Locke ve Berkeley'de Birincil ve İkincil Nitelikler Meselesi

62
Locke ve Berkeley’de Birincil ve İkincil Nitelikler Meselesi
Cisimlere ait niteliklerin “birincil” diye sınıflandırılan öbeği,
Locke’a göre, cisim ne durumda bulunursa bulunsun, hangi koşula
maruz kalırsa kalsın, ondan asla ayrılamaz olanlardır. Cisim bunları,
maruz kaldığı bütün başkalaşım ve değişmelere, kendisine uygulanan
bütün güçlere karşın korur. Algılanmaya yeterli hacmi olan her cisim
parçasında duyu organları bu nitelikleri algılar. Kısacası, bu nitelikler,
bir cismi “cisim” yapan, bunlar olmadan hiçbir şeyin “cisim” adını
alamayacağı niteliklerdir.
Bizde yalın ideler ürettiklerini gözlemleyebildiğimizi
düşündüğüm bu katılık, uzam, kılık [şekil], devim [hareket] ya
da durgunluk ve sayı niteliklerine cismin temel ya da birincil
nitelikleri diyorum. 4
Bunlara gerçek nitelikler denebilir, çünkü cisimlerde gerçekten
bulunurlar. 5 Buna karşın ikincil nitelikler, cisimde kendi başlarına
bulunmayan, cisimlerin birincil niteliklerinin duyu organlarını
etkilemesi yoluyla öznede “renkler, sesler, tadlar, kokular vb. gibi”
duyumlar üreten güçler olan niteliklerdir. Bunların kendi başlarına, yani
gerçek varlıkları yoktur; ancak birincil nitelikler sayesinde ve onların
duyu organları üzerinde bıraktıkları etkilere göre varlık kazanırlar:
Renk ve kokular için söylediklerim, tadlar, kokular ve
öteki duyulur nitelikler için de söylenmiş sayılabilir; bunlar,
onlara yanlışlıkla nasıl bir gerçeklik yüklersek yükleyelim,
gerçekte nesnelerdeki, bizde değişik duyumlar üretme
gücünden başka bir şey değildirler; ve söylediğim gibi birincil
niteliklere bağlıdırlar. 6
Dolayısıyla, idelerimizi incelediğimizde, bizim dışımızdaki
cisimlerde sanki iki tür nitelik de varmış duygusuna kapılabiliriz. Ama
işin gerçeği şudur ki, cisimlerde sadece birincil nitelikler vardır ve
bunların duyu organları üzerinde belirli tarzdaki ekilemeleri, öznenin
zihninde ikincil nitelikleri birer ide olarak var eder. Bizler genelde
idesine sahip olduğumuz her niteliğin cisme ait olduğunu, onda zaten
bulunduğunu ve bizdeki idesi ne biçimdeyse cisimde de o niteliğin o
biçimde (yani, cismin aynadaki yansıması gibi) yer aldığını düşünme
4 Locke, a.g.e. II. k., VIII. b. , pr. 9.
5 Locke, a.g.e. II. k., VIII. b. , pr. 17.
6 Locke, a.g.e. II. k., VIII. b. , pr. 14.