“Allah'a ve peygamberine kim inanmamışsa bilsin ki, şüphesiz Biz, 

inkârcılar için çılgın alevli cehennemi hazırlamışızdır”(Fetih, 48/13). 

Yine Kur’an-i Kerim’e göre Allah’ın gönderdiği peygamberler arasında bir 

ayırım olamaz. Peygamberlerin tümüne inanmak imanın temel şartlarındandır. 

“Allah'ı ve peygamberlerini inkâr edenler ve Allah ile peygamberlerinin arasını 

ayırmak isteyip bir kısmına inanırız, bir kısmına inanmayız diyenler yok mu? İşte 

kâfirler gerçekten bunlardır” (Nisa, 4/150). 

Allah’ın gönderdiği peygamberler arasında ayırım yaparak bir kısmına iman 

edip diğer bir kısmına iman etmemek, iman etme noktasında aralarında ayırım 

yapmak, kişiyi İslam dairesinin dışına çıkarmak için yeterlidir. Zira Yahudi ve 


Her müslümanın, Hz. 

Muhammed’e itaat 

etmek, onun izinden 

gitmek, onu sevmek ve 

ona salât ve selâm 

getirmek şeklinde 

görevleri vardır. 


Hristiyanlar Hz. Peygamber'in nübüvvetini reddederek küfre düştüler. Allah'a ve 

kendilerine gönderilen peygamberlere inandıkları hâlde bu onların kurtuluşa 

ermeleri ve ahiret yurdunda nimetlere kavuşmaları için yeterli değildir. 

Hz. Peygamber’den rivayet edilen hadislerde de ona iman edilmesi kesin 

olarak vurgulanmaktadır. İmanın üzerinde kurulu olduğu esasları ifade ederken Hz. 

Peygamber bu hususa temas etmiştir: 

“İslam beş şey üzerine kurulmuştur: Allah’tan başka ilah olmadığına ve 

Muhammed’in Allah’ın Resul’ü olduğuna şahadet etmek, namaz kılmak, zekât 

vermek, hac etmek ve ramazan orucunu tutmak” (Buhârî, “İman”, 1). 

Hadisten de anlaşıldığı gibi Hz. Muhammed’in peygamberliğine iman 

İslam’ın temel şartları içinde sayılmıştır. 

Bir kimsenin mümin olarak isimlendirilebilmesi için onun Allah’ın birliğine ve 

bütün mükemmel sıfatlara sahip bir varlık olduğuna, Hz. Muhammed’in 

peygamberliğine tereddütsüz bir şekilde iman etmesi zorunludur 

Hz. Muhammed’ın peygamberliğine iman etmek kurtuluşun gerekli 

şartlarından biridir. Ancak müminlerin, ona iman etmenin yanında kendisine karşı 

başka görevleri de vardır. Bunlar aynı zamanda peygambere iman etmenin de 

gereklerindendir. Bir Müslümanın, Hz. Muhammed’e itaat etmek, onun izinden 

gitmek, onu sevmek ve ona salât ve selâm getirmek şeklinde görevleri vardır. 

Bunlar O’nun peygamberliğine imanın ayrılmaz parçalarıdır. Bu sebeple mümin, Hz. 

Muhammed’ın getirdiklerine iman etmekle yükümlüdür. Onu sevmenin özellikle 

imanın üstünlüğü açısından önemli olduğu bizzat kendisi tarafından ifade 

edilmiştir. 

“Sizden hiçbiriniz beni babasından, çocuklarından ve bütün insanlardan 

daha çok sevmedikçe iman etmiş olamaz” (Buhari, “İman”, 8). 

Hz. MUHAMMED’İN PEYGAMBERLİĞİNİN İSPATI VE 

MUCİZELERİ 

Tüm peygamberler, peygamber olduklarını özelde kendilerine, genelde ise 

muhataplarına karşı ispat eden bir takım delillere ihtiyaç duyarlar. Temel olarak 

her bir peygamber, Allah’ın kendisini peygamberlikle görevlendirdiğini, kendisine 


Tüm zamanlara hitap 

eden eşsiz mucize: 

Kur’an 


gelen vahyin Allah’tan geldiğini ancak kendilerine verilen mucizeler sayesinde bilir. 

Bu itibarla mucize, peygamberliğin ispatında en önemli delildir. 

Fakat burada şöyle bir hususa temas etmek, mucizenin İslam nazarındaki 

önem ve mevkiini göstermesi açısından önemlidir. İslam temel olarak mucizelere 

dayalı bir din değildir ve Hz. Peygamber’in peygamberliği onu teyit eden 

mucizelere dayanan bir anlayıştan hareket etmez. Kur’an sistematiği göz önüne 

alındığında, ikincil bir öneme sahip mucizeler, özellikle Hz. Peygamber söz konusu 

olduğunda daha da geri plana itilmiş ve müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize 

talepleri devamlı reddedilmiştir. İnkâr edenler kendisinden mucize talep ettikçe, 

Kur’an Allah’ın kâinata yerleştirmiş olduğu düzene, onun işleyişine ve onun okunan 

ayetlerine dikkat çekmiş ve bunların incelenmesini önermiştir. Çünkü onların talep 

ettikleri mucizelerin özellikleri zahiri hislere hitap eder ve geçici unsurları içerir. Bu 

itibarla da inanmayacak olanları susturabilecek nitelikte olsalar da onların 

kalplerini tatmine yönelik değildirler. Üzerinde daha çok durulması gereken 

mucizeler, geçici ve maddi mucizeler değil, tüm zamanlarda devam edecek olan 

aklî ve manevî mucizelerdir. 

Bu bakımından İslam’ın nübüvvet doktrini diğerlerinden ayrılır ve farklı bir 

durum arz eder. Evrensel olma iddiasında olan bir dinin temel karakteristiği de 

böyle olmak durumundadır. İslam tüm insanlığa gönderilmiş bir dindir. Gerçi 

Hristiyanlık da bu iddiayı taşımakta ise de onlarda İslam’dakine benzer bir 

nübüvvet anlayışının bulunmaması ve hakikatte mucizenin bizzat Hz. İsa’nın kendisi 

olması sebebiyle çok daha farklı düzlemde değerlendirilmesi gerekmektedir. 

Allah’ın insanlara göndermiş olduğu en son mesaj olan İslam’ın ve son peygamber 

olan Hz. Muhammed’in mucizelere dayalı bir öğreti ve daveti temsil etmemesi de 

bu bakımdan önemlidir. İlelebet insanlığın ufkunda en son din olarak kalmaya 

devam edecek olan bu din her nesle seslenecektir. Bu itibarla sadece belli bir çağa 

hitap eden mucizeler ve özellikle hissi mucizeler İslam’da ikinci plandadır. Bu 

durumu açıkça Hz. Peygamber’in davet anlayışında gözlemlemek mümkündür. 

Kureyş’in ısrarla ondan hissi mucize talebinde bulunması ve bu talebe cevap 

verilmemesi bunun en açık delilidir. 

“Bizi mucize göndermekten alıkoyan, ancak, öncekilerin onları yalanlamış 

olmalarıdır. Semud milletine gözle görülebilen bir mucize, bir dişi deve vermiştik 

de ona zulmetmişlerdi. Oysa mucizeleri yalnız korkutmak için göndeririz (İsra, 

17/59). 


Hz. Muhammed, 

peygamberliğini ispat 

eden pek çok mucize 

göstermiştir. 


Bizzat Hz. Peygamber’in kendisi buna şu ifadeleriyle işaret etmektedir: 

“Bana verilenin bir benzeri başka hiçbir peygambere verilmemiştir. Bana verilen ise 

vahiy (Kur’an)dir.” 

Hz. Muhammed’in peygamberliğini ispat etmek için eserler kaleme alan 

âlimler zaman zaman onun risâletle görevlendirildiği zamana ve coğrafyaya da 

dikkat çekmişlerdir. Buna göre peygamberlerin temel amacı insanların ruhlarını 

tedavi etmektir. Peygamberler, Allah’tan almış oldukları mesajlarla onları, Allah’tan 

başkalarıyla meşgul olmaktan alıkoyar ve yalnızca Allah’a ibadet etmeye ve onunla 

meşgul olmaya sevk ederler. İşte peygamberliğin temel anlamı budur. Beşeriyeti 

bu şekilde olgunluğa en iyi bir şekilde götüren kimse ise en üstün olandır. Geçmiş 

peygamberlere bakıldığında Hz. Musa’nın davetinin İsrailoğullarıyla sınırlı kaldığını 

görürüz. Hz. İsa’nın çağrısının ise özellikle ilk dönemler itibariyle insanlara çok az 

etkisi olmuştur. 

Tüm peygamberler gibi Hz. Peygamber’in çağrısı da tevhide ve tenzihe 

yöneliktir. Fakat onun çağrısı kısa zamanda tüm gelişmiş bölgelere ulaşmıştır. Hz. 

Peygamber’in geldiği dönem ve bu dönemdeki inanç biçimleri göz önüne 

alındığında, kısa sürede yaygınlık kazanmasının anlamı da ortaya çıkar. O dönemde 

insanlık yanlış birtakım inanışlar içinde yüzmekteydi. Putperestler taş ve ağaçtan 

yapılmış heykellere tapınmaktaydılar. Yahudiler aşırı bir teşbih düşüncesi 

içerisindeydi. Mecusiler düalist bir Tanrı anlayışına sahipti ve anne ve kız kardeşle 

evlenmeyi uygun gören çarpık bir uygulamayı benimsemişlerdi. Hristiyanlar teslise 

inanıyor, Sabiiler yıldızlara tapıyorlardı. Dünya inanç coğrafyası bu şekildeydi. Hz. 

Muhammed’in peygamber olarak görevlendirilişinden sonra bunların yanlış 

inanışları belirgin bir şekilde ortaya çıktı ve yanlış oldukları anlaşıldı. İnsanlık tevhit 

inancının aydınlığıyla ışımaya başladı. İşte onun çağrısı hasta kalpleri tedavi etme, 

zulme düşmüş nefisleri iyileştirme noktasında diğer peygamberlerle mukayese 

edildiğinde çok daha mükemmeldir. 

Mucizeleri 

Genel olarak mucize, “peygamberlik iddiasında bulunan kimsenin şahsında, 

kendisiyle muarazada bulunanları aciz bırakmaya yönelik, iddiasına uygun bir 

şekilde, meydan okuma esnasında fizikî kurallara aykırı olarak meydana gelen fiil 

veya durumlar” olarak tanımlanmaktadır. 

Mucizenin bu tanımı, özellikle peygamberlerin peygamberliklerini ispata 

yönelik olarak ortaya koydukları olağanüstü fiilleri ifade etmektedir. Bu tür 

olağanüstü olayların mucize olarak kabul edilebilmesi için kelamcılar birtakım 

temel şartların bulunması gerektiğini belirtmişlerdir. Bu şartlardan biri, bunun 

olağanüstü bir olay olması gerektiği ve peygamberin elinde meydana gelmesi 



hususudur. Bu açıdan bakıldığında mucize sadece peygamberlere has bir 

durumdur. Ancak bu fiil, peygamberin fiili değil, Allah’ın fiilidir. Bu şart, sıradan 

fiillerin mucize kapsamında olmadığına işaret etmektedir. 

Hz. Muhammed’e nispet edilen mucizeler mahiyetleri bakımından aklî 

(manevi), hissî (maddi) ve haberî mucizeler olarak üç şekilde gruplandırılır. 

Hz. Muhammed birçok olağanüstü özelliklere sahiptir. Bunların bir kısmı 

peygamberliğinden öncesine aittir. Bunlar genel olarak “beşair” olarak 

isimlendirilirler. Bunlardan bazıları şunlardır: 

Annesi Âmine’nin kendisine hamile iken gördüğü bir rüyada 

doğuracağı çocuğun önemli bir mevkiye sahip olacağının kendisine 

bildirilmesi. 

Babasının alnında bulunan nurun ona hamile kalması üzerine 

annesine intikal etmesi. 

Doğumu esnasında meleklerin kendisine yardımcı olması. 

Süt annesinin yanında iken çevresinde bazı fevkalâdeliklerin 

görülmesi. 

Ehl-i kitap âlimlerinin onun son peygamber olacağını bilmiş olması. 

Temel olarak Hz. Muhammed’in peygamberliğini ispat eden mucizler ise 

genel olarak üç ana başlık altında değerlendirilmektedir: 

Aklî Mucizeleri 

Aklî mucizeye manevi mucize adı da verilir. Kendi dönemiyle sınırlı olmayıp 

daha sonraki devirlerde yaşayanlara ve insan aklına hitap eden mucize çeşididir. 

Hz. Muhammed’in her çağdaki insanlara hitap etme ve kalıcılık özelliğine sahip en 

büyük mucizesi Kur’an-ı Kerim’dir. Önceki peygamberlere kendi dönemlerinde 

önemli görülen alanlarda mucizeler verildiği gibi Hz. Muhammed’e de kendi 

devrinde ileri bir seviyede bulunan dil, üslup, hitabet ve edebî sanatlar açısından 

olağanüstü bir özelliğe sahip olan Kur’an-ı Kerim indirilmiştir. Nasıl ki Hz. İsa’ya 

kendi devrinde tıp ileri düzeyde olması dolayısıyla hastaları iyileştirme gibi 

mucizeler verilmişse Hz. Peygamber’e de kendi devrinde edebiyat ileri düzeyde 

olduğu için belagatla ilgili mucize verilmiştir. Bu mucize ile Arap olan ve olmayan 

bütün edebiyatçılara meydan okunmuş, bir benzerini getirmelerini kendilerinden 

istenmiştir. Fakat muhatapları bir benzerini getirmekten aciz kalmışlardır. Bu husus 

Kur'an’da benzerinin gerçekleştirilemeyeceğini bildiren meydan okuma (tehaddî) 

ayetleriyle ortaya konmuştur. Bu meydan okuyuş Kur'an’ın tamamının, on 

suresinin veya bir suresinin benzerinin getirilmesi gerçekleşmiştir: 


Ku’an tüm zamanlarda 

insanlığa hidayet 

kaynağı olmuş eşsiz bir 

mucizedir. 


"Eğer kulumuz Muhammed'e indirdiğimizden şüphe içindeyseniz, haydi 

onun gibi bir sure getiriniz ve eğer doğru iseniz; Allah'tan başka bütün 

yardımcılarınızı da çağırınız.” (Bakara, 2/23) 

“Bunu yapamazsanız -ki hiçbir zaman yapamayacaksınız; yakıtı insanlarla 

taşlar olan kâfirler için hazırlanmış o ateşten sakının.” (Bakara, 2/24) 

“De ki: And olsun, eğer insanlar ve cinler şu Kur'ân'ın bir benzerini 

getirmek için toplansalar, yine onun benzerini getiremezler. Birbirlerine arka 

çıkıp yardım etseler de.” (İsra, 17/88) 

Tehaddî (meydan okuma) Medine döneminde de sürmüştür. İslam tarihinde 

Kur'an'ın benzerini yazmaya kalkışan bazı şair ve edebiyatçıların teşebbüsleri 

başarısızlıkla sonuçlanmıştır. Bütün bunlar da göstermektedir ki, Kur'an hem üslubu 

ve edebi tasvirleri, iç tutarlılığı, insanların gönüllerine olan etkisi, Arap edebiyatı 

bakımından her dönemdeki edebiyatçıları aciz bırakışı ve gaybla ilgili verdiği bilgiler 

dolayısıyla bir beşer tarafından meydana getirilmesi mümkün olmayan bir eserdir. 

Hissi Mucizeler 

Hissi mucizeler, kevnî mucize olarak da isimlendirilmektedir. Bunlar, Hz. 

Muhammed’in döneminde yaşayan insanların bizzat gözleriyle gördükleri 

mucizelerdir. İslam âlimlerinin büyük çoğunluğu, O’na Kur’an dışında da mucizeler 

verildiği ve bunların başında hissî mucizelerin geldiği görüşündedirler. 

Hz. Muhammed’in hissî mucizelerinin bir kısmı zatıyla, bir kısmı ise zatının 

dışında gerçekleşmiştir. 

Zatıyla İlgili Olanlar 

Hadis kaynaklarında bize kadar nakledilen ve özellikle “delalilu’n-nübüvve” 

gibi Hz. Peygamber’in peygamberliğinin delillerinin nakledildiği kaynaklarda yer 

alan rivayetlerde zatıyla ilgili olağanüstü özellikleri dile getirilmektedir. Üstün bir 

yaradılışa sahip olması, birbiriyle uyumlu bir fizyolojisinin bulunması, yüce ahlakı 

bu tür zâtî mucizeleri içinde değerlendirilmektedir. Daha önce Yahudi iken 

sonradan İslam’ı seçen Abdullah b. Selam Resul-i Ekrem’le ilk karşılaşmasında “bu 

yüz asla yalan söyleyen bir yüz olamaz” demiştir. Ünlü Kelam âlimi Ebu’l-Muîn en- 

Nesefî onun zatıyla ilgili alâmet ve mucizelerini sayarken iki kaburga kemiğinin 

arasında “nübüvvet mührü”nün bulunmasını, aydan daha güzel yüzlü, miskten 

daha güzel kokulu, ipekten daha yumuşak huylu ve üstün ahlak sahibi olmasını 

zikretmektedir. 


Yüce Allah Bedir 

Savaşında müminleri 

melekler vasıtasıyla 

desteklemiş, sayıca az 

olan müminler 

müşriklere galip 

gelmiştir. 


Zatının Dışında Olanlar 

Kuran-ı Kerim’in yanında, hadis ve siyer kaynaklarında Hz. Peygambere ait 

çeşitli hissî mucizelere yer verilmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır: 

1. Ayın ikiye ayrılması: İslam âlimlerinin çoğunluğu Kur’an-ı Kerim'de 

kıyametin yaklaştığını ve ayın ikiye ayrıldığını ifade eden ayet ile bazı hadis 

rivayetlerinde Mekke döneminde müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istediğini, 

bunun üzerine ayın ikiye ayrılıp tekrar birleştiğini kabul eder. Diğer bir kısım âlimler 

ise böyle bir mucizenin meydana gelmediğini, ayette sözü edilen olayın kıyametin 

kopmasından önce bir alâmet olarak gerçekleşeceğini kabul ederler. 

2. İsra ve mirac: Bir gece vakti Hz. Muhammed’in Mescid-i Haram’dan 

Mescid-i Aksa’ya götürülmesi (isra/gece yürüyüşü) ve oradan da yedi kat semaya 

çıkarılması (miraç) onun önemli hissî mucizelerindendir. İsra ve miraç olayının 

âlimlerin çoğunluğu tarafından ruh-beden ilişkisi çerçevesinde (cismanî) 

gerçekleştiği kabul edilirken bazıları onu Hz. Peygamber'in yaşadığı ruhî tecrübe 

olarak görmektedir. 

3. Hurma kütüğünün inlemesi: İlk dönemlerde üzerinde hutbe okuduğu 

hurma kütüğünün, daha sonra minberin inşa edilmesiyle birlikte buradan hutbe 

irad etmesi esnasında o hurma kütüğünün inlediği, Hz. Peygamber’in kütüğün 

yanına vararak onu okşadığı ve bunun üzerine kütüğün sustuğu. 

4. Hayber’in Fethi sırasında Yahudi bir kadının kendisine zehirli kızarmış 

koyun eti sunması esnasında etin dile gelerek zehirli olduğunu Hz. Muhammed’e 

bildirmesi. 

5. Kuran'da bildirilen hissi mucizelerden birisi de Bedir Savaşı’nda 

müminlerin meleklerle desteklenmiş olmasıdır. Savaşa katılan meleklerin 

müminlere manevi destek verirken müşriklerin yüzlerine ve ellerine vurmaları 

emredilmiştir. Böylece savaşa katılan müminlerle müşriklerin sayısı birbirinden 

farklı gösterilmiş, müminlerin kalbine sükûnet verilmiş, susuzluk çekmemeleri için 

yağmur yağdırılmıştır. 

6. Kur'an'da Hendek ve Huneyn Savaşları’nda Cenâb-ı Hakk'ın düşmanlarına 

karşı fırtına ve görünmeyen ordular gönderdiği, müminlere de sükûnet verdiği 

bildirilmektedir. 

7. Ağacın hareket ederek O’nun yanına gelmesi. 

8. Çakıl taşlarının kendisine selam vermesi. 

9. Devenin hâlinden şikâyette bulunması. 


Hz. Peygamber’in 

vermiş olduğu haberler, 

aynen gerçekleşmiştir. 


10. Karanlık ve yağmurlu bir gecede yolculuk yapma mecburiyetinde kalan 

bir sahabiye verdiği değneğin yolunu aydınlatması. 

11. Az miktarda su ve yiyecekle çok sayıda insanı doyurması. 

Haberî Mucizeleri 

Ümmi olan Hz. Peygamber’in geçmişe, içinde bulunduğu zamana ve geleceğe 

yönelik verdiği haberlere “haberi mucize” adı verilmektedir. Kaynaklarımızda geçen 

bazı haberi mucizeleri şunlardır: 

1. Hz. Muhammed kimseden özel bilgi almadığı, okuma yazma bilmediği ve 

tahsil görmediği hâlde geçmiş peygamberlerin mücadeleleri ve Ashâb-ı Kehf kıssası 

gibi tarihi olayları haber vermiştir. Önceki milletlerin ve peygamberlerin tarihlerini 

okumadığı ve bilmediği hâlde Yahudi ve Hristiyan âlimlerinin geçmiş ümmetler ve 

peygamberlerle ilgili sorularını vahyin yardımıyla cevaplandırmış, başta Ehl-i kitap 

olmak üzere dönemin âlimleri tarafından herhangi bir itirazla karşılaşmamıştır. 

3. Bedir savaşı esnasında müşriklerden kimlerin nerede öldürüleceklerini 

önceden haber vermiş ve bu durum harfiyyen gerçekleşmiştir. 

4. Bizanslılar’ın İranlılar’ı yeneceğini, müşriklerin ileride bozguna 

uğrayacağını haber vermiştir. 

5. Mekke'nin fethedileceğini ve Müslümanların geleceğinin parlak olacağını 

bildirmiştir. 

6. Hz. Peygamber'in düşmanlarının kendisi için kurduğu tuzakları, bazı şehir 

ve ülkelerin fethedileceğini önceden haber vermiştir. 

7. Fitne ve savaşların ortaya çıkacağı, kıyametin kopmasına doğru bazı 

alâmetlerin zuhur edeceği gibi sünnet kaynaklı haberler de söz konusudur. 

8. Hz. Peygamber, yanında Ebu Bekir, Osman ve Ali ile birlikte Uhud dağında 

yürürlerken bir zelzele meydana gelmiş, bunun üzerine “dur ey dağ, çünkü senin 

üzerinde bir nebi, bir sıddık ve iki şehit var” buyurmuştur. Daha sonra Hz.Ali ve Hz. 

Osman’ın şehid edilmesi ile bunun bir mucize olduğu anlaşılmıştır. 

Hz. Muhammed’in mucizeleri içerisinde rivayetlere dayalı olarak ortaya 

konanların tevatür yoluyla bize ulaşmamış olması onların mucize olmalarına zarar 

vermez. Çünkü bu mucizelerle ilgili rivayetlerin bütünü tevatür derecesine 

ulaşmıştır. Nasıl ki Hz. Ali’inin kahramanlığı kaynağı itibariyle tevatür derecesine 

ulaşmadığı hâlde tek tek kişilerin verdiği bu haberler bir bütün olarak tevatüren 

biliniyorsa, ilgili mucizeler de aynı şekilde mevcudiyetleri bilinmektedir. Yani Hz. 

Muhammed’in Kur’an dışındaki mucizeleri tek (ahad) rivayetlerin bir araya 

gelmesiyle tevatür derecesine ulaşmıştır. 


Tahrife uğramamış 

geçmiş ilahi kitaplarda 


peygamberliğini 

müjdeleyen ifadeler 

mevcuttur. 


HZ. MUHAMMED’İN GEÇMİŞ İLAHİ KİTAPLARDA 

MÜJDELENMESİ 

Hz. Muhammed kendisinin önceden müjdelendiğini şu şekilde ifade 

etmektedir: “Ben babam İbrahim’in duası, İsa’nın müjdesi, annemin rüyasıyım.” 

Burada kastedilen müjdeyi Kur’an haber vermektedir: 

“Meryem oğlu İsa: "Ey İsrailoğulları! Doğrusu ben, benden önce gelmiş 

olan Tevrat'ı doğrulayan, benden sonra gelecek ve adı Ahmet olacak bir 

peygamberi müjdeleyen, Allah'ın size gönderilmiş bir peygamberiyim" demişti. 

Ama o elçi, kendilerine belgelerle geldiği zaman: "Bu, apaçık bir sihirdir" 

demişlerdi” (Saf, 61/6). 

Hz. Muhammed’in (a.s.) geçmiş ilahî kitaplarda müjdelenmiş olmasına 

“beşairu’n-nübüvve” adı verilmektedir. Bu O’nun peygamberliğinin gerçek oluşunun 

bir işaretidir. Geçmiş ilahî kitaplarda Hz. Muhammed’in peygamberliğini 

müjdeleyen ve peygamber olarak gönderileceğini haber veren ifadeler mevcuttur. 

Bu ifadelere göre Allah hak bir peygamber olarak Hz. Muhammed’i insanlığa 

gönderecektir. Hz. Muhammed bizzat kendisi kendi isminin ve vasıflarının geçmiş 

ilahî kitaplarda konu edildiğini ve ehl-i kitap (Yahudi ve Hristiyanlar) tarafından da 

bilindiğini peygamberlik davasının bir delili olarak sunmuştur. Eğer tahrife 

uğramamış geçmiş ilahî kitaplarda, Tevrat ve İncil’de böyle bir bilgi olmasaydı o, 

buralarda nübüvvetinin bildirildiğini iddiaya cesaret edemezdi. 

Ehl-i Kitab’ın âlimlerinden bir kısmı oğullarını tanıdıkları gibi onu tanımışlar 

ve bu sebeple secdeye kapanmışlardır. 

“De ki: "Kur’an'a ister inanın, ister inanmayın, O’ndan önceki bilginlere o 

okunduğu zaman, yüzleri üzerine secdeye varırlar" ve "Rabbimiz münezzehtir. 

rabbimizin sözü şüphesiz yerine gelecektir" derler” (İsra, 17/107-108). 

Yine Hz. Muhammed’in vasıflarını bilip onun çağrısıyla karşılaşan ehl-i kitap 

mensuplarından bazıları Müslüman olmuş, gözlerinden yaşlar boşanmıştır. 

“Peygambere indirilen Kur’an'ı işittiklerinde, gerçeği öğrenmelerinden 

gözlerinin yaşla dolarak, "Rabbimiz! İnandık, bizi de şahitlerden yaz. Rabbimizin 

bizi iyi milletle birlikte bulundurmasını umarken niçin Allah'a ve bize gelen 

gerçeğe inanmayalım?" dediklerini görürsün.” (Maide, 5/83) 


Hz. Muhammed 

Peygamberlerin 

Sonuncusudur 

(Hatemu’n-nebiyyin). 


Ehl-i Kitab’ın bir kısmı Hz. Peygamber’in ilahî kitaplarında müjdelenmiş 

olduğu gerçeğini gizlemiş ve diğerlerinin O’nu tasdik edip iman etmelerini 

engellemiştir. Hz. Muhammed’in peygamber olarak gönderileceğine dair bilgiler 

onların kitaplarında bulunmasaydı Ehl-i Kitab’ın bazıları inanmazdı. Çünkü Hz. 

Muhammed (a.s.) kendi peygamberliğinin önceki ilahî kitaplarda müjdelendiğini 

belirtmişti. Bu açık ifadenin kendi kitaplarında bulunmadığını görüp de bir kısmının 

ona iman etmesi düşünülemezdi. 

HZ. MUHAMMED’İN SON PEYGAMBER OLUŞU 

Peygamberliğin Hz. Muhammed'le sona erdiği, bundan sonra herhangi bir 

peygamber gönderilmeyeceği ve böyle bir iddianın asla kabul edilmeyeceği 

Kur'an'da açıkça vurgulanmıştır. 

“Muhammed sizin erkeklerinizden birinin babası değildir, fakat Allah'ın 

resulü ve nebilerin sonuncusudur.” (Ahzab, 33/44) 

Burada Muhammed (a.s.) için kullanılan "hâtemunnebiyyin" (nebilerin 

sonuncusu) terkibindeki “hâtem” kelimesi sözlükte, “bir işin sonunu getirme, 

mühürleme, sonuna ulaştırma ve tümünü okuma” anlamlarına gelen "h-t-m" 

fiilinden türemiş olup "mühür, sonuç, tamamlayıcı" gibi anlamlar içerir. 

Kur'an'da, Hz. Peygamber'in nebilerin sonuncusu olduğunu vurgulayan 

"hâtem" kelimesi mütevatir kıraatlardan olan Asım ve Hasan'ın dışında kalan kıraat 

imamları tarafından "hâtim" şeklinde okunmuşsa da, her iki kıraatta da nübüvvetin 

sona ermesi bakımından anlam aynı olup farklı bir anlam çıkarmak mümkün 

değildir. “Hâtimunnebiyyin” şeklinde peygamberi ifaden bir sıfat olarak okunursa 

“peygamberleri sona erdiren”, “hâtemunnebiyyin” şeklinde okunursa 

“peygamberlerin sonuncusu, peygamberleri sona erdiren mühür” anlamını ifade 

eder. İşte, ister hâtim isterse hâtem şeklinde okunsun, bu terim İslam 

peygamberinin son peygamber olduğunu açıkça ortaya koymaktadır. 

Hz. Peygamber'den rivayet edilen hadisler de “nübüvvetin sona erdiği” 

gerçeğini ortaya koymaktadır. Câbir'den rivayet edilen bir hadise göre 

peygamberimiz şöyle buyurmuştur: 


Hz. Peygamberden 

sonra ciddi ve etkili bir 

dinî hareket meydana 

gelmemiştir. 


“Benim diğer peygamberlere göre durumum, bir kerpiç hariç diğerlerini 

tamamlayan adamın durumuna benzer. İnsanlar o eve giriyorlar ve taaccüp 

ederek "keşke şu tuğla da olsaydı" diyorlar. Ben o kerpiç konumundayım. 

Geldim ve peygamberleri sona erdirdim” (Müslim, “Fedâil”, 21-23). 

Yine O’ndan sonra nübüvvet iddiasında bulunmanın hiçbir anlam 

taşımayacağını ortaya koyacak şekilde şu ikazda bulunmuştur. 

“Benden sonra nübüvvet yoktur” (Müslim, “Fedailü’s-sahabe”, 30, 33; 

“Mesacid”, 5). 

İnsanlık, nübüvvetin başlangıcından sona ermesine kadar kademe kademe 

bir evrim geçirmiş ve peygamberlere ihtiyaç duymadan son dinin evrensel ilkelerini 

kavrayacak, uygulayacak ve koruyacak düzeye varmış, Kur'an'la aklî olgunluğa 

ulaşmıştır. Fakat insanlığın hâlâ karmaşa içinde bulunması, ahlakî çöküşlere doğru 

gitmesi, bir türlü istenilen barış ve istikrar ortamına kavuşamaması veya devamlı 

bunlardan uzaklaşılması yeni ilahî kaynaklı öğretilere ihtiyaç duyulduğu fikrini 

doğurabilir ve vahiy konusunda bir şüphe uyandırabilir. Ancak, insanlığın bu 

durumdan kurtulması yeni vahiylere değil, ilahî kaynak olan Kur'an'dan 

faydalanmaya ve O’nun rehberliğine bağlıdır. Bunun yapılması ise Allah'ın özel 

olarak gönderdiği kimselere değil, bir bütün olarak ümmetin tümüne veya en 

azından ilmî ve entellektüel çevrelerine düşmektedir. İnsanlık nübüvvetten sonra 

da onun nurundan faydalanmaya devam etmektedir. Bu, insanlığın saadeti ve 

barışı için bir zorunluluktur. Nübüvvetin sona ermesini akli istikrarın doğuşu olarak 

gören Muhammed İkbal, “İslamiyet, nübüvvetin son bulması gerekliliğini 

keşfetmekle, onun kemal derecesini bulduğunu” ifade eder. 

Hz. Peygamberden sonra ciddi ve etkili bir dini hareketin bulunmaması, onun 

son peygamber olduğu gerçeğini güçlendirmektedir. Hz. Muhammed’in peygamber 

oluşundan itibaren asırlar geçmiş olmasına rağmen, insanlık ciddi, kabul edilebilir 

ve büyük toplulukların kabul ettiği etkili bir dine veya dini harekete şahit 

olmamıştır. Hâlbuki Hz.İsa’nın yeryüzüne gelişinden 571 yıl sonra Hz. Muhammed 

gönderilmiş peygamberliğini ilan etmiş ve daha hayattayken, tebliğ ettiği din, 

yaşadığı bölgenin sınırlarını aşıp başka bölgelere intikal etmiş ve bugün dünyanın 

en önemli ve etkili dini hâline gelmiştir. 

Hz. Peygamber’den sonra zaman zaman sahte peygamberler ortaya çıkmış 

ve tarih de onları yalancı peygamber olarak nitelendirmiştir. Ancak günümüzde, 

Peygamberimizin "hâtemunnebiyyin" (son peygamber) olduğunu, bununla birlikte 

en son resul olmadığını ileri süren Bahâilik fikrine göre, o sadece nebilerin 


Tüm peygamberlerin en 

üstünü 

Hz. Muhammed’dir. 


sonuncusudur. Bu takdirde Allah'ın resuller göndermesi mümkündür ve bu iş 

devam etmektedir. Hz. Âdem'den bu yana gelen tüm peygamberler Baha’nın 

nübüvvetini müjdelemek için gönderilmiştir. Batıniyye fırkasının çağdaş 

temsilcilerinden biri sayılan bu ekolün "hâtemennebiyyin" ibaresini kendi arzuları 

doğrultusunda yorumlamaları bile kendi içinde tutarsızdır. Çünkü bundan, 

"nebilerin sona erdiği, resullerin sona ermediği" anlaşılacak olursa, "nebiliğin 

risâletten daha umumi olduğu" düşüncesinden hareketle, nebilikten mahrum 

kalmış bir elçiliğin, ancak kavramsal anlamının dışında kullanılmasının mümkün 

olduğu sonucu ortaya çıkar. Risalet için nübüvvet zorunlu olarak bulunması gerekir. 

Dolayısıyla, onların bu kavramı kendi emelleri doğrultusunda yorumlamaları 

bilimsellikten uzak indî bir görüştür. 

HZ. MUHAMMED’İN DİĞER PEYGAMBERLER 

ARASINDAKİ YERİ 

Hz. Muhammed peygamberlerin sonuncusudur. Allah’ın gönderdiği 

peygamberler içinde sadece nebi olan peygamberler olduğu gibi resul olan 

peygamberler de vardır. Bunun yanı sıra Kur’an’da ulu’l-azm sahibi 

peygamberlerden de bahsedilmektedir. Allah'ın göndermiş olduğu peygamberler 

arasında ulu’l azm diye nitelenen peygamberlerin Hz. Nuh, Hz. İbrahim, Hz. Musa, 

Hz. İsa ve Hz. Muhammed olmak üzere, beş peygamberden ibaret olduğu genel 

olarak kabul edilmiştir 

Kur’an-ı Kerim’in peygamberler ve peygamberlik hakkındaki temel ilkesi, 

peygamberler arasında bir ayırım yapmadan hepsine iman etme şeklindedir. Zira 

Kur’an’da böyle bir yaklaşım açıkça küfür olarak nitelendirilmiştir: 

“Allah'ı ve peygamberlerini inkâr edenler ve Allah ile peygamberlerinin 

arasını ayırmak isteyip bir kısmına inanırız, bir kısmına inanmayız diyenler yok 

mu? İşte kâfirler gerçekten bunlardır”(Nisa, 4/150). 

Bu ayette vurgulanan husus, Yahudi ve Hristiyanların Hz. Muhammed'in 

peygamber olması gerçeğini reddetmeleri ve bunun sonunda küfre düşmeleridir. 

Allah'a ve kendilerine gönderilen peygamberlere inanmak kurtuluşa ermeleri ve 

ahiret yurdunda cennet nimetlerine kavuşmaları için yeterli değildir. 

İslam inancına göre bütün peygamberlerin hedefi, insanların mutluluğunu 

sağlamak ve onları yanlış inanç biçimlerinden kurtararak doğru yola iletmektir. Bu 

itibarla da birini reddetmek hepsini reddetmektir. Allah’ın insanlara göndermiş 

olduğu bütün peygamberler Müslümanların peygamberleridir. 



Kur’an’ın bu ayırım yapmama gerçeği yanında, sunmuş olduğu başka bir 

gerçek daha vardır. O da Yüce Allah’ın bir kısım peygamberleri diğerlerinden daha 

üstün kılmasıdır. Dolayısıyla peygamberler arasında fazilet açısından farklılığın 

bulunduğu hususu Kur’an’ın altını çizmiş olduğu bir düşüncedir. Fakat aralarında 

böyle bir farklılığın bulunması, kendisinden daha faziletli olunan peygamberlerin 

birtakım faziletler ve özelliklerle donatılmış olmalarına eksiklik getirmez. Birinin 

diğerinden daha faziletli olması, diğerinin faziletinin eksikliğine bağlı değildir. 

Çünkü fazilet derecesinin seviyesi, bir eksiklik işareti değildir. Konuya dayanak olan 

ilgili ayet şöyledir: 

“İşte bu peygamberlerden bir kısmını diğerlerinden üstün kıldık. Onlardan 

Allah'ın kendilerine hitap ettiği, derecelerle yükselttikleri vardır. Meryem oğlu 

İsa'ya belgeler verdik, onu Ruhül Kudüs'le destekledik. Allah dileseydi, belgeler 

Bu ayetten anlaşıldığına göre peygamberler arasında bir fazilet ve derecesi 

kendilerine geldikten sonra, peygamberlerin ardından birbirlerini öldürmezlerdi. 

bulunmaktadır. Hz. Peygamber’den rivayet edilen birtakım hadislerde şu ifadeler 

Fakat ayrılığa düştüler, kimi inandı, kimi inkâr etti. Allah dileseydi birbirlerini 

geçmektedir: 

öldürmezlerdi, lakin Allah istediğini yapar “(Bakara, 2/253). 

Hz. Peygamber kendisine “ey yaratıkların en hayırlısı” denildiğinde “o 

İbrahim’dir” buyurmuştur.(Darimi, “Sünnet”, 18; Ahmed b. Hanbel, Müsned, III, 

178, 184) buyurmuştur. 

“Beni Musa’ya üstün tutmayınız” (Buhârî, “Husumat”, 1; Müslim, “Fedail”, 160). 

“Peygamberler arasında ayrım yapmayınız” (Müslim, “Fedail”, 159). 

“Hiç kimse Yunus b. Metta’dan hayırlıyım demesin” (Buhârî, “Tefsir”, 4). 

Bunlar, Hz. Muhammed’den nakledilen tevazu ifadesi olarak anlaşılmalıdır 

ve Hz. Peygamber’in peygamberler arasında bir ayırım gözetilmemesi gerektiğine 

vurgu yapmak ve peygamberliğin bölünmezliğini, bütünlüğünü ortaya koymak ve 

iman açısından bir ayırıma gitmemek gerektiğini dile getiren ifadeler olarak 

anlaşılmalıdır. Ancak her peygamber’in Allah tarafından kendilerine verilmiş farklı 

özellikleri bulunmaktadır. Bu açıdan kendilerine iman etme hususunda bir fark 

gözetilmemesi inancın bir gereğidir. 

Hz. Muhammed’in son peygamber olması, insanlığa getirmiş olduğu evrensel 

gerçekler ve dinin kendisiyle kemale ermesi O’nun peygamberler arasındaki 

üstünlüğüne işaret eder. 



Son Peygamber Hz. Muhammed’in peygamberliğine iman etmenin 

tamamlayıcı unsurlarından biri de tüm insanlığa gönderilmiş bir peygamber 

olduğunu kabul etmektir. Çünkü onun bütün insanlığa gönderildiği Kur’an’ın açıkça 

ortaya koyduğu bir durumdur. 

“De ki: "Ey insanlar! Doğrusu ben, göklerin ve yerin hükümranı, O’ndan 

başka tanrı bulunmayan, dirilten ve öldüren Allah'ın, hepiniz için gönderdiği 

peygamberiyim” (Araf, 7/158) “Biz seni bütün insanlara ancak uyarıcı ve müjdeci 

olarak gönderdik” (Sebe, 34/28). 

Bu ayetler Hz. Muhammed’in tüm insanlığa gönderilmiş olduğunu 

göstermektedir. Kur’an’da Ehl-i Kitab olan Yahudi ve Hristiyanlara Hz. 

Muhammed’in peygamberliğini kabul etmeleri çağrısı yapılmış, hatta emredilmiş, 

O’na iman etmeyen ehl-i kitap kınanmış ve kâfir olarak nitelendirilmiştir. 

“Allah katında din, şüphesiz İslam’dır. Ancak, kitap verilenler, kendilerine 

ilim geldikten sonra, aralarındaki ihtiras yüzünden ayrılığa düştüler. Allah'ın 

ayetlerini kim inkâr ederse bilsin ki, Allah hesabı çabuk görür. Eğer seninle 

tartışmaya girişirlerse, “Ben bana uyanlarla birlikte kendimi Allah'a verdim,” de. 

Kendilerine kitap verilenlere ve kitapsızlara: “Siz de İslam oldunuz mu?” de, şayet 

İslam olurlarsa doğru yola girmişlerdir; yüz çevirirlerse, sana yalnız tebliğ etmek 

düşer. Allah kullarını görür”(Âl-i İmran, 3/19-20). 

Diğer peygamberler gibi Hz. Muhammed (a.s.) de hem kendi bölgesindeki 

insanları İslam’a davet etmiş hem o dönemde dünyanın ekonomik, kültürel ve 

tarihi merkezlerinin yönetici ve devlet adamlarına bu daveti yöneltmiştir. Bizans 

İmparatoru’na, Habeşistan Kralı Necaşi’ye, İran hükümdarı Nuşirevan’a, 

İskenderiye Meliki Mukavkıs’a elçiler vasıtasıyla davet mektupları göndermiştir. 

Bizzat kendisi Mekke döneminde civar beldelere seyahatler yapmış, Taif halkını 

İslam’a davet etmiştir. 



Tartışma 

•Hz. Muhammed (a.s.)'ın en büyük mucizesi olan Kur'an'ın mucize 

oluşunu, diğer bilim dallarından da faydalanarak ortaya koyup, hangi 

açılardan mucize olduğunu tartışınız. 



peygamberlik müessesesi onunla tamamlanmıştır. O'nun son peygamber 

oluşu hem nakli hem de akli delillerle temellenen bir gerçektir. O'nun 

son peygamber oluşu insan aklını külfetten kurtarmış, din adına başka 

bir peygamber arama çabasını da ortadan kaldırmıştır. 

•Allah’a iman'dan sonra en önemli inanç esası peygamberliğe ve 

peygamberlere imandır. Peygamberlere iman, ancak tümüne iman 

etmekle gerçeklşen bir akittir. Bu itibarla Allah'ın tarih içinde göndermiş 

olduğu tüm diğer peygamberlere iman ettiği hâlde Hz. Muhammed'in 

peygamberliğine iman etmeyen kişi, mümin sayılamaz. 

•Hz. Muhammed (a.s.) peygamberliğinin delili, doğruluğunun göstergesi 

olarak mucizeler göstermiştir. Ancak O'nun peygamberliği, mucizeden 

daha çok mesajının muhtevasına, üstün kişiliğine ve ahlakına, davetinin 

kısa zaman içerisinde toplum vicdanında karşılık bulmasına dayanır. 

•Hz. Muhammed (a.s.)'in kendinden önce geçen peygamberlerin getirdiği 

ilahî kitaplar tarafından müjdelenmesi, onun niteliklerinin o kitaplarda 

belirtilmiş olması ve bunları bilen ehl-i kitap âlimlerinin bir kısmının 

hayatında O'na iman etmesi, peygamberliğinin gerçekliğini 


Özet •Hz. Muhammed (a.s.) Allah'ın insanlığa gönderdiği son peygamberdir ve 







olarak 



Ödev 


1. İslam inanç esasları açısından “aslu’l-usul” tamlaması aşağıdakilerden 

hangisini içerir? 

a) Hz. Peygamber’e imanı 

b) Allah’a imanı 

c) Mleklere imanı 

d) İlahi kitaplara imanı 

e) Kadere imanı 

2. Aşağıdaki ifadelerden hangisi Hz. Muhammed’in son peygamber oluşuyla ilgili 

değildir? 

a) Ondan sonra etkili bir dini hareketin ortaya çıkmaması 

b) Tüm insanlığa gönderilmesi 

c) Kevni mucize 

d) Peygamberler arasında ayırım yapmama 

e) Önceki ilahî metinlerde müjdelenmesi 

3. Hz. Muhammed’in mucizelerinden olan Kuran hangi mucize çeşidi olarak 

isimlendirilir? 

a) Manevi 

b) Hissi 

• İslam Tarihi ve Hadis gibi diğer İslami ilimlerden 

istifade ederek Hz. Muhammed'in peygamber 

olmadan önceki hayatında gerçekleşen önemli 

olayları iki yüz kelimeyi aşmayacak şekilde yazınız. 





c) Kevni 

d) Haberi 

e) Dini 

4. “Hz. Muhammed’e iman” esasıyla ilgili olarak aşağıdaki ifadelerden hangisi 

yanlıştır? 

a) Hz. Muhammed’e iman Peygamberliğe imanın parçasıdır. 

b) Son peygamber olduğuna iman gerekir. 

c) Ona iman etmek farzdır. 

d) Hz. Muhammed evrensel bir peygamberdir. 

e) Allah’a iman ve salih amel kurtuluş için yeterlidir. 

5. Aşağıdakilerden hangisi Hz. Muhammed’in son peygamber oluşunun aklî 

delillerinden biridir? 

a) Tüm insanlığa gönderilmesi 

b) Ondan sonra ciddi anlamda dini hareketin olmaması 

c) Çok sayıda mucize göstermesi 

d) “Benden sonra peygamberlik yoktur” demesi 

e) Peygamberliğin kendisiyle tamamlanmış olması 


1.b 2.a 3.a 4.e 5.b 




KAYNAKLAR 

Âmidî, Seyfeddin Ebu’l-Hasan. (1983) el-Mübîn fi şerh-i elfazi’l-hükema ve’lmütekellimin, 

thk. Hasan Mahmud Şafii, Kahire. 

Bilmen, Ömer Nasuhi. (1972) Muvazzah İlm-i Kelam, İstanbul. 

Cürcânî, Seyyid Şerif. (1938) et-Ta’rifât, “acz” mad, Kahire. 

Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer. (1308) Mefâtihü'l-gayb, I-VIII, İstanbul. 

Gölcük, Şerafeddin. (1994) İslam Akaidi, İstanbul. 

Harputi, Abdüllatif. (2000) Tenkihu’l-kelam fi akaâid-i ehli’l-İslam, trc. İbrahim 

Özdemir-Fikret Karaman, Elazığ. 

İkbal, Muhammad.(1964), İslamda Dini Tefekkürün Yeniden Teşekkülü, trc. Sofi 

Huri, İstanbul 1964. 

İsfehânî, Râgıb. (tarihsiz) Mu‘cemu müfredâti'l-elfâzi'l-Kur'an, Beyrut. 

İzz b. Abdüsselam. (1995) Bidayetu’sûl fi tafdili’r-rasûl, thk. İyad Halid ed- Debbağ, 

Beyrut. 

Kılavuz, Ahmet Saim. (2004) Ana Hatlarıyla İslam Akaidi ve Kelama Giriş, İstanbul. 

Nesefî, Ebü'l-Muîn Meymûn. (1990) Tabsiratü'l-edille, thk. Claude Salamé, I-II, 

Dimaşk. 

Semerkandî, Şemseddin. (1985) es-Sahâifü'l-ilâhiyye, thk. Ahmed Abdurrahman 

Şerif, Kuveyt. 

Taberî, Muhammed b. Cerir. (1988) Câmiü'l-beyân 'an te'vili âyi'l-Kur'an, I-XV, 

Beyrut. 

Taftazânî, Sa‘düddin.( 1989) Şerhu'l-Mekâsıd, I-V, Beyrut. 

Taftazânî. (tarihsiz), Şerhu'l-‘Akâid, İstanbul ts. 

Tehânevî, Muhammed Ali. (1996) Keşşâfu ıstılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm, “mucize” 

mad., thk. Ali Dehrûc-Abdullah Halidî-George Zeinati, Beyrut. 

Topaloğlu, Bekir, Yusuf Şevki Yavuz, İlyas Çelebi,(2002) İslam’da İnanç Esasları, 

Çamlıca Yayınları, İstanbul. 

Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Muhammed Maddesi, cilt XXX, s. 408- 

447. 



Yazır, Elmalılı Muhammed Hamdi. (1993)Hak Dini Kur'an Dili, Sadeleştirenler: 

İsmail Karaçam-Emin Işık-Nusrettin Bolelli-Abdullah Yücel-Nedim Yılmaz, I-X, 

İstanbul.

ÜNİTE - Holy Kaaba - Makkah- Mesjad al-Haram Live

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?