Rehabilitasyonda Yaflam Kalitesi - FTR Dergisi

Derleme / Review
Rehabilitasyonda Yaflam Kalitesi
Quality of Life in Rehabilitation
Ayfle A. KÜÇÜKDEVEC‹
Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, Ankara
Özet
T›bbi rehabilitasyon alan›nda sonuç de¤erlendirimi ve ölçümü genellikle
fonksiyonel yetilerin de¤erlendirimine odaklanm›fl olup, rutin klinik
uygulamalarda hasta izleminde genellikle bozukluk ve aktivite ölçen
parametreler kullan›lmaktad›r. Son y›llarda, birçok sa¤l›k alan›nda oldu¤u
gibi t›bbi rehabilitasyonda da hastalara yaklafl›mda, hastalar›n
sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi düzeylerinin belirlenmesi gündeme gelmifltir.
Bunun nedeni, rehabilitasyon programlar›n›n ana hedefinin sonuç
olarak hastan›n yaflam kalitesini artt›rmak oldu¤unun bilincine var›lmas›d›r.
Bu makalede önce yaflam kalitesi ve sonuç ölçümü kavramlar›
irdelenecek, daha sonra da t›bbi rehabilitasyon alan›nda yaflam kalitesi
de¤erlendirme yöntemleri gözden geçirilerek, nörolojik disabilitede
yaflam kalitesi durumu özetlenecektir. Türk Fiz T›p Rehab Derg
2005;51(Özel Ek B):B23-B29
Anahtar Kelimeler: Yaflam kalitesi, sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi, sonuç
ölçümü, aktivite, kat›l›m, nörolojik disabilite
Girifl
Rehabilitasyonun amac› kifliyi fiziksel, psikolojik, sosyal ve mesleki
yönden eriflebilece¤i maksimum ba¤›ms›zl›k düzeyine erifltirmek
ve sonuç olarak kiflinin yaflam kalitesini artt›rmakt›r. T›bbi rehabilitasyon
alan›nda sonuç de¤erlendirimi ve ölçümü genellikle fonksiyonel
yetilerin de¤erlendirimine odaklanm›fl olup, rutin klinik uygulamalarda
hasta izleminde genellikle bozukluk ve aktivite ölçen parametreler
kullan›lmaktad›r. Son y›llarda, birçok sa¤l›k alan›nda oldu¤u gibi
t›bbi rehabilitasyonda da hastalara yaklafl›mda, hastalar›n sa¤l›kla
iliflkili yaflam kalitesi düzeylerinin belirlenmesi gündeme gelmifltir.
Yaflam Kalitesi, Sa¤l›kla ‹liflkili
Yaflam Kalitesi Kavramlar›
Yaflam kalitesi, “subjektif iyilik hali” veya bir di¤er ifadeyle
“kiflinin kendi yaflam›ndan memnun olma durumu” olarak ta-
Summary
23
Outcome measurement in the field of medical rehabilitation is usually
focused at evaluation of functional abilities; thus parameters measuring
impairment and activity are used for monitorization of patients at
routine clinical practice. Recently, parallel with the developments in
other health domains, assessment of health-related of quality of life
has become popular in medical rehabilitation. The reason for this is
the awareness of the fact that the main target of the rehabilitation
programs in the end is to improve the quality of life of the patient. In
this article, firstly, quality of life and outcome measurement concepts
will be explained, then quality of life assessment methods in medical
rehabilitation will be reviewed and quality of life status in neurological
disability will be summarized. Turk J Phys Med Rehab 2005;51(Suppl
B):B23-B29
Key Words: Quality of life, health-related quality of life, outcome measurement,
activity, participation, neurological disability
n›mlanmaktad›r (1,2). Dünya Sa¤l›k Örgütü de benzer flekilde
yaflam kalitesini, “bireyin, gerek kültürel ve içinde bulundu¤u
ortam›n de¤er yarg›lar›, gerekse kendi hedefleri, beklentileri,
standartlar› ve ilgileri ba¤lam›nda, hayatta kendi durumunu
alg›lama biçimi” olarak tan›mlam›flt›r (3). Yaflam kalitesinin
belirlenmesinde, bireyin kiflisel durumu (kiflili¤i, sorunlar›yla
bafla ç›kma yollar›, inançlar›, emosyonel durumu) ve sosyokültürel
durumu (toplum, çevre, kaynaklar, ifl) temel faktörler olarak
yer almakta, sa¤l›k durumu (hastal›¤› ve buna ba¤l› ortaya
ç›kan bozukluklar, özürlülük ve engellilik durumu) da gerek kiflisel
gerekse sosyokültürel durumla etkileflerek yaflam kalitesi
üzerinde belirleyici rol oynabilmektedir.
Yaflam kalitesi ve sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi farkl› kavramlard›r.
Yaflam kalitesi daha genifl, çok boyutlu bir kavram
olup fiziksel, fonksiyonel, emosyonel/mental ve sosyal boyutlar›
mevcuttur (4). Sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi ise yaflam
kalitesinin sadece bir bölümünü oluflturmakta ve kiflinin için-
Yaz›flma adresi: Dr. Ayfle A. Küçükdeveci-Ankara Üniversitesi T›p Fakültesi Fiziksel T›p ve Rehabilitasyon Anabilim Dal›, ‹bni Sina Hastanesi, Samanpazar› 06100 Ankara
Tel: 0312-3103333/2850 Faks: 0312-3094532 e-posta: ayse@tepa.com.tr Kabul Tarihi: A¤ustos 2005

24
Ayfle A. Küçükdeveci
Yaflam Kalitesi
de bulundu¤u sa¤l›k durumundan memnuniyet durumunu ve
sa¤l›k durumuna verdi¤i emosyonel cevab› da içeren bir kavram
olarak kabul edilmektedir (4-6). Sa¤l›kla iliflkili yaflam
kalitesinin belirlenmesinde, hastan›n sa¤l›k durumu, kiflisel
ve sosyokültürel özelliklerinin yans›mas› olan istek ve beklentileri,
sa¤l›k durumu nedeniyle bu istek ve beklentileri
gerçeklefltirme yetene¤indeki k›s›tlanmalar ve hastan›n bu
k›s›tlanmalar karfl›s›ndaki tepkisi ve emosyonel durumu rol
oynamaktad›r.
Yaflam kalitesi üzerinde çal›flan otörler, yaflam kalitesinin
subjektif, kifliye özel bir kavram oldu¤u hususunda fikir birli¤ine
varm›fllard›r (6,7). Ancak yaflam kalitesi de¤erlendirimine
ait t›p literatürü incelendi¤inde, hem subjektif hem de objektif
yaflam kalitesi terimlerine rastlanmaktad›r. Objektif yaflam
kalitesi, yaflam kalitesini belirleyen alanlar (günlük yaflam aktiviteleri,
semptomlar, sosyal sa¤l›k gibi) ve bu alanlara ait
göstergelerin (giyinme, kendine bak›m, a¤r›, ifl, evlilik hayat›
gibi) objektif ölçeklerle de¤erlendirilmesine dayan›r (örne¤in,
a¤r› fliddeti, günlük yaflam aktivitelerindeki ba¤›ml›l›k düzeyi,
sosyal yaflamdaki destek alma durumu gibi). Subjektif yaflam
kalitesi ise, yaflam kalitesini belirleyen çeflitli alanlara ait göstergelerin
kiflinin kendisi taraf›ndan alg›lanmas› ve de¤erlendirimine
dayanmaktad›r (6). Subjektif yaflam kalitesinin, bir biliflsel/de¤erlendirmeye
dayal› boyutu bir de emosyonel/duygulan›ma
dayal› boyutu bulunmaktad›r (7). T›bbi rehabilitasyon
özellikle fonksiyon üzerinde odakland›¤›ndan, t›bb› rehabilitasyon
alan›nda yaflam kalitesinden bahsedildi¤inde, bu iki
boyuta bir üçüncü boyut yani aktivite/fonksiyon da eklenmektedir
(4).
Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün “Uluslararas›
Fonksiyon, Disabilite ve Sa¤l›k” S›n›flamas›
Bir çok sa¤l›k alan›nda oldu¤u gibi t›bb› rehabilitasyon alan›nda
hastaya yaklafl›mda da Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün
2001’de revize edilerek yay›nlanan “uluslararas› fonksiyon,
disabilite ve sa¤l›k (ICF)” s›n›flamas› temel yap›sal model olarak
al›nmaktad›r (3). Revize edilen son s›n›flamaya göre vücut
fonksiyonlar› (body functions), vücut sistemlerinin fizyolojik
fonksiyonlar›, vücut yap›lar› (body structures) ise vücudun
anatomik bölümleridir. Bozukluklar (impairments), vücut yap›
veya fonksiyonlar›ndaki anlaml› sapma ya da kay›p gibi sorunlard›r.
Aktivite (activity), birey taraf›ndan bir hareket ya da
görevin yerine getirilmesidir. Kat›l›m (participation), bir yaflam
durumuna yani sosyal hayata ifltirak etmeyi ifade etmektedir.
Aktivite limitasyonu (activity limitation), yani eski terminolojideki
disabilite veya özürlülük (disability), kiflinin, aktivitelerini
yerine getirmedeki zorluklar›d›r. Kat›l›m›n k›s›tlanmas›
(participation restriction) yani eski terminolojideki handikap
veya engellilik (handicap), kiflinin yaflam durumlar›na yani
sosyal hayata ifltirak etmesindeki sorunlard›r. Çevresel faktörler
(environmental factors), kiflinin yaflam›n› sürdürdü¤ü
ortamdaki fiziksel ve sosyal çevre, kiflisel faktörler (personal
factors) ise yafl, seks, e¤itim, kiflilik, davran›fl biçimi, psikososyal
durum gibi kiflisel özelliklerdir. Bu yeni s›n›flamada fonksiyon
görme (functioning) vücut fonksiyonlar›/yap›lar›, aktivite
ve kat›l›m› içeren bir flemsiye terim; disabilite (disability) ise
bozukluklar, aktivite limitasyonu ve kat›l›m›n k›s›tlanmas›n›
içine alan bir flemsiye terim olarak belirtilmifltir. Her ne kadar
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2005;51(Özel Ek B):B23-B29
Turk J Phys Med Rehab 2005;51(Supl B):B23-B29
“yaflam kalitesi” ayr› bir terim olarak bu yeni ICF modeli içinde
yer almasa da, sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi kavram› içinde
yer alan çeflitli boyutlar bu yeni s›n›flaman›n kapsam› içinde
bulunmaktad›r.
Sonuç Ölçümü (Outcome Measurement)
“Outcome”›n Türkçe’deki sözlük anlam› ak›bet, sonuçtur.
T›p alan›ndaki kullan›m›nda ise outcome ya da sonuç “Bir ölçüm
ya da durumdaki beklenen ya da aranan de¤iflme” olarak
tan›mlanmaktad›r (8).
T›p alan›nda sonuç ölçümü flu amaçlarla yap›lmaktad›r:
1. Hasta izleminde karar vermek,
2. Özel hasta gruplar›n›n gereksinimlerini belirlemek,
3. Hastal›k sonuçlar›n› de¤erlendirmek,
4. Sa¤l›k politikalar› belirlemek,
5. Farmasötik endüstriyel alanda araflt›rma, gelifltirme ve
üretim için plan ve de¤erlendirme yapmak.
Sonuç Ölçümünde Kullan›lan Ölçeklerinin
Psikometrik Özellikleri
T›bbi alanda sonuç de¤erlendirim ve ölçümü amac›yla çeflitli
ölçekler gelifltirilmifltir. Bu ölçekler, bozukluk, aktivite, kat›l›m
ve/veya yaflam kalitesi düzeyinde de¤erlendirme yapabilmektedir.
Sonuç ölçümü amac›yla kullan›lacak ölçeklerin do¤ru
ve objektif ölçüm yapabilmeleri için belli psikometrik/klinimetrik
özelliklere sahip olmalar› gerekir (9). Bu özelliklerin
bafl›nda güvenilirlik, geçerlilik, de¤iflime duyarl›l›k ve fizibilite
gelmektedir (9,10). Ölçeklerin farkl› toplumlarda uygulanmalar›
durumunda kültürler aras› geçerliliklerinin de bulunmas› gerekmektedir.
Güvenilirlik (reliability), bir ölçe¤in yapt›¤› ölçümün do¤rulu¤unu,
tekrarlanabilirli¤ini gösterir (10). Bir ölçekte ölçüm hatas›
ne kadar az ise o ölçek o kadar güvenilirdir. Bir ölçe¤in güvenilirli¤inin
saptanmas›, ardarda test etme (test-retest reliability),
gözlemciler aras› test etme (inter-rater reliability) ve
ölçe¤in içsel tutarl›l›¤›n› (internal consistency) belirleme fleklinde
üç yöntemle yap›lmaktad›r. Hastalar›n klinik olarak stabil
oldu¤u durumlarda, ölçek belli bir aral›kla ardarda uygulanarak
iki ölçüm aras›ndaki uyum de¤erlendirilir. Klinik de¤iflim
gösteren durumlarda ise ölçek farkl› gözlemciler taraf›ndan
ayn› zamanda hastaya uygulanarak gözlemcilerin ölçümleri
aras›ndaki uyum belirlenir. Gözlemciler aras›nda veya ardarda
yap›lan testlerin sonuçlar› ne kadar benzer ise ölçe¤in güvenilirli¤i
de o kadar yüksektir. ‹çsel tutarl›l›k (homojenlik) ise bir
ölçe¤i oluflturan maddeler aras›ndaki iliflkiyi, maddelerin ölçülmesi
istenen kavram› ne ölçüde yans›tt›¤›n› gösterir. Klasik
istatistiksel yöntem olarak Cronbach-alfa katsay›s› (α) ile belirlenir.
α de¤eri 0 ile 1 aras›nda de¤iflen bir say› olup, bire ne
kadar yak›n ise ölçe¤in içsel tutarl›l›¤› da o kadar yüksektir. ‹çsel
tutarl›l›¤›n yüksek olmas› ölçe¤in güvenilirli¤ini destekler.
Geçerlilik (validity), bir ölçe¤in amaçlanan› ölçebilme derecesini
ifade etmektedir (11). Klasik psikometrik de¤erlendirme
yöntemlerinde üç tip geçerlilikten bahsedilir:
‹çeriksel geçerlilik (content validity): Ölçe¤i oluflturan
maddelerin, de¤erlendirimi/ölçümü yap›lacak alan› kapsaml›
olarak ele almas› gerekir ki buna içeriksel geçerlilik denir. Genellikle
konu ile ilgili uzman kiflilerin yarg› ve fikir birli¤i ile belirlenir.
Kritersel geçerlilik (criterion validity): Ölçe¤in de¤erlendirece¤i
alanda “kriter” olarak kabul edilen bir “alt›n standart”

Türk Fiz T›p Rehab Derg 2005;51(Özel Ek B):B23-B29
Turk J Phys Med Rehab 2005;51(Supl B):B23-B29
var ise ölçe¤in bu “alt›n standart” ile ne derece uyumlu oldu-
¤u test edilir. Bir ölçe¤in geçerlili¤ini belirlemedeki ideal yöntemdir.
Ancak fonksiyonel de¤erlendirme ölçekleri için kriter
al›nabilecek bir “alt›n standart” genellikle mevcut olmad›¤›ndan,
ölçe¤in geçerlili¤inin belirlenmesinde yap›sal geçerlilik
yöntemlerine baflvurulur.
Yap›sal geçerlilik (construct validity): Geçerlili¤i araflt›r›lan
ölçekte, teorik olarak olmas› beklenen veya beklenmeyen
yap›sal iliflkilerin test edilmesidir. Örne¤in, aktivite ölçekleri
bozukluk ölçeklerinden farkl› alanlar› de¤erlendirirler ama
benzer yap›sal özellikler aç›s›ndan aralar›nda iliflki olmas› beklenir
(dizlerde artrit fleklindeki bir bozuklukla ambulasyon aras›nda
korelasyon olmas› gibi). Ölçe¤in yap›sal özelli¤i ile iki
farkl› grubu ay›rdedebilme yetene¤inin belirlenmesi de bu tip
geçerlili¤i desteklemektedir. Örne¤in, bir fiziksel disabilite ölçe¤inin,
paraplejiklerle kuadriplejikleri ay›rdedebilme, yani kuadriplejiklerdeki
disabilite düzeyinin paraplejiklere göre daha
yüksek oldu¤unu belirleyebilme özelli¤ine sahip olmas› gibi.
Son y›llarda ölçeklerin, modern, geliflmifl de¤erlendirme
tekni¤i olan Rasch analiziyle internal yap›sal geçerlili¤inin
gösterilmesi gereklili¤i gündeme gelmifltir (12,13). Rasch analizi,
disabilite ya da yaflam kalitesi ölçekleri gibi ölçümsel olmayan,
s›ral› veri içeren ölçeklerin ölçekleme özelliklerinin de-
¤erlendirilmesinde kullan›lan bir istatiksel yöntemdir. Ordinal
(s›ral›) ölçekleri, interval (ölçümsel) ölçeklere dönüfltürür. Ölçe¤in
Rasch modeline uyumunu, tek boyutlu (unidimensional)
olup olmad›¤›n› ve farkl› durumlara göre ayr›msal madde
fonksiyonu (differential item functioning=DIF) gösterip göstermedi¤ini
test eder (12).
De¤iflime duyarl›l›k (responsiveness, sensitivity to change),
bir ölçe¤in zaman içinde ortaya ç›kan de¤iflimleri saptayabilme
yetene¤idir (10). Bir ölçe¤in de¤iflime duyarl› olmas›
iki nedenle gereklidir: i) Tedavinin etkinli¤inin belirlenmesi, ii)
Tedaviye cevapta kiflisel farkl›l›klar›n saptanmas›. Fonksiyonel
de¤erlendirme ölçekleri, sonuç ölçümü amac›yla (yani “outcome
measure” olarak) kullan›ld›¤›ndan, bu ölçeklerin de¤iflime
duyarl› olmalar› istenir. Duyarl›l›¤›n test edilmesinde, ölçümün,
de¤iflme beklenen bir giriflimin sonunda ne derece de-
¤iflti¤i tayin edilir. Test edilen ölçekteki de¤iflme, durumdaki
de¤iflikli¤i gösterdi¤i kesin olan alternatif bir klinik parametredeki
de¤iflme ile karfl›laflt›r›l›r (14). Bir di¤er yöntem de tedavi
grubundaki de¤iflimin kontrol grubundaki de¤iflimden fazla
olup olmad›¤›n›n incelenmesidir.
Fizibilite, bir ölçe¤in uygulanabilirli¤ini ve sonuçlar›n›n yorumlanabilirli¤ini
ifade etmektedir (15).
Kültürler aras› geçerlilik, bir ölçe¤in ölçme/de¤erlendirme
özelliklerinin farkl› kültürler için benzer olmas›n› ifade etmektedir.
Mevcut ölçeklerin geçerlilik ve güvenilirlikleri genellikle
gelifltirilmifl olduklar› ve kullan›ld›klar› toplumlar için belirlenmifltir.
Bu ölçeklerin, farkl› dil ve kültüre sahip toplumlarda
kullan›lmas› durumunda, mutlaka o topluma adaptasyonlar›n›n
yap›lmas› gerekir. Bu adaptasyon ifllemi, öncelikle ölçe¤in
o toplumun dil ve kütür özelliklerine uygun olarak tercüme
edilme prosedürünü, daha sonra da geçerlilik ve güvenilirli¤inin
belirlenmesini içerir (16). E¤er bir topluma uyarlanm›fl
olan bir ölçe¤in uluslararas› alanda kullan›lmas› hedefleniyorsa
mutlaka kültürler aras› geçerlili¤inin yap›lm›fl olmas› gerekmektedir
(12). Kültürler aras› geçerlili¤in belirlenmesinde
Rasch analiz yöntemleri kullan›lmaktad›r.
Ayfle A. Küçükdeveci
Yaflam Kalitesi
T›bbi Rehabilitasyon Alan›nda Sonuç Ölçümü
25
T›bbi rehabilitasyon alan›nda sonuç de¤erlendirimi ve ölçümü,
vücut fonksiyonlar› ve yap›lar›, aktivite, kat›l›m ve/veya
yaflam kalitesi düzeyinde yap›labilir. Rutin klinik uygulamalarda
genellikle bozukluk ve aktivite düzeyinde de¤erlendirme
yap›lmaktad›r. Rehabilitasyon programlar›n›n ana hedefi kifliyi
fiziksel, psikolojik, sosyal ve mesleki yönden eriflebilece¤i
maksimum ba¤›ms›zl›k düzeyine erifltirmek ve sonuç olarak
kiflinin yaflam kalitesini artt›rmakt›r. Dolay›s›yla hasta izleminde
sadece bozukluk ve aktivite de¤erlendirimi yetersiz olup,
kat›l›m ve yaflam kalitesinin de de¤erlendirilmesi gereklidir
(5,7).
Vücut fonksiyonlar› ve yap›lar›n›n de¤erlendirilmesi:
Bu amaçla biliflsel, motor, duysal ve emosyonel bozukluklar›
de¤erlendiren spesifik ölçekler kullan›labilece¤i gibi hastal›¤a
spesifik bozukluklar› kombine de¤erlendiren (örne¤in
inme skalalar›) ölçekler de kullan›labilir. En s›k kullan›lan genel
biliflsel durum tarama testlerinden biri Mini-Mental Durum
Muayenesi olup Türk toplumu için geçerlilik ve güvenilirli¤i
çal›fl›lm›flt›r (17,18). Biliflsel durum de¤erlendiren testlere di¤er
örnekler, bilinç düzeyini de¤erlendiren Glasgow Koma Skalas›
ve haf›za bozukluklar›n› de¤erlendiren Wecshler Bellek Testidir.
Motor bozukluklar› de¤erlendiren skalalara örnekler,
Brunnstrom motor evrelemesi (inmelilerde), Amerikan Spinal
Yaralanma Birli¤i (American Spinal Injury Association=ASIA)
motor skalas› (spinal kord yaralanmas›nda), modifiye Ashworth
skalas›, Rivermead motor de¤erlendirimi ve dinamometridir.
Duysal bozukluk de¤erlendiriminde, spinal kord yaralanmalar›nda
ASIA duyu skalas› kullan›l›r. Emosyonel bozukluklar›
de¤erlendiren ölçeklere örnek olarak Hastane Anksiyete
Depresyon Skalas› (HADS) ve Beck Depresyon Envanteri say›labilir.
Aktivite de¤erlendirimi:
Aktivite terimi fiziksel ve biliflsel fonksiyonu içermekte
olup Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün ICF s›n›flamas›ndaki aktivite
alanlar›, ö¤renme ve bilgiyi kullanma, iletiflim, mobilite, kendine
bak›m, evle ilgili aktiviteler ve kiflisel aktivitelerden oluflmaktad›r.
Aktivite de¤erlendirimi, temel günlük yaflam aktiviteleri
(Barthel/modifiye Barthel ‹ndeksi, Katz indeksi), global
aktivite (Fonksiyonel ba¤›ms›zl›k ölçe¤i: Functional ›ndependence
Measure (FIM), PULSES profili), enstrumental/geniflletilmifl
aktivite (Frenchay Aktivite indeksi, Nottingham EADL),
spesifik aktivite (Rivermead mobilite indeksi, Nine-hole peg
test) veya hastal›¤a spesifik aktivite (Kuadripleji fonksiyon indeksi,
Spinal kord yaralanmas› ba¤›ms›zl›k ölçe¤i) de¤erlendiren
ölçeklerle yap›labilmektedir (19). T›bbi rehabilitasyon alan›nda
sonuç de¤erlendirimi ve ölçümü genellikle fonksiyonel
yetilerin de¤erlendirimine odaklanm›fl olup, rutin klinik uygulamalarda
s›kl›kla aktivite de¤erlendiren ölçekler kullan›lmaktad›r.
Aktivite de¤erlendiriminde en s›k kullan›lan ölçekler
Barthel indeksi ve FIM’dir. Her iki ölçek de genellikle nörolojik
rehabilitasyon alan›nda kullan›lmaktad›rlar.
Barthel indeksi, günlük yaflam aktivitelerindeki fiziksel ba-
¤›ms›zl›¤› de¤erlendiren, 10 maddeden oluflan (transfer, ambulasyon/tekerlekli
iskemle kullan›m›, merdiven inip ç›kma,
beslenme, giyinme, kendine çeki düzen verme, banyo yapma,
tuvalet kullan›m›, idrar kontinans›, gaita kontinans›) bir ölçektir
(20). Her madde üç basamakl› skorlama sistemiyle ayr› ayr›
skorlanarak toplam skor (0-100) hesaplanmaktad›r. Toplam

26
Ayfle A. Küçükdeveci
Yaflam Kalitesi
skor 0 ile 100 aras›nda de¤iflmekte olup, “0” tam ba¤›ml›l›k,
“100” ise tam ba¤›ms›zl›k durumunu göstermektedir. Shah taraf›ndan
modifiye edilen Modifiye Barthel indeksinde befl basamakl›
skorlama sistemi kullan›larak indeksin sensitivitesi
artt›r›lm›flt›r (21). Modifiye Barthel ‹ndeksinin Türk toplumu
için adaptasyonu yap›lm›fl ve indeksin inmeli ve spinal kord yaralanmal›
hasta gruplar› için geçerli ve güvenilir oldu¤u gösterilmifltir
(22).
FIM, A.B.D.’de t›bbi rehabilitasyon alan›nda uniform bir veri
sistemi oluflturmak amac›yla 1986 y›l›nda gelifltirilmifltir
(23). Jenerik ve global bir aktivite ölçe¤i olup, kiflinin günlük
temel fiziksel ve biliflsel aktivitelerinde ne derece ba¤›ms›z oldu¤unu
gösterir. 18 madde içeren FIM temel olarak 2 alanda
ölçüm yapmaktad›r: i) Fiziksel/motor fonksiyon (13 madde), ii)
Biliflsel/kognitif fonksiyon (5 madde). FIM’i oluflturan maddeler
gösterdikleri aktiviteler aç›s›ndan 6 alt grupta toplanm›flt›r,
bunlar›n 4’ü fiziksel, 2’si biliflsel alandad›r. Buna göre fiziksel
FIM, kendine bak›m (6 madde), sfinkter kontrolu (2 madde),
mobilite (3 madde), lökomosyon (2 madde); biliflsel FIM iletiflim
(2 madde) ve sosyal alg› (3 madde) alt gruplar›ndan oluflmaktad›r.
Her bir madde yedi düzeyde (1-7) skorlanmakta, “düzey
1” total yard›m›, “düzey 7” ise tam ba¤›ms›zl›¤› göstermektedir.
Toplam FIM skoru 18-126 aras›nda de¤iflebilmektedir.
FIM, t›bbi rehabilitasyon alan›nda dünyada en s›k kullan›lan
aktivite ölçe¤idir. FIM’in toplumumuza adaptasyon çal›flmas›
yap›lm›fl ve inmeli ve spinal kord yaralanmal› hastalarda geçerli
ve güvenilir oldu¤u gösterilmifltir (24).
Kat›l›m de¤erlendirimi:
Dünya Sa¤l›k Örgütü’nün ICF s›n›flamas›ndaki kat›l›m alanlar›,
kifliler aras› etkileflimler ve iliflkiler, ev yaflam›, e¤itim, ifl
ve çal›flma yaflam›, toplum hayat›-sosyal hayat ve yurttafll›kt›r.
Rehabilitasyon alan›ndaki t›p literatürü gözden geçirildi¤inde
sonuç izleminde kat›l›m ya da handikap de¤erlendiren ölçeklerin
aktivite de¤erlendirimine göre çok daha az kullan›ld›¤›
dikkati çekmektedir. Yine de bu amaçla gelifltirilmifl ölçekler
bulunmaktad›r. Örne¤in, hastal›¤a spesifik kullan›lan kat›l›m
de¤erlendiren ölçekler, travmatik beyin hasarlar›nda “Glasgow
Sonuç Skalas›”, “Toplumsal Bütünleflme Sorgulamas›:
Community Integration Questionnaire (CIQ)”, inmelilerde
Rankin Skalas›, multipl sklerozda “Çevresel Durum Skalas›:
Environmental Status Scale”dir (19,25). Jenerik kat›l›m ölçekleri
ise “CHART: Craig Handicap Assessment and Reporting
Technique”, “London Handikap Skalas› ve LIFE-H olarak say›labilir
(26).
“CHART: Craig Handicap Assesssment and Reporting
Technique,” 1992’de Whiteneck ve arkadafllar› taraf›ndan Dünya
Sa¤l›k Örgütü’nün handikap alanlar› esas al›narak haz›rlanm›fl
bir handikap ölçüm skalas›d›r (27). Total 27 soru ile 5 alandaki
engellilik durumu belirlenmeye çal›fl›l›r. Bu 5 alan ifl/u¤rafl›,
fiziksel ba¤›ms›zl›k, mobilite, sosyal entegrasyon ve ekonomik
yeterliliktir. Her bir alan 100 üzerinden a¤›rl›kl› olarak puanlan›r.
Total skor 500 olup engellilik olmad›¤›n› göstermektedir.
Bu skala spinal kord yaralanmal› hastalarda uygulanm›fl ve
bu hasta grubunda geçerlilik ve güvenirli¤i kan›tlanm›flt›r.
Yap›lan çal›flmalar, nörolojik disabilitede yaflam kalitesinin
olumsuz etkilenmesinin s›kl›kla kat›l›m›n limitasyonundan kaynakland›¤›n›
göstermifltir (26). Bu durum, nörolojik disabiliteli
hastalar›n izleminde, kat›l›m›n de¤erlendirilmesinin önemini
ortaya koymaktad›r.
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2005;51(Özel Ek B):B23-B29
Turk J Phys Med Rehab 2005;51(Supl B):B23-B29
T›bbi Rehabilitasyon Alan›nda
Yaflam Kalitesi De¤erlendirimi
Yaflam kalitesi de¤erlendiriminde kalitatif ve kantitatif
yöntemler izlenebilir. Daha az tercih edilen kalitatif yöntemde,
ikili görüflmeler veya fokus gruplar›yla kiflinin yaflam kalitesi
hakk›nda fikir sahibi olunabilir (28,29). Rutin klinik uygulamalarda
ve klinik çal›flmalarda s›kl›kla kullan›lan yöntem kantitatif
yöntemdir. Kantitif yöntemde, standardize edilmifl yaflam
kalitesi de¤erlendirme ölçekleri kullan›l›r. Bu ölçekler jenerik
veya spesifik, profil veya indeks tipi ölçekler fleklindedirler. Jenerik
ölçekler, yaflam kalitesini global olarak veya yaflam kalitesi
kavram› içinde yer alan tüm alanlar› irdeleyerek de¤erlendirir;
tüm hasta gruplar›na ve çok çeflitli durumlarda uygulanabilir
ancak de¤iflime duyarl›l›klar› zay›ft›r. Spesifik ölçekler,
belli bir hastal›k veya duruma özgül olarak gelifltirilmifl olup,
daha çok o durum ya da hasta grubunu ilgilendiren yaflam kalitesi
alanlar›n› irdeler; dolay›s›yla de¤iflime duyarl›l›klar› yüksektir.
Profil tipi ölçekler, yaflam kalitesinin alt bileflenlerini ayr›
ayr› de¤erlendirerek genel bir profil oluflturur, tercihe dayal›
de¤ildir, yani yaflam kalitesi alt bileflenleri önceden belirlenmifltir,
hastan›n tercihine göre belirlenmez. ‹ndeks tipi ölçeklerde
hasta, kendi sa¤l›k durumu ya da yaflam kalitesi hususundaki
alg›s›n› etkileyen tüm komponentleri birlefltirerek, 0
(ölüm) ile 1 (mükemmel sa¤l›k) aras›nda tek bir de¤er ile derecelendirme
yapar, bu tip ölçekler hasta tercihine dayal›d›rlar,
genellikle maliyet analizlerinde kullan›l›rlar (9).
Subjektif ve objektif yaflam kalitesi kavramlar›na daha önce
de¤inilmiflti. Bu ba¤lamda, yaflam kalitesi de¤erlendiriminin
de objektif mi yoksa subjektif mi yap›lmas› gerekti¤i hususunda
tart›flma ve yorumlar yap›lmaktad›r (4,6,7). Asl›nda yaflam
kalitesi subjektif bir kavram olmakla birlikte sadece hasta
bildirim ve tercihine dayanan subjektif de¤erlendirmenin
yeterli olmad›¤› belirtilmektedir. Zira, subjektif yaflam kalitesi
de¤erlendirimi yan›lt›c› ve tutars›z olabilmekte, kiflinin yaflamsal
deneyimleriyle zaman içinde yaflam kalitesi yarg›s› da de-
¤ifliklik gösterebilmektedir. Ayr›ca kiflinin kendisinin alg›lad›¤›
yaflam kalitesi, depresyonun varl›¤›ndan da etkilenmektedir.
Rehabilitasyon hastalar›nda depresyon prevalans› yüksek
olup, spinal kord yaralanmalar›nda %23-30, inmelilerde %25-
79 olarak bildirilmifltir. Sonuç olarak otörler, rehabilitasyon
hastalar›nda yaflam kalitesinin hem subjektif hem de objektif
yöntemlerle de¤erlendirilmesi hususunda fikir birli¤ine varm›fllard›r.
Subjektif yaflam kalitesi de¤erlendiriminde kullan›lan ölçekler,
hastan›n tercihine, bildirimine dayal› ölçeklerdir. Bunlar›n
bafll›calar›, “Satisfaction with Life Scale (SWLS)”, “Patient
Generated Index (PGI)”, “Quality of Life Index (Ferrans & Powers)”,
“Quality of Well-being Scale (QWB)”, “Health Utilities
Index (HUI)” ve EuroQol’dir. Objektif yaflam kalitesi de¤erlendiriminde,
sa¤l›kla iliflkili yaflam kalitesi ölçekleri olarak adland›r›lan
asl›nda genel sa¤l›k durumunu de¤erlendiren ölçekler
kullan›lmaktad›r. Bunlardan en s›k kullan›lanlar K›sa Form-36
“Short Form-36 (SF-36)” ve k›salt›lm›fl formlar› SF-12, SF-8,
Nottingham Sa¤l›k Profili “Nottingham Health Profile (NHP)”,
Hastal›k Etki Profili “Sickness Impact Profile (SIP)” ve k›salt›lm›fl
formu SIP68, ve Yaflam Doyum ‹ndeksi “Life Satisfaction
Index (LSI)” olarak say›labilir.
T›bbi rehabilitasyon alan›nda kullan›lan, jenerik, sa¤l›kla

Türk Fiz T›p Rehab Derg 2005;51(Özel Ek B):B23-B29
Turk J Phys Med Rehab 2005;51(Supl B):B23-B29
iliflkili yaflam kalitesi ölçekleri ve bunlar›n özellikle nörolojik
rehabilitasyon alan›nda kullan›mlar›yla ilgili bilgiler afla¤›da
özetlenmifltir.
SF-36: T›bbi alanda en s›k kullan›lan jenerik yaflam kalitesi
ölçe¤i olup fiziksel ve mental yönden sa¤l›¤› de¤erlendiren
toplam 36 maddelik 8 alt skaladan oluflmaktad›r (30). Bu alt
skalalar, fiziksel fonksiyon, fiziksel yönden rol k›s›tl›l›¤›, a¤r›,
genel sa¤l›k, yaflamsall›k, sosyal fonksiyon, emosyonel yönden
rol k›s›tl›l›¤› ve mental sa¤l›kt›r. Ölçe¤in psikometrik özellikleri
üzerinde çok çal›fl›lm›fl olup, çeflitli toplumlarda geçerlilik ve
güvenilirli¤i gösterilmifltir. Romatoloji alan›nda s›k kullan›lmaktad›r.
Nörolojik rehabilitasyon alan›nda inmede, spinal
kord yaralanmalar›nda, travmatik beyin hasarlar›nda, multipl
sklerozda ve Parkinson hastal›¤›nda kullan›lm›flt›r (5). Spinal
kord yaralanmas›nda uygulanabilir (31), travmatik beyin hasarlar›nda
geçerli ve güvenilir bir ölçek oldu¤u (32) gösterilmifltir.
Rehabilitasyon polikliniklerinde sonuç de¤erlendirimi
ve ölçümü amac›yla kullan›labilece¤i saptanm›flt›r (33). Türk
toplumu için uyarlanmas› yap›lm›fl ve osteoartrit ve kronik bel
a¤r›l› hastalarda geçerli ve güvenilir bulunmufltur (34). Ölçe-
¤in 12 maddelik k›sa formu olan SF-12’nin spinal kord yaralanmas›nda
geçerlili¤i saptanm›fl olmakla birlikte psikometrik
özellikleri üzerinde yeterince çal›fl›lmam›flt›r. Ölçe¤in dezavantajlar›,
içeri¤inde rehabilitasyon hastalar›na uygun olmayan
ifadelerin bulunmas› (yürüme, merdiven ç›kma, ifl durumu gibi);
uyku, kognitif fonksiyon, seksüel fonksiyon, iletiflim, rekreasyon
gibi alanlar› de¤erlendirmemesi ve taban-tavan etkilerinin
mevcudiyetidir (5,35). Ayr›ca ölçe¤in, subjektif iyilik durumunun
emosyonel boyutuna hassas olmakla birlikte, biliflsel
boyutuna hassas olmad›¤› gösterilmifltir.
NHP: Kiflinin kendisinin alg›lad›¤› sa¤l›k durumunu fiziksel,
emosyonel ve sosyal aç›lardan ölçmeyi amaçlayan jenerik bir
yaflam kalitesi ölçe¤idir (36). ‹ki k›s›mdan oluflmaktad›r. Esas
s›k kullan›lan ölçek birinci k›s›m olup, 6 alanda (uyku durumu,
enerji düzeyi, emosyonel durum, sosyal izolasyon durumu, fiziksel
mobilite ve a¤r›) yaflam kalitesini de¤erlendiren 38
maddeyi içermektedir. ‹kinci k›s›m ise ücretli çal›flma, ev ile ilgili
ifller, sosyal yaflam, evdeki yaflam, cinsel yaflam, hobiler ve
ilgi alanlar›, tatil yaflant›s› gibi daha detayl› alanlar› de¤erlendirir;
gerekli durumlarda, uygun olan hastalara uygulanmas›
önerilmektedir. NHP, ‹ngiltere'de gelifltirilmifl ve Avrupa'da çeflitli
dillerde versiyonlar› yap›lm›flt›r. Özellikle birinci bölümü
Avrupa ülkelerinde yayg›n kullan›m alan› bulmufltur. Geçerlilik
ve güvenilirli¤i iyi belirlenmifl, kolay uygulanabilir bir ölçektir.
Daha çok romatolojik ve ortopedik rehabilitasyon alanlar›nda
kullan›lmaktad›r. Bilimsel adaptasyon prosedürü izlenerek
Türkçe versiyonu haz›rlanan NHP'nin osteoartritli hastalarda
geçerlili¤i ve güvenilirli¤i gösterilmifltir (37). Nörorehabilitasyonda,
multipl sklerozlu, Parkinson’lu, inmeli ve polio sekelli
hastalarda kullan›lm›fl ve bu grup hastalar için uygun bir ölçüm
oldu¤u saptanm›flt›r (5,36). Uyku ve a¤r› bölümlerinin olmas›
ölçe¤in avantajlar›d›r. A¤›r bozukluklar› olan hastalarda
taban etkisinin olmas› ise dezavantaj›d›r (5).
SIP: Rehabilitasyon alan›nda yayg›n kullan›lan, geçerlilik
ve güvenilirli¤i gösterilmifl olan, jenerik bir ölçektir (38). 136
madde ile 12 alandaki (ambulasyon, mobilite, vücut bak›m› ve
hareket, iletiflim, dikkat, emosyonel durum, sosyal entegrasyon,
uyku ve dinlenme, beslenme, ev ile ilgili aktiviteler, ifl durumu,
hobby ve bofl zamanlar› de¤erlendirme) sa¤l›k durumu-
nu de¤erlendirir. Ölçe¤in tümü ve alt bölümleri ayr› ayr› kullan›labilir.
68 madde içeren k›sa formunun (SIP68) spinal kord
yaralanmal› hastalarda geçerlili¤i ve güvenilirli¤i gösterilmifl
olup t›bbi rehabilitasyon alan›nda kullan›m› önerilmektedir
(39). Uzun olmas›, de¤iflime duyarl›l›¤›n›n kas-iskelet sistemi
hastal›klar›nda zay›f bulunmufl olmas›, hafif disabilitede tavan
etkisinin varl›¤› ve a¤r› bölümünün olmamas› ölçe¤in dezavantajlar›d›r
(5).
EuroQol: Tercihe dayal›, indeks tipinde jenerik bir yaflam
kalitesi ölçe¤idir (5). Befl alanda de¤erlendirme yapmaktad›r:
Mobilite, kendine bak›m, sosyal fonksiyon, a¤r›, anksiyete/depresyon.
Her alan üç kategoride cevapland›r›lmakta; ayr›ca
hasta kendi sa¤l›k durumunu, görsel analog skala ile 0-100
aras›nda puanlamaktad›r. Avrupa kökenli bir ölçek olup artritte
ve inmede kullan›lm›flt›r. ‹nmelilerde, hastalar›n EuroQol’ye
cevap oran› SF-36’dan yüksek bulunmufltur (40). Baz› yazarlarca,
içeri¤inin basit, de¤iflime duyarl›l›¤›n›n yetersiz olmas›
nedeniyle elefltiriler almakta, bu da ölçe¤in sonuç de¤erlendirim
ve izlemi amac›yla kullan›m›n› k›s›tlamaktad›r (5).
Yukarda belirtilen jenerik ölçeklerin yan›nda hastal›k/durum
spesifik yaflam kalitesi ölçekleri de kullan›lmaktad›r. Nörolojik
rehabilitasyon alan›ndaki üç ana hastal›k grubu, travmatik
beyin hasar›, spinal kord yaralanmas› ve inmede kullan›lan
yaflam kalitesi ölçeklerinin bafll›calar› bu alanlarla ilgili
kapsaml› derlemelerde sunulmufltur (4,41-43). Bu çal›flmalarda
dikkati çeken nokta, çok say›da yaflam kalitesi ölçe¤inin
mevcudiyetine ra¤men, ölçeklerin kullan›mlar› konusunda klinisyenler
ve araflt›rmac›lar aras›nda bir fikir birli¤i bulunmamas›d›r.
Nörolojik Disabilitede Yaflam Kalitesi
Yap›lan çal›flmalar, inmeli, spinal kord yaralanmal› ve travmatik
beyin hasarl› hastalarda yaflam kalitesinin normal bireylere
göre azalm›fl oldu¤unu göstermektedir (4,44,45). ‹nmelilerde,
zaman içinde, disabilite düzeyi ayn› kalsa bile yaflam kalitesinin
azald›¤› (46), buna karfl›l›k spinal kord yaral›larda zamanla
yaflam kalitesinde artma oldu¤u saptanm›flt›r (45). Yaflam
kalitesini olumlu yönde belirleyen faktörler; travmatik beyin
hasar›nda, topluma entegrasyon, pozitif duygulan›m durumu,
sosyal destek varl›¤›, iflinin olmas›, emosyonel deste¤e
eriflilebilirlik ve cinsiyet (kad›n olma) olarak say›labilir
(4,47-49). Spinal kord yaralanmal› hastalarda, hastan›n iflinin
olmas›, sosyal entegrasyon, evli olmak, seksüel fonksiyon görme,
sosyal yaflamda mobilitenin sa¤lanmas›, psikolojik durum
(depresyonun olmamas›), genç yafl, mesane-barsak kontrolünde
ba¤›ms›z olma, hastaneye yatma s›kl›¤›n›n az olmas›, a¤r›s›z
olma ve fiziksel fonksiyonun iyi olmas› yaflam kalitesinin
bafll›ca belirleyicileri olarak rapor edilmifltir (45,50-55). ‹nmeli
hastalarda ise bu belirleyiciler depresyonun olmamas›, evli
olmak, sosyal destek varl›¤›, iyi fonksiyonel durum, ifle dönüfl
olarak saptanm›flt›r (46,56).
Sonuç
Ayfle A. Küçükdeveci
Yaflam Kalitesi
27
Yap›lan çal›flmalar, günümüzde t›bbi rehabilitasyon alan›ndaki
rutin klinik uygulamalarda sonuç de¤erlendirim ve ölçümünün
genellikle bozukluk ve aktivite düzeyinde yap›ld›¤›n›
göstermektedir. Rehabilitasyonun sonuç olarak hedefi, yaflam
kalitesini artt›rmakt›r. Rehabilitasyon hastalar›nda yaflam kali-

28
Ayfle A. Küçükdeveci
Yaflam Kalitesi
tesini belirleyen faktörlerin çok çeflitlilik gösterdi¤i ve sadece
fiziksel aktivitelerin k›s›tlanmas› ve semptom ve bulgulardan
oluflmad›¤› bilinmektedir. Hatta özellikle de nörolojik disabilitede
yaflam kalitesinin olumsuz etkilenmesi, s›kl›kla sosyal ve
mesleki yaflamdaki k›s›tlanmadan, yani kat›l›m›n limitasyonundan
kaynaklanmaktad›r. O halde hasta tedavisi ve izleminde
aktivite yan›nda kat›l›m ve yaflam kalitesinin de de¤erlendirilmesi
gerekmektedir. Yaflam kalitesi de¤erlendirimi hem subjektif
hem de objektif yöntemlerle yap›lmal›d›r. Bu amaçla gelifltirilmifl
çok fazla say›da ölçek bulunmakla birlikte bu ölçeklerin
kullan›mlar› hususunda bir fikir birli¤i oluflmam›flt›r. Mevcut
yaflam kalitesi ölçeklerinin nörolojik disabiliteli hastalardaki
kullan›m dezavantajlar› göz önünde bulunduruldu¤unda,
sonuç ölçümü amaçl› hastal›k/durum spesifik yaflam kalitesi
indekslerinin gelifltirilmesi gereklili¤i ortaya ç›kmaktad›r. Halen
bafllanm›fl olup, gelecekte de yap›lacak olan çok merkezli
ve kültürler aras› “yaflam kalitesi” araflt›rmalar›n›n t›bbi rehabilitasyon
alan›ndaki geliflmelere ›fl›k tutmas› beklenmektedir.
Kaynaklar
1. Fuhrer MJ. Subjective well-being: Implications for medical rehabilitation
outcomes and models of disablement. Am J Phys Med Rehabil
1994;73:358-64.
2. Whalley D, McKenna SP, de Jong Z, van der Heijde D. Quality of life
in rheumatoid arthritis. Br J Rheumatol 1997;36:884-8.
3. International Classification of Functioning, Disability, and Health.
Geneva, Switzerland, World Health Organization, 2001.
4. Johnston MV, Miklos CS. Activity-related quality of life in rehabilitation
and traumatic brain injury. Arch Phys Med Rehabil
2002;83(Suppl 2):S26-38.
5. Andresen EM, Meyers AR. Health-related quality of life outcomes
measures. Arch Phys Med Rehabil 2000;81(Suppl 2):S30-45.
6. Dijkers MP. Individualization in quality of life measurement: Instruments
and approaches. Arch Phys Med Rehabil 2003;84(Suppl
2):S3-14.
7. Fuhrer M. Subjectifying quality of life as a medical rehabilitation
outcome. Disabil Rehabil 2000;22:S481-9.
8. Wade DT. Outcome measures for clinical rehabilitation trials. Am J
Phys Med Rehabil 2003;82(10 Suppl):S26-31.
9. Dijkers M. Measuring quality of life. Methodological issues. Am J
Phys Med Rehabil 1999;78:286-300.
10. Streiner DL, Norman GR. Health measurement scales. A practical
guide to their development and use. New York: Oxford University
Press; 1989.
11. Johnston MV, Keith RA, Hinderer S. Measurement standards for interdisciplinary
medical rehabilitation. Arch Phys Med Rehabil
1992;73(Suppl):S3-23.
12. Tennant A, Penta M, Tesio L, Grimby G, Thonnard JL, Slade A, et al.
Assessing and adjusting for cross-cultural validity of impairment
and activity limitation scales through differential item functioning
within the framework of the Rasch model. The PRO-ESOR project.
Med Care 2004:42:I-37-I-48.
13. Küçükdeveci AA, Sahin H, Ataman S, Griffiths B, Tennant A. Issues
in cross-cultural validity: Example from the adaptation, reliability,
and validity testing of a Turkish version of the Stanford Health Assessment
Questionnaire. Arthritis Rheum 2004;51:14-9.
14. Stratford PW, Binkley JM, Riddle DL. Health status measures: Strategies
and analytic methods for assessing change scores. Phys
Ther 1996;76:1109-23.
15. Boers M, Brooks P, Strand V, Tugwell P. The OMERACT filter in outcome
measures in rheumatology. J Rheumatol 1998;25:198-9.
16. Hunt SM: Cross-cultural issues in the use of socio-medcal indicators.
Health Policy 1986;6:149-58.
Türk Fiz T›p Rehab Derg 2005;51(Özel Ek B):B23-B29
Turk J Phys Med Rehab 2005;51(Supl B):B23-B29
17. Küçükdeveci AA, Kutlay S, Elhan AH, Tennant A. Preliminary study
to evaluate the validity of the mini-mental state examination in a
normal population in Turkey. Int J Rehabil Res 2005;28(1):77-9.
18. Elhan AH, Kutlay S, Küçükdeveci AA, Çotuk Ç, Öztürk G, Tesio L, et
al. Psychometric properties of the mini-mental state examination
in patients with acquired brain injury in Turkey. J Rehabil Med
2005;37 (bas›mda).
19. Wade DT. Measurement in neurological rehabilitation. New York:
Oxford University Press; 1992.
20. Mahoney FI, Barthel DW. Functional evaluation: The Barthel Index.
Maryland State Med J 1965;14:61-5.
21. Shah S, Vanclay F, Cooper B. Improving the sensitivity of the Barthel
Index for stroke rehabilitation. J Clin Epidemiol 1989;42:703-9.
22. Küçükdeveci AA, Yavuzer G, Tennant BA, Süldür N, Sonel B, Aras›l
T. Adaptation of the modified Barthel index for use in physical medicine
and rehabilitation in Turkey. Scand J Rehabil Med
2000;32:87-92.
23. Granger CV, Hamilton BB. The Uniform Data System for medical rehabilitation
report of the first admissions for 1991. Am J Phys Med
Rehabil 1993;72:33-8.
24. Küçükdeveci AA, Yavuzer G, Elhan AH, Sonel B, Tennant A. Adaptation
of the functional independence measure for use in Turkey.
Clin Rehabil 2001;15:311-9.
25. Granger CV, Cotter AC, Hamilton BB, Fiedler RC, Hens MM. Functional
assessment scales: A study of persons with multiple sclerosis.
Arch Phys Med Rehabil 1990;71:870-5.
26. Dijkers M, Whiteneck G, El-Jaroudi R. Measures of social outcomes
in disability research. Arch Phys Med Rehabil 2000;81(Suppl 2):
S63-80.
27. Whiteneck GG, Charlifue SW, Gerhart KA, Overholser JD, Richardson
GN. Quantifying handicap:A new measure of long-term rehabilitation
outcomes. Arch Phys Med Rehabil 1992;73:519-26.
28. Boswell BB, Dawson M, Heininger E. Quality of life as defined by
adults with spinal cord injuries. J Rehabil 1998;64:27-32.
29. Hampton NZ, Qin-Hilliard DB. Dimensions of quality of life for Chinese
adults with spinal cord injury: A qualitative study. Disabil Rehabil
2004;26(4):203-12.
30. Brazier J, Harper R, Jones N, O’Cathain A, Thomas KJ, Usherwood
T, et al. Validating the SF-36 health survey questionnaire: new outcome
measure for primary care. Br Med J 1992;305:160-4.
31. Forcheimer M, McAweeney M, Tate DG. Use of the SF-36 among
persons with spinal cord injury. Am J Phys Med Rehabil
2004;83:390-5.
32. Findler M, Cantor J, Haddad L, Gordon W, Ashman T. The reliability
and validity of the SF-36 health survey questionnaire for use with
individuals with traumatic brain injury. Brain Inj 2001;15:715-23.
33. Mossberg K, McFarland C. A patient-oriented health status
measure in outpatient rehabilitation. Am J Phys Med Rehabil
2001;80:896-902.
34. Koçyi¤it H, Aydemir Ö, Fiflek G, Ölmez N, Memifl A. K›sa Form–36
(KF-36)’n›n Türkçe versiyonunun güvenilirli¤i ve geçerlili¤i. Romatizmal
hastal›¤› olan bir grup hasta ile çal›flma. ‹laç ve Tedavi Dergisi
1999;12:102-6.
35. Hays RD, Hahn H, Marshall G. Use of SF-36 and other health-related
quality of life measures to assess persons with disabilities.
Arch Phys Med Rehabil 2002;83(Suppl 2):S4-9.
36. European Group for Quality of Life Assessment and Health Measurement:
European Guide to the Nottingham Health Profile. Brookwood-Surrey,
Brookwood Medical Publications, 1993.
37. Küçükdevec› AA, McKenna S, Kutlay S, Gürsel Y, Whalley D, Aras›l
T. The development and psychometric assessment of the Turkish
version of the Nottingham Health Profile. Int J Rehabil Res
2000;23:31-8.
38. Meyers AR, Andresen EM, Hagglund KJ. A model of outcomes research:
Spinal cord injury. Arch Phys Med Rehabil 2000;81(Suppl 2):
S81-90.

Türk Fiz T›p Rehab Derg 2005;51(Özel Ek B):B23-B29
Turk J Phys Med Rehab 2005;51(Supl B):B23-B29
39. Post MWM, deBruin A, deWitte L, Schrijvers A. The SIP68: A measure
of health-related functional status in rehabilitation medicine.
Arch Phys Med Rehabil 1996;77:440-5.
40. Dorman PJ, Slattery J, Farrell B, Dennis MS, Sandercock PAG. A
randomised comparison of the EuroQol and SF-36 after stroke.
BMJ 1997;315:461.
41. Dijkers M. Quality of life after spinal cord injury: a meta analysis of
the effects of disablement components. Spinal Cord 1997;35:829-
40.
42. Hallin P, Sullivan M, Kreuter M. Spinal cord injury and quality of life
measures: a review of instrument psychometric quality. Spinal
Cord 2000;38:509-23.
43. Golomb BA, Vickrey BG, Hays RD. A review of health-related quality
of life measures in stroke. Pharmacoeconomics 2001;19:155-85.
44. Tengs OT, Yu M, Luistro E. Health-related quality of life after stroke:
A comprehensive review. Stroke 2002;32:964-72.
45. Tate DG, Kalpakjian CZ, Forcheimer MB. Quality of life issues in individuals
with spinal cord injury. Arch Phys Med Rehabil
2002;83(Suppl 2):18-25.
46. Bethoux F, Calmels P, Gautheron V. Changes in the quality of life of
hemiplegic stroke patients with time. Am J Phys Med Rehabil
1999;78:19-23.
47. Steadman-Pare D, Colantonio A, Ratcliff G, Chase S, Vernich L. Factors
associated with perceived quality of life many years after traumatic
brain injury. J Head Trauma Rehabil 2001;16:330-42.
48. Kalpakjian CS, Lam CS, Toussaint LL, Hansen MNK. Describing qu-
Ayfle A. Küçükdeveci
Yaflam Kalitesi
29
ality of life and psychosocial outcomes after traumatic brain injury.
Am J Phys Med Rehabil 2004;83:255-65.
49. Dijkers M. Quality of life after traumatic brain injury: A review of reserach
approaches and findings. Arch Phys Med Rehabil
2004;85(Suppl 2):S21-35.
50. Fuhrer MJ, Rintala DH, Hart KA, Clearman R, Young ME. Relationship
of life satisfaction to impairment, disability, and handicap
among persons with spinal cord injury living in the community.
Arch Phys Med Rehabil 1992;73:552-7.
51. Leduc BE, Lepage Y. Health-related quality of life after spinal cord
injury. Disabil Rehabil 2002;24:196-202.
52. Clayton KS, Chubon RA. Factors associated with quality of life of
long-term spinal cord injured persons. Arch Phys Med Rehabil
1994;75:633-8.
53. Hicken BL, Putzke JD, Richards JS. Bladder management and quality
of life after spinal cord injury. Am J Phys Med Rehabil
2001;80:916-22.
54. McColl MA, Arnold R, Charlifue S, Glass C, Savic G, Frankel H. Aging,
spinal cord injury, and quality of life: structural relationships. Arch
Phys Med Rehabil 2003;84:1137-44.
55. Price GL, Kendall M, Amsters DI, Pershouse KJ. Perceived causes
of change in function and quality of life for people with long duration
spinal cord injury. Clin Rehabil 2004;18:164-71.
56. Kim P, Warren S, Madill H, Hadley M. Quality of life of stroke survivors.
Qual Life Res 1999;8:293-301.