Rehabilitasyonda Yaflam Kalitesi - FTR Dergisi

26
Ayfle A. Küçükdeveci
Yaflam Kalitesi
skor 0 ile 100 aras›nda de¤iflmekte olup, “0” tam ba¤›ml›l›k,
“100” ise tam ba¤›ms›zl›k durumunu göstermektedir. Shah taraf›ndan
modifiye edilen Modifiye Barthel indeksinde befl basamakl›
skorlama sistemi kullan›larak indeksin sensitivitesi
artt›r›lm›flt›r (21). Modifiye Barthel ‹ndeksinin Türk toplumu
için adaptasyonu yap›lm›fl ve indeksin inmeli ve spinal kord yaralanmal›
hasta gruplar› için geçerli ve güvenilir oldu¤u gösterilmifltir
(22).
FIM, A.B.D.’de t›bbi rehabilitasyon alan›nda uniform bir veri
sistemi oluflturmak amac›yla 1986 y›l›nda gelifltirilmifltir
(23). Jenerik ve global bir aktivite ölçe¤i olup, kiflinin günlük
temel fiziksel ve biliflsel aktivitelerinde ne derece ba¤›ms›z oldu¤unu
gösterir. 18 madde içeren FIM temel olarak 2 alanda
ölçüm yapmaktad›r: i) Fiziksel/motor fonksiyon (13 madde), ii)
Biliflsel/kognitif fonksiyon (5 madde). FIM’i oluflturan maddeler
gösterdikleri aktiviteler aç›s›ndan 6 alt grupta toplanm›flt›r,
bunlar›n 4’ü fiziksel, 2’si biliflsel alandad›r. Buna göre fiziksel
FIM, kendine bak›m (6 madde), sfinkter kontrolu (2 madde),
mobilite (3 madde), lökomosyon (2 madde); biliflsel FIM iletiflim
(2 madde) ve sosyal alg› (3 madde) alt gruplar›ndan oluflmaktad›r.
Her bir madde yedi düzeyde (1-7) skorlanmakta, “düzey
1” total yard›m›, “düzey 7” ise tam ba¤›ms›zl›¤› göstermektedir.
Toplam FIM skoru 18-126 aras›nda de¤iflebilmektedir.
FIM, t›bbi rehabilitasyon alan›nda dünyada en s›k kullan›lan
aktivite ölçe¤idir. FIM’in toplumumuza adaptasyon çal›flmas›
yap›lm›fl ve inmeli ve spinal kord yaralanmal› hastalarda geçerli
ve güvenilir oldu¤u gösterilmifltir (24).
Kat›l›m de¤erlendirimi:
Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün ICF s›n›flamas›ndaki kat›l›m alanlar›,
kifliler aras› etkileflimler ve iliflkiler, ev yaflam›, e¤itim, ifl
ve çal›flma yaflam›, toplum hayat›-sosyal hayat ve yurttafll›kt›r.
Rehabilitasyon alan›ndaki t›p literatürü gözden geçirildi¤inde
sonuç izleminde kat›l›m ya da handikap de¤erlendiren ölçeklerin
aktivite de¤erlendirimine göre çok daha az kullan›ld›¤›
dikkati çekmektedir. Yine de bu amaçla gelifltirilmifl ölçekler
bulunmaktad›r. Örne¤in, hastal›¤a spesifik kullan›lan kat›l›m
de¤erlendiren ölçekler, travmatik beyin hasarlar›nda “Glasgow
Sonuç Skalas›”, “Toplumsal Bütünleflme Sorgulamas›:
Community Integration Questionnaire (CIQ)”, inmelilerde
Rankin Skalas›, multipl sklerozda “Çevresel Durum Skalas›:
Environmental Status Scale”dir (19,25). Jenerik kat›l›m ölçekleri
ise “CHART: Craig Handicap Assessment and Reporting
Technique”, “London Handikap Skalas› ve LIFE-H olarak say›labilir
(26).
“CHART: Craig Handicap Assesssment and Reporting
Technique,” 1992’de Whiteneck ve arkadafllar› taraf›ndan Dünya
Sa¤l›k Örgütü’nün handikap alanlar› esas al›narak haz›rlanm›fl
bir handikap ölçüm skalas›d›r (27). Total 27 soru ile 5 alandaki
engellilik durumu belirlenmeye çal›fl›l›r. Bu 5 alan ifl/u¤rafl›,
fiziksel ba¤›ms›zl›k, mobilite, sosyal entegrasyon ve ekonomik
yeterliliktir. Her bir alan 100 üzerinden a¤›rl›kl› olarak puanlan›r.
Total skor 500 olup engellilik olmad›¤›n› göstermektedir.
Bu skala spinal kord yaralanmal› hastalarda uygulanm›fl ve
bu hasta grubunda geçerlilik ve güvenirli¤i kan›tlanm›flt›r.
Yap›lan çal›flmalar, nörolojik disabilitede yaflam kalitesinin
olumsuz etkilenmesinin s›kl›kla kat›l›m›n limitasyonundan kaynakland›¤›n›
göstermifltir (26). Bu durum, nörolojik disabiliteli
hastalar›n izleminde, kat›l›m›n de¤erlendirilmesinin önemini
ortaya koymaktad›r.
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2005;51(Özel Ek B):B23-B29
Turk J Phys Med Rehab 2005;51(Supl B):B23-B29
T›bbi Rehabilitasyon Alan›nda
Yaflam Kalitesi De¤erlendirimi
Yaflam kalitesi de¤erlendiriminde kalitatif ve kantitatif
yöntemler izlenebilir. Daha az tercih edilen kalitatif yöntemde,
ikili görüflmeler veya fokus gruplar›yla kiflinin yaflam kalitesi
hakk›nda fikir sahibi olunabilir (28,29). Rutin klinik uygulamalarda
ve klinik çal›flmalarda s›kl›kla kullan›lan yöntem kantitatif
yöntemdir. Kantitif yöntemde, standardize edilmifl yaflam
kalitesi de¤erlendirme ölçekleri kullan›l›r. Bu ölçekler jenerik
veya spesifik, profil veya indeks tipi ölçekler fleklindedirler. Jenerik
ölçekler, yaflam kalitesini global olarak veya yaflam kalitesi
kavram› içinde yer alan tüm alanlar› irdeleyerek de¤erlendirir;
tüm hasta gruplar›na ve çok çeflitli durumlarda uygulanabilir
ancak de¤iflime duyarl›l›klar› zay›ft›r. Spesifik ölçekler,
belli bir hastal›k veya duruma özgül olarak gelifltirilmifl olup,
daha çok o durum ya da hasta grubunu ilgilendiren yaflam kalitesi
alanlar›n› irdeler; dolay›s›yla de¤iflime duyarl›l›klar› yüksektir.
Profil tipi ölçekler, yaflam kalitesinin alt bileflenlerini ayr›
ayr› de¤erlendirerek genel bir profil oluflturur, tercihe dayal›
de¤ildir, yani yaflam kalitesi alt bileflenleri önceden belirlenmifltir,
hastan›n tercihine göre belirlenmez. ‹ndeks tipi ölçeklerde
hasta, kendi sa¤l›k durumu ya da yaflam kalitesi hususundaki
alg›s›n› etkileyen tüm komponentleri birlefltirerek, 0
(ölüm) ile 1 (mükemmel sa¤l›k) aras›nda tek bir de¤er ile derecelendirme
yapar, bu tip ölçekler hasta tercihine dayal›d›rlar,
genellikle maliyet analizlerinde kullan›l›rlar (9).
Subjektif ve objektif yaflam kalitesi kavramlar›na daha önce
de¤inilmiflti. Bu ba¤lamda, yaflam kalitesi de¤erlendiriminin
de objektif mi yoksa subjektif mi yap›lmas› gerekti¤i hususunda
tart›flma ve yorumlar yap›lmaktad›r (4,6,7). Asl›nda yaflam
kalitesi subjektif bir kavram olmakla birlikte sadece hasta
bildirim ve tercihine dayanan subjektif de¤erlendirmenin
yeterli olmad›¤› belirtilmektedir. Zira, subjektif yaflam kalitesi
de¤erlendirimi yan›lt›c› ve tutars›z olabilmekte, kiflinin yaflamsal
deneyimleriyle zaman içinde yaflam kalitesi yarg›s› da de-
¤ifliklik gösterebilmektedir. Ayr›ca kiflinin kendisinin alg›lad›¤›
yaflam kalitesi, depresyonun varl›¤›ndan da etkilenmektedir.
Rehabilitasyon hastalar›nda depresyon prevalans› yüksek
olup, spinal kord yaralanmalar›nda %23-30, inmelilerde %25-
79 olarak bildirilmifltir. Sonuç olarak otörler, rehabilitasyon
hastalar›nda yaflam kalitesinin hem subjektif hem de objektif
yöntemlerle de¤erlendirilmesi hususunda fikir birli¤ine varm›fllard›r.
Subjektif yaflam kalitesi de¤erlendiriminde kullan›lan ölçekler,
hastan›n tercihine, bildirimine dayal› ölçeklerdir. Bunlar›n
bafll›calar›, “Satisfaction with Life Scale (SWLS)”, “Patient
Generated Index (PGI)”, “Quality of Life Index (Ferrans & Powers)”,
“Quality of Well-being Scale (QWB)”, “Health Utilities
Index (HUI)” ve EuroQol’dir. Objektif yaflam kalitesi de¤erlendiriminde,
sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi ölçekleri olarak adland›r›lan
asl›nda genel sa¤l›k durumunu de¤erlendiren ölçekler
kullan›lmaktad›r. Bunlardan en s›k kullan›lanlar K›sa Form-36
“Short Form-36 (SF-36)” ve k›salt›lm›fl formlar› SF-12, SF-8,
Nottingham Sa¤l›k Profili “Nottingham Health Profile (NHP)”,
Hastal›k Etki Profili “Sickness Impact Profile (SIP)” ve k›salt›lm›fl
formu SIP68, ve Yaflam Doyum ‹ndeksi “Life Satisfaction
Index (LSI)” olarak say›labilir.
T›bbi rehabilitasyon alan›nda kullan›lan, jenerik, sa¤l›kla