(01) ArmanÛan Erkanal - Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ...

Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 

2006 / Cilt : 23 / Say›: 2 / ss. 1-20 

Panaztepe’de Bulunan Kurflun Külçenin / A¤›rl›¤›n 

Madencilikte Yeri ve Önemi 

Arma¤an ERKANAL ÖKTÜ * 

Özet 

2005 y›l›nda Panaztepe’nin kuzey yamac›nda yüzeyde bulunan kurflun külçe/a¤›rl›¤›n 

tan›t›ld›¤› bu makalede kurflunun bölgedeki önemli yataklar›na dikkat çekilmifltir. Bunlardan birisi 

Bal›kesir ilinde Balya Maden di¤eri ise ‹zmir ilindeki Gümüldür’dür. Genel olarak külçeler 

üzerinde durulan bu çal›flmada Panaztepe külçesinin üzerinde bulunan iki grafitto da 

karfl›laflt›rmal› olarak de¤erlendirilmifltir. Eski Önasya’da saraylarla ba¤lant›l› çal›flan “saray atölyeleri”nin 

varl›¤› bilinmektedir. Panaztepe kurflun külçesi de bir taraftan böyle bir atölyeye iflaret 

ederken, di¤er taraftan da mal varl›¤›/kapital kavramlar›n› düflündürmektedir. Ayr›ca saraylar›n 

kontrolünde oldu¤u anlafl›lan güçlü bir ekonomi ve ticaret hayat›na da iflaret etmektedir. Sonuç 

olarak Bat› Anadolu’daki stratejik konumu ile Panaztepe, kara ve deniz yollar›n›n dü¤ümlendi¤i 

önemli bir kavflak noktas›ndad›r. Ele geçirilen buluntular aras›ndaki madenden yap›lm›fl eserlerin 

yan› s›ra Panaztepe kurflun külçesi, bu ba¤lamda hammadde ticaretinin bölge aç›s›ndan önemini 

aç›k bir flekilde ortaya koymaktad›r. 

Anahtar Sözcükler: Panaztepe, Bat› Anadolu, kurflun, külçe, a¤›rl›k 

Abstract 

Introducing the lead ingot/weight found on the surface of the northern slope of Panaztepe, 

this paper draws attention to significant lead ores in Western Anatolia. Among them, the most 

fertile ores are in Balya Maden in Bal›kesir province and Gümüldür in ‹zmir province. Apart from 

the ingots, this study also comparatively evaluates two graffito signs found on its surface. “Palatial 

workshops” related to the palaces are known to exist in ancient Near East. While the lead ingot of 

Panaztepe points to such a workshop, it also makes one think of the concepts like assets or 

capital. It also indicates strong economic activities and trade controlled by the palaces. 

Consequently Panaztepe, with its strategic location in western Anatolia, is an important junction 

point where the overland and sea routes meet. Apart from the metal finds among the finds collected, 

the lead ingot of Panaztepe clearly indicates the significance of raw material trade for the region. 

Keywords: Panaztepe, Western Anatolia, lead, ingot, weight 

Panaztepe Kaz›s› ören yeri bekçisi Besim Mula’n›n Panaztepe’nin kuzey 

yamac›nda, yüzeyde buldu¤u bir kurflun külçe (Resim 1, Çizim 1) 2005 y›l› kaz› 

–––––––––––––––––––––––––––––– 

* Prof. Dr., Hacettepe Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölümü, 

erkanal@hacettepe.edu.tr 

1

Panaztepe’de Bulunan Kurflun Külçenin / A¤›rl›¤›n Madencilikte Yeri ve Önemi 

mevsiminde ekibimize teslim edilmifltir 1 . Söz konusu buluntu, 1987-1991 y›llar› 

aras›nda saptan›p k›smen aç›¤a ç›kart›lan ve M.Ö. 2. biny›l›n bafl›na 

tarihlendirdi¤imiz büyük yap› kompleksinin (Erkanal, 1990: 255-256; Erkanal, 

1991: 37-38; Erkanal, 1992: 451-452, res. 3; Günel, 1999: 23-24; res. 2 ve 6) 

enkaz›na ait olma olas›l›¤›ndan dolay› büyük bir önem tafl›maktad›r. 

Külçenin uzunlu¤u: 3.09 cm 

Külçenin geniflli¤i: 2.92 cm 

Külçenin kal›nl›¤›: 1.56 cm 

Külçenin a¤›rl›¤›: 138.34 g’d›r 2 . 

Panaztepe külçesi kareye yak›n dikdörtgen prizma biçimindedir. Buluntunun 

genel görünümü onun kal›ba dökülmeden, eldeki metalin ergitilmesi sonras›nda 

henüz yumuflakken biçimlendirildi¤i izlenimini vermektedir. Külçe, gerek biçimsel 

özellikleri gerekse genifl yüzeylerinden birisinde yer alan iki grafitto nedeniyle 

dikkat çekmektedir. Söz konusu iflaretler, buluntuya sonradan sert bir cisimle kaz›ma 

biçiminde uygulanm›fl olmal›d›r. 

Do¤ada Kurflun Zuhurlar› ve Yataklar› 

Kurflun do¤ada yayg›n bulunan bir cevherdir. Önasya’n›n pek çok bölgesinin 

yan› s›ra K›br›s, Girit, K›ta Yunanistan ve çeflitli Ege Adalar›nda da küçümsenmeyecek 

kurflun zuhurlar› ve yataklar› karfl›m›za ç›kmaktad›r (Buchholz, 1972: 44- 

59; Healy, 1978: 77-78; Stöllner, 2005: 460-462). Özellikle Kikladlar’daki zuhurlar 

Anadolu aç›s›ndan önem tafl›r (Gale ve Stos-Gale, 1981). 

Anadolu’da bafll›ca kurflun minerallerinden galen (PbS), serisit (PbCO 3 ), 

anglesit (PbSO 4 ) ve di¤erleri yaklafl›k 350-400 lokalitede tespit edilmifltir 

(Przeworski, 1967: 196, har. II; 210-213; MTA, 1966; MTA, 1977: 216-237; de 

Jesus, 1980: 63-73; MTA, 1993; Healy, 1978: 38-9). Bu zuhurlar›n bir k›sm› ‹zmir 

bölgesinde yer almakta olup en önemlisi Gümüldür’dedir (Çörteli, 1981; Kaptan, 

1998a: 92, dn. 3, flek. 2; Kaptan, 1998b: flek. 1; Kaptan, 1999: har. 2). Zuhurlar›n en 

–––––––––––––––––––––––––––––– 

1 Bu vesileyle Besim Mula’ya duyarl› davran›fl›ndan dolay› teflekkürü bir borç biliriz. Bu 

makalenin haz›rlanmas› s›ras›nda çeflitli konularda yard›mlar›n› esirgemeyen Dr. Y.H. Erbil, 

Dr. A.F. Karaduman, U. Deniz (M.A.), ‹. Tu¤cu (M.A.) O. Zengin (M.A.) ve Zülfikar Akyüz’e 

flükranlar›m›z› sunar›z. “Panaztepe’de Bulunan Kurflun Külçenin / A¤›rl›¤›n Madencilikte Yeri 

ve Önemi” bafll›kl› bu makalenin ‹ngilizce versiyonu Anatolian Metall serisinde 

yay›nlanacakt›r. 

2 A¤›rl›k olarak da kullan›ld›¤›n› düflündü¤ümüz bu buluntunun metrik sistemde 

de¤erlendirilmesi baflka bir çal›flman›n konusunu oluflturacakt›r. 

2

Arma¤an ERKANAL ÖKTÜ 

yo¤un oldu¤u bölge Bal›kesir-Çanakkale-Edremit üçgenidir (Aslaner, 1977: 42). 

Bunlar aras›nda konumuz aç›s›ndan, en verimli yataklardan birisi Bal›kesir ilinde, 

Balya ilçesindeki Balya Maden’dir 3 . Anadolu’nun tüm bölgelerinde kurflun yataklar› 

bulunmas›na karfl›n, bunlar aras›nda Kuzeybat› Anadolu arkeolojik aç›dan 

büyük önem tafl›r. Gerek Hisarl›k/Troya kaz›lar› s›ras›nda kurflun buluntular›n yo¤un 

olarak ele geçirilmifl olmas›, gerekse bölgenin deniz ve kara yollar›yla uzak bölge 

ticaretine aç›k bir konumda olmas› nedeniyle bu bölge araflt›rmac›lar›n dikkatini 

çekmifltir. Balya Maden’e Hisarl›k/Troya’n›n yak›nl›¤› da bu araflt›rmalar›n baflka 

bir nedenidir. Bu çal›flmalardaki ana amaç, arkeolojik eserlerin yap›m›nda kullan›lan 

hammadde kaynaklar›n›n kökeninin saptanmas›, bir baflka deyiflle “parmak 

izleri”nin kesin olarak tespit edilmesidir. Bu nedenle bafllat›lan projeler aras›nda G.I. 

Wagner (Wagner vd., 1986: 723-752) ve E. Pernicka (Pernicka vd., 1984: 533-599; 

Pernicka vd., 2003: 143-201) öncülü¤ünde yürütülen çal›flmalara de¤inmek gerekir. 

Konu ayr›ca hammadde ticareti aç›s›ndan da son derece önemlidir. 

Arkeolojik Belgeler Ifl›¤›nda Kurflun Kullan›m› 

Anadolu’da nabit bak›r›n yan› s›ra ilk kullan›lan madenlerden birisi nabit 

kurflundur. ‹lk kez Çatalhöyük’ün IX. katman›nda boncuk tanelerinin yap›m›nda 

saptanan kurflun, süslenme amac›yla kullan›lm›flt›r (Mellaart, 1964: 97; 2003: 164, 

166, 170; Hamilton, 1996: 246-248, tablo 12.7-12.8; Yener, 2000: 24, dn. 2; Gümüfl, 

1979: 4; Müller-Karpe, 1994: 12; Bilgi vd., 2004: 9). Neolitik Dönemi izleyen di¤er 

dönemlerde de kurflun kullan›m› artarak devam etmifltir. Kurflunun 327°C gibi çok 

düflük bir ergime derecesi olmas›, bu madenin kullan›m›na çok erken dönemlerde 

bafllan›lmas›nda ve kurflun kullan›lmas›n›n yayg›nlaflmas›nda büyük rol oynam›flt›r 

(DPT, 2001: 1-20). Anadolu’da kurflunun en yayg›n olarak kullan›ld›¤› devir flüphesiz 

Assur Ticaret Kolonileri Dönemidir. Anadolu’da kurflun kullanma gelene¤inin 

geliflme evresi ise Eski Tunç Döneminde gerçekleflmifl olmal›d›r. Kurflunun M.Ö. 3. 

biny›ldan itibaren farkl› yöntemlerle üretilmifl figürin, süs eflyas›, a¤›rflak, mühür, a¤ 

a¤›rl›klar›, kap-kacak ve özellikle de a¤›rl›klar gibi çok çeflitli eflyalar›n yap›m›nda 

yer ald›¤› görülmektedir 4 . M.Ö. 1. biny›lda kurflun levhalardan yap›lm›fl “rulo” 

fleklinde mektuplar (Bossert, 1942: 252, no. 983-990) ve kurflun sikkeler (Fischer- 

–––––––––––––––––––––––––––––– 

3 Kovenko, 1940: 580-587; Buchholz, 1972: 48, dn. 204; Gümüfl, 1979: 448-451; MTA, 1977: 

219. Söz konusu yay›nlarda Karaayd›n, K›z›lbay›r, Kocadere, Kocagümüfl, Maden Deresi ve 

Patlak olmak üzere alt› zuhur bildirilmektedir. 

4 Çok çeflitli biçimler gösteren a¤›rl›klar aras›nda kartal biçiminde olanlar da bulunmaktad›r 

(Siegelova, 1988). Ege ve Akdeniz Bölgelerinde ele geçirilen kurflun eserlerle ilgili bkz. 

Buchholz, 1972: 26-35, res. 4; 39-44, res. 12. 

3


Bossert, 2000/2001: 195-205, lev. 16) de bu ba¤lamda ilginç örnekleri oluflturur. 

Kurflun, kap tamiratlar›nda da yo¤un olarak kullan›lm›flt›r (Özgüç, 1986: 39; Zeyrek, 

2006: 19-57). 

Kurflunun en önemli kullan›m alanlar›ndan birisi “kurflun kal›plar›” ve bu tür 

kal›plarda üretilen çeflitli eserlerdir. Bu kal›plar, alt›n ve gümüfl gibi madenlerle 

yap›lan mücevherlerin imalat›nda da kullan›lm›fl olmal›d›r. Bu kal›plar›n büyük 

ço¤unlu¤u bilimsel kaz›larda ele geçirilmifltir. Ayr›ca antika ticareti yoluyla çeflitli 

müzelere ya da özel koleksiyonlara da¤›lan önemli örnekler de tan›nmaktad›r. 

Bunlar›n pek ço¤u ne yaz›k ki özgün buluntu yerleri bilinmeyen kal›plard›r (Emre, 

1971; Müller-Karpe, 1994: 130-156). Gerek ele geçirilen özgün kal›plara gerekse bu 

tür kal›plardan üretildikleri anlafl›lan eserlere genifl bir co¤rafyada rastlan›lm›fl 

(Emre, 1971: 7-18, har. I) olmas›, bu tür eflyalar›n çok sevildiklerini, arz ve talep 

do¤rultusunda pek çok merkezde üretilmifl olduklar›n› göstermektedir. Bu üretim 

zincirinde k›ymetli madenlerin yan› s›ra kurflunun da önemli bir rol oynad›¤› ve bu 

tür eflyan›n aristokrat ve aristokrat olmayan genifl halk kitlelerince de kullan›ld›klar› 

genel olarak kabul edilmektedir. Antika ticareti yoluyla çeflitli koleksiyonlara 

da¤›lan eserlerden ikisi bizim için ayr› bir önem tafl›r. Bunlardan biri ‹zmir’de 

(Emre, 1971: 31-32 no. 37) sat›n al›nm›flt›r. Di¤erinin de Akhisar-Thyateira’da 

(Emre, 1971: 33 no. 41, 63) bulundu¤u bildirilmektedir. Bu eserler üzerinde yer alan 

tanr›ça matrisleri ise Hisarl›k/Troya’da ele geçirilen kurflun tanr›ça figürünü ile 

ikonografik aç›dan ba¤lant›lar gösterir. Bu nedenle her iki eser de Eski Tunç 

Döneminin sonuna tarihlendirilmelidir. Bu üç buluntu ayn› zamanda Bat› 

Anadolu’nun zengin hammadde yataklar› ile metalürjinin olas› iliflkilerini ve bölgenin 

maden teknolojisinde ulaflt›¤› düzeyi göstermektedir. 

Hitit ritüel metinlerinde (Otten, 1958:131-132; Özgüç, 1986: 73, dn. 119; 

Haas, 1994: 717-718) de yeri olan kurflunun kayda de¤er di¤er bir buluntu grubunu 

kurflun halkalar 5 oluflturur. Pek çok kaz›n›n yan› s›ra Panaztepe kaz›lar›nda da rastlan›lan 

bu grup Liman Tepe kaz›lar›nda da aç›¤a ç›kart›lm›flt›r (Erkanal ve Günel, 

1995: 267; Erkanal vd., 2003: 427, dn. 19). Bu kurflun halkalar, daha düflük bir 

de¤ere sahip olsalar da, gümüfl halkalar gibi mal de¤ifliminde “para” benzeri bir 

de¤erlendirme birimi olarak kullan›m görmüfl olmal›d›r (Przeworski, 1967: 212). 

Yaz›l› Kaynaklarda Kurflun 

Yaz›l› belgelerde kurflun Sumerce Á.BÁR (Friedrich, 1952: 264), Akadca 

abåri (Bilgiç, 1941: 920), Hititçe’de Šulai/ Šuli(ia) (?) (Friedrich, 1952: 197 ve 264) 

–––––––––––––––––––––––––––––– 

5 Baz› tip baltalarla halkalar külçe olarak de¤erlendirilmifllerdir örne¤in bkz. Buchholz, 1959: 2, 

dn. 3; Öztan, 1997: 243, dn. 42. 

4


ve M›s›r hiyeroglif yaz›s›nda ise dhtj (Helck, 1971: 389) sözcükleri ile ifade 

edilmektedir. Linear B yaz›s›nda mo-ri-wo-do nun kurflun anlam›na gelip 

gelmeyece¤i konusu H.-G. Buchholz (1972) taraf›ndan ayr›nt›l› olarak tart›fl›lm›flt›r. 

Grekçe’de “molubdos” (µóλβδος) veya “molibos” (µóλ›βδος) sözcükleri kurflun 

anlam›nda kullan›lm›flt›r (Zeyrek, 2006: 16, dn. 24). H.-G. Buchholz “mol-” 

kökünün Anadolu kökenli olabilece¤i üzerinde durmufltur (Buchholz, 1972: 18-20). 

Hitit ritüel metinlerinde kral ve kraliçeye “ömür biçme” konusunda terazi ve 

terazinin kefesine konulan kurflun a¤›rl›klardan söz edilmesi (Otten, 1958: 131-132), 

özellikle bir maden olarak kurflunun a¤›r bir metal 6 olmas›n›n insanlar› ne kadar etkiledi¤ini 

göstermesi aç›s›ndan önemlidir. 

Purulliya yeni y›l bayram› kutlamalar›nda Kamrušepa’n›n günah ç›kartma 

ritüelinin uygulamas› s›ras›nda Telipinu’nun öfke, hiddet, kötülük ve kininden kurtulmas› 

için flöyle denmektedir: “(Onun yerine) yerin Günefl Tanr›ças›’n›n yoluna 

gitmeliler! Kap›c› 7 kap›y› açar, o 7 kereste kufla¤›n› (sürgüyü) geri çeker. Afla¤›da, 

yerin karanl›¤›nda bronzdan bir kazan vard›r. Onun kapa¤› kurflundan ve kulplar› 

da (halkalar›) demirdendir. Onun içine (her) ne girerse, bir daha d›flar› ç›kamaz ve 

içinde yok olur. Ve o Telipinu’nun öfke, hiddet, kötülük ve kinini “yutar” ve onlar bir 

daha (oradan) ç›kamaz!” (Haas, 1994: 717, dn. 89). Benzer ifadelere yemin ritüellerinde 

de rastlanmaktad›r (Haas, 1994: 718, dn. 90). 

Kurflun sözcü¤ünün görüldü¤ü bir baflka metin grubu ise evin günahlardan 

ar›nd›r›lmas› ile ilgili ritüellerdir. Bu metinlerde “terazi ile gümüfl, alt›n, demir, 

kurflun, lapislazuli ve karneolü kontrol et!” (Haas, 1994: 287) ifadesi kullan›lm›flt›r. 

Burada kurflunun aç›k bir biçimde “kapital”/mal varl›¤› olarak de¤erlendirilebilecek 

k›ymetli malzemeler aras›nda say›lmas›, kurfluna verilen önemi göstermektedir. 

Kurflunun k›ymetli bir maden oldu¤unu kan›tlayan bir baflka belge ise Lapana 

flehrinin tanr›ças› Ijaja’ya ait tanr› heykelinin tarifidir. Bu metne göre tanr›ça 

Ijaja’n›n alt›ndaki levha (?) ile tanr›çan›n atribütleri oldu¤u anlafl›lan, sa¤›nda ve solunda 

duran a¤açtan yap›lm›fl iki da¤ koyunu ve bir kartal›n da kurflunla kaplanm›fl 

oldu¤u bildirilmektedir (Brandenstein, 1943: 14-15; Rost, 1963: 181). Maraša 

flehrinin Hava Tanr›s›n›n bir bo¤as› kurflun kaplamad›r (del Monte ve Tischler, 1978: 

216). Ayr›ca Watarwa kentinin Hava Tanr›s›n›n kurflun kaplanm›fl bir erkek heykeli 

oldu¤u belirtilmektedir (del Monte ve Tischler, 1978: 481). 

Kurflunun belki de en önemli özelli¤i a¤›r bir metal olmas›d›r. Yukar›da 

de¤inilen filolojik belgelerin yan› s›ra, arkeolojik buluntularda çeflitli eflyalar›n 

–––––––––––––––––––––––––––––– 

6 Kurflunun özgül a¤›rl›¤› 7.5 gramd›r (Zim ve Schaffer, 1965: 34). 

5


a¤›rlaflt›r›lmas› istendi¤inde kurflun kullan›lmaktad›r. Bu ba¤lamda kurflunun dolgu 

malzemesi olarak kullan›ld›¤›n› gösteren ilginç örnekler ele geçirilmifltir. Bunlar 

aras›nda Dendra’da 10. oda mezarda bulunan kurflunla doldurulmufl kurs biçiminde 

bir eser (Buchholz, 1972: 30, no. 69); Lefkofla Müzesi’nde korunan ve buluntu yeri 

bilinmeyen bronzdan yap›lm›fl inek biçimli bir a¤›rl›k (Catling, 1964: 251, lev. 

44.d); Paris’te korunan Enkomi kökenli, genifl taraf› kubbe biçiminde sonlanan kesik 

koni biçimindeki bronzdan yap›lm›fl bir baflka a¤›rl›k (Catling, 1964: 263, lev. 48.d) 

önem tafl›r. 

Ayr›ca antik dönemde zar gibi kullan›lan afl›k kemiklerine kurflun konulmas›ndan 

bahseden Aristoteles “kurflunlu zar”dan söz etmektedir (Bean, 1995: 116). 

Nitekim Teos’tan geldi¤i bilinen bir afl›k kemi¤inin bir taraf›nda kurflun oldu¤u saptanm›flt›r 

(Bean, 1995: 116). Tüm bu veriler kurflunun antik ça¤larda birçok alanda 

kullan›lan bir maden oldu¤una iflaret etmektedir. 

Külçe Araflt›rmalar›nda Kurflun Külçeler 

Günümüze ulaflan çeflitli madenlere ait külçelerle ilgili bilgilerimizin büyük 

ço¤unlu¤u bak›r külçelere dayanmaktad›r (Bass, 1967; Buchholz, 1972; Müller- 

Karpe, 1994: 130-156; Gale, 1991; Pulak, 2005: 55-68; Sertok ve Güllüce, 2005; 

Bilgi vd., 2004: 14-36). Ayr›ca baz› kal›plar›n ne tür bir maden dökümü için kullan›ld›klar› 

bilinmemektedir. Fakat bunlar›n külçelerle ba¤lant›l› olarak ele al›nmas› 

gerekir (Müller-Karpe, 1994: 136-146). Külçe biçimleri daha çok öküz gönü, yuvarlak 

ya da oval somun, yast›k, dikdörtgen (prizma), kama ve köpek bisküvisi 

fleklindedir (Pulak, 2005: 55-68; 569-575). 

Özgün kurflun külçelerine daha az say›da rastlan›lm›flt›r. Bunlar aras›nda 

karfl›m›za ç›kan formlar aras›nda kurs, yuvarlak ya da oval somun, dikdörtgen prizma, 

çubuk ve dil biçimi gösteren örnekler bulunmaktad›r (Emre, 1971: 159; Müller- 

Karpe, 1994: 136-156). Kurs biçimli örnekler genellikle Ege için özgün kabul 

edilmektedir, ancak Anadolu’da da bu formun kullan›ld›¤› bilinmektedir (Gale ve 

Stos-Gale, 1981: 223; Alberti ve Parise, 2005: 386-388). Külçelerle iç içe giren bir 

baflka buluntu grubunu oluflturan a¤›rl›klar aras›nda da çok say›da kurs biçimli 

kurflun örne¤e rastlan›lmas›, üzerinde durulmas› gereken bir baflka konudur 

(Petruso, 1992: 3-4). Bu tür eflyan›n hem a¤›rl›k hem de külçe biçiminde çok amaçl› 

olarak kullan›lm›fl olabilecekleri de göz ard› edilmemelidir. 

Anadolu’nun en eski kurflun külçesi Kestel-Göltepe kaz›lar›nda bulunmufltur 

(Yener, 1995: 179). Bu buluntunun alt› bombeli, üstü düzdür. 170 g a¤›rl›¤›ndaki bu 

kurflun külçe Kestel-Göltepe’de bir yeralt› yap›s›nda taban üstü buluntusu olarak 

aç›¤a ç›kart›lm›flt›r (Yener, 1995: 179; Yener, 2000: 107). Eski Tunç Dönemi’ne 

6


tarihlendirilen ve ifllevi kesin olarak anlafl›lamayan bu yap›da ayr›ca toz cevher, 

cevher zenginlefltirme aletleri ve potalar da bulunmufltur. Söz konusu bu külçe, M.Ö. 

3. biny›lda do¤rudan bir maden iflleme atölyesinde bulunan tek örnek olmas› 

nedeniyle son derece önemlidir. Buluntunun yay›n›nda yap›lan tarifi onun yuvarlak 

somun biçimindeki külçelerle yak›n iliflkide oldu¤unu düflündürmektedir. 

M.Ö. 2. biny›l yerleflmelerinde yürütülen kaz›larda aç›¤a ç›kart›lan madeni 

buluntular›n ve bunlar›n üretilip ifllendikleri atölyelerin de gösterdi¤i gibi Kültepe 

Kanifl Karum’unun Anadolu madencili¤indeki rolü büyük olmufltur. Bu atölyelerde 

ifllenen madenler aras›nda kurflun, T. Özgüç’ün de vurgulad›¤› gibi (Özgüç, 1986: 

72), madencilik aç›s›ndan önem tafl›r. 

Kültepe Kanifl Karum’u Ib yap› kat›na ait 4. tafl sanduka mezardaki kurs 

biçimli kurflun külçenin (?) (Özgüç ve Özgüç, 1953: 69, res. 576.) yan› s›ra Aliflar 

(von der Osten 1937: res. 298, d2694), Bo¤azköy (Bittel, 1937: 32, lev. 28.3; 

Boehmer, 1972: 165. Boehmer, 1979: 38.3533) ve Acemhöyük’te (Öztan, 2006: 

394, res. 8) de kurs biçimli kurflun külçeler tespit edilmifltir. 

Anadolu’nun çeflitli bölgelerindeki buluntu yerlerinde ele geçirilen kal›plarda 

kurs biçimli külçe matrislerine rastlan›lm›flt›r (Müller-Karpe, 1994: 136-146, res. 95, 

tablo 1). Baz›lar› düzensiz kurs biçiminde olan bu özgün külçelerin boyutlar› ve 

a¤›rl›klar› da farkl›d›r (Özgüç, 1986: 73). Eski Önasya, Ege ve Akdeniz 

Bölgelerinde ele geçirilen özgün külçe buluntular› ve bunlar›n üretilmifl olduklar› 

olas› kal›plardaki matrisler de¤erlendirildi¤inde, kurflun külçelerinin daha çok 

yuvarlak ya da çubuk biçiminde üretildikleri anlafl›lmaktad›r. Bunlar aras›nda kurs 

biçiminin yayg›n bir biçim olarak karfl›m›za ç›kmas›, bir taraftan imalat 

kolayl›¤›ndan, di¤er taraftan da bölgeler aras› ticaret ve benzeri iliflkilerdeki ortak 

ihtiyaçlardan kaynaklanm›fl olmal›d›r. 

Panaztepe konumu itibariyle Ege Bölgesinde yer almaktaysa da, Panaztepe 

külçesinin Ege ile oldu¤u kadar ‹ç Anadolu ile de ba¤lant›lar gösterdi¤i anlafl›lmaktad›r. 

Külçenin biçimsel aç›dan en yak›n benzerleri Kültepe’den tan›nmaktad›r 

(Emre, 1971: 159; Özgüç, 1986: 73). 

Kültepe kaz›lar› s›ras›nda, 1971 y›l›nda, C/8 plankaresinde Ib katman›na ait 

özel bir konutun atölye olarak kullan›ld›¤› anlafl›lan bir mekân›nda, hamlaç, piflmifl 

topraktan pota ve steatitten yap›lm›fl bir kal›pla birlikte ele geçirilen kurflun külçe 

(Emre, 1971: 159, lev. 15.2; Özgüç, 1986: 73, dn. 116; Müller-Karpe, 1994: 64) 

konumuz aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. 520 g a¤›rl›¤›nda olan bu külçe de 

Panaztepe külçesinde oldu¤u gibi düzensiz dikdörtgen prizma biçimindedir (Emre, 

1971: 159, lev. 15.2). T. Özgüç (1986: 73, lev. 130, 11), Kanifl Karumu’nda bulunan 

7


düzensiz dikdörtgen prizma biçimindeki di¤er üç kurflun buluntuyu da a¤›rl›ktan çok 

birer külçe olarak tan›mlamak istemektedir. 

Üzerinde durulmas› gereken bir baflka ilginç buluntu da Kültepe Kanifl 

Karumu II. yap› kat›nda ünlü tüccar Adat-Šululi’nin evinde bulunan ve yaklafl›k 2 

kg a¤›rl›¤›nda kesik koni biçimindeki a¤›rl›kt›r (?) (Özgüç, 1950: 37, 87; Müller- 

Karpe, 1994: 57). Bu eser olas›l›kla hem a¤›rl›k hem de külçe olarak kullan›lm›fl 

olmal›d›r. Bilindi¤i gibi Adat-Šululi’nin evinde bir maden atölyesinin bulunup 

bulunmad›¤› tart›flmal›d›r (Müller-Karpe, 1994: 57). Ancak ayn› evin bir baflka 

mekân›nda iki kal›b›n bulunmufl olmas›, söz konusu eserin çok amaçl› olarak kullan›m 

görmüfl olabilece¤ini düflündürmektedir. 

Bu buluntular sayesinde külçelerin Kestel-Göltepe de oldu¤u gibi hem maden 

yataklar›nda, hem de kentsel yerleflmelerdeki atölyelerde üretildikleri anlafl›lmaktad›r. 

Bu ba¤lamda hurda malzemelerden de külçelerin haz›rlanm›fl olabilecekleri 

düflünülmelidir. Bu nedenle baz› külçelerin sekonder olarak oluflturulmalar› 

olas›l›¤›ndan hareket ederek, külçeler üzerinde yap›lacak analizlerin, yan›lt›c› 

sonuçlar verece¤ini de göz ard› etmemek gerekir. 

Konuyla ilgili önemli buluntular aras›nda ise E. ve Z.A. Ay taraf›ndan Ofi’nin 

yaklafl›k 5 km bat›s›nda Mensuri/Bozbay›r mevkiinde yüzeyde bulunan ve nakliyat 

s›ras›nda düflürülmüfl olduklar› varsay›lan iki oval somun biçimli külçe say›labilir 

(Ay, 2005: 15-16, res. 6). Bunlardan birisi 94 kg, di¤eri ise 96 kg a¤›rl›¤›ndad›r. Bu 

külçelerden birisinin üzerinde bulunan karmafl›k çizi bezeme ilginçtir (Ay ve Ay, 

2006: 80-81, res. 14). Mardin Müzesi’nde korunan bu buluntular da Urfa 

Müzesi’nde korunan ve Göksu ›rma¤› çevresinde bulunduklar› anlafl›lan maden 

(bak›r/bronz ?) külçeler (Sertok ve Güllüce, 2005: 393-398, res. 5) gibi kara yolu ile 

yap›lan maden ticareti ya da ganimetlerin nakledilmeleri ile ilgili önemli somut belgeler 

olarak de¤erlendirilmelidir. 

Külçeler Üzerinde Görülen ‹flaretler 

Pek çok külçe üzerinde hiçbir iflaret bulunmamas›na ra¤men, günümüze 

ulaflan külçelerin küçümsenmeyecek bir grubunda çeflitli iflaretlere rastlan›lm›flt›r. 

Gene külçe dökümünde kullan›ld›klar› kabul edilen kal›plar üzerindeki matrislerde 

de çeflitli iflaretlerin bulunmas›, tüm bu örneklerin toplu olarak de¤erlendirilmesini 

gerekli k›lmaktad›r. 

Aliflar, Kültepe, Malatya Arslantepe, Hisarl›k/Troya ve Tarsus Gözlükule gibi 

merkezlerde ele geçirilen kal›plardaki külçe matrislerinde +, ο gibi iflaretlerin yan› 

s›ra ele geçirilen külçeler üzerinde de +, -, o ve οοgibi iflaretlere rastlan›lm›flt›r 

(Müller-Karpe, 1994: 136-143, tablo 1; Öztan, 1997: 242, dn. 39). A. Öztan, 

8


Acemhöyük gümüfl külçeleri ile ilgili yapt›¤› çal›flmada, ele ald›¤› örnekler üzerinde 

bazen her iki yüzde de yer alan, bir / ya da iki // çizgiden oluflan iflaretler ile + ve - 

iflaretlerinin s›k olarak görüldüklerini bildirmektedir. Kendisi bu iflaretleri külçenin 

miktar› ile iliflkili olarak yorumlanmak istemifltir (Öztan, 1997: 245). Ancak A. 

Müller-Karpe’nin hangi madenin dökümünde kullan›ld›¤› kesin olarak bilinmeyen 

kurs biçimindeki külçelerin dökümünün yap›ld›¤› kal›plardan hareket ederek 

oluflturdu¤u tablo, konuya ayr›nt›l› olarak ›fl›k tutmaktad›r (Müller-Karpe, 1994: 

tablo 1). Bu tablodaki veriler A. Öztan’›n ileri sürdü¤ü varsay›mla çeliflmektedir. 

Genifl bir co¤rafyada karfl›m›za ç›kan bak›r külçeler üzerinde de çok s›k 

olarak çeflitli iflaretlere rastlan›lm›flt›r. Ancak bunlar›n ne amaçla yap›ld›klar› ve 

anlamlar› konusunda henüz net bir bilgi yoktur. Bunlar›n mülkiyet ifadesi, üretim 

yerinin ya da atölyenin belirleyicisi veya miktar›n belirleyicisi olabilecekleri 

üzerinde durulmufltur (Bkz. Buchholz, 1958: 104; Bass, 1967: 73). 

Zincirli kaz›lar›nda bulunan ve M.Ö. 8. yüzy›la tarihlendirilen üç gümüfl 

külçe (von Luschan, 1943: 119-120; res. 170-171; lev. 58t-v) üzerinde Aramice, 

Schimmel koleksiyonunda korunan ve Hitit ‹mparatorluk Dönemine ait gümüfl bir 

külçe (Muscarella, 1974: no. 128) üzerinde de Luwice yaz›t›n bulunmas›, Anadolu 

kökenli bu eserleri çok önemli k›lmaktad›r. Zincirli külçelerindeki yaz›t 

“Panamu’nun o¤lu Barrekub’un (mülkü)” olarak okunmaktad›r (von Luschan, 1943: 

119). Mülkiyet ifade eden bu yaz›tlar söz konusu külçelerin “para” birimi olarak kullan›lm›fl 

olabilecekleri fikrini güçlendirmektedir (von Luschan, 1943: 119-121). 

Önasya, Ege ve Akdeniz’in farkl› bölgelerinde yürütülen kaz›larda ve gemi 

bat›klar›nda ele geçirilen ve M.Ö. 2-1. biny›llara tarihlendirilen farkl› biçimlerdeki 

külçeler üzerinde iki farkl› iflaretleme uygulamas›na rastlan›lm›flt›r. Bunlardan ilki 

üretim s›ras›nda külçe henüz yumuflakken damgalama suretiyle yap›lan birincil 

(primer); di¤eri de her türlü ifllem bittikten sonra ve olas›l›kla üretim yerinden ayr› 

bir yerde iken, külçeye sonradan kaz›ma suretiyle yap›lan ikincil (sekonder) 

iflaretlerdir (Buchholz, 1959: 14). Baz› durumlarda her iki türde uygulanan iflaretlere 

ayn› külçe üzerinde rastlan›labilmektedir (Bass, 1967: 52; Gates, 2001: 142). 

Sardinya’da, Haghia Triadha ve Enkomi yerleflimlerinde ve Gelidonya 

bat›¤›nda bulunan külçeler üzerinde Linear A, Linear B, Cypro-Minoan ve M.Ö. 11. 

yüzy›l Kuzeybat› Sami dillerinden tan›nan iflaretlere rastlan›lm›flt›r (Bass, 1967: res. 

90). Bu konuda G.F. Bass taraf›ndan haz›rlanan karfl›laflt›rmal› tabloda (Buchholz, 

1958: 98, res. 3, no. 7; Bass, 1967: 72-74, res. 90) dikkati çeken ilginç bir özellik, 

farkl› yaz› gruplar›na ait baz› yaz› karakterlerinin birbirleriyle örtüflmesidir. Bunlar›n 

ayn› anlamda olup olmad›¤› ise kesin olarak anlafl›lamamaktad›r. Ayn› flekilde bunlar›n 

yer ismi olarak yorumlan›p yorumlanamayacaklar› da kesin de¤ildir (Bass, 

1967: 73). 

9


Panaztepe örne¤inin üzerinde izlenen iflaretlerden birisi aç›k olarak Linear A, 

Linear B ve Cypro-Minoan yaz› sistemlerinden tan›nan, ortas›nda haç bulunan aç› 

biçiminde bir iflarettir. Hemen bu iflaretin sa¤ yan›nda ise // iflareti bulunmaktad›r. 

Söz konusu bu iflaretin yak›n bir benzeri Hitit hiyerogliflerinden de tan›n›r. Bu kez 

haç, bir üçgenin içerisine yerlefltirilmifltir. Laroche 17 (Laroche, 1960: 10-13) ve 

Meriggi 275 (Meriggi, 1962: 242) no.lu bu iflaret LUGAL anlam›ndad›r. Bu iflarete 

ya da bununla ba¤lant›l› di¤er iflaretlere Hitit ‹mparatorluk Dönemi seramikleri 

üzerinde de rastlan›lmaktad›r 7 . Bu ba¤lamda Bo¤azköy’de 8 bulunan külçe üzerinde 

benzer bir iflaret dikkat çekicidir. Ancak tüm bu iflaretlerin günümüz koflullar›nda 

de¤erlendirilmesi ne yaz›k ki mümkün görülmemektedir. Bo¤azköy’de bulunan 

külçe üzerindeki iflaret buluntu henüz yumuflakken sert bir cisimle s›y›rtma suretiyle 

yap›lm›fl izlenimini vermektedir. Bo¤azköy külçesinin a¤›rl›¤› verilmemifltir. 

P. Meriggi “çift” anlam›ndaki ikinci iflareti di¤er yaz›l›fl çeflitlemeleri ile birlikte 

de¤erlendirmifltir 9 . 

Külçelerin Çok Yönlü ‹fllevleri 

Tüm bu örnekler de¤erlendirildi¤inde özellikle alt›n, gümüfl gibi k›ymetli 

maden külçelerinin özgün ifllevlerinin yan› s›ra, para birimi (de¤er belirleme birimi) 

olarak da kullan›ld›klar› ve ticarette son derece önemli rol oynad›klar› anlafl›lmaktad›r. 

Kurflun külçelerin de benzer bir ifllevinin oldu¤undan kuflku duyulmamal›d›r. 

Anadolu’nun en eski ekonomik içerikli belgelerinden çeflitli metallerle ödeme 

yap›ld›¤› ve bunlar›n hemen gümüfle çevrildi¤i (Veenhof, 1972: 351; Öztan, 1997: 

244, dn. 44) bilgisinin edinilmesi, çeflitli külçelerin de mülkiyet ifade etme 

anlam›nda para birimi olarak kullan›lm›fl olma olas›l›klar›n› güçlendirmektedir. 

Kan›m›zca Panaztepe örne¤inde oldu¤u gibi, özellikle üzerlerinde neyi ifade ettikleri 

kesin olarak anlafl›lamayan iflaretlerin bulunduklar› külçeler daha çok bu amaçla 

–––––––––––––––––––––––––––––– 

7 Bu konuda karfl. için bkz. Tarsus - Gözlüküle (Goldmann, 1956: 204, 211, lev. 319, 1147); 

Bo¤azköy (Seidl, 1972: 60, 76, res. 23, B 36). Enkomi, Kition, Kourion, Ras fiamra ve Tell 

Abu Hawwam’da ele geçen Geç Hellas-Geç Minos III serami¤i örnekleri üzerindeki benzer 

iflaretler için bkz. Hirschfeld, 1990: 57, 106, 135, 195 ve 213, 235. Benzer iflaretler Kuflakl› 

(Šarišša) kaz›lar›nda da bulunmufltur (Müller-Karpe vd., 2000: 332, res. 12, 2-3; Müller-Karpe, 

V., 2005: 179, res. 5, res. 6, 14 ve 16, res. 9). Ayr›ca Kinet Höyük’te ele geçen benzer iflaretlere 

sahip seramik örnekler üzerinden Hitit seramik endüstrisiyle ilgili genel de¤erlendirme için 

bkz. Gates, 2001. 

8 Boehmer, 1979: 38, lev. XXIV, 3533 (Buluntunun foto¤raf›nda aç›kça “A” benzeri bir iflaret 

görülmesine karfl›n yay›n›nda bu konuya hiç de¤inilmemifl olmas› dikkat çekicidir!). 

9 Meriggi, 1962: 243 (Lautzeichentabelle). 

10


kullan›lm›fl olmal›d›r. Bu tür külçelerin mal varl›¤›, bir baflka deyiflle “kapital” 

olarak de¤erlendirilmeleri yanl›fl olmayacakt›r (Kroll, 2003; Müller-Karpe, 2005). 

Bu ba¤lamda minyatür külçelerin de H.-G. Buchholz’dan farkl› olarak, ayn› flekilde 

kullan›ld›klar›n› düflünmekteyiz. Bunlar›n dinsel bir anlamlar›n›n olup olmad›¤› ya 

da “adak külçeleri” (Buchholz, 1959: 19 ve 25) olup olmad›¤› tart›flmal›d›r. 

De¤erlendirme ve Sonuç 

Bilindi¤i üzere Panaztepe ören yeri günümüzde Gediz (antik Hermos) 

nehrinin deltas›nda yer alan, ancak M.Ö. 2. biny›lda olas›l›kla ‹zmir körfezi ile 

bütünleflmifl bir iç denizde bulunan bir adan›n kuzeydo¤u kesiminde bulunan bir 

liman kent yerleflmesidir (Harita 1). Söz konusu yerleflim, bu körfeze dökülen Gediz 

nehrinin a¤z› ile çok yak›n bir konumdad›r. Bu konumuyla bir taraftan Gediz nehri 

vadisi arac›l›¤›yla ‹ç Anadolu, di¤er taraftan da Ege Denizi’ndeki konumu nedeniyle 

Anadolu’nun tüm sahil yerleflmeleri ve özellikle de Ege Denizi’ndeki adalar 

arac›l›¤› ile uzak deniz ve kara ticaretinin önemli bir kilit noktas›n› oluflturmaktad›r. 

Daha önceki yay›nlar›m›zda da de¤indi¤imiz gibi (Erkanal, 2002: 189; Erkanal, 

2004: 90), antik ‹zmir körfezinde karada yer alan en az dört önemli sahil kenti daha 

bulunmaktad›r. Bunlar kuzey-kuzeybat›daki Gerenköy (Panay›rtepe/Manast›rtepe); 

do¤u-kuzeydo¤uda Buruncuk (antik Larissa ?); güneydo¤uda ‹zmir Bayrakl›’da 

Tepekule (antik Tismurna ?) ve güneyde de Urla-‹skele’de yer alan Liman Tepe’dir. 

Görüldü¤ü gibi ‹zmir körfezi veya iç denizi bu dönemde bu tür M.Ö. 2. biny›l 

yerleflmeleri nedeniyle büyük önem tafl›maktad›r. 

Bu merkezlerden Bayrakl›-Tepekule ‹zmir ilinin ilk yerleflmesi olarak 

de¤erlendirildi¤inde etimolojik olarak antik Tismurna ile ba¤lant›l› görülmek istenmektedir 

(Bilgiç, 1941: 927-931; Akurgal, 1983: 11-12). Assur Ticaret Kolonileri 

Dönemi metinlerinde Tismurna kenti önemli bir bak›r iflleme merkezi olarak 

karfl›m›za ç›kmaktad›r (Bilgiç, 1941: 927-931; Müller-Karpe, 1994: 54). Yukar›da 

da de¤indi¤imiz gibi ‹zmir ve çevresi, gerek limanlar› gerekse Anadolu’nun tüm 

bölgeleri ile kara ba¤lant›lar›n›n dü¤ümlendi¤i önemli bir noktada yer almaktad›r. 

Çeflitli bölgelerin hammaddelerinin ister denizden ister karadan olsun kolayca bir 

araya toplanabilece¤i bir konumda olmas› nedeniyle, Bayrakl›-Tepekule’nin 

metinlerde geçen Tismurna kenti ile ba¤daflt›r›lmas› olas›d›r. Her ne kadar Bayrakl›- 

Tepekule’de yürütülen çal›flmalarda bu konuya ›fl›k tutabilecek veriler henüz saptanamam›flsa 

da, ayn› co¤rafyada yer alan Panaztepe kaz›lar›nda madencilik 

aç›s›ndan elde edilmeye bafllan›lan baz› sonuçlar, konunun daha ayr›nt›l› bir flekilde 

irdelenmesini gerektirmektedir. Bayrakl›-Tepekule Höyü¤ünde erken dönemlere 

verilen katmanlarda kaz›lar›n yeniden yo¤unlaflt›r›lmas›, belki de bu sorunu kesin 

olarak çözebilecek verilere ulafl›lmas›n› sa¤layacakt›r. 

11


M›s›r firavunu III. Tutmosis’in y›ll›klar›nda 34. (ca. M.Ö. 1445) (Cline, 1997: 

194) ve 39. saltanat y›llar›nda Isy (isj.j) ülkesinin büyüklerinin hediyeleri aras›nda 

say›lan bak›r, lapis lazuli, fildifli, az bulunan baz› kereste ve atlar›n da yer ald›¤› listelerde 

kurfluna da yer verilmifltir (Bossert, 1946: 5; Cline, 1997: 194, dn. 22). 34. y›lda 

yap›lan hediyelerle ilgili listede 5 dbt (5 külçe) kurflundan ve 1200 nws (topak halinde) 

kurflundan bahsedilmektedir (Bossert, 1946: 9). 39. y›lda yap›lan hediyelerle ise 

sadece 1 dbt (1 külçe) kurflundan söz edilmesi dikkat çekicidir (Bossert, 1946: 9). 

M›s›r metinlerindeki Isy (Asia) memleketinin, Hitit metinlerinde geçen ve 

Bat› Anadolu’da lokalize edilen As˘sŭwa ülkesi ile efllefltirilmesi konusu ilk kez 

ayr›nt›l› olarak Th. Bossert (Bossert, 1946) taraf›ndan ele al›nm›flt›r. Yukar›da da 

de¤indi¤imiz gibi ‹zmir bölgesi tarihi co¤rafya aç›s›ndan çok özel ve önemli bir 

konum göstermektedir. Bölgedeki artan kaz› ve araflt›rmalar›n, tarihi co¤rafya 

araflt›rmalar›nda As˘sŭwa konusunun netlefltirilmesine yapacaklar› katk›lar›n 

sonuçlar› beklenmelidir. 

Oxford-Isotrace Laboratory’de, Panaztepe bronz/bak›r eserleri üzerinde 

yürütülen analiz çal›flmalar›n›n ön raporlar›ndan elde edilen sonuçlar bu nedenle de 

büyük önem tafl›maktad›r 10 . Analizi yap›lan toplam 24 eserden dokuzunun Lavrion 

(% 37.44), alt›s›n›n K›br›s (% 24.96), beflinin Bolkarda¤ (% 20.83), birisi flüpheli 

olmak üzere üçünün Toros Bölgesi (% 12.28) ve sadece bir örne¤in de Kiklad (% 

4.16) kökenli oldu¤u saptanm›flt›r. Bu örneklerden 17’sinin ayn› mezardan ç›km›fl 

olmas› da ilgi çekicidir. Bunlar›n yedisi Lavrion (ca. % 41.18), befli K›br›s (ca. % 

29.40) ve befli de Bolkarda¤ (ca. % 29.40) kökenlidir 11 . Tüm bu veriler, farkl› cevher 

yataklar›ndan ve üretim bölgelerinden bol miktarda külçe, yar› mamul ya da mamul 

eflyan›n Panaztepe’ye getirildi¤ini göstermifltir. Son derece önemli bu sonuç 

Uluburun ve Gelidonya bat›klar›ndan anlafl›ld›¤› gibi Akdeniz ve Ege’nin çeflitli bölgeleri 

aras›ndaki yo¤un maden ticareti faaliyetlerini destekler niteliktedir (Gale ve 

Stos-Gale, 2005: 117-131). 

Kurflun külçenin de bulundu¤u Panaztepe’nin kuzey yamac›nda k›smen aç›¤a 

ç›kart›lm›fl olan yap›, gerek Arkaik Dönem yap›laflmas› gerekse yamaçtaki konumu 

nedeniyle yo¤un erozyona maruz kalm›fl ve büyük ölçüde tahrip olmufltur. Tüm bu 

olumsuz korunma koflullar›na ra¤men burada ele ald›¤›m›z buluntu sayesinde söz 

konusu yap›n›n idari karakteri olan önemli resmi bir yap› oldu¤u, bir kez daha vurgulanm›fl 

olmaktad›r. 

–––––––––––––––––––––––––––––– 

10 Ne yaz›k ki bu konuda kaz› baflkanl›¤›ndan izin al›nmadan ve bilimsel etik kurallar› atlanarak 

baz› yay›nlar›n yap›ld›¤› üzülerek görülmektedir (Örne¤in: Soles, 2005: 435, dn. 42). 

11 Bu konudaki ayr›nt›l› görüfllerimiz ve de¤erlendirmelerimizi Panaztepe I.1 yay›n›nda bilim 

alemine sunaca¤›z. 

12


Eski Önasya’da saraylarla ba¤lant›l› çal›flan “saray atölyeleri”nin varl›¤› bilinmektedir. 

Panaztepe kurflun külçesi de bir taraftan böyle bir atölyeye iflaret 

ederken, di¤er taraftan da mal varl›¤›/kapital kavramlar›n› düflündürmektedir. Ayr›ca 

saraylar›n kontrolünde oldu¤u anlafl›lan güçlü bir ekonomi ve ticaret hayat›na da 

iflaret etmektedir. 

Panaztepe kurflun külçesinin henüz ne kimyasal, ne pektografik ve ne de 

kurflun izotop gibi analizleri yap›lm›flt›r. Eserin birincil kullan›m›na iflaret edip etmedi¤i 

de bilinmemektedir. Ancak M.Ö. 2. biny›l›n bafl›na ait oldu¤u tahmin edilen bu 

buluntunun ve Panaztepe’de çok say›da bulunan di¤er mamul eflyan›n yap›m›nda 

kullan›lan kurflun cevherinin, co¤rafi konum aç›s›ndan da, Balya Maden ya da 

Gümüldür kaynakl› olabilece¤i düflünülebilir. Hurdalardan yeniden külçe oluflturulmas› 

olas›l›¤› da göz önüne al›nd›¤›nda, ileride yap›lacak analizlerin ne ölçüde 

sonuç verece¤i ayr› bir konudur. Bu ba¤lamda ileride tüm kurflun eserlerin irdelenebilece¤i 

bir proje, kesin veriler sunmasa da, belli konular›n ayd›nlat›labilmesine 

olanak sa¤layabilir. Böylece hangi bölgelerden kurflun cevherlerinin sa¤land›¤›, 

bunlar›n olas› üretim yerleri, hammadde ya da mamul ürün olarak Panaztepe’ye 

ulaflt›r›l›p ulaflt›r›lmad›klar› gibi sorulara yan›t bulunabilir. 

Sonuç olarak, yukar›da da de¤indi¤imiz gibi, Bat› Anadolu’daki stratejik konumu 

ile Panaztepe, kara ve deniz yollar›n›n dü¤ümlendi¤i önemli bir kavflak noktas›ndad›r. 

Ele geçirilen buluntular aras›ndaki madenden yap›lm›fl eserlerin yan› s›ra 

Panaztepe kurflun külçesi, bu ba¤lamda hammadde ticaretinin bölge aç›s›ndan önemini 

aç›k bir flekilde ortaya koymaktad›r. 

Kaynakça 

Akurgal, Ekrem (1983). Eski ‹zmir I. Yerleflme Katlar› ve Athena Tap›na¤›. Ankara: Türk 

Tarih Kurumu. 

Alberti, M.E. ve N. Parise. (2005). “Towards an Unification of Mass-Units Between the 

Aegean and the Levant”, Emporia. Aegeans in the Central and Eastern 

Mediterranean. (Eds. R. Laffineur ve E. Greco). Liége: Université de Liège: 381- 

391. 

Aslaner, Mahmut (1977). Türkiye Bak›r-Kurflun-Çinko Yataklar›n›n Jeolojik ve Bölgesel 

S›n›flamas›yla Plaka Tektoni¤i Yönünden ‹ncelenmesi. Trabzon: Karadeniz 

Teknik Üniversitesi. 

Ay, Eyyüp (2005). “Eskiça¤ Mezopotamya’s›nda Maden Kullan›m› ve Ticaretine Dair 

Bir Projeksiyon”, ‹DOL 25:12-18 

13


Ay, E. ve Z.A. (2006). “Arkeolojik Yüzey Araflt›rmalar› Ifl›¤›nda Yukar› Habur Bölgesi 

Su Kaynaklar›n›n Tarihi Topografisine Girifl”, Hayat Erkanal’a Arma¤an, 

Kültürlerin Yans›mas›. Studies in Honor of Hayat Erkanal, Cultural Reflections. 

(Eds. A. Erkanal-Öktü, E. Özgen, S. Günel, A.T. Ökse, H. Hüry›lmaz, H. Tekin, 

N. Ç›nardal›-Karaaslan, B. Uysal, A.F. Karaduman, A. Engin, R. Spiess, A. 

Aykurt, R. Tuncel, U. Deniz ve A. Rennie). ‹stanbul: Homer Kitabevi: 78-89. 

Bass, George F. (1967). Cape Gelidonya: A Bronze Age Shipwreck. Philadelphia: 

Transactions of the American Philosophical Society 57, Part 8. 

Bean, George E. (1995). Eski Ça¤da Ege Bölgesi. ‹stanbul: Arion Yay›nevi. 

Bilgi, Ö., H, Özbal ve Ü. Yalç›n. (2004). “Bak›r-Tunç Döküm Sanat›”, Anatolia Cradle 

of Castings. Anadolu Dökümün Befli¤i (Ed. Ö. Bilgi). ‹stanbul: Döktafl: 1-44. 

Bilgiç, Emin (1941). “Asurca Vesikalara Göre Etilerden Önce Anadolu’da Maden 

Ekonomisi”, SUMEROLOJ‹ ARAfiTIRMALARI 1940/41: 913–950. 

Bittel, Kurt (1937). Bo¤azköy. Die Kleinfunde der Grabungen 1906-1912 I. Funde 

Hethitischer Zeit. Leipzig: F. Ullmann. 

Boehmer, Rainer Michael (1972). Die Kleinfunde von Bo¤azköy WVDOG 87. Berlin: 

Gebr.Mann. 

––––– (1979). Die Kleinfunde aus der Unterstadt von Bo¤azköy. Grabungskampagnen 

1970-1978. Berlin: Gebr.Mann. 

Bossert, Helmuth Theodor (1942). Altanatolien. Kunst und Handwerk in Kleinasien von 

den Anfaengen bis zum völligen Aufgehen in der Griechischen Kultur. Die 

Ältesten Kulturen des Mittelmeekreises. Band 2. Berlin: Ferdinand Berger. 

––––– (1946). Asia. ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi. 

von Brandenstein, Carl Georg (1943). Hethitische Götter nach Bildbeschreibungen in 

Keilschriftexten. Mitteilungen der Vorderasiatisch-Ägyptischen Gesellschaft 46, 

2. Hethitische Texte, Heft VIII. Leipzig: J.C. Hinrichs. 

Buchholz, Hans-Gunther (1958). “Der Kupferhandel des 2. vorchristlichen Jahrtausends 

im Spiegel der Schriftforschung”, Minoica. Festschrift zum 80. Geburtstag von 

Johannes Sundwall. Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin 12. (Ed. E. 

Grumach). Berlin: Akademie Verlag: 92–115. 

––––– (1959). “Keftiubarren und Erzhandel im zweiten vorchristlichen Jahrtausend”, 

PRÄHISTORISCHE ZEITSCHRIFT 1959: 1-40. 

––––– (1972). “Das Blei in der Mykenischen Kultur und in der Bronzezeitlichen 

Metallurgie Zyperns”, ARCHÄOLOGISCHE ANZEIGER 1972: 1–59. 

Catling, Hector William (1964). Cypriot Bronzework in the Mycenaean World. Oxford: 

Oxford University Press. 

14


Cline, Eric H. (1997). “Achilles in Anatolia: Myth, History, and the Assuwa Rebellion”, 

Crossing Boundaries and Linking Horizons. Studies in Honor of Michael C. 

Astour on His 80th Birthday. (Eds. G.D. Young, M.W. Chavalas ve R.E. 

Averbeck). Bethesda: CDL. 

Çörteli, Ömür R. (1981). ‹zmir-Gümüldür (Gümüflsu). Yöresinin Jeodojisi ve Sahadaki 

Çinko-Kurflun Cevherleflmesi. ‹stanbul Teknik Üniversitesi. Yay›mlanmam›fl 

Doktora Tezi. 

Devlet Planlama Teflkilat› (2001). Madencilik Özel ‹htisas Komisyonu Raporu. Metal 

Madenler Alt Komisyonu Kurflun-Çinko-Kadmiyum Çal›flma Grubu Raporu. 

Sekizinci Befl Y›ll›k Kalk›nma Plan› Yay›n No: DPT 2628-Ölk: 639, Ankara: 

Devlet Planlama Teflkilat›. 

Emre, Kutlu (1971). Anadolu Kurflun Figürinleri ve Tafl Kal›plar›. Anatolian Lead 

Figurines and Their Stone Moulds. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 

Erkanal, Arma¤an (1990). “1988 Panaztepe Kaz›s› Sonuçlar›”, XI. KAZI SONUÇLARI 

TOPLANTISI I: 255-260. 

––––– (1991). “Panaztepe Kaz›s› 1988 Y›l› Raporu”, HÖYÜK 1: 37-42. 

––––– (1992). “1990 Panaztepe Kaz›s› Sonuçlar›”, XIII. KAZI SONUÇLARI TOPLAN- 

TISI I: 447-455. 

––––– (2002). “‹zmir Bölgesi Arkeolojik Araflt›rmalar›nda Panaztepe Kaz›s›n›n Yeri”, 

‹ZM‹R KENT KÜLTÜRÜ DERG‹S‹ 5: 188-195. 

––––– (2004). “Anadolu-Miken ‹liflkileri”, ARKEOATLAS 3: 90-93. 

Erkanal, H. ve S. Günel. (1995). “1993 Liman Tepe Kaz›lar›”, XVI. KAZI SONUÇLARI 


Erkanal, H., M. Artzy ve O. Kouka. (2003). “2001 Y›l› Liman Tepe Kaz›lar›”, XXIV. 

KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI I: 423-436. 

Fischer-Bossert, Wolfgang (2000-2001). “Zwei sizilische Bleimünzen im Archaeologischen 

Museum der Universität Münster”, BOREAS MÜNSTERISCHE BEITRÄGE ZUR 

ARCHÄOLOGIE 23/24: 195-205. 

Friedrich, Johannes (1952). Hethitisches Wörterbuch. Kurzgefaßte Kritische Sammlung 

der Deutungen Hethitischer Wörter, Heidelberg: Carl Winter Universitätsverlag. 

Gale, N.H. ve Z.A. Stos-Gale. (1981). “Cycladic Lead and Silver Metallurgy”, BRITISH 

SCHOOL OF ATHENS 76: 169–224. 

Gale, N.H. ve Z.A. Stos-Gale. (1991). “Copper Oxhide Ingots: Their Origin and their 

Place in the Bronze Age Metals Trade in the Mediterranean”, Bronze Age Trade 

in the Mediterranean. Studies in Mediterranean Archaeology Vol. XC. Papers 

Presented at the Conference held at Rewley House, Oxford in December 1989. 

(Ed. N.H. Gale). Jonsered: Paul Aströms Förlag: 197-239. 

15


Gale, N.H. ve Z.A. Stos-Gale. (2005). “Zur Herkunft der Kupferbarren aus dem 

Schichffswrack von Uluburun und der spätbronzezeitlichen Metallhandel im 

Mittelmeerraum”, Das Schiff von Uluburun. Katalog der Ausstellung des 

Deutschen Bergbau-Museums Bochum von 15. Juli 2005 bis 16. Juli 2006. (Eds. Ü. 

Yalç›n, C. Pulak ve R. Slotta). Bochum: Deutschen Bergbau-Museum: 117-131. 

Gates, Marie-Henriette (2001). “Potmarks at Kinet Höyük and the Hittite Ceramic 

Industry”, La Cilicie: espaces et pouvoirs locaux, (2e millénaire avant J.-C.-4e siècle 

ap. J.-C.). Actes de la Table Ronde internationale d’Istanbul 2-5 novembre 1999. 

Varia Anatolica XIII. (Eds. E. Jean, A. Dinçol ve S. Durugönül). ‹stanbul: IFEA: 

137-157. 

Goldman, Hetty (1956). Excavations at Gözlü Kule, Tarsus Vol. I-II. From the Neolithic 

through the Bronze Age. Princeton: Princeton University Press. 

Gümüfl, Altan (1979). Metalik Maden Yataklar›. ‹zmir: Ege Üniversitesi Mühendislik 

Fakültesi. 

Günel, Sevinç (1999). Panaztepe II. M. Ö. 2. Bine Tarihlendirilen Panaztepe 

Serami¤inin Bat› Anadolu ve Ege Arkeolojisindeki Yeri ve Önemi. Die Keramik 

von Panaztepe und ihre Bedeutung für Westkleinasien und die Ägäis im 2. 

Jahrtausend v. Chr.. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 

Haas, Volkert (1994). Geschichte der Hethitischen Religion. Handbuch der 

Orientalistik. Leiden: Brill. 

Hamilton, Nicholas (1996). “Figurines, Clay, Balls, Small Finds and Burials”, On the 

Surface: Çatalhöyük 1993-95. (Ed. I. Hodder). London: BIAA & McDonald 

Institute. 215-263. 

Healy, James C. (1978). Mining and Metallurgy in the Greek and Roman World. London: 

Thames and Hudson. 

Helck, Wolfgang (1971). Die Beziehungen Ägyptens zu Vorderasien im 3. und 2. 

Jahrtausend v.Chr.. Wiesbaden: Otto Harrasowitz. 

Hirschfeld, Nicole E. (1990). Incised Marks on Late Helladic and Late Minoan Pottery. 

Bryn Mawr College. Yay›mlanmam›fl Yüksek Lisans Tezi. 

Jakob-Rost, Liane (1963). “Zu den hethitischen Bildbeschreibungen (I. Teil)”, 

MITTEILUNGEN INSTITUTS FÜR ORIENTFORSCHUNG VIII: 161-217. 

de Jesus, Prentiss S. (1980). The Development of Prehistoric Mining and Metallurgy in 

Anatolia I-II. BAR 74. London: Archaeopress. 

Kaptan, Ergun (1998a). “Bakla Tepe’de Eski Metalürjiye Ait Buluntular”, XIII. 

ARKEOMETR‹ SONUÇLARI TOPLANTISI: 83-101. 

––––– (1998b). “Liman Tepe’de Eski Metalürjiye Ait Buluntular”, XIII. ARKEOMETR‹ 

SONUÇLARI TOPLANTISI: 103-113. 

16


––––– (1999). “Alt›n Tepe’de Kalkolitik ve Eski Tunç Ça¤›na Ait Metalurjik 

Buluntular”, XIV. ARKEOMETR‹ SONUÇLARI TOPLANTISI: 45-51. 

Kovenko, Vladimir (1940). “Balya Kurflun Madenleri (Türkiye)”, MTA DERG‹S‹ 21: 

580-587. 

Kroll, John H. (2003). “Weights, Bullion, Currency, Coinage”, Sea Routes. Interconnections 

in the Mediterranean 16 th -6 th centuries BC. Proceedings of the International 

Symposium held at Rethymnon, Crete. September 29 th -Oktober 2 nd 2002.(Eds. N. 

Chr. Stampolidis ve V. Karageorghis). Athens: Museum of Cycladic Art: 313-323. 

Laroche, Emmanuel (1960). Les hiéroglyphes hittites I, L’écriture. Paris: Éditions du 

Centre National de la Recherche Scientifique. von Luschan, Cf.F. (1943). Die 

Kleinfunde von Sendschirli. Berlin: Reimer. 

Maden Tetkik Arama Enstitüsü (1966). Türkiye Bak›r, Kurflun ve Çinko Yataklar›. 

Ankara: Maden Tetkik Arama Enstitüsü. 

–––––– (1977). M.T.A. Enstitüsünce Bilinen Türkiye Yer alt› Kaynaklar› Envanteri. 

Ankara: Maden Tetkik Arama Enstitüsü. 

–––––– (1993). Türkiye Kurflun-Çinko Envanteri. Ankara: Maden Tetkik Arama 

Enstitüsü. 

Mellaart, James (1964). “Excavations at Çatal Hüyük, 1963, Third Preliminary Report”, 

ANATOLIAN STUDIES XIV: 39-119. 

––––– (2003). Çatalhöyük. Anadolu’da Bir Neolitik Kent. ‹stanbul: Yap› Kredi Yay›nlar›. 

Meriggi, Piero (1962). Hieroglyphisch-Hethitisches Glossar. Wiesbaden: Otto 

Harrasowitz. 

del Monte, G.F. ve J. Tischler. (1978). Die Orts-und Gewässernamen der hethitischen 

Texte, Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes Band 6. Wiesbaden: L. 

Reichert. 

Muscarella, Oscar W. (1974). Ancient Art. The Norbert Schmimmel Collection. Mainz 

am Rhein: Phillip von Zabern. 

Müller-Karpe, Andreas (1994). Altanatolisches Metallhandwerk. Neumünster: 

Wachholtz. 

––––– (2005). “Metallbarren bei den Hethitern”, Das Schiff von Uluburun. Katalog der 

Ausstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum von 15. Juli 2005 bis 16. 

Juli 2006. (Eds. Ü. Yalç›n, C. Pulak ve R. Slotta). Bochum: Deutschen Bergbau- 

Museum: 485-492. 

Müller-Karpe, Vuslat (2000). “Gefäßinvanter im Nordflügel des Gebäudes C in 

Kuflakl›”, In A. Müller- Karpe et al., “Untersuchungen in Kuflakl› 1999”, 

MITTEILUNGEN DER DEUTSCHEN ORIENT-GESELLSCHAFT 132: 311-355. 

17


––––– (2005). “Bier und Bierproduktion in Anatolien zur Bronzezeit”, Das Schiff von 

Uluburun. Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum 

von 15. Juli 2005 bis 16. Juli 2006. (Eds. Ü. Yalç›n, C. Pulak ve R. Slotta). 

Bochum: Deutschen Bergbau-Museum: 171-184. 

Otten, Heinrich (1958). Hethitische Totenrituale. Deutsche Akademie der Wissenschaften 

zum Berlin. Institut für Orientforschung Nr. 37. Berlin: Akademie Verlag. 

von der Osten, Hans Henning (1937). The Alishar Hüyük. Seasons of 1930-32. 

Part.II.OIP XXIX, Chicago: University of Chicago Press. 

Özgüç, Tahsin (1950). Türk Tarih Kurumu Taraf›ndan Yap›lan Kültepe Kaz›s› Raporu 

1948. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 

––––– (1986). Kültepe-Kanifl II. Eski Yak›ndo¤u’nun Ticaret Merkezinde Yeni 

Araflt›rmalar. New Researches at the Trading Center of the Ancient Near East. 

Ankara: Türk Tarih Kurumu. 

Özgüç, T. ve N. (1953). Türk Tarih Kurumu Taraf›ndan Yap›lan Kültepe Kaz›s› Raporu 

1949. Ankara: Türk Tarih Kurumu. 

Öztan, Aliye (1997). “Acemhöyük Gümüfl Hazinesi”, BELLETEN LXI.213: 233-270. 

––––– (2006). “2004 Y›l› Acem Höyük Kaz›lar›”, 27. KAZI SONUÇLARI TOPLANTISI 

1: 393-402. 

Pernicka, E. ve di¤erleri. (1984). “Archaeometallurgische Untersuchungen in 

Nordwestanatolien”, RÖMISCH-GERMANISCHES ZENTRALMUSEUM 

JAHRBUCH 31: 533-599. 

––––– (2003). “Early Bronze Age Metallurgy in the North-East Aegean”, Troia and the 

Troad. (Eds. G.A. Wagner, E. Pernicka ve H.-P. Uerpman). Heidelberg: Springer: 

143-201. 

Petruso, Karl M. (1992). Keos 8: Ayia Irini: The Balance Weights. Mainz am Rhein: 

Phillip von Zabern. 

Przeworski, Stefan (1967). Opera Selecta. Warszawa: Polskiej Akademie. 

Pulak, Cemal (2005). “Das Schiffwrack von Uluburun”, Das Schiff von Uluburun. 

Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau-Museums Bochum von 15. Juli 

2005 bis 16. Juli 2006. (Eds. Ü. Yalç›n, C. Pulak ve R. Slotta). Bochum: 

Deutschen Bergbau-Museum: 55-102. 

Seidl, Ursula (1972). Gefässmarken von Bo¤azköy. Bo¤azköy-Hattusa VIII. Berlin: 

Gebr.Mann. 

Sertok, K. ve H. Güllüce. (2005). “Ochsenhautbarren aus dem mittleren Euphratgebiet”, 

Das Schiff von Uluburun. Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau- 

Museums Bochum von 15. Juli 2005 bis 16. Juli 2006. (Eds. Ü. Yalç›n, C. Pulak 

ve R. Slotta). Bochum: Deutschen Bergbau-Museum: 393-398. 

18


Siegelova, Jana (1988). “Ein Adlergewicht den Sammlungen des Britisches Museums”, 

Documentum Asiae Minoris Antiquae Festschrift für Heinrich Otten zum 75. 

Geburtstag, (Eds. E. Neu ve C. Rüster). Wiesbaden: Otto Harrasowitz: 317-326. 

Soles, Jeffrey S. (2005). “From Ugarit to Mochlos-Remnants of an Ancient Voyage”, 

Emporia. Aegeans in the Central and Eastern Mediterranean. (Eds. R. Laffineur 

ve E. Greco). Liége: Université de Liège: 429-439. 

Stöllner, Thomas (2005). “Mineralische Rohstoffe in der Bronzezeit- ein Überblick”, 

Das Schiff von Uluburun. Katalog der Ausstellung des Deutschen Bergbau- 

Museums Bochum von 15. Juli 2005 bis 16. Juli 2006. (Eds. Ü. Yalç›n, C. Pulak 

ve R. Slotta). Bochum: Deutschen Bergbau-Museum: 451-473. 

Veenhof, Klaus R. (1972). Aspects of Old Assyrian Trade and its Terminology. Leiden: 

Brill. 

Wagner, G.A. ve di¤erleri. (1986). “Geochemische und Isotopische Charakteristik früher 

Rohstoffquellen für Kupfer, Blei, Silber und Gold in der Türkei”, RÖMISCH- 

GERMANISCHES ZENTRALMUSEUM JAHRBUCH 33.2: 723-752. 

Yener, K. Asl›han (1995). “Göltepe 1993 Kaz› Sonuçlar›”, XVI. KAZI SONUÇLARI 


––––– (2000). The Domestication of Metals. The Rise of Complex Metal Industries in 

Anatolia. Leiden: Brill. 

Zeyrek, Turgut Hac› (2005). Hellen ve Roma Dünyas›nda Kurflun Kullan›m›. ‹stanbul: 

Ege Yay›nlar›. 

Zim, H.S. ve P.R. Schaffer. (1965). Kayaçlar ve Mineraller. Bilinen Mineraller, K›ymetli 

Tafllar, Cevherler ve Kayaçlar K›lavuzu. Ankara: Maden Tetkik Arama Enstitüsü. 

19


20

(01) ArmanÛan Erkanal - Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?