ARAP DÄ°LÄ°NDE FÄ°Ä°LLER - gariban tavuk

T.C. 

MARAMARA ÜNİVERSİTESİ 

İLÂHİYAT FAKÜLTESİ 

ARAP DİLİ ve BELÂĞATI ANA BİLİM DALI 

ARAP DİLİNDE FİİLLER 

(BİTİRME TEZİ) 

Recep SARIKAYA 

İSTANBUL 2005

T.C. 

MARAMARA ÜNİVERSİTESİ 

İLÂHİYAT FAKÜLTESİ 

ARAP DİLİ ve BELÂĞATI ANA BİLİM DALI 

ARAP DİLİNDE FİİLLER 

(BİTİRME TEZİ) 

Recep SARIKAYA 

Danışman: Yrd. Doç. Dr. Halid ZEVALSİZ 

İSTANBUL 2005 

2

İÇİNDEKİLER 

İçindekiler..................................................................................................................................1 

Giriş............................................................................................................................................ 4 

Kelime.........................................................................................................................................5 

İsim.............................................................................................................................................5 

Fiil...............................................................................................................................................5 

Harf.............................................................................................................................................5 

BİRİNCİ BÖLÜM 

I. ZAMAN AÇISINDAN FİİLLER 

A. Fi’l-i Mâzi ………………………………………………………………………… 6 

B. Fi’l-i Muzâri ……………………………………………………………………… 6 

C. Emir ……………………………………………………………………………… 6 

II. 

ÇEKİM / SARF AÇISINDAN FİİLLER 

A. Câmid Fiiller ……………………………………………………………………… 7 

1. Fi’l-i mâzî manasında olanlar …………………………………………………… 7 

2. Emir anlamda olanlar ………………………………………………………………7 

B. Mütesarrif (Çekimli) Fiiller .……………………………………………………. 7 

1. Tam mütesarrif fiiller ………………………………………………………………8 

2. Nâkıs mütesarrif fiiller………………………………………………………………8 

III. ŞAHIS AÇISINDAN FİİLLER 

A. Fâilin Durumuna Göre Fiiller……………………………………………………..8 

1. Ma’lum Fiil ………………………………………………………………………….8 

2. Mechûl Fiil…………………………………………………………………………...9 

B. Fâilin Sayısına Göre Fiiller ..……………………………………………………….9 

1. Müfred ()………………………………………………………………………….9 

2. Tesniye ()…………………………………………………………………………9 

3. Cem’i ()...…………………………………………………………………….....10 

C. Fâilin Cinsiyetine Göre Fiiller .…………………………………………………...10 

3

1. Müzekker (Eril) Fiil ()……..…………………………………………………...11 

2. Müennes (Dişil) Fiil ()….……………………………………………………...11 

3. Müşterek (Ortak) Fiiller ()..…………………………………………………...11 

D. Fâilin Hâzır-Ğâib-Müşterek Olmasına Göre Fiiller..……………………………11 

1. Ğâib Sîğalar ………………………………………………………………………...11 

2. Muhâtab Sîğalar …………………………………………………………………... 12 

3. Müşterek Sîğalar ……………………………………………………………………12 

IV. MANASINA GÖRE FİİLER 

A. Müteaddî Fiil .……………………………………………………………………..12 

1. Bir Mef’ûl Alan Müteaddî Fiiller …………………………………………………..13 

2. İki Mef’ûl Alan Müteaddî Fiiller …………………………………………………..13 

a. Mef’ûlleri asıl itibariyle müptedâ-haber olmayan fiiller …………………………...13 

b. Müptedâ-haberi mef’ûl alan fiiller ………………………………………………….14 

i. Efâl-i Kulûb ………………………………………………………………………...14 

ii. Efâl-i Tahvîl ………………………………………………………………………...14 

3. Üç Mef’ûl Alan Fiiller ……………………………………………………………...15 

B. Lâzım Fiil ...………………………………………………………………………...15 

V. HARFLERİNİN DURUMUNA GÖRE FİİLLER (SAHÎH-MU’TEL) 

A. Sahîh ………………………………………………………………………………..16 

1. Sâlim ………………………………………………………………………………..17 

2. Mehmûz …………………………………………………………………………….17 

a. Mehmûz’l-fâ ………………………………………………………………………..17 

b. Mehmûz’l-ayn ……………………………………………………………………....18 

c. Mehmûz’l-lâm ……………………………………………………………………...18 

3. Muzâaf.……………………………………………………………………………...18 

a. Sülâsî Muzâaf.……………………………………………………………………....18 

b. Rubâî Muzâaf ………………………………………………………………………19 

B. Mu’tel ………………………………………………………………………………19 

1. Misâl ………………………………………………………………………………..19 

a. Misâl-i vâvî …………………………………………………………………………19 

b. Misâl-i yâî …………………………………………………………………………..19 

2. Ecvef ………………………………………………………………………………..20 

a. Ecvef-i vâvî …………………………………………………………………………20 

b. Ecvef-i yâî …………………………………………………………………………..20 

3. Nâkıs ………………………………………………………………………………..20 

4. Lefîf ………………………………………………………………………………...21 

4

a. Lefîf-i Makrûn ……………………………………………………………………...21 

b. Lefîf-i Mefrûk ………………………………………………………………………21 

VI. ASLÎ HARFLERİNİN SAYISINA GÖRE FİİLLER 

A. Sülâsî Fiiller ..……………………………………………………………………...22 

a. Sülâsî Mücerred ..………………………………………………………………….23 

1. Bâb ( - ) …………………………………………………………………………...23 

2. Bâb ( - )…………………………………………………………………………...23 

3. Bâb ( - )…………………………………………………………………………...24 

4. Bâb ( - )…………………………………………………………………………...24 

5. Bâb ( - )…………………………………………………………………………...24 

6. Bâb ( - ) …………………………………………………………………………...25 

b. Sülâsî Mezîd ………………………………………………………………………..25 

1. İfâl Bâbı ()…………………………………………………………………………...26 

2. Tef’îl Bâbı ()…………………………………………………………………………27 

3. Müfâale Bâbı ()……………………………………………………………………...27 

1. İnfiâl Bâbı ()…………………………………………………………………………27 

2. İftiâl Bâbı ()………………………………………………………………………….28 

3. İf’îlâl Bâbı ()………………………………………………………………………....29 

4. Tefa’ul Bâbı ()…………………………………………………………………….29 

5. Tefâul Bâbı ()………………………………………………………………………..30 

1. İstif’âl bâbı ()..….……………………………………………………………………30 

2. İf’îâl Bâbı ()…….…………………………………………………………………….30 

3. İf’ivvâl Bâbı ( ).....……………………………………………………………………..30 

4. İf’îlâl Bâbı ()…..……………………………………………………………………..30 

B. Rubâî Fiil …………………………………………………………………………...31 

a. Rubâî Mücerred …………………………………………………………………….32 

5

1. Fev’ale Bâbı ()…...…………………………………………………………………….32 

2. Fey’ale Bâbı ()………………………………………………………………………… 32 

3. Fa’vele Bâbı ()...........………………………………………………………………….33 

4. Fa’yele Bâbı ()………………………………………………………………………….33 

5. Fa’lele Bâbı ()…………………………………………………………………………..33 

6. Fa’lê Bâbı ( )…………………………………………………………………………….33 

b. Rubâî Mezîd ..……………………………………………………………………...33 

A. Tefa’lele Bâbı ………………………………………………………………………33 

1. Tefa’lele Bâbı ()......…………………………………………………………………...34 

2. Tefevale Bâbı ()......…………………………………………………………………...34 

3. Tefeyale Bâbı ().......…………………………………………………………………...34 

4. Tefa’vele Bâbı ()......…………………………………………………………………..34 

5. Tefa’lâ Bâbı ()……......………………………………………………………………..34 

B. Rubâi mücerrede iki harfin eklendiği bâblar ………………………………… 34 

1. İfanlele bâbı (/ ).…………………………………………………………………34 

a. İfanlele bâbı (/ )…………………………………………………………………34 

b. İfanlâ bâbı (/ )……………………………………………………………………34 

2. İfalelle bâbı (/ )……………………………………………………………………34 

İKİNCİ BÖLÜM 

VII. DİĞER FİİLLER (NEVÂSIH) 

Nesh ………………………………………………………………………………………….36 

A. ve Benzerleri ...…………………………………………………………………36 

1. Mukârabe Fiilleri ( )..…………………………………………………........39 

2. Racâ / Ümit Fiilleri ( ).……………………………………………………..39 

3. Şurû / Başlama Fiilleri ( )..………………………………………………...39 

4. ve Benzerleri ...………………………………………………………………….40 

6

5. 1. Efâl-i Kulûb ( )…………………………………………………………...40 

6. a. Efâl-i yakîn ( )..……………………………………………………………40 

7. b. Efâl-i Zann/ Ruchân ( ).……………………………………………………41 

8. 2. Efâl-i Tahvîl ( )…………………………………………………………..42 

VIII. MANÂÎ FİİLLER (Esmâ-i Efâl) 

1. Kıyâsî / Kurallı olan manâî fiiller…………………………………………………. 43 

2. Semâî / Kuralsız olan manâî fiiller ……………………………………………….. 43 

IX. TEACCÜB FİİLLERİ 

İ’rab ..………………………………………………………………………………45 

X. İ’RAB AÇISINDAN FİİLLER 

A. Mebnî Fiiller ……………………………………………………………………….46 

B. Mu’reb Fiiller …………………………………………………………………….. 47 

XI. 

FİİLLERDE TE’KÎD LÂMI ve TE’KÎD NÛN’U 

XII. EFÂL-İ MEDH ve ZEMM 

BİBLİYOĞRAFYA ………………………………………………………………… …52 

7

GİRİŞ 

Arapça Sâmi dil ailesinin asırlardır yaşayan ve günümüzde de en yaygın olarak 

kullanılan bir koludur. Arap dilinin gelişimi ve değişimi her ne kadar farklı safhalara ayrılıp 

değişik isimlerle anılsa da İslâm’ın gelişiyle Kur’an dili olması ve bu dine mensup 

toplumların farklı ırk ve kültürlerden meydana gelmesi, Arapça’nın bir ırk dili iken bir din, 

ümmet dili olmasını sağlamış, bu da Arap dilinin farklı toplumlarca kullanılmasına, canlılığını 

ve varlığını devam ettirmesine, etkileşime ve değişime maruz kalmasına sebep olmuştur. 

Farklı kültürlerle olan münasebetiyle Arapça’ya yabancı kelimeler girmiştir. Sarf 

ilmi sayesinde kelimelerin farklı şekillere, manalara, zamanlara, hallere delaleti mümkündür. 

Ayrıca Kur’an eksenli İslâmi ilimlerin de Arap dilinin gelişmesine etkisi ve katkısı 

azımsanmayacak derecede önemlidir. 

Zihindeki tasavvurların, düşüncelerin somutlaşması lafızlarla, kelimelerle 

mümkündür. Kelime ise bir mana için konulan, kullanılan lafızdır. Arap dilinde de kelime 

isim, fiil, harf şeklinde üçe ayrılır. Konumuz olan fiiller, delalet ettiği zaman, şahıs, mana, 

kendisini oluşturan harflerin durumu ve sayısı, müteaddî-lâzım olması, mütesarrif-ğayr-i 

mütesarrif olması, i’rabının tam ya da eksik olması, vb… özellikleri sebebiyle büyük bir 

zenginliğe sahip Arap dilinin, adeta can damarını oluşturmaktadır. 

Fiili, zamana ve şahsa bağlı olarak bir iş, oluş ifade eden kelime olarak tarif 

ettiğimizde dilin dinamik yönü, tezimizin konusunu oluşturmaktadır. Bu geniş alanda çalışma 

yapmanın zorluğu göz önünde bulundurularak hatalarımıza gösterilecek hoşgörünün de aynı 

zenginlikte ve enginlikte olmasını istirham ederiz. 

Çalışmamızda başta Yrd. Doç. Dr. Halid ZEVALSİZ olmak üzere emeği geçen tüm 

hoca, arkadaş ve dostlara teşekkürü bir borç olarak görüyorum. 

8

I. Kelime: Arapça’da bir mana için konulan, 1 kullanılan lafızdır ve üçe ayrılır. Arapça 

tarifi şöyledir. : 

2 

A. İsim: Zamana bağlı olmaksızın, bir mana ifade eden kelimelere denir. Zaman 

mefhumunun olmaması; , tenvin alması; , 

harf-i cerr alması dolayısıyla mecrûr 

3 

olması; 

4 

irabının merfû, 

, mensûb; 5 olup meczûm olmaması 

gibi kendine mahsus ve farklı özelliklere sahip kelimelerdir. 

B. Fiil: Zamana ve şahsa bağlı olarak bir iş, oluş, bildiren, anlatan, ifade eden 

kelimelerdir. Fiillerin de kendine has birtakım özellikleri mevcuttur. Bunları kısaca şöyle 

sıralayabiliriz. Fiillerde harfi olmaz. Tenvin bulunmaz. Kur’an’da bu kurala uymayan ve 

istisna diyebileceğimiz iki fiil vardır, ( . 

7 ). 8 

Kendisine harf-i cerr gelip mecrûr olmazlar, merfû,( ) mensûb ( ) ya da meczûm ( 

) olurlar. Başına , , gibi edatlar gelir. 9 

C. Harf: Tek başlarına anlamları olmayan, isim ve fiillerle anlamlı hale gelen ya da bu 

iki kelime grubunun anlamını tamamlayan, pekiştiren kelimelerdir. ( , , , , ) 

6 

1 Mustafa Ğalâyînî, Câmiu’d-durûsi’l-arabiyye, c. I., s.6 

2 İmam Birgivî, Izhâr, s., 98 (Mukayyed Nahiv Cümlesi İçinde ) 

3 Zuhruf, (43/2) 

4 Beyyine, (98/3) 

5 İsrâ, (17/79) 

6 Alak, (96/15) 

7 Yusuf, (12/32) 

8 Bu ayetlerle ilgili geniş açıklama fiillerde te’kid nûn’u başlığında açıklanacak. 

9 İbni Hâcib, Kâfiye, s.71 

9

BİRİNCİ BÖLÜM 

I. ZAMAN AÇISINDAN FİİLLER 

Yapılan fiilin, meydana gelen olayın zamanı bakımından fiilleri üçe ayırabiliriz. 

A. Fi’l-i Mâzi: Zaman olarak geçmişe delâlet eden fiil veya oluştur. okudu, 

yazdı. Sarf açısından muzâri olduğu halde anlam olarak mâzî anlamlı filler de vardır 

yazmadı, hiç yazmadı gibi. 10 

B. Fi’l-i Muzâri: Kendisinde mana olarak hâl ve istikbal ihtimali bulunur, hangi 

anlama geldiği cümlenin siyâkından, sibâkından (cümlenin gelişinden) anlaşılır ya da başına 

gelen , , , , gibi edatlardan anlaşılabilir. Ayrıca başında , , , harflerinden 

biri bulunur. Bu harfler fiili muzârinin zâid (fazlalık, ek, muzâraat) harfleridir, bunlar 

çıkarıldığında kalan anlamlı bir kelime (en az üç harfli) varsa bu o fiilin köküdür, anlamsız 

bir kelime karşımıza çıkıyorsa bu harflerin ( , , , ) o fiilin kök harflerinden biri olduğu 

anlamına gelir. (gelir/geliyor) bu fiil hem mehmûz’l-fâ hem de nâkıs-ı yâîdir yani bütün 

harfleri zâid harflerden oluşsa da burada fazlalık olan sadece baştaki harfidir, diğerleri asıl 

harfleridir yoksa ortada anlamlı bir kelimenin kalması mevzû bahis olamaz. 11 

C. Emir: Emir lâmı olmaksızın bir işin yapılmasını istemektir. , (gel, çalış) 

gibi. 12 

Emir, fi’l-i muzâriden yapılır. Fi’l-i muzârinin muzâraat (fazlalık) harfi atılır, bir sonraki harf 

harekeli ise aynen kalır sakin ise başına hemze getirilir 13 ve sonu sâkin, cezimli kılınır. 

10 Bu edatların gelmesi fiili muzârinin özelliklerindendir. 

11 Farklı bâblardaki özellikler yeri geldiğinde açıklanacak. 

12 İlerde bâblar anlatılırken emr’in özelliklerini daha geniş açıklayacağız. Her bâbın emrinin misalini verip varsa 

değişiklikleri açıklayacağız. 

10

II. ÇEKİM / SARF AÇISINDAN FİİLLER 

Fiiller çekimli olup olmama özelliklerine göre mütesarrif (çekimli) ve câmid (çekimsiz, 

donuk) olmak üzere ikiye ayrılırlar. 

A. Câmid Fiiller: Çekimi olmayan, bu yönden harfe benzeyen fiillerdir. Fiili mâzi ve 

emir manasında olurlar. 

1. Fi’l-i mâzî manasında olanlar: 14 “… İmandan sonra 

fâsıklık ne kötü bir isimdir…”, 15 “Mutlak hükümranlık elinde olan Allah 

yüceler yücesidir…”, 16 “Belki Rabbiniz size merhamet eder…”, 

17 “Ne güzel kul…” , 18 “ Gerçek iyilik -takva- 

yüzlerinizi Doğu ve Batı tarafına çevirmeniz değildir.” ve fiilleri övme ve yerme fiili 

olarak bilinir, müennesleri de kullanılır, ve gibi. (değildir, olmadı, yoktur) gibi 

olumsuz manası olan bir fiildir, yalnız mâzîsi kullanılır. 19 

2. Emir anlamında olanlar: 

20 “De ki: Geliniz, Rabbinizin, 

üzerinize neleri haram kılmış olduğunu okuyayım…” Ayrıca sülâsî bâblardan 

kalıbında 

kıyâsî olarak emir fiil yapılır, 

ye! Kıyâsî ( kâideye bağlı) olmayan başka emir fiiller de 

vardır… getir! …farz et! gibi. 

B. Mütesarrif (Çekimli) Fiiller: Çekimsiz olmada harflere benzemeyen, farklı 

zamanlarda değişik manaları ifade eden ve sarf açısından yapısı değişebilen fiillerdir. Çekimli 

fiillerde kendi arasında tam mütesarrif ve nâkıs mütesarrif olmak üzere ikiye ayrılırlar. 

13 Getirilen elifin harekesi sülâside, birinci ve beşinci bâblarda ötreli diğerlerinde esreli olur. Zâid bâblardan 

mâzisi elifle başlayan ( ifâl hariç) fiillerin emirlerindeki elif de esre harekeli olur. İfâl bâbının emrindeki elif 

üstün harekelidir. 

14 Hucurât, (49/11) 

15 Mülk, (61/1) 

16 İsrâ, (17/8) 

17 Sâd, (38/30,44) 

18 Bakara, (2/177) 

19 Mehmed Zihni, Müntehab, s., 618 

20 En’âm, (6/151) 

11

1. Tam mütesarrif fiiller: Fiili mâzi, fiili muzâri, emir, nehiy gibi bütün siğalara 

çekimi yapılabilen, çekiminde eksiklik olmayan fiillerdir. 

 

 

 

2. Nâkıs mütesarrif fiiller: Çekimi bütün siğaları kapsamayan, sadece iki zamana 

delâlet eden fiillerdir. Bu iki zaman, mâzi-muzâri ( ) 

21 

 

“ Ve az kaldı ki: O kâfir olanlar, o zikri işittikleri zaman seni gözleri ile 

kaydırıversinler ve derler ki: Şüphe yok, O elbette bir mecnundur.” ya da muzâri-emir 

şeklinde olur. ( ) 

22 

“ Ve Kâfirlere ve münafıklara itaat 

etme ve onların ezalarını bırak ve Allah’a tevekkül et. Koruyucu olarak Allah sana kâfîdir.” 

III. ŞAHIS AÇISINDAN FİİLLER: 

Eylemde bulunan şahsın sayısı, cinsiyeti, hâzır yada ğâib olması gibi özellikleri bakımından 

da fiilleri dört başlık altında incelememiz mümkündür. 

A. Fâilin Durumuna Göre Fiiller: Meydana gelen, yapılan işin fâilinin belli olup 

olmaması açısından filler, ma’lum ve mechûl diye ikiye ayrılır. 

1) Ma’lum Fiil: Fâili bilinen, cümlede zikredilen fiillerdir. Başka bir ifadeyle etken 

fiiller de diyebiliriz. 

(Ahmet tezi yazıyor) Burada yazma işini yapan fâil, 

özne zikredildiği için fiili ma’lum bir fiildir. 

2) Mechûl Fiil: Fâilin açıkça zikredilmediği, îcâz, duyanın zekasına dayanarak, 

bilindiği yada bilinmediği için, korkmaktan, korkutmak için veya aşağılamak gibi herhangi 

bir sebepten fiili yapanın, belli olmadığı fiillerdir. 23 

21 Kalem, (68/51) 

22 Ahzâb, (33/48) 

23 Ğalâyînî Mustafa, Câmiu’d-durûsi’l-arabiyye, c. I., s.43 

12

(Tez yazılıyor) Yazma işini yapan tam olarak belli olmadığı için, 

mechûl, 

edilgen bir fiildir. Fiili mâzînin mechûlünü yapmak için, ilk harf ötrelenir, sondan bir önceki 

harf esrelenir, son harf ise aynen kalır, 

- , – gibi. 

Fiili muzârinin mechûlü ise muzâraat 24 harfi ötre ile harekelenir, sondan bir önceki harf 

de üstün ile harekelenir, - , 

– gibi. Ma’lum fiilin fâili hazfedildiğinde mefûlü 

fâilin yerine geçer , buna nâibi fâil denir ve harekesi zamme yapılır. 

B. Fâilin Sayısına Göre Fiiller: Eylemde bulunan şahsın sayısına bağlı olarak fiiller 

üçe ayrılır. 

1) Müfred: Bir kişinin yaptığı fiillerdir. (Hükümdar ailesine ikram etti) 

(Anne çocuklarına ikramda bulundu) Misallerdeki hükümdar ve anne ( 

failler) sayı olarak birer kişidir dolayısıyla 

müfred (tekil) fiillerdir. 

 

- 

fiilleri faillerinin sayıları açısından 

2) Tesniye: Fiili yapan fâil sayısı iki olan fiillerdir. Arapça’da diğer bazı dillerden 25 

farklı olarak fiillerde iki kişiyi ifâde eden ayrı bir sîğa vardır. (Mehmet ve 

Taha beraber yürüdüler.) 

Siz (iki bayan), nasıl geldiniz? Arapça’da iki sayısından 

ziyade kelimenin tesniye (ikil) hali kullanılır, bunun isimlerde olduğu gibi fiillerde de olması 

mümkündür. Fiillerin tesniyelerinde müzekker-müennes farklılığı bazen de aynılığı 26 

konusudur. Böyle durumlarda fâilin erkek yada kadın olduğu cümleden anlaşılır. 

3) Cemi: Fiil üç yada daha fazla şahıs tarafından yapılıyorsa, fâil sayısı üç yada daha 

fazla ise bu tür fiillere cemi ( çoğul) fiil denir. 27 “Ey! Rabbimiz! İman 

ettik… derler.” 

C. Fâilin Cinsiyetine Göre Fiiller: Arapça’da fiillerde birinci tekil (nefs-i mütekellim 

söz 

24 bk, Fiili Muzâri, s. 8 

25 Örneğin Türkçe’de ve Farsça’da tekil ve çoğul fiiller vardır, iki kişiyi ifâde etmek için ayrı bir kelime 

kullanılmaz. 

26 Tesniye muhâtabın müzekker ve müennesi aynıdır. 

27 Âl-i İmrân, (3/16) 

13

vahdeh) ile birinci çoğul (nefs-i mütekellim mea’l-ğayr) ve tesniye muhâtab 

sîğalarda 28 erkek-kadın ayrımı vardır. 

dışındaki 

Cemî 

Cemî 

Cemî 

Cemî 

Müzekker 

Müennes 

Müzekker 

Müennes 

Ğâib 

Ğâibe 

Muhâtab 

Muhâtaba 

Tesniye 

Müzekker 

Ğâib 

Tesniye 

Müennes 

Ğâibe 

Tesniye 

Müzekker 

Muhâtab 

Tesniye 

Müennes 

Muhâtaba 

Nefs-i 

Mütekellim 

Mea’l- 

Ğayr 

Müfred 

Müzekker 

Müfred 

Müennes 

Müfred 

Müzekker 

Müfred 

Müennes 

Nefs-i 

Mütekellim 

Ğâib 

Ğâibe 

Muhâtab 

Muhâtaba 

Vahdeh 

Tablomuzda geçen terimleri kısaca açıklamaya çalışalım. Müfred: Tekil, bir kişi. 

Tesniye: İkil, iki kişi. Cemî: Çoğul, üç yada daha fazla kişi. Müzekker: Erkek kişi. Müennes: 

Kadın kişi. Ğâib: Hâzırda olmayan, üçüncü şahıslar. Muhâtab: Karşımızda, hâzır olan 

şahıslar. Nefs-i Mütekellim vahdeh: Konuşan birinci kişi, şahıs. Nefs-i Mütekellim mea’lğayr: 

Birinci çoğul kişiler. Arapça’da fiil bu ondört sîğaya tasrîf edilir (çekimi yapılır), 

bunlardan, birinci tekil, birinci çoğul ve ikinci çoğul (tesniye muhâtab) şahıslarda kadın ve 

erkek için kullanılan kelime aynı diğerlerinde ise kadın erkek için kullanılan kelimeler, sîğalar 

farklıdır. 

Tablodan anlaşılacağı üzere fâilin cinsiyeti açısından fiiller: müzekker, müennes ve 

müşterek şeklinde üçe ayrılır. 

1. Müzekker (Eril) Fiil: Fâilin erkek olduğu sîğalardır. fiilinin aşağıdaki fiil-i 

mâzi, fiil-i muzâri ve emirdeki kipleri 

- -- / -- -- 

- 

/ - - fâilin, cinsiyet açısından erkek olduğunu ifâde eder. 

28 Sîğa: Türkçe’deki kip anlamına gelir. 

14

2. Müennes (Dişil) Fiil: Fâilin cinsiyet olarak dişi, kadın olduğu kiplerdir. fiilinin, 

mâzi, muzâri ve emirdeki 

 

- 

sîğalarında fâiller müennestirler. 

3. Müşterek Ortak Fiiller: Birinci tekil, birinci çoğul ve ikinci çoğul (tesniye 

muhâtab) kipleri, sîğaları cinsiyet olarak kadın erkek arasında müşterektirler. fiilinden 

mâzi, muzâri ve emir’de 

- / - - 

/ 

sîğaları gibi. 

D. Fâilin Hâzır-Ğâib-Müşterek Olmasına Göre Fiiller: Fiili meydana getiren fâil kim? 

Sorusunun cevabı, fâilin kip olarak kaçıncı şahıs olduğunu, anlamamızı sağlar, verilen 

cevapta fâil ya karşımızdadır (muhâtab) ya karşımızda değildir (ğâib) ya da kendimiz oluruz 

ki buna nefs-i mütekellim diyoruz. Böylece ğâib için kadın-erkek için üçer tane olmak üzere 

altı, aynı şekilde muhâtab için de altı ve mütekellim için müştereken (kadın-erkek) kullanılan 

iki olmak üzere toplam 14 sîğa, kip vardır. 

1. Ğâib Sîğalar: Fiili mâzi, fiili muzâri ve emr-i ğâib’de üç erkekler üç de kadınlar için 

/ - - - - / - - -- / 

olmak üzere toplam altışar tane vardır. Mechûl sîğaları da kattığımızda bu sayı iki katı 

olacaktır. fiilinin, fiili mâzisi için, ----- , fiili muzâri için - 

---- emr-i ğâibi için, ----- nehy-i 

ğâib için, 

----- sîğaları ğâib yani karşımızda olmayan 

üçüncü şahısları ifâde eden kelimelerdir. Türkçe’deki üçüncü tekil ve çoğul (tesniye ve cemî) 

kişileri anlatan kiplerdir. 

2. Muhâtab Sîğalar: Karşımızda, hâzır bulunan şahsın yaptığı fiillerin anlatıldığı ya da 

ona emredilen fiilleri, oluşları anlatan sîğalardır. fiilinin, fiili mâzîde, 

-- 

--/ fiili muzâride, - - - - - 

emr-i hâzırda, 

15

denir. 31 Müteaddî fiiller, bir fâile ve üzerinde fiilin meydana geldiği bir mef’ûle ihtiyaç duyar. 

----- nehy-i hâzırda da ----- 

sîğaları muhâtab şahısları ifâde eden kelimelerdir. 

3. Müşterek Sîğalar: Arapça’da birinci tekil (nefs-i mütekellim vahdeh ) ve birinci 

çoğul (nefs-i mütekellim mea’l-ğayr) kiplerinde cinsiyet açısından fâilde ve bu manalar için 

kullanılan fiillerde bir farklılık söz konusu olmayıp, aynı kelimeler kullanılır. fiilinin, 

fiili mâzîsi için, fiili muzâri için, - 

sîğaları kadın erkek için müşterek kipler 

olup, herhangi bir farklılık söz konusu olmamaktadır. 

IV. MANASINA GÖRE FİİLER 

A. Müteaddî Fiil: Fâilin yaptığı iş mef’ule tesir ederse buna teaddî, bu manayı ihtivâ 

eden fiillere de müteaddî (geçişli) fiil denir. 29 Başka bir ifadeyle harf-i cersiz, edatsız mef’ûl 

alan fiillerdir de diyebiliriz. Müteaddî fiiller de kendi aralarında bizzat, vasıtasız ve vasıtalı 

olmak üzere ikiye ayrılır. Bizzat kendi müteaddî olan fiillerin mef’ûlüne mef’ûl-ü bih sarîh, 30 

vasıtalı (harf-i cerli) olarak mef’ûl alan fiillerin mef’ûllerine de mef’ûl-ü bih ğayr-i sarîh 

Müteaddî fiillerin bir, iki ve üç mef’ûl alanları vardır. 

1) Bir Mef’ûl Alan Müteaddî Fiiller: (yazdı), (aldı), (ikram etti), 

(bağışladı), (yardım etti). 

 

32 

“…Muhakkak ki Allah bütün günahları 

bağışlar…” ... 

33 “ … ne de kendilerine yardım edebilirler.” 

Burada misallerini verdiğimiz fiiller vasıtasız olarak bizzat kendileri müteaddî olan ve 

bir mef’ûl alan fiillerdir. Bir me’fûl alan fiiller, harf-i cerle iki mef’ûl alabilir, böylece ilk 

mef’ûlü, mef’ûl-ü bih sarîh ikinci mef’ûlü, mef’ûl-ü bih ğayr-i sarîh ismini alır. 

2) İki Mef’ûl Alan Müteaddî Fiiller: İki mef’ûl alan fiiller, aldıkları mef’ûllerin 

durumuna göre ikiye ayrılırlar. 


30 Mustafa Ğalâyînî, a.g.e, c. I., s.31 

31 Mustafa Ğalâyînî, a.g.e, c. I., s.32 

32 Zümer, (39/53) 

33 Ârâf, (7/192) 

16

a) Mef’ûlleri asıl itibariyle müptedâ-haber olmayan fiiller: 

(öğretmek,bildirmek) 

 

34 “Allah insana bilmediklerini öğretti” Burada, insan birinci mef’ûl, 

bilmedikleri ikinci mef’ûldür. 

(vermek, sunmak, arz etmek, lutfetmek) 

(bşi. giydirmek, sarmak, kaplamak) 

 

(durdurmak, yasaklamak, alıkoymak) 

(sormak, soruşturmak, istemek, danışmak) Bu tür fiillerin mef’ûlleri, müptedâ-haber olmayıp 

birbirinden bağımsız iki ayrı kelimedir, aşağıda inceleneceği üzere iki mef’ûl alan fiillerin 

bazısı, müptedâ- haber olan cümleyi mef’ûl olarak alabilirler. 

b) Müptedâ-haberi mef’ûl alan fiiller: Bu neviden fiiller de kendi arasında efâl-i 

kulûb ve efâl-i tahvîl olmak üzere ikiye ayrılır. 

i. Efâl-i Kulûb: Bâtınî, içsel, kalbî fiilleri ifâde eden manalara hâiz olduklarından bu 

ismi alırlar. Efâl-i kulûb de iki çeşittir. İlki yakîn, 35 kesin, kat’i bir şekilde inanmayı ifâde 

eder, ikincisi zann ifade eder. İki mef’ûlü nasb eden, efâl-i kulûb ve 36 manasındaki 

altı tane fiildir, bunlar: 

fiilleridir. 37 “ Eğer siz de 

onların inanmış kadınlar olduklarına inanırsanız, inandıklarını öğrenirseniz…” 

Görüldüğü üzere bu fiiller, ve manalarında kullanıldıklarında yakînlik ifâde 

ederler ve iki mef’’ûl alırlar. Mef’ûllerinin karinesiz hazfi câiz değildir ancak karineyle biri 

ya da ikisi hazfedilebilir. 38 Efâl-i kulûbün hepsi iki mef’ul almaz. 

 

39 gibi bir mef’ûl 

alanları, 

41 40 

 

gibi müteaddî olmayıp lâzım olanları da vardır. 

Zann ve yakîn anlamlı meşhur olan fiillerin sekizi şunlardır: ( ) 42 bu üç fiilde 

zann anlamı daha gâliptir. ( ) 43 bu fiiller ise yalnız zann ifâde ederler. 

34 Alak, (96/5) 

35 Ğalâyînî Mustafa, Câmiu’d-durûsi’l-arabiyye, c. I., s. 34 

36 Bilmek, anlamak, idrak etmek, inanmak, kabul etmek manalarına gelir. 

37 Mümtehine, (60/10) 

38 Ğalâyînî Mustafa, Câmiu’d-durûsi’l-arabiyye, c. I., s. 33 

39 Öğrendi, bildi, anladı anlamlarına gelirler. 

40 Korkmak, ürkmek. 

41 Üzülmek, yas tutmak. 

42 / / - Bu üç fiil zann ve yakîn anlamlarından, zann anlamı daha fazladır. 

43 

/ / / / Bu fiillerde de sadece zann anlamındadırlar. 

17

ii. Efâl-i Tahvîl: Aslı müptedâ-haber olan iki mef’ûl alırlar. manasında 

kullanılan, , , , , , , yedi fiile denir. (düşmanı, 

dosta çevirdim), 44 “Ehl-i kitabdan çoğu, hak ve 

doğru kendilerine apaçık belli olduktan sonra, sırf içlerindeki kıskançlıktan ötürü sizi 

imanınızdan geri çevirmek isterler.”, ... 45 “O gün biz onları, 

birbirlerine çarparak çalkalanır bir halde bırakmışızdır…”, 46 “Allah 

İbrâhim’i kendine dost edinmişti.”, 47 “Onların yaptıkları 

her bir işi dikkate alırız, fakat onu saçılmış zerreler haline getiririz.” Bu fiiller, sadece 

manasında kullanıldıklarında iki mef’ûl alırlar 48 aksi halde hepsinin kendine has anlamları 

vardır. 

3. Üç Mef’ûl Alan Fiiller: - 

(gösterdi), - 

(bildirdi, duyurdu, gösterdi, 

haber verdi), - - (haber verdi, bildirdi, iletti), - , - (haber verdi, bilgi 

verdi, bildirdi), - 

(bildirdi, haber verdi, anlattı). Özellikle ,, fiilleri Hadis 

ilminde, hadis rivâyet şekillerinden semâen rivâyette kullanılırlar. 49 

 

(Konuyu Said’e, ayan beyan anlattım.) Manaların birbirine yakınlığından fiili yerine 

diğerlerini koyduğumuzda misâldeki mef’ûllerin, aynen kalması mümkündür. 

B. Lâzım Fiil: Eğer fâilin yaptığı iş kendinde kalır ve mef’ulü etkilemezse buna lâzım 

(geçişsiz) fiil denir. Tüm vücutla yapılan fiillerdir. 50 Diğer bir ifadeyle direkt mef’ûl almayan, 

edatlar yardımıyla mef’ûl alan, cümle olarak sadece fiil ve fâilden oluşan, mef’ûle ihtiyaç 

duymayan fiillerdir. Karakter, tabiat, huy, renk, temizlik, kirlilik, bedenî güzellikler, ayıplılık 

44 Bakara, (2/109) 

45 Kehf, (18/99) 

46 Nisâ, (4/125) 

47 Furkan, (25/23) 


49 İsmail L. Çakan, Anahatlarıyla Hadis, s.179 

50 Aksekili Mustafa Hakkı b. Ahmed, Şürûhu’s-Sarf, mad. 246 

18

gibi durumları ifade eden ve manasında mutâvaat 51 olan fiiller, lâzım fiillerdir. Bu manalar 

bazı sülâsî mücerred 52 bâblarda ve , , , , gibi bâblara 

nakledildiklerinde olur, ayrıca bu bâblardan gelen fiiller de lâzım olurlar. 53 

- - (güzel, hoş olmak), – – (maddî-manevî çirkin olmak), - 

- (uzun olmak, uzamak), / - - 

(kısa olmak, kısalaşmak, yeterli 

olmamak), 

- - 

(temiz olmak), - - 

(kirli/pis olmak, kirlenmek, 

pislenmek), - - 

(hasta olmak, hastalanmak), - - 

(susamak, susuz 

kalmak, özlem duymak, hasretini çekmek), 

 

- 

- 

(kırmızılaşmak, kırmızıya 

dönmek), 

- - 

(tek gözlü olmak), -/ - 

(göze sürme çekmek, 

sürmeli olmak), ( -- ) (ipi uzattım o da uzadı), 54 

Lâzım fiiller, üç sebepten biriyle müteaddî hale gelir. Bunlar: veya bâbına 

nakledilerek yada sonuna harf-i cer eklemekle hasıl olur. fiili cömert olmak anlamına gelir 

ancak 

, , olduğunda hürmet etmek, ikram etmek, şereflendirmek gibi, anlamı 

müteaddî hale gelir. 55 

V. HARFLERİNİN DURUMUNA GÖRE FİİLLER (SAHÎH-MU’TEL) 

Fiiller asıl harflerinin sahih ve illetli 56 olması bakımından sahîh ve mu’tel şeklinde ikiye 

ayrılır. 

A. Sahîh: Asıl harflerinde illet harflerinden biri yada ikisi bulunmayan fiillerdir, sâlim, 

51 Mutâvaat: Müteaddî fiilin meydana gelmesinden sonra eserinin ortaya çıkmasıdır. Camı kırdım, cam da kırıldı. 

Burada camın kırılması, müteaddî fiilin neticesidir ve zorunlu olarak ortaya çıkan bir durumdur. 

52 Beşinci bâb hariç diğer bâblar çoğu kez müteaddîye bazen de lâzıma delâlet ederler, beşinci bâb ise sadece 

lâzım içindir. 

53 Mustafa Ğalâyînî, Câmiu’d-durûsi’l-arabiyye, c. I., s.44,5 

54 Burada uzatma mutâvaat ifâde eden bir fiil, uzama ise lâzım bir fiildir. 


56 İllet harfleri: 

19

mehmüz ve muzâaf adlarıyla üç şekli vardır. 

1. Sâlim: Asıl harflerinde illet harfi, hemze ve şedde bulunmayan fiillerdir. 

 

57 

2. Mehmûz: Harflerinden biri hemze olan fiiller olup üç hali vardır. , , gibi. 

a. Mehmûz’l-fâ: İlk harfi hemze olan fiillerdir. 

59 Bu tür 

fiiller altıncı bâbın haricindeki bâblardan gelir 60 , kullanılır altıncı bâbtan kullanılmaz. Ayrıca 

bu neviden fiillerin, fiil-i muzârinin birinci tekil şahsında sakin olan ikinci elif ( ) med 

harfine dönüşür ve ( ) halini alır. İkinci bâba misal olarak, 

58 

62 

 

dördüncü bâba örnek, 63 65 64 

beşinci bâbdan, --- 

66 

fiillerini verebiliriz. 

b. Mehmûz’l-ayn: Fiillerde hemze ikinci harf olursa buna mehmûz’l-ayn denir ve 

sülâsî mücerred bâbların nadiren ikinci, , 67 çoğu kez de üçüncü; 68 

69 

/ dördüncü; , ve beşinci bâblardan; 

61 

71 70 

--- 

 

gelir. 72 

57 Yazmak, kaleme almak, yazıya dökmek. 

58 Kıyâsa, kâideye aykırı olarak emr-i hâzır bu şekilde gelir. 

59 Yemek, yiyip bitirmek, zenginleşmek, küpü doldurmak. 


61 Zincire vurmak, zincirle bağlamak, esir etmek. 

62Bu bâbın emrinde cezimli olan harfi med harfi olur ve şeklinde kullanılır. 

63 Acı duymak, acı çekmek, üzülmek. 

64 Beşinci bâbın ism-i fâili yerine sıfat-ı müşebbehesi kullanılır. 

65 Lâzım fiil olduğundan ism-i mef’ûlü yoktur. 

66 Terbiyeli, edepli, kibar, nazik. 

67 Ses çıkarmak, kükremek, vınlamak. 

68 Sormak, soruşturmak, istemek. 

69 Muhtaç duruma düşmek, acınacak halde olmak. 

70 Beşinci bâb lâzım olduğundan ism-i mef’ûlü kullanılmaz. 

71 Kötü, şerli, adi, aşağılık olmak. 


20

c. Mehmûz’l-lâm: Üçüncü harfi hemze olan fiillerdir. Birinci ve altıncı bâbın 

73 74 

dışındakilerden gelir. 

76 

 

 

77 

, --- 

, 75 , 

3. Muzâaf: Asıl harflerinden biri, ziyade olmaksızın tekrarlanan fiillerdir,kelime olarak 

muzâaf şeddelenmiş demektir onun için bu tür fiillere bu isim verilmiştir, sülâsi muzâaf ve 

rubâî muzâaf olarak iki şekli vardır. 78 

a. Sülâsî Muzâaf: Üç harfli (sülâsî) fiillerde ikinci ve üçüncü harflerin aynı olması 79 

sebebiyle bu harfler birbirlerine idğâm edilir ve şeddeli bir hal alır, birinci, ikinci ve dördüncü 

bâblardan gelir. 80 

82 81 

/ 

83 

, / / 

, 

84 

/ Bu tür fiillerin şahıslara göre fiil-i mâzi çekiminde Arapça’nın kendi mantığı 

içinde nisve nûnunda ve harekeli ’lerde 85 (birinci tekil, birinci çoğul, ikinci tekil, ikinci 

çoğul) şedde çözülür 86 ve o halde çekimi devam eder; - – 

- - 

gibi. İsm-i fâil şeddeli olarak gelirken , ism-i mef’ûl’de 

şedde çözülür, gibi. 


74 Yararlı, faydalı olmak, iyi gelmek. 

75 Okumak, mütalaa etmek. 

76 Paslı olmak, paslanmak, oksitlenmek. 

77 Cesaret etmek, gözü pek olmak, cesur olmak. 


79 Sınî M. İsmail, Seyyid İ.Yusuf, Şeyh M. Rufâi, el-gavâidü’l-arabiyyetü’l-müyessera c. II, s.217 


81 İki şekil de emr-i hâzırdır, ikisi de kullanılır. 

82 Uzatmak, esnetmek, açmak, genişletmek, yaymak, döşemek. 

83 Kaçmak, arkasına bakmadan kaçmak. 

84 Bıkmak, usanmak, gına gelmek. 

85 İsmail Ezherli, Açıklamalı ve Alıştırmalı Arapça Grameri, s., 42 


21

90 

89 

b. Rubâî Muzâaf: , , , , 

91 gibi fiilleri de rubâî 

muzâafa örnek olarak zikredebiliriz ancak burada aynı cins harfin idğâmı/ şeddesi değil aynı 

iki harfin tekrarı söz konusudur. 

88 

87 

B. Mu’tel: Asıl, kök harflerinden biri yada ikisi illetli 92 olan fiillere denir, dört çeşidi 

vardır. 

1. Misâl: Kök harflerinden ilk, birinci harfi yada olan fiillerdir. İlk harfi olanlara 

misâl-i vâvî, olanlara da misâl-i yâî denir. 

a. Misâl-i vâvî: İlk harfi olan ve birinci bâbın dışındaki bâblardan gelen fiillerdir. 

93 

 

 

94 

, 

, 

95 

 

, 96 --- / 

, 

97 

İkinci, 

üçüncü ve altıncı bâbtan gelen vâvlı misâllerin ilk harfi (vâv) fi’l-i muzâri, emir ve nehiy’de 

düşer. 98 

b. Misâl-i yâî: Asıl harflerinden ilki olması halinde bu ismi alır, birinci bâbın 

dışındakilerden gelir. 

99 

 

100 

 

 

101 

 

102 

--- 

 

103 

 

87 Kulağına fısıldamak, vesvese vermek, rahatsız etmek. 

88 Kesik kesik, tiz bir sesle ötmek. 

89 Mırıldanmak, fısıldar gibi konuşmak. 

90 Karanlık basmak, kararmak. 

91 Sallamak, sarsmak, korkutmak. 

92 

 

93 Zorunlu, şart, kaçınılmaz olmak. 

94 Açık, aşikar, ayan beyan olmak, açıklığa kavuşmak, ortaya çıkmak. 

95 Ürkmek, korkmak. 

96 Arı, saf olmak. 

97 Yerinde, uygun, münasip olmak. 

98 Mukayyed Sarf Cümlesi, s. 205 

99 Yetim olmak, yetim kalmak. 

100 Ergin olmak, 

101 Umut kesmek, umudunu kırmak. 

102 Küçük, önemsiz miktarda olmak, kolay olmak. 

22

2. Ecvef: Kök harflerinden ikincisi yada ى olan fiillerdir. , و harfleri harekeli 

mâkabli (önceki harf) fetha harekeli olursa , harfleri (elif)’e dönüşür. 104 Birinci, ikinci, 

dördüncü bâblardan gelir. 105 İki kısımdır. 

a. Ecvef-i vâvî: Ortadaki illetli harf olan fiillere denir. genelde birinci bâbtan 

kullanılırlar; 

106 

 

/ () dördüncü bâbtan; 

107 

/ 

b. Ecvef-i yâî: İllet harfi olursa bu tür fiillere de yâ’lı ecvef denir ve ikinci bâbtan 

gelir; 108 gibi. 

3. Nâkıs: Kök harflerinden son harfi, illet harflerinden , olan fiillere denir, altıncı 

bâb hariç diğerlerinden kullanılır. 109 

112 

 

 

110 

113 

, / 

, 111 , 

, --- 

114 

 

Son harfi ’lı nâkıs fiillerin, ğâib cemîleri ile muhâtab cemîleri kadın ve 

erkek için (müzekker ve müennesi) aynı şekildedir. 115 Benzer bir durum da sonu veya ile 

illetli fiillerin, müfred müennes muhataba ile cemî müennes muhâtaba sîğalarında 

mevcuttur. 116 / gibi aynı kelimelerdir. 

Fi’l-i mâzide bazı i’lâller meydana gelir ki konumuz olmadığından bu konunun teferruatına 

girmeyip referans vermekle yetineceğiz. 117 İsm-i fâilde biri zâid ism-i fâil elifi diğeri de vâv 

103 Kuru olmak, kurumak. 

104 Aksekili Mustafa Hakkı b. Ahmed, Şürûhu’s-Sarf, s. 113 


106 Geri dönmek, götürülmek, geri çekilmek. 

107 Korkmak, ürkmek. 

108 Gecelemek, geceyi geçirmek, misafir etmek. 


110 Koşmak, geçmek, seğirtmek, yanından geçmek. 

111 Ceza yada mükafat vermek, karşılığını vermek, yetecek kadar vermek, doyurmak. 

112 Koşmak, hızlı hareket etmek, çalışmak, çabalamak, gayret etmek, elde etmeye çalışmak. 

113 Hoşnut olmak, memnun olmak, rıza göstermek, kabullenmek, katılmak, ikrar etmek. 

114 Parlamak, tutuşmak, keskin zeka olmak, güzel koku yayılmak. 


116 Mustafa Ğalâyînî, a.g.e., c. I., s.236 

117 Mukayyed Sarf Cümlesi, s. 201, Meral Çörtü, Sarf-Nahiv Edatlar, s. 130 

23

ya da yâ’dan dönüşen elif olmak üzere iki tane sâkin ( harekesiz) elif bulunur ve vâv ya da 

yâ’dan kalb edilen elif hemzeye dönüşür. 118 Nâkıs fiillerin emr-i hâzırlarındaki son harf (illetli 

harf) cezm alâmeti olarak hazf olunur. 119 

4. Lefîf: Kendisinde iki tane illet harfi bulunan fiillerdir, lefîf-i makrûn ve lefîf-i 

mefrûk diye iki şekli vardır. 

a. Lefîf-i Makrûn: İllet harflerinin yan yana, (ikinci ve üçüncü harf olarak) 

bulunduğu ikinci ve dördüncü bâbtan gelen fiillere denir. 120 

122 

 

gibi. Çekimi nâkıs fiile benzer. 

121 

 

/ 

, 

b. Lefîf-i Mefrûk: Aslî harflerinden birincisi ve üçüncüsü illetli harflerden yada 

olan, ikinci, dördüncü ve altıncı bâbtan gelen fiillerdir. 123 

125 

 

124 

/ / 

, 126 / İkinci ve altıncı bâbta ilk harf misâl 

fiil gibi fi’l-i muzâri, emir ve nehiy’de düşer. Son harf de nâkıs fiilde olduğu gibi cezm 

alameti olarak düşer. İkinci ve altıncı bâbın emirlerinde harekeli tek harf kaldığından birinci 

tekil şahısta harfi getirilerek okunur ve , olurlar. 

, 

VI. ASLÎ HARFLERİNİN SAYISINA GÖRE FİİLLER 

Fiiller kök harflerinin sayıları bakımından, sarf açısından sülâsî 127 ve rubâî 128 olmak 

üzere ikiye, bunlar da kendi içinde mücerred 129 ve mezîd 130 şeklinde yine iki kısma ayrılır. 

Meşhur olan görüşe göre Sarf bakımından fiiller 35 bâbtan müteşekkildir. İmam Birgivî 

Kifâye adlı eserinde bu sayıyı 41 olarak zikreder ve 

 

, 

 

, 

 

, 

 

, 

 

, 

 

118 Mukayyed Sarf Cümlesi, s. 203 

119 Bu kouyla ilgili i’rab açısından fiiller bölümünde, gereken açıklamalar yapılacak. 


121 Niyet etmek, niyetlenmek, yapmaya karar vermek. 

122 Güçlü, kuvvetli olmak, güçlenmek, kuvvetlenmek, 


124 Korumak, himaye etmek, muhafaza etmek. 

125 Ayağı aşınmak. 

126 Yakın olmak, yanında olmak, yakınında olmak, sınır olmak, arkadaşı olmak. 

127 Kısaca üç harfte oluşan fiillerdir. 

128 Kök harfleri dört tane olan fiillerdir. 

129 Aslî harflerinde ziyade, ek harf olmayan fiillerdir. 

130 Kök harflerine harf eklenen fiillere denir. 

24

kalıplarında altı tane fiil sayar ki, bunlar , , , , , fiilleridir, bu 

görüş Kûfe ulemâsının görüşüdür. 

Basra ulemâsı ise , , gibilerini aslen rubâî olarak kabul edip, ve 

‘yi ayırarak 39 bâba indirmektedirler. 131 

Fiilleri asıl, kök harflerinin sayılarına göre sülâsî 132 ve rubâî 133 olarak ikiye, bunları da 

mücerred 134 ve mezîd 135 olmak üzere, dört ana başlık altında incelememiz mümkündür. 

Sülâsî, Rubâî, Humâsî, Südêsî şeklinde de bir tasnif yapılabilir fakat bu tasnif, sadece harf 

sayılarını esas alan bir ayrım olur. Biz burada kök harflerinin asıllarını esas alıp onların 

üzerine yapılan ziyadelerle meydana gelen şeklini temel aldık. 

A. Sülâsî Fiiller: Fi’li mâzisinde ziyâde harflerinden biri olmaksızın, üç harften 

meydana gelen, ziyadelerle dört, beş veya altı harfe çıkabilen fiillerdir, mücerred ve mezîd 

olmak üzere iki kısma ayrılır. 

a. Sülâsî Mücerred: Kök harflerine ekleme olmaksızın, üç harften oluşan fiillerdir ve 

altı tanedir, bâbtır. Bu bâbların isimleri birinci, ikinci gibi sıra sayılarıyla ifade edilir. Ayrıca 

fiilin kaçıncı bâbtan geldiği yada kullanıldığı, ayne’l fiilin mâzî ve muzârideki harekesinden 

anlaşılır. 

1. Bâb: - 

Bu bâbın alâmeti, ayne’l fiilinin harekesinin mâzîde fetha, muzârîde 

zamme olmasıdır. Çoğu kez müteaddî (geçişli) (yardım etmek) bazen de lâzım 

(geçişsiz) (çıkmak) için kullanılan bu babtan, sahîh sâlim, memûz’l-fâ, 

, müteaddî muzâaf, , genel olarak ecvef-i vâvî ve nâkıs-ı yâî ile bazı 

iki yönlü, başka bâbtan da kullanılan / fiiller gelir. Herhangi bir fiile üstün gelme, 

başarma gibi bir mana verilmek istendiğinde ya da kastedildiğinde fiil, bu bâbtan kullanılır. 

Böyle bir durumda fiil aslen lâzım dahi olsa müteaddî hale gelir. İnmek, konaklamak, 


132 Asıl harfleri ziyadesiz üç harfli olan fiillere denir. 

133 Kök harfleri ziyade olmaksızın dört harfli olan fiillerdir. 

134 Harf eklenmeyen, harflerinin tamamı asıl olan fiiller. 

135 Kendisine ziyâde/fazlalık olarak harf eklenen fiiller. 

25

âyet nazil olması gibi anlamlara gelmekle beraber birinci bâbtan kullanıldığında, 

birbirimizi indirmeye çalıştık, fakat ben onu indirerek galip oldum 136 manasına gelir. 

2. Bâb: – 

Ayne’l fiilinin, mâzide fethalı, muzâride kesreli olması bu bâbın 

alâmetidir. Lâme’l fiillinin boğaz harflerinden 137 biri olmamak kaydıyla misâl-i vâvî, 

ecvef-i yâî, 

ayne’l fiili boğaz harflerinden olmamak şartıyla nâkıs-ı yâî ve 

lâzım muzâaf fiiller bu bâbtan gelirler, bunlara muhalif olarak kullanılan fiiller kaideye 

aykırı olarak gelmiş olur. Bu bâb genelde müteaddî (vurmak) bazen de lâzım 

için kullanılır. 138 Sâlim, muzâaf, mehmûz’l- fâ ve mehmûz’l-ayn, misâ’l-i vâvî ve misâ’li 

yâî, ecvef, nâkıs, lefif-i mefrûk ve lefif-i makrûn fiiller bu bâbtan kullanılırlar. 

3. Bâb: - 

Ayne’l fiili yada lâme’l fiili boğaz harflerinden olan fiiller, bu bâbtan 

gelir alâmeti ise orta harfin / ayne’l fiilinin mâzî ve muzârîde fetha olmasıdır. Bununla 

beraber herhangi bir fiilde boğaz harflerinden birinin bulunması o fiilin üçüncü bâbtan 

gelmesini gerektirmez gibi. Nadiren de olsa (çekindi, sakındı) gibi fiiller de 

gelebilir. 139 Çoğu zaman müteaddî (açtı) bazen de lâzım (gitti) içindir. 

Sâlim, muzâaf, mehmûz’l-ayn ve mehmûz’l- lâm, misâ’l-i vâvî ve misâ’l-i yâî ve nâkıs fiiller 

gelirler. 

4. Bâb: - 

Bu bâbtan gelen fiiller, genelde noksanlık, kusur, (hastalıklı 

olmak, cılız, bir deri bir kemik olmak) üzüntü, keder (üzülmek, yas tutmak) ve 

buların zıt manaları (sevinmek) boşluk, (susamak, susuz kalmak) doluluk, 

(doymak, dolu olmak, açlığını gidermek) gibi durumlar ile renkleri, (siyah 

olmak) ayıpları, (topal olmak, aksamak) süsleri (iri, kara gözlü olmak) ifade 

için kullanılır. 140 Alâmeti, ayne’l fiilinin, mâzide kesreli, muzâride fethalı olmasıdır. 141 


137 Boğaz harfleri: 

138 y.b.d., Binâ, s. 211(Sarf Cümlesinin İçinde) 

139 Bu fiilin ikinci bâbtan kullanıldığı da olur. 

140 y.b.d., Binâ, s. 211(Sarf Cümlesinin İçinde) 

26

Manası çoğu zaman müteaddî (bilmek) bazen de lâzım (korkmak, ürkmek) 

içindir. 142 Sâlim, muzâaf, mehmûz’l- fâ ve mehmûz’l-ayn, misâ’l-i vâvî ve misâ’l-i yâî, ecvef, 

nâkıs, lefif-i mefruk ve lfif-i makrûn fiiller bu bâbtan kullanılırlar. 

5. Bâb: – 

Bu bâbın alâmeti, ayne’l fiilinin, mâzide ve muzâride zammeli 

olmasıdır. 143 İmam Birgivî, bu bâbın manası sadece lâzım içindir dese de 144 Mustafa Ğalâyînî, 

Câmiu’d-durûsi’l-arabiyye adlı eserinde şu bilgileri zikreder. Bu bâbtan gelen fiiller; seciye, 

sabit karakter, huy, tabiat, mizaç gibi manaları ihtiva ederler. Süreklilik, sabit bir sıfatı, 

karakteri veya manayı ifade ediyorsa fiilin manası lâzım olur, (cömert olmak) 

buradaki cömertlik manası devamlılık arzeden bir manadır. Fiil, sonradan kazanılan bir 

anlamı ifade ediyorsa o zaman, müteaddî olur. (bilgili, anlayış sahibi olmak) 

Bu fiil, dördüncü bâbtan kullanıldığında, idrak etmek, derinlemesine bilgi sahibi olmak 

gibi manalara gelir. Bu bâbtaki anlamı ise ( fakih oldu) olur, burada fakih olma, 

sonradan kazanılan bir özelliktir. 145 Kendisiyle teaccüb, medh veya zemm manası kastedilen 

bir fiil, beşinci bâbtan olmasa dahi, bu bâba nakledilerek kullanılır. ! manası; 

onu ne güzel/ çirkin yazdı olur. Burada hem medh hem de zemm manası kastedilerek 

kullanılmıştır. 146 Sâlim, mehmûz’l- fâ, mehmûz’l-ayn ve mehmûz’l- lâm, misâ’l-i vâvî ve 

misâ’l-i yâî ile nâkıs filer bu bâbtan kullanılan fiilerdir. 

6. Bâb: - 

Bu bâb çok az fiilin kullanıldığı, manası bazen müteaddî, 

147 

(addetmek, tasavvur etmek) bazen de lâzım (miras kalmak, miras olarak kabül 

etmek) için olan bir bâbtır. 148 Sâlim, misal-i vâvî ve misâl-i yâî ile lefif-i mefruk türünden 

fiiller bu bâbtan gelen fiillerdir. Akseki’li Mustafa Hakkı b. Ahmed Şürûhu’s-Sarf isimli 

eserinin maddeleştirdiği son kısmında bu bâbın şazz, kural dışı olarak konulduğunu, yoksa 

141 y.b.d., a.g.e. s. 212 (Sarf Cümlesinin İçinde) 






147 Bu fiil genelde dördüncü bâbtan nadiren/ şazz olarak da bu bâbtan kullanılır. 


27

kaideye göre; ayn’el fiili, mâzîde esre olan fiilin, muzârîde ayn’el fiili, fetha olmasıdır yani 

dördüncü bâbtan olmasıdır der. 149 

b. Sülâsî Mezîd: Sülâsî mücerred fiillere bir, iki yada üç harf ziyade edilerek oluşan 

bâblardır ve sayıları 12’dir. Bu bâblar, masdarlarının isimleriyle bilinir ve söylenir. Bir fiilin, 

bu bâbların hangisinden olduğunu öğrenmek için hangi bâbtan, diye sorulur cevabı da 

masdarlarının ismi söylenerek verilir. 

Sülâsî mücerred fiillere bir harf eklenmek suretiyle meydana gelen ve dört harften 

oluşan üç tane bâb vardır. Bunlara başka bir tabirle rubâî de denilebilir fakat buradaki rubâîlik 

aslından değil sadece harf sayısının dört olmasından kaynaklanmaktadır. 

1. İfâl Bâbı: - - 

; 

150 Sülâsî mücerred fiilin 

başına, evveline bir 

( ) hemze’nin eklenmesiyle dört harften oluşur ve manası çoğu kez 

müteaddî (geçişli) (o’na ikram ettim) bazen de lâzım (geçişsiz) 

(adam 

sabahladı) içindir. Bu bâba, lâzım fiil nakledilirse müteaddî olur, bir mef’ûl alan fiil, iki 

mef’ûl alır, iki mef’ûl alan fiil nakledilirse üç mef’ûl alır. Kısaca geçişli değilse geçişli hale 

gelir, geçişli fiilin mef’ûl sayısını arttırır. 151 İfâl bâbının hemzesi, mâzî, masdar ve emirde 

kat’i dir diğerlerinde ise vasıldır, okunuşta geçilirse düşer. 152 

Ayrıca bâbının hemzesinin bazı anlamları vardır 153 ki kısaca açıklamaya çalışalım. 

a. Teaddî anlamı vardır: (çıktı), (çıkarttı). 

b. Oluş ifade eder: (yürüdü), (yürür oldu). 

c. Vicdan anlamı vardır: (O’nu cimri buldum). 

149 Akseki’li Mustafa Hakkı b. Ahmed, Şürûhu’s-Sarf,mad. 251 

150 İkramda bulunmak, ayrıca emr-i hazırda hemzenin harekesi üstündür. 



153 İmam Birgivî, Maksûd, s., 197 (Sarf Cümlesi İçinde) 

28

d. Meydana gelecek hadisenin yakınlığını (haynûne) ifade eder: (hasad 

vakti yakın oldu, yaklaştı). 

e. İzâle anlamı vardır: (şikayeti kaldırdım, şikayetten vazgeçtim). 

f. Girme, bulunma manası vardır: 

g. Çokluk ifade eder: (adam çok tuğla yaptı). 

(polis karakolda sabahladı). 

Buraya kadar saydığımız manalar yalnızca ifâl bâbının hemzesinden kaynaklanan bir anlam 

olmayıp fiille birlikte o manaları ifade eder. Bu manaların hemze’ye izafe edilmesi mecâzî 

bir ifadedir. 154 

2. Tef’îl Bâbı: 155 – – ; 

(öğretmek). Bu bâbın 

alameti, fâel fiili ile aynel fiili arasına, aynel fiili cinsinden bir harfin eklenmesiyle dört 

harften oluşan, başka bir ifadeyle aynel fiili şeddelenerek rubâî olan ve kendisinde çokluk 

manası olan bir fiildir. Çokluk manası fiilde, fâilde ya da mef’ûlde olabilir. 

(hacılar, hac’da Kabe’yi çok tavaf ederler), (Endonezya’da 

depremden çok insan öldü), (Ahmet, çok kapı kapattı). Lâzım fiillerin müteaddî 

yapılmasının bir yolu da bu bâba nakledilmesi olduğu için bu bâb müteaddî mana taşır. 

3. Müfâale Bâbı: / / – – ; (görüşme 

yapmak, müzakerede bulunmak, tartışmak). Fâel fiili ile ayne’l fiili arasına bir eklenmesiyle 

oluşan bu bâb, misalde olduğu üzere, genelde iki kişi arasındaki ortaklığı, beraber işlenen fiili 

(müşâreket) 156 ifade eder. 

Bu üç fiil, saydığımız manaların dışında manalara da gelebilir ancak bu, cümlenin 

genelinden (siyak-sibâk) anlaşılır. 157 Sülâsî mücerred fiillere iki harf eklenerek oluşan beş bâb 

vardır, bunlara harflerinin sayısının toplam beş olması sebebiyle humâsî de denir. 

154 İmam Birgivî, a.g.e, s. 197, 12 numaralı şerh. 

155 Bu bâbın, / , / , / , / , / vezinlerinde masdarları vardır. 

156 İmam Birgivî, Maksûd, s. 215 


29

1. İnfiâl Bâbı: – – ; __ 

(kırılmak). 

Üç harfli kök fiilin başına elif ve nûn harflerinin eklenmesiyle oluşur. Bu bâbdaki fiiller 

mutâvaat 158 ifade ettiğinden manası lâzım olur ancak sülâsîsi mutlaka müteaddî olur. 159 

 

Camı kırdım cam da hemen kırıldı. Burada kırma fiili müteaddî bir fiil 

olup neticesinde ortaya çıkan kırılma mutâvaat ifade eder. 160 

2. İftiâl Bâbı: – – 

Başına hemze ve fâel fili ile ayne’l fiili arasına te 

harflerinin eklenmesiyle oluşur. Bu bâbdaki fiillerde infiâl bâbı gibi mütâvaat ifade eder. 

--- (toplanmak) Bu bâbın mutâvaat manasının dışında fiilin 

asıl manası, asıl fiili ızhar için, kabul için, mubâlağa, tefâul, tefa’ul, istifâl gibi manaları da 

vardır. 161 Bu bâbın zâid harflerinden olan , bu bâba nakledilen fiillin fâel fiilindeki harfe 

göre bazı değişikliklere uğrar. 

a. İftiâl bâbına nakledilen fiilin, fâel fiilindeki harf, , , , harflerinden biri olursa 

iftiâl bâbının ’si, ’ya dönüşür. Sülâsi hali olan fiil bu bâbtan kullanılmak istendiğinde 

halini alır ve çekimi 

--- 

şeklinde olur. fiili, 

--- olur. fiili, --- 

şeklinde olur. 

fiili bu bâbtan kullanılmak istendiğinde, 162 --- 

163 

şeklinde kullanılır. 

b. İftiâl bâbına nakledilen fiilin, fâel fiilindeki harf , , , harflerinden biri olduğunda 

ise bu bâbın ’si olur. 164 fiili, 

--- 

 

şeklini alır lâkin burada biri 

sakin diğeri harekeli iki harfin ( ) idgâmı söz konusudur. fiili --- 

158 Müteaddî fiilin meydana gelmesiyle bir şeyin eserinin ortaya çıkmasıdır. 


160 İmam Birgivî, Maksûd, s. 217 (Sarf Cümlesi İçinde) 


162 İlk olarak ifteal’nin te’si ’ya dönüşmüş daha sonra da mahreclerinin yakınlığından ’ya kalb edilmiştir. 

Aynı mahrec yakınlığından şeklinde olması da câizdir. 


164 İmam Birgivî, a.g.e, s. 196 

30

olur ki burada da ifteale’nin ’sinin ’a dönüşür sonra da ’in ’a dönüşmesi sonra da iki 

’ın idgâmı söz konusudur. 165 fiilinin bu bâbtaki hali 

--- 

 

olur. 

c. İftiâl bâbından kullanılan fiilin, fâel fiilindeki harf, , , harflerinden birisi 

olduğunda 

bu harfler ’ye çevrilir sonra da ifteale’nin te’sine idgâm olur. 166 

fiilinin bu bâbtaki hali, 

--- 

olur. fiili bu bâb nakledildiğinde ise 

durumu şöyledir. 

 

--- 

 

fiilinin bu bâbtan kullanılışına gelince 

durumu, --- 

şeklindedir. 

3. İf’îlâl Bâbı: - – ; --- 

(normalden fazla 

kırmızı olmak) Kök harflerinin (sülâsi mücerred fiilin) başına ve sonuna da lâmel fiilinin 

aynından bir harfin eklenmesiyle meydana gelir. Renkleri ( kırmızı oldu çok kırmızı 

oldu demektir) ve ayıpları 

(gözlerin içe çökmesi durumu) ifade etmek için kullanılan bu 

bâb sülâsîdeki manadan daha mübâlağalı 167 lâzım (geçişsiz) bir anlam taşır. 

4. Tefa’ul Bâbı: – – ; ___ (öğrenmek, 

tahsil etmek) Başına bir ile fâel fiili ile aynel fiili arasına, aynel fiili cinsinden bir harfin 

eklenmesiyle yapılır. Tekellüf 168 

ifade eder. Sülâside müteaddî olan fiiller bu bâba 

nakledildiklerinde manaları mutâvaat ifade eder.( çıktı çıkarıldı). 

Bu bâbın muzârisinde müfred/ tesniye müennes ğâib, müfred/ tesniye/cemi müzekker 

muhâtab, müfred/ tesniye muhâtaba sîğalarında, kiplerinde iki tane harfi yan yana 

165 İmam Birgivî, a.g.e, s. 196, 11 no’lu dipnot. 

166 İmam Birgivî, a.g.e, s. 196 

167 Bir sıfatın yada durumun aşırı olması durumudur. 

168 Bir şeyi elde etmek, istemek veya kendinde olmayanı iddia etmek demektir. 

31

gelmektedir, 

/ / - 

buralardan özellikle cemi 

müzekker muhâtab sîğasındaki birinci ‘lerin hazfı câizdir. Kur’ân-ı Kerim’de geçen 

(Ne kadar da az öğüt alıyorsunuz) 169 âyetindeki kelimesi buna örnektir. 

Bu bâb tekellüf manasının dışında manalar için de kullanılır.a: Mutâvaat için; 

(o’na fıkhı öğrettim, o da öğrendi) b: Fâilin fiilden uzaklaşması anlamına gelir; 

(uyumadan sabahlamak, geceyi ibadetle geçirmek yani kişinin uykudan uzak olma 

durumu) daha geniş bilgi için ilgili kaynağa bakılabilir. 170 

5. Tefâul Bâbı: – – ; --- (ortaklık 

yapmak, hisse sahibi olmak). Başına , fâel fiili ile aynel fiili arasına bir ziyade edilmesiyle 

meydana gelen fiillerdir. İki kişi ( savaşmak, mücadele etmek ) yada daha çok kişi 

arasındaki ortaklık ( yardımlaşmak, işbirliği yapmak ) anlamı vardır. 171 Bundan başka 

manalar için de kullanılır; a: 

/ (zayıf olmak, bitkin düşmek) manasında (zayıf 

oldum, bitkin, yorgun oldum) yani sülâsî fiil ile aynı manada kullanılır, b: mutâvaat 

manasında kullanılır, (onu uzaklaştırdım, o da uzaklaştı), c: olmayan bir şeyi 

varmış gibi göstermek, (hastaymış gibi yapmak, görünmek) 172 

Sülâsî mücerrede üç harf eklenen dört fiil/ bâb vardır bunlara aynı zamanda südâsî 

(altı harfli) de denir. 

1. İstif’âl bâbı: – – ; --- 

(af 

dilemek,bağışlanma dilemek) Bu Bâbın alameti, başına , , , harfleri eklenerek altı 

harften oluşmasıdır. Müteaddî fiiller (çıkarmak, dışarıya almak, zorla çekip almak) 

169 A’raf, (7/3) 




32

kullanıldığı gibi, lâzım ( çamur, taş gibi oldu, taşlaştı) 

fiiller de bu bâbtan 

kullanılabilir. 173 Bu bâbta, genelde taleb ve isteme manası mevcuttur. 174 Bunları kısaca 

misallendirelim. ( ) Allah’tan affımı, bağışlanmamı istedim. 

(O’ndan parlak, hoş şeyler yazmasını istedim). 

 

Bu manaların dışında manalar için de gelebileceğini İmam Birgivî’nin Maksûd, isimli 

kitabında görebiliyoruz. Ancak en çok kullanılan bu iki manadır. Misallerini verdiğimiz taleb 

ve istek/ istemek manalarının dışında bu bâbın, değişim, ( çamur taşlaştı, taş gibi 

oldu) inanmak, ( O’nun cömert olduğuna inanıyorum) bulmak, vicdan, ( o’nu 

ciddi buldum) ve teslimiyet gibi ( insanlar musibet anında istircâ (tekrar 

geri dönmeyi isteme) etti) gibi manaları da vardır. Sarf kitabının ilgili sayfasındaki kenar 

notta bunlara ilaveten inkılâb, imhâ, lafızda ziyâde ve bakma manaları da sayılmaktadır. 175 

2. İf’îâl Bâbı: – – ; --- 

(otların bol olması, çok olması) Evveline , aynel fiili ile lâmel fiili arasına da aynel fiilinin 

aynısı bir harf ile harfinin eklenmesiyle oluşur. Mübâlağalı lâzım manası vardır. 

3. İf’ivvâl Bâbı: - – ; (devenin aşırı 

hızlı gitmesi, yürümesi) Başına bir ile aynel fiili ile lâmel fiili arasına iki tane eklenmesiyle 

oluşur. Manası bir önceki bâb gibi mübâlağalı lâzım içindir. 

4. İf’îlâl Bâbı: - – ; 176 --- 

(çok aşırı 

kızarmak) Evveline bir ile aynel fiili ile lâmel fiili arasına bir ve sonuna da lâmel fiilinin 

aynı bir harf eklenmesiyle meydana gelir. Manası mübâlağalı lâzım içindir ancak if’îâl 

bâbından daha mübâlağalıdır. 



175 İmam Birgivî, Maksûd, s. 198, 4 no’lu not. 

176 Fi’li mâzî ile emir aynı görünse de asılları farklıdır f. mâzî’nin aslı dır, emrin ise dir. 

33

Bu son üç bâbtan kullanılan fiiller, sülâsilerine nazaran manaları daha aşırıdır, 

fazladır kısaca bu bâblar mücerred manayı artıran bâblardır. 

Buraya kadar incelediğimiz sülâsî mücerred ve sülâsî mezîd bâblar toplam 18 tane oldu 

bundan sonraki konumuz rubâî mücerred, rubâî mezîd ve onlara mülhak olan bâblar olacak. 

B. Rubâî Fiil: Asıl, kök harflerinin sayısı ziyade ya da ekleme olmaksızın dört harften 

oluşan fiillerdir ve bir tane vezni vardır. Rubâî fiilleri mücerred ve mezîd şeklinde ikiye 

ayırıyoruz. 

a. Rubâî Mücerred: / – – ; / 

Aslî harfleri ziyade, ekleme olmaksızın dört tane olan, bazen müteaddî bazen de lâzım 

manalı fiillere denir. 177 

(gözleri dikerek bakıp kalmak) lâzım fiile, (sallamak, 

sarsmak) müteaddî fiile örnektir. 

’ye mülhâk (eklenen ile eklenilen bâbların masdar vezinleri aynı olduğundan) 178 diye 

isimlendirilen altı tane bâb, vezin olup bunlar şunlardır. 

1. Fev’ale Bâbı: / – – ; --- 

(zayıf olmak) Fâel fiili ile aynel fiili arasına bir ‘ın eklenmesiyle oluşur, sadece lâzım 

anlamı vardır. 

2. Fey’ale Bâbı: / – – ; 

(ikiye 

bölmek, ayırmak) Fâel fiili ile aynel fiili arasına bir harfi eklenerek yapılır ve sadece 

teaddî anlamında kullanılır. 

3. Fa’vele Bâbı: / – – ; 

(aşikar, açık okumak) Aynel fiili ile lâmel fiili arasına bir ın eklenmesiyle oluşan ve sadece 

teaddî anlamı olan bâbtır. 


178 İmam Birgivî, a.g.e., s. 223 

34

4. Fa’yele Bâbı: / – – ; --- 

(tökezlemek, ayak kayması) Aynel fiili ile lâmel fiili arasına bir harfi eklenerek yapılır ve 

sadece lâzım anlamı vardır. 

5. Fa’lele Bâbı: / – – ; 

(elbise giymek) Sonuna lâmel fiili cinsinden bir harfin eklenmesiyle oluşan ve müteaddîlik 

anlamı olan bir fiildir. 

6. Fa’lê Bâbı: / – – ; / 

(kafa üzeri uyumak) Sonuna harfinin ziyade edilmesiyle meydana gelen fiildir, lâzım 

anlamı vardır. Bu altı bâba rubâi’ye mülhâk denir. İlhâk ise eklenen ile eklenilenin 

masdarlarının bir olması durumudur. 179 

Bu bâbları ve aşağıdaki bâbları isimlendirirken fi’l-i mâzi kalıbını vermemizin sebebi ziyade 

edilen harflerin daha iyi anlaşılması gayesine matuftur. 

b. Rubâî Mezîd: 180 Rubâiye bir harf eklenen veya iki harf ziyade edilen vezinler 

olmak üzere iki nevidir. 

A. Tefa’lele Bâbı: - – ; 

(yuvarlanmak) Rubâi mücerredin evveline harfinin eklenmesi ile oluşan vezindir, mutâvaat 

ifade eder. 

Bu bâba mülhak olan beş bâb vardır. İlhâktan kasıt eklenen (mülhak) ile kendisine eklenilen 

(mülhakun bih ) arasında vezin, (harf sayısı, hareke, sükûn gibi) eşitliğinin mevcut olmasıdır 

ve mülhak olan fiillerde i’lâl ve idgâm söz konusu olmaz. Burada ’ye mülhâk olarak 

zikrettiğimiz bâblarda ilhâk olan harf, olmayıp -çünkü ilhâk başta olmaz, ortada yada sonda 

olur- diğer ( ,, ) harflerdir. 181 


180 Aslı dört harfli olup kendisine ziyade (fazladan) harf eklenen fiillerdir. 


35

1. Tefa’lele Bâbı: - – ; --- (üstüne 

almak, örtünmek) Başına , sonuna da lâmel fiili cinsinden bir harfin eklenmesiyle meydana 

gelir ve mutâvaat ifade eder. 

2. Tefev’ale Bâbı: - – ; --- 

(çorap giymek) Başına , fâel fiili ile aynel fiili arasına ‘ın eklenmesi ile oluşur, mutâvaat 

anlamı vardır. 

3. Tefey’ale Bâbı: - – ; --- (Allah’ın 

rahmetinden uzak olmak, uzaklaşmak) Evveline , fâel fiili ile aynel fiili arasına ‘ın 

eklenmesi ile oluşur, sadece lâzım anlamı vardır. 

4. Tefa’vele Bâbı: - – 

; --- 

() Başına 

, aynel fiili ile lâmel fiili arasına bir ’ın eklenmesinden meydana gelir ve sadece lâzım 

içindir. 

5. Tefa’lâ Bâbı: - – ; 

 

--- 

 

 

(kafa üzeri 

uyumak) Evveline , sonuna da harfinin eklenmesi suretiyle oluşur, lâzım anlamı vardır. 

B. Rubâi mücerrede iki harfin eklendiği bâblar: Rubâi mücerrede iki harfin 

eklendiği bâblar iki tanedir. 

1. İfanlele bâbı: - – ; --- (geri 

döndürülmek, gerisin geriye çevrilmek) Rubâi mücerredin evveline ve aynel fiili ile lâmel 

fiili arasına harfinin eklenmesiyle altı harften oluşur, mutâvaat ifade eder. 

Bu bâba mülhâk olan, eklenen iki bâb vardır. 

a. İfanlele bâbı: - – ; --- 

(göğsün dışarıya normalden fazla çıkık olması) Sülâsî fiilin başına , aynel fiili ile lâmel fiili 

arasına ve sonuna da lâmel fiili cinsinden (aynısı) bir harfin eklenmesiyle oluşur ve 

mübâlağalı lâzım anlamı mevcuttur. Bu fiilin sülâsî hali, ’dir ve anlamı, kişinin göğüs 

36

kısmının çıkık, yapılı olması demek olup bu bâba nakledildiğinde anlamı fazlalık (mubâlağa) 

kazanmıştır. 

b. İfanlâ bâbı: - – ; --- 

(sırt üstü 

uyumak) Başına , aynel fiili ile lâmel fiili arasına ve sonuna da harflerinin eklenmesiyle 

altı harften meydana gelir, mütâvaat anlamı vardır. 

2. İfalelle bâbı: - – ; --- (vücudun 

tamamının ürpermesi, titremesi) Rubâîdeki anlamından ( titremek, ürpermek) daha 

mübâlağalıdır, mübâlağalı lâzım anlamı vardır. 

Rubâi müceredin başına ve sonuna da ikinci lâmel fiili 182 cinsinden bir harfin eklenmesi ile 

meydana gelen fiildir. 

182 Rubai mücerredin dördüncü harfine ikinci lâmel fiili denir. 

37

İKİNCİ BÖLÜM 

VII. DİĞER FİİLLER (NEVÂSIH) 

Nesh (): Sözlükte, silme, ortadan kaldırma, izale etme gibi anlamlara gelir. Terim olarak 

ise müpteda ve haber’in üzerinde meydana gelen merfû olma hükmünün kalkmasıdır. 183 

Müpteda ve haber’in hükmünün (merfû olması) değişmesi üç şekilde olur ki buna sebep olan 

edat ve fiiller vardır. Bunları ve benzerleri ( ), ve benzerleri ( ), ve 

benzerleri ( ) şeklinde sayabiliriz. 

ve benzerleri ( ), müptedayı raf eder (’ nin ismi denir), haberi de nasb eder (’ 

nin haberi denir). 184 Müpteda haber hali olan isim cümlesinin başına nâkıs fiil, () 

geldiğinde olur. Nâkıs fiiller bölümünde daha teferruatlı anlatılacak. 

ve benzerleri ( , , , , , , , ) de isim cümlesinin başına gelir ve 

müpteda’yı nasb eder (’nin ismi denir) haber’i raf eder (’nin haberi denir). Müpteda haber 

hali olan isim cümlesi bu edatlarla kullanıldığında, olur. 

ve benzerleri ( ) de isim cümlesinin başına gelir ve ikisini de nasb eder. 

gibi. 

Konumuz olan ve benzerlerini başka bir ifade ile nâkıs fiiller şeklinde isimlendirebiliriz. 

Her fiil için bir fâil mutlaka gereklidir 185 ki fâilsiz bir fiilin vuku bulması mümkün değildir. 

Eğer mana fiil ve fâille -müteaddi fiil değilse- ( = Ahmet çıktı) tamamlanıp başka bir 

183 Cemaleddin b. Hişâm el-Ensârî, Kadr’un-nedâ ve bellü’s-sadâ, s. 127 

184 SINÎ M. İsmail, SEYYİD İ.Yusuf, ŞEYH M. Rufâi, el-gavâidü’l-arabiyyetü’l-müyessera c. II, s.99 

185 İmam Birgivî, Izhâr, s. 119 

38

şeye (mef’ûl, isim, haber gibi) ihtiyaç duymuyorsa bu neviden fiillere tam fiil denir. Müteaddî 

fiiller de fiil, fâil ve mef’ûl-ü bih sarih’ten oluşur ( Ahmet evine girdi). Şayet fiil 

mansûb bir ma’mule ihtiyaç duyuyorsa bu tür fiillere de nâkıs fiiller denir. 186 

Tam fiillerle nâkıs fiiller arasındaki bir fark da tam fiillerde fiil fâile izâfe edilirken, ( = 

Ahmet çıktı) derken çıkma fiili Ahmet’e nispet ediliyor. Nâkıs fiillerde haberin manasının 

devamlılığı isme (müptedaya) izafe edilir 187 ( İlim ve hikmet sıfatları Allah’a 

cc. izafe edilmektedir). Buraya kadar zikrettiklerimizi bir girizgah olarak kabul ederek nâkıs 

fiilleri daha ayrıntılı olarak ele alalım. 

A. ve Benzerleri ( ): İsim cümlesinin (müpteda-haber) başına gelir, 

müpteda’yı raf eder, isim olarak alır, haberi de nasb edip haber alırlar. Kadr’un-nedâ ve 

bellü’s-sadâ adlı eserde bunların sayısı on üç olarak verilip, kullanım açısından üçe ayrılır. İlk 

olarak şartsız olarak müpteda-haber’in başına gelenler; 

, , , , , , 

, bu sekiz fiildir. İkinci olarak başına nefy (olumsuzluk) edatı ile kullanılan fiiller 

vardır ki onlar da; 

, , fiilleridir, bu fiiller devamlılık ifade ederler, başlarına 

olumsuzluk edatı gelmeden kullanılmazlar. , , şeklinde olabileceği gibi 

’dan başka olumsuzluk edatlarıyla kullanılmaları mümkündür. Üçüncü olarak 

zikredeceğimiz fiillerin başına da ’nın benzerlerinden biri – bunlar nehiy/yasaklama yada 

dua için kullanılan fiillerdir- ile bulunan fiillerdir. fiili bu nevidendir ve ayetteki 

kullanımını misal verecek olursak; 

188 

 

“… O, yaşadığım sürece 

bana, namazı ve zekatı tavsiye/emr etti.” Buradaki , müddet, süre, zaman zarfınca gibi 

anlamlara gelir. 189 Yukarıda saydığımız 

, , , , fiilleri (oldu, idi, 


187 İbni Hâcib, Kâfiye, s. 79 

188 Meryem, (19/31) 

189 Cemaleddin b. Hişâm el-Ensârî, Kadr’un-nedâ ve bellü’s-sadâ, s. 127-129 

39

…dır) manasında kullanılmaları caiz olmakla 190 beraber –diğerleri sadece nâkıs olarak 

kullanılır- bazen kendi anlamlarında tam fiil olarak kullanılmaları da mümkündür. 

Adam sabahladı gibi. Bazen de tam fiilin, manasını ihtiva ettiği olur. 191 

cümlesi manasında, Zeyd tam alim oldu gibi. fiili ise değildir, olmadı gibi 

olumsuz manada, sadece mâzisi kullanılır, diğer çekimleri yoktur. 192 

193 “Allah hakimler hakimi değil midir? ” 

fiilinin üç türlü kullanımı vardır bunlardan ilki yukarda zikredilen nâkıs fiil şeklindeki 

kullanımıdır gibi, ikincisi tam fiil olarak kullanımıdır, 

194 “Eğer (borçlu) darlık içindeyse eli genişleyinceye kadar ona mühlet vermek (gerekir)”. 

Üçüncü olarak kullanımı da zâid/fazlalık olarak kullanımıdır, aslı olan cümlenin 

(Zeyd ne güzel oldu) şeklinde kullanılması gibi. 195 ’nin haberi üç şekilde 

olabilir. Müfred olarak gelebilir.( Ömer ayaktaydı.) İsim cümlesi olabilir; ( 

) O’nun hayatı dersti. Fiil cümlesi olabilir; Ali, insanlara konuşuyordu. 

Şibhi cümle olabilir; Orada yemek yok. 196 

Kullanılışları bakımından -isim, haber almaları- ’ye benzeyen -haberlerinin muzâri 

fiil olması bakımından da farklı olan- fiiller vardır ki , , , , , , 

, , , , , bunları da üç ana başlık altında incelememiz mümkündür. 

190 Cemaleddin b. Hişâm el-Ensârî, a.g.e., s. 133 

191 İmam Birgivî, Izhâr, s. 120 

192 Hasan Akdağ, Arap Dilinde Edatlar, s. 122 

193 Tîn, (95/8) 

194 Bakara, (2/280) 

195 İbn-i Hişâm el-Ensârî, Kadr’un-nedâ ve bellü’s-sadâ, s. 138 


40

1. Mukârabe Fiilleri: Fâil için fiilin vuku bulmasının yakın olduğunu ifade eden 

fiillere denir , , gibi. ve fiillerinin muzârilerinin başına genellikle 

gelmeyip bazen gelen yani çoğunlukla siz kullanılır. Hacılar neredeyse geri 

dönüyorlardı. fiili eksik çekimli -sadece mâzi ve muzârisi kullanılan- bir fiildir. 

fiilinin haberi olan muzâri fiil ise genellikle ile kullanılıp nadiren de siz kullanılır. 

Yazın gelmesi yakındır. 197 

2. Racâ / Ümit Fiilleri: Bu fiiller, haberin anlamının, isimle vasıflanmasının 

umulduğu, ümit edildiği manasını taşıdığı için bu ismi almışlardır. , , gibi. 

, fiilleri muhakkak ile ve sadece mâzîleri kullanılır. 198 Anne’nin 

doğumu yaklaştı. 

fiili anlam yönünden bu gruptan olmakla birlikte kullanımı açısından ve 

fiillerinden farklıdır çünkü haberinin başına genellikle gelmekle beraber 

199 (Umulur ki Allah onları affeder) bazen hazfedilebilir 200 ve sadece mâzîsi kullanılır. 

3. Şurû / Başlama Fiilleri: Herhangi mâzî bir fiilden sonra muzâri bir fiil kullanılırsa 

mâzî fiilin asıl anlamı atılıp başladı manası verilerek kullanılır, mana verilir. 201 Bu kurala 

binâen, bu şekilde kullanılan her fiil başlama / şurû fiili olmuş olur. Ancak bunlardan çokça 

kullanılanlar şunlardır; , , , , , . ( = Çocuk konuşmaya 

başladı.) 

Bu fiillerin sadece bu tarz kullanımlarda mâzîleri, başlama/ şurû fiili olarak kullanılır aksi 

takdirde kendi anlamları ne ise o anlama gelirler. 202 

197 Hasan Akdağ, Arap Dilinde Edatlar, s. 10, 44 

198 Hasan Akdağ, a.g.e., s. 11, 66 

199 Nisâ, (4/99) 

200 İbni Hâcib, Kâfiye, s. 81 

201 Hasan Akdağ, Arap Dilinde Edatlar, s. 10, 11, 40 

202 Hasan Akdağ, a.g.e., s., 11 

41

B. ve Benzerleri ( ): Nevâsıhtan olan bu tür fiiller isim cümlesinin (müptedâhaber) 

başına gelip, ikisini de nasb ederler tamamı fiil yada isimdir. 203 Efâl-i gulûb ve Efâl-i 

tahvîl olmak üzere iki grupta ele almamız mümkündür. 

1. Efâl-i Gulûb: Manaları kalple ilgili, kalpte oluşan, bugünkü tabirle ruhî, psikolojik 

manaları ifade ettiğinden bu ismi almışlardır. Eskilerin umûr-u kalbiye şeklindeki 

isimlendirmeleri fiillerin merkezini kalp olarak kabul etmelerindendir. 204 Bu fiilleri de yakîn 

ve ruchân/ zann fiilleri olarak ikiye ayırarak incelememiz mümkündür. 

Manaları açısından bir tasnif yaptığımızda kalp fiilleri üç nevidir. 205 Birincisi lâzım olanlardır 

ki üzüldü, hüzünlendi , düşündü gibi. İkinci olarak bir mef’ûl alanlar vardır, 

korktu, 

sevdi gibi. Üçüncü olarak da konumuz olan ve iki mef’ûl alıp (müptedâ-haber) 

bunları nesh eden fiillerdir ki biz bunları iki başlık altında inceleyeceğiz. Kişi, bir durum 

hakkında, karşılıklı iki delilin kuvvet bakımından eşit olması ve ikisi arasında tercih 

yapamaması durumuna şek/ şüphe denir. İki delilden biri şahsın zihninde, kalbinde diğerine 

daha baskın geliyorsa bunun, ruchân/ zann yada yakîn manasına gelmesi muhtemeldir. Bu tür 

fiillerden zann anlamı baskın olanlara efâ-li zann, yakîn anlamı fazla olanlara da efâl-i yakîn 

denir. 206 Şimdi buları daha ayrıntılı olarak ele alalım. 

a. Efâl-i yakîn: Mütekellimin teslimiyetini, inancını değiştirecek aksi bir delilin olmadığı, 

kesin bir itikadı, inancı ifade eden, manasındaki fiillerdir. 207 Bunların meşhur olan yedi tanesi 

şunlardır: = , , , , , . ( = İyiliğin muhabbetin yolu 

olduğuna inanıyorum.) normalde anlamı görme olan bu fiil kalben görme anlamında 

kullanılırsa kalp fiili gibi kullanılır ve amel eder. Aynı şekilde ve 

fiilleri bulma anlamına 

gelmektedir, lakin bu kalben bir bulma, inanma olursa bu fiiller de kalp fiilleri gibi olur. fiili 

203 Abbas Hasan, En-nahvü’l-vâfî, c.II, s. 4 

204 Abbas Hasan, a.g.e., c.II, s. 4 




42

de sandı, kıldı anlamına gelir. ( 

208 = Rahman’ın kulları olan 

melekleri dişi sandılar.) : sadece bu şekilde kullanılan çekimsiz bir fiildir. 

b. Efâl-i Zann/ Ruchân: Manalarındaki zann/ sanı anlamı daha fazla olan fiillere denir. 

En çok kullanılanları şunlardır: , , , , , , , = sadece emri 

kullanılan bu fiil farz et ki, diyelim ki gibi manalara gelir. 209 , , devamlı zann fiili 

olarak kullanılıp 210 sandı, zann etti manalarına gelir. Burada diğerlerinden farklı olarak fiili 

saymak anlamına gelir, sayma işi maddi olursa bir mef’ûl alan müteaddî bir fiil gibi kullanılır, 

manevi bir sayma varsa ki bu da kabul etti, sandı gibi anlamlara gelir o zaman efâl-i zann’dan 

olur ve iki mef’ûl alır. / Zenginlikte seninle 

ortak olanı dost sayma (sanma), dost ancak, fakirlikte, yoklukta seninle ortak, dost olandır. 211 

, , fiilleri de sanmak anlamına gelirler. 

Kalp filleri, mef’ûllerinden önce geldikleri zaman onları nasb eder başka bir ifadeyle 

amel eder. örneğinde olduğu gibi. Buna i’mâl denir. 

Efâl-i gulûb, mef’ûllerinin ortasında 

yerine 

şeklinde yada 

mef’ûllerinden sonra geldiği zaman 

yerine şeklinde olması (tercih 

edilen bu şeklidir) 212 mümkündür, caizdir ve buna ilğâ (lafzen ve mahallen amel etmemesi) 

denir. 213 

Mef’ûllerinin başına olumsuzluk anlamındaki 

, , edatları, 

başlangıç yada kasem/ yemin ’ı, 

214 

 

istifham/soru edatlarından biri , 

208 Zuhruf, (43/19) 

209 Hasan Akdağ, Arap Dilinde Edatlar, s. 141 

210 Hasan Akdağ, a.g.e., s. 8 

211 Abbas Hasan, En-nahvü’l-vâfî, c.II, s. 8 


213 İbn-i Hişâm el-Ensârî, a.g.e., s. 173 

214 İsrâ, (15/52) 

43

veya üstünlük anlamında ism-i tefdıl olursa 

215 

 

ta’lik 

(lafzen amel etmeyip mahallen amel etmesi) olur. 216 

2. Efâl-i Tahvîl: Bir durumdan diğer bir durma geçmeyi, intikali ifade ettiğinden bu 

fiillere efâl-i tasyîr de denir. Bu şekildeki isimlendirme, bu fiillerin (değişme, mevcut 

durumdan başka bir hale dönüşme) manasında olmasındandır. 217 ve fiilleri müteaddî 

olmadan önceki hali olan iken ’nin benzerlerinden yani nâkıs bir fiildi. 

Odun kapı oldu cümlesinde olduğu gibi. ve 

(müteaddî) oldukları zaman nâkıs fiil 

olmaktan çıkıp, iki mef’ûl alan tahvîl fiillerinden biri olur. fiili manasında 

kullanıldığında bir mef’ûl alır. 218 

, , , , , 

Tasyîr/ tahvîl/ değiştirme fiillerinin meşhurları şunlardır; 

Bu fiiller, sadece manasında kullanıldıklarında iki mef’ûl alırlar 219 aksi halde hepsinin 

kendine has anlamları vardır. Bu fiillerden bıraktı anlamına geldiğinde bir mef’ûl alır, 

sandı, kıldı, etti manalarında kullanıldığında efâl-i tahvîl’den olur. aynı zamanda zann 

fiillerinden olan bu fiil, kıldı, etti manalarında kullanıldığında bu neviden (tahvîl) fiiller gibi 

kullanılıp amel eder. Gerekli misaller müteaddî fiillerin iki mef’ûl alan kısmında zikredildi. 

Abbas Hasan, En-nahvü’l-vâfî isimli eserinde, buraya kadar ki fiilleri İbn Melek’in şu 

ifadelerle beyitleştirip özetlediğini zikrediyor. 220 

- - - 

: - - 

- - - 

- 

- - 

Bu beyitte, kalp fiilleri ve tasyîr fiillerinin müptedâ ve haber’in başına gelerek ikisini de 

nasb ettikleri ifade edilip bu tür fiiller de kısaca zikrediliyor. 

215 Şuarâ, (26/227) 

216 İbn-i Hişâm el-Ensârî, a.g.e., s. 176 

217 Abbas Hasan,a.g.e., c.II, s. 4 



220 Abbas Hasan, En-nahvü’l-vâfî, c.II, s. 9,10 

44

VIII. MANÂÎ FİİLLER (Esmâ-i Efâl) 

Mâzi, emir, nehiy gibi anlamları ifade etmek için, fiil manasında kullanılan kelimelerdir, 

Semâî (işitilen / kural dışı) ve kıyâsî (kurallı) vezinleri vardır. 221 

A. Kıyâsî / Kurallı olanlar: Sülâsî bâbların hepsinden vezninde emir anlamında 

manâî fiil yapılır. 222 Mesela: Yemek yeme () fiilinden emir anlamında , oturmak () 

fiilinden gibi. Sülâsî olmayan, gibi nâkıs olan, / gibi çekimsiz olan ve gibi 

mezîd fillerden, bu vezinle emir fiil yapılmaz. 223 

B. Semâî / Kuralsız olan manâî fiiller: Herhangi bir sarf, nahiv kaidesine bağlı 

olmaksızın, kural dışı, fiil manasında kullanılan lafızlardır. Fiil-i mâzî manasında olanlar, fi’li 

teaccüb manasındadırlar ve aynı hükümleri taşırlar. Ne kadar uzak oldu! 

Aralarında ne kadar da fark var. Ne kadar hızlı! Ne kadar uyuşuk, hareketsiz ! 224 

Emir manasında olanlara Sus, yeme, yanıma gel, terk et, beri gel, beri 

getir (Bu fiilin, müennesi , tesniyesi ve cemisi vardır) gibi kelimeleri örnek 

olarak sayabiliriz. 225 , gibi masdardır, 226 sadece Allah cc. için kullanılır, tenzih ve 

tesbîh anlamında kullanılır. , devenin yere, diz üstü çökmesi anlamına gelen kökünden 

gelir. Rahmet, bereket, takdîs anlamları da vardır. Allah cc. İçin kullanılır. Bir konuda ilâhî 

rahmetin varlığı, subûtu anlamına gelir. 227 

IX. TEACCÜB FİİLLERİ: Teaccüb: Hayret etme, şaşırma, şaşkınlık duyma, garip karşılama 

anlamlarına gelir. 228 Terim olarak, teaccübe konu olan, teaccüb manası için kullanılan fiillere 

denir. 229 (Allah’ı her türlü noksanlıktan tenzih ederim), (Allah’ı nasıl 


222 Mehmed Zihni, a.g.e. s. 621 




226 Râğıb Isfahânî, el-Müfredât, mad. 

227 Râğıb Isfahânî, a.g.e. mad. 

228 Serdar Mutçalı, Arapça-Türkçe Sözlük, mad. 


45

inkar ediyorsunuz?) benzeri bu manada kullanılan, birçok lafız olduğu gibi iki tane de kurallı 

kalıbı vardır. Kurallı kalıplarından ilki, fi’l-i teaccüb’ü-evvel, ikincisi fi’l-i teaccüb’ü-sâni 

diye bilinir. 230 İlk kalıp, İfâl bâbının mâzî gâib sîğasının evveline bir , sonuna bir zamir 

yada mensûb açık bir isim getirilmesiyle oluşur. / İkinci kalıp da yine İfâl bâbının 

emr-i hâzır kalıbının sonuna ile mecrûr bir isim bulunur. Bu fiillerin çekimi olmaz 

sarf, çekim, fiilden sonra gelen isim yada zamirde icrâ edilir. 231 Atıf olduğunda teaccüb 

fiilden sonra gelen isim hazfedilebilir. 232 233 “Neler duyup, neler işitecekler” 

a. Mehmûzü’l-ayn, mehmûzü’l-lâm, misâl ve ecvefler fi’l-i teaccüb olarak kullanıldığı 

zaman sâlim yani bir değişiklik olmaz. , , , , gibi. 

b. Mehmûzü’l-lâm olan fiillerde iki hemze yan yana geldiğinden med olur. gibi. 

c. Nâkıs ve lefîf fiillerde, sondaki ve harfleri birinci vezinde ’ e dönüşür, ikinci 

vezinde hazf olunur. 

/ , / , / , / , / 

gibi. 

d. Muzâaflarda, birinci vezinde idgâmlı ve şeddeli, ikinci vezinde, idgâmsız ve 

şeddesiz olur 

 

gibi. 234 

Arapça ilimlerin en önemlileri sarf ve i’rabdır. 235 Sarf: Kendisiyle Arapça kelimelerin 

sîğalarının/kiplerinin bilindiği ilimdir. Bu sayede biz, kelimede meydana gelen çekim, i’lâl, 

idgâm ve ibdâl gibi durumları bilip herhangi bir kelimeyi bu kaidelere göre kullanıp cümle 

kurarız. 236 İ’rab: Kelimenin terkibi (cümle) halinde kendisinde (kelimenin sonunda) oluşan 

merfû, mensûb, meczûm, mecrûr ya da her yerde aynı olması (mebnî) gibi durumları 

bilmemizi sağlayan bilimdir, bugün Nahiv diye de bilinir. 237 İ’rab açısından kelimeler mu’reb 



232 Mehmed Zihni, a.g.e, s., 608 

233 Meryem, (19/38) 

234 Mehmed Zihni, a.g.e, s., 610 

235 Mustafa Ğalâyînî, Câmiu’d-durûsi’l-arabiyye, c. I., s. 5 

236 Mustafa Ğalâyînî, a.g.e., c. I., s. 5 


46

(irabı kabul eden, üzerinde i’rab gerçekleşen) ve mebnî şeklinde ikiye ayrılır. Fiillerden mebnî 

olanlar da mu’reb olanlar da vardır. 

İ’rab: Âmil’in kelimenin sonunda ortaya çıkardığı, merfû, mensûb, meczûm ve mecrûr 

gibi durumlardır ki âmil’in değişmesiyle bu durumlar da değişir. Merfû ve mensûbluk hali fiil 

ve isimlerde müşterektir. Meczûm olma fiilin, mecrûr olma ise ismin özelliğidir. Kelimenin 

sonu bu şekildeki bir değişikliğe uygunsa bu kelimeye denir. Mebnî ise başına gelen âmil’in 

değişmesiyle -hangi âmil olursa olsun- sonu değişmeyen kelimedir. Mebnîlik alâmetleri de 

zamme, fetha, kesra ve sukûndur. Konumuz olan fiiller açısından baktığımızda, sonunda 

müenneslik nûn’u ve te’kid nûn’u olmayan fi’l-i muzâriler mu’rebdir. Fi’-li mâzî ve sonunda 

te’kid nûn’u ve müenneslik nûn’u bulunan fi’l-i muzâri mebnîdir. Fiillerde i’rabın üç şekli 

vardır bunlar; merfû, mensûb ve meczûm halleridir. 238 

İ’rab alâmetleri, hareke, harf ve hazifdir. Hareke üçtür: Zamme, fetha ve kesra. Harfler 

dört tanedir: Elif, nûn, vâv ve yâ’dır. Hazif, harekenin, kelimenin sonunun ve nûn’un hazfı 

şeklinde üç türlüdür. 239 

X. İ’RAB AÇISINDAN FİİLLER: İ’rabı açıklarken kısaca değindiğimiz kelimelerden 

fiiller, i’rab açısından iki nevidir. 

A. Mebnî Fiiller: Sonu, başına âmil gelse de gelmese de değişmeyen fiillerdir. 

Mâzî fiilin, sonuna bir şey bitişmeyen, müfred müzekker ğâib, () tesniye müzekker 

ğâib () ve müfred müennes ğâib () sîğaları fetha üzere mebnîdir. Sonuna , 

, gibi harekeli te’ler bitişen, müfred müzekker muhâtab, müfred müennes muhâtab 

ve nefs-i mütekellim vahdeh sîğaları, gibi sonuna nûn birleşen nefs-i mütekellim mealğayr 

ve cemî müennes ğâib sîğaları sukûn üzere mebnîdir. Cemî müzekker ğâib sîğası da 

zamme üzere mebnîdir gibi. 

238 Mustafa Ğalâyînî, a.g.e., c. I., s. 16,17 


47

Emr-i hâzır, sonu sahih ve birşey birleşmemiş ise veya nisve nûn’u birleşmiş ise 

sukûn üzere, sonuns te’kid nûn’u birleştiğinde sukûn üzere, sonu ilettli olduğunda 

sonunun hazfı, tensiye nûn’u , cemî vâv’ı veya müennes muhâtaba yâ’sı 

birleştiğinde, nûn’un hazfı ile mebnîdir. 

Sonunda nisve nûn’u bulunan, () -sukûn üzere mebnîdir- ve te’kid nûn’u ( ) 

bulunan, -fetha üzere mebnîdir- muzârî fiiller de mebnî grubuna dahildir. 

B. Mu’reb Fiiller: Kendisinde i’rabın gerçekleştiği, i’rabı kabul eden fiillerdir. Fiiller 

için i’rabın, merfû, mensûb ve meczûm şeklinde olduğunu daha önce belirtmiştik. Raf 

alâmetleri: Zamme, vâv, elif ve nûn’dur, zamme asıldır. Nasb alâmetleri: Fetha, elif, yâ, kesra 

ve nûn’un hazfıdır, aslolan fethadır. Cerr alâmetleri: Kesra, yâ ve fathadır asl olan kesradır 

(cerr isimlerde olur). Cezm alâmetleri: Sukûn, kelimenin/fiilin sonunun hazfı ve nûn’un 

hazfıdır, burada sukûn asıldır. 240 

Fi’l-i muzâri’nin i’rabını önce sahîh mu’tel ayrımı yaparak sonra da sîğalara göre raf, 

nasb ve cezm hallerini göreceğiz. Fi’l-i muzârinin çekiminde ondört sîğa/kip vardır, 

bunlardan daha önce zikrettiğimiz cemî müennes ğâib ve cemî müennes muhâtaba’yı 

çıkarttığımızda ki onlar mebnî idiler geriye oniki tane kalmaktadır. Efâl-i hamse denilen 

(tesniye müzekker ğâib ve ğâibe, muhâtab ve muhâtaba, cemî müzekker ğâib ve muhâtab, 

müfred müennes muhâtaba) beş sîğayı da ayrı olarak mütâlaa ettiğimizde geriye sonuna 

(tesniye, cemî, nisve ve te’kid nûn’u gibi) bir şey birleşmeyen, müfred müzekker ğâib, ğâibe 

ve muhâtab, nefs-i mütekellim vahde ve meal ğayr sîğaları kalır. Bu noktada i’rabın 

gerçekleşmesi açısından tam ve nâkıs olarak ikiye ayırmamız mümkündür. İ’rabın üç hali de 

(raf, nasb, cezm) gerçekleşiyorsa biz buna tam i’rab, üç hali de tam anlamıyla ortaya 

çıkmıyorsa adından da anlaşılacağı üzere nâkıs/eksik i’rab diyoruz. 

Sonuna tesniye, cemî, nisve ve te’kid nûn’u birleşmeyen (müfred müzekker ğâib, ğâibe 

ve muhâtab, nefs-i mütekellim vahde ve meal ğayr) sahîh fiillerin raf hali, zamme ile, / 

/ / / nasb halleri feta ile, / / / / cezim 

240 Mustafa Ğalâyînî, a.g.e., c. I., s. 18,19 

48

durumları da harekenin hazfı ile yani sukûn iledir / / / / gibi. 

Bu kiplerde i’rab, tamdır. Efâl-i hamse’nin (tesniye müzekker ğâib ve ğâibe, muhâtab ve 

muhâtaba, cemî müzekker ğâib ve muhâtab, müfred müennes muhâtaba) raf hali nûn ile / 

/ / / / / nasb ve cer halleri şeklinde , / , 

, / , / , / , / nûn’un hazfı iledir. 

Burada zikrettiklerimizin (efâl-i hamse’nin) i’rabı, i’rabın üç hali de ayrı ayrı 

gerçekleşmediğinden nâkıstır. 

Örneklerde olduğu gibi i’rabın, tam yada nâkıs şekilde gerçekleşmesi ve lafızda açıkça 

görülmesi, ortaya çıkması durumuna, lafzî i’rab denir. Âmil’in sebep olduğu fakat lafızda 

zâhiren görünmeyen ancak kelimenin sonunda takdîr edilen, varsayılan i’rab şekline de takdîrî 

i’rab denir. 241 

İlletli fiillerde i’rab takdîridir. Âhiri elif 242 ile illetli fiillerin, sonuna tesniye, cemî, nisve 

ve te’kid nûn’u birleşmeyen (müfred müzekker ğâib, ğâibe ve muhâtab, nefs-i mütekellim 

vahde ve meal ğayr) kiplerinde, raf hali takdîren / / / / şeklinde zamme 

iledir. Nasb hali fetha ile olur çünkü fetha hafif olduğundan ortaya çıkar. 243 / / 

/ / Cezim hali ise sondaki illetli harfin hazfı iledir. / / 

/ / Efâl-i hamse’nin i’rabı raf hali nûn’un subûtu/varlığı ile, / / 

/ / / şeklindedir. Cezim ve nasb halinde nûnların sugûtu/düşmesi ile 

olur. 

/ , / , / , / , / , 

, / , Burada sonu vâv’lı bir fiil misaliyle konumuzu tamamlayalım. 

/ / / / Bu kiplerin raf hali takdîren zamme ile olur. Nasb halinde fetha 

/ / / / şeklinde açığa çıkar ki fethanın hafif hareke olduğunu 

daha evvel belirtmiştik. Cezim halinde bu sîğaların sonundaki illetli harf, (vâv) düşer, hazf 

olur. 244 / / / / Aynı fiilin efâl-i hamse kiplerinde yukarıdaki 

misaldeki gibi raf hali nûn’un varlığı, nasb ve cezm hali nûn’un düşmesi iledir. 

XI. FİİLLERDE TE’KÎD LÂMI ve TE’KÎD NÛN’U: Müsbet olan muzârilerin, gerek 

ma’lûm gerek mechûl olsun, gerek sülâsî gerekse diğer mezid bâblardan olsun manayı 

kuvvetlendirmek, te’kid etmek maksadıyla fiile eklenen meftûh bir lâm’dır, fiilin sonunda, 

bazen bir de nûn bulunur. 245 

246 

 

 

247 

, 

248 

, 

Te’kîd nûn’u, 


242 Buelif vâv yada yâ harflerinden kalb edilen eliftir. 




49

hafîfe/muhaffefe ve şedîde/müşeddede şeklinde iki türlüdür. Harekesiz olan sâkin nûn’a (), 

muhaffefe denir ve muzârî fiilin tesniye ve cemî müennesinin dışındaki kiplerine eklenir. Fiile 

madden (i’rab olarak) ve mânen ( yazıyor, yazar gibi anlamlara gelirken başına, sonuna 

tekîd lâmı ve nûn’u geldiğinde manası, istikbâle/geleceğe döner ve elbette yazacak 

anlamına gelir 249 ) tesir eder. Muzârî’nin müfred sîğasına eklendiğinde sonu meftûh 

/ 

 

olur, cemî müzekker sîğalar vâvların ve nûnların hazfıyla mazmûm 

/ olur, 

müfred müennes muhâtabanın sonuna geldiğinde yâ’nın ve nûn’un hazfıyla meksûr olur. 

250 

Şeddeli te’kîd nûn, () tesniye ve cemî müennesler dahil muzâri fiilin tüm sîğalarına 

eklenip tensiye ve cemî müenneslerde meksûr diğerlerinde meftûhtur. Nûn-u te’kîd-i 

müşeddede, muzârî’ye dahil olduğunda aynı harekesiz olan sâkin nûn gibidir. Yani müfred 

sîğalarına eklendiğinde fiilin sonu meftûh ( / ), cemî müzekkerlerde -vâv ve 

nûn’un hazfıyla- mazmûm ( / ), müfred müennes muhâtabada -yâ ve nûn’un 

hazfıyla- meksûr () olur. Tesniyelerde -nûn’un hazfıyla- / şeklinde, 

nefs-i mütekellimlerde / şeklindedir. Cemî müenneslerde te’kid nûn’u ile cemî 

nûn’u arasına bir elif gelerek / halinin alır. 251 

Muzâri fiil, te’kid nûn’u ve şart edatıyla kullanılmak istendiğinde zâid ile birleşerek 

şeklini alır ve bu haliyle kullanılır. 252 “İnsanlardan birini görürsen…” 253 

Sonu illetli fiillere te’kid nûn’u birleştiğinde, sonu vâv yada yâ ile illetli fiillerin cemî 

müzekkerlerinde vâvlar hazf edilip öncesi / gibi zammeli oluyordu, müfred 

246 el-Mü’min, (40/51) 

247 el-Alak, (96/15) 

248 el-Hümeze, (104/4) 


250 Mehmed Zihni, a.g.e., s., 556 


252 Meryem, (19/26) 


50

müennes muhâtabada da yâ hazf edilip sonu 

/ şeklinde meksûr kalıyordu. Te’kid 

nûn’u ile kullanıldığında bu kiplerdeki vâv, nûn ve yâ nûn hazf edilir ve / ve / 

halini alır. Sonu elif’li olan illetli fiillerin () bu sîğalardaki durumu da cemîlerde vâv’a 

zamme, 

müfred müennes muhâtabda da yâ harfine kesre verilerek şeklinde 

söylenir. 254 

255 , Âyetlerinde altı çizili kelimeler fiil 

oldukları halde tenvinli yazıldıkları görülür, halbuki tenvin fiilin değil ismin özelliğidir ve 

fiillerde tenvin olmaz. Burada bu fiillerin te’kid lâmı ve muhaffef nûn ile 

, 

 

kullanımları söz konusudur yoksa fiillerin tenvinli oldukları söylenemez. Bu fiilleri 

şeklinde yazdığımızda durum daha net anlaşılacaktır. 

XII. EFÂL-İ MEDH ve ZEMM: Yapı olarak medh/övgü yada zemm/kötüleme için kullanılan 

fiillere denir. Bu fiillerle kurulan cümleler, inşâîdir haberî değildir. 256 İnşâî olması sözü 

söyleyen için kelamın doğru olup olmaması konusunda bir yargıya varamayacağımız yani 

gerçeğe uygun olup olmaması noktasında hüküm veremeyeceğimiz sözlerdir. 257 

Ey 

Ali oku cümlesi gibi. Bu fiiller için medh edilen veya zemm edilen bir mahsûs, kişi gereklidir. 

/ cümlelerinde medh, Ahmed’e tahsîs edilirken zemm ise falanca 

kişiye hasr edilmektedir. 258 

Medh Fiilleri: , , ’dir. cümlesinde, fi’l-i mâzîdir, ism-i işârettir, 

temyizdir (’yi açıklayan unsur) ise sonraya kalmış müptedâdır (isim cümlesinin ilk 

elemanı). Temyizin veya mahsûsun medh fiilinden önce gelmesi, yada 


255 Yusuf, (12/32), Alak, (96/15) 


257 Nurettin Bolelli, Belâğat Arap Edebiyatı Bilgi ve Teorileri, s.27 


51

gibi, caiz değildir fakat temyizin mahsûstan önce gelmesi görüldüğü üzere caizdir. 259 

Mahsûs farklı da olsa devamlı olarak müzekker ve müfred olarak kullanılır 260 çünkü 

medh veya zemm zamanın değişmesiyle değişecek bir şey değildir. fiilinin fâili mehdin 

tahsis edildiği şeydir, bazen başına zâid olarak bir harfi gelebilir. 

261 

, (nimete kavuşmak) fiilinden, alınıp medh için kullanılan bir fiildir, çekimi yoktur. , 

kökünden (kötülük, fenalık isabet etme, başına gelme) alınıp zemm fiili olarak kullanılır. 

Bu fiiller için olmazsa olmaz iki unsur, fâil ve mahsûstur (zemm/medh edilen şey) ve 

çekimleri yoktur. 262 Zemm fiillerine de , , fiillerini ( = Şarap ne 

kötü bir içecektir) misal olarak verebiliriz. 





52

BİBLİYOĞRAFYA 

ABDULMECİD Muhammed Muhyiddin, Şerh-u Katru’n-nedâ ve bellü’s-sadâ İbn Hişâm el 

Ensârî 

AKDAĞ Hasan, Arap Dilinde Edatlar, Tekin Dağıtım 1987, Konya, 3. baskı 

Aksekili Mustafa Hakkı b. Ahmed, Şürûhu’s-Sarf, Osmanlı yayımevi, 1909 

BİRĞİVÎ İmam, Nahiv Cümlesi, Salah Bilici Kitapevi Yayınları, İstanbul 

Kur’ân-ı Kerîm ve Türkçe Açıklamalı Meâli, Hâdimü’l-harameyni’ş-şerîfeyn Kral Fehd 

Mushaf-ı Şerif Basım Kurumu, Medine-i Münevvere, 2003 

BOLELLİ Nusrettin, Belâgat, Arap Edebiyatı Bilgi ve Teorileri, İFAV , İstanbul, 1993 

ÇAKAN İsmail L., Anahatlarıyla Hadis, Ensar Neşriyat, İstanbul, 1999 

EZHERLİ İsmail, Açıklamalı ve Alıştırmalı ARAPÇA GRAMERİ “NAHİV”, Ankara 

Üniversitesi Basımevi 1970, Ankara 

ĞALÂYÎNÎ Mustafa, Câmiu’d-durûsi’l-arabiyye, c. I. 12.Baskı, 1973, Lübnan 

HASAN Abbas, en-nahvü’l-vâfî, c.II, 8. Baskı Dâru’l-Maârif, Kahire, 1704 

ISFAHÂNÎ Râğıb, el-Müfredât fî ğarîbi’l-Kur’ân, Muhammed Halil Aytânî Tahkîki ile 

Dâru’l-Meârif, Beyrut, 1998 

MUTÇALI Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yayınları, 1995, İstanbul 

Cumhûriyeti Mısr’l-Arabiyye, el-Mu’cemü’l-Vecîz, 1980 

SINÎ Muhammed İsmail, SEYYİD İbrahim Yusuf, ŞEYH Muhammed Rufâi, el-gavâidü’larabiyyetü’l-müyessera 

c. II, Cantaş Yayınları, 

ZİHNİ Mehmed, el-Münthab fî ta’lîm-i liğayri’l-arab, İstanbul, 1875 

53

ARAP DÄ°LÄ°NDE FÄ°Ä°LLER - gariban tavuk

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?