J Bir tabu olarak 'ekonomi' - Surplus Thought

BIRTABU OLARAK 'EKONOMI' ,
oidukian ekonomik indirgemecilik baklmmdan tahlil ettigimizde gorecegimiz
J Bir tabu olarak 'ekonomi'
Ekonomi gerek iktisat disiplininin, gerek diger toplum bilimierin nazannda bir
tabu olma niteligini lsrarla koruyor. Tabudan kaslt ekonominin, siyasi-soylemsel
(politico-discursive) pratik ve mucadeleler ic;inde ~ekillenen toplumsal bir siirec;ten
ziyade kendine ic;kin i~leyi~ diizeneklerinin k~fedilmesini bekleyen dogal
bir surec; olarak tasavvur ediliyor olmasl. Ve ne yazlk ki bu tabu samldlgmdan
c;ok daha yaygm ve de yerle~ik -oyle ki, "toplum bilimlerin kralic;esi" bir
disipline mensup olmamn kibiriyle sagda solda ahkam kesen iktisatplann yii_
ziine kar~l, ba~ka mevzularda her daim klh kIrk yaran bir dii~iiniimselligi (reflexivity)
~iar edinm~ oianlanffilZ bile c;ogu zaman "kralic;e C;lplak!" deme cesaretini
kendimizde bulamlyoruz. Eu yazldaki amaClmlZ soz konusu tabuyu topyekQn
ala~agl edemesek de miimkiin mertebe a~mdlrmak.

YAHYA M, MADRA ..CERENOZSEL

YAHYA M. MADRA - CEREN OZSEL~UK - KENAN ER~EL
siire\;l.erin i~leyi~ini a\;lklayan bilumum mantlk ve diizenek, bizzat iktisat soylem(ler)inin
iiriiniidiir (Foucault, 1973).
. Nevar ki, "ekonomi"nin iktisadi soylemler i\;inde in~a edilmesi bu soylemler~n.l~fu?iiz~fta_nibaret
~ldugu anlamma gelmez. Aksine, diger butun soylemler
glbl lktlsadi soylemlenn de ya~amlmlz uzerinde gayet somut maddi etkileri
vardu. s Diger to.plums~l s.ur~\;lerden ayn~tmlarak "ekonomi" ~ostereniyle iml~nen
s~re~ler blrdenblre lktlsat soylemlerinin mudahale nesnesi haline geliven.rler.
Boy.le~e ekonomi, iktisat\;l1ann tasarrufta bulunabilecekleri, ~ekillendirebl1ec~kle~
.blr alan olarak belirginle~ir. Toplumlann kaderlerini belirleyen ekon.oml
pohtl~alan, belirli iktisadi soylemler i\;inde neyin ekonomi oldugu, neym
e~onoml olmadl~l tasnif edilerek ~ekillenir. Ornegin, neoklasik iktisata gor~
gehr ~agl~lmmdakl bozuklugu duzeltmek maksadlyla giri~ilen yeniden bolu-
~u.m.e~oneh~, ~ygu.I~malar (om. asgari ucret, artan oranda vergi, vb.) ekonommm
dogal l~leYl~meyapl1an harici, ustelik siyasi mudahalelerdir.
_ Heg~~oni~ .muc.adele siireci sonunda iktidan ele ge~iren soylemlerin en
onemh OZelhgl genye doniik olarak tarihi yeniden y~zmalan ve ortaya pkl~
ko~ullannm olumsalhgmm izlerini silmeye \;ah~malandlr (Ladau, 1990). Topl~msal
mll~adeleler sonunda hl1kimiyetlerini kuran soylemler ve bu sOylemle-
~m oznelen, ~a~kh soylemlerin de egemen konlima yiikselebilecegi olaslhgml
ortbas etlnek l\;m ellerinden geleni yaparlar. Bu nedenledir ki, hem ba~kalanm
~e~ de ken~ile~n~, hegemony~ miicadelesinin somut ve maddi olumsalhgmm
ot~mde, tarih-ustu ve metafIzlk bir gereklilik nedeniyle egemen olabildiklerine
mandumaya ~a~l~lrlar. lk~isat disiplini baglammda iistii ortiilmesi gereken
olumsalhk, soylemm nesneSl olan ekonominin bizzat soylemin i\;inde kurgulandl~.~e
tam da bu .yiizden her zaman ba~ka bi\;imlerde de kurgulanabilecegi
g~r\;~gldlr..~~er bahsl ge\;en soylem pozitivist bir bilim anlaYl~ma sahipse, kendl
soyl~ml wmde kurdugu "ekonomi"nin soylemi onceleyen, soylem-dl~l bir
ger~ekhge teka~ii~ et.tigine kendisine inandlrmasl ~ok da gii\; olmasa gerek. Ornegm,
~eok.laslk l~~l~at\;l1ann ~ogu ekonomik faillerin nedret ortammda yaptlkl~n
.te~clhlenn tahhhm ekonominin en temel sorunu addederler.

YAHYA M. MADRA· CERENOZSEL~UK· KENAN ER~EL
yogunla~rak, ekonomik indirgemeciligin nasll farkh bi~imlerde tezahur edebildigini
omeklemeye ~h~aca~. Biri saglneoliberal, digeri soVdevrimci siyasetle ozd~l~egel~bu
birbiriyle taban tabana zIt iki gelenek, ekonomiyi iktisadi kuram
ve yontemler araciliglyla ke~fedilmeyi bekleyen soylem-dl~l bir ara~tlrma nesnesi
olarak tela]9

YAHYA M. MADRA·
CERENOZSEL~UK - KENAN ER~EL
ligine denk du~enden daha yiiksek bir maa~ verir. Bu maa~ fazlasl, bir nevi, i~verenin
emek~iye verdigi bir armagandlr. Emek~i ise bu armagana kar~lhk i~verenin
arzu ettigi verimlilikte ~ah~lr. Bu modelde, i~akdinin yasal bo~luklan armagan
ili~kisi sayesinde doldurulur.
Ozetle, Neoklasik iktisat armagan ili~kisini incelemeye aldlgmda ona iktisadi
akIlClhkla donanml~ birey varsaytmmdan hareketle piyasa ili~kilerinin merceginden
bakar. Armagan ili~kisi piyasa ili~kilerinin yOrungesi i~inde tasavvur
edilir: Ya piyasa ili~kileri ile kar~lla~tIr1hr ve eksikli bulunur; ya zlmni bir piyasa
ili~kisi olarak tasavvur edilir; ya da piyasa ili~kilerinin eksik ya da sakh bilgiden
kaynaklanan gediklerini yamayan SIva (bir tamamlaYlcl) i~levi gOrur.
Burada lsrarla altml ~izmemiz gereken, sorunun Neoklasik iktisatm piyasad~l
ili~kilere de el atmasmda ya da bu ili~kileri kendi "ger~ekliklerinden" sap-·
tlrarak tahlil etmesinde degil, bu ili~kileri tek bir mantIga, iktisadi akla, indirgeyerek
kuramsalla~tlrmasmda oldugudur. Neoklasik iktisat inceledigi her toplumsal
sureci idealize edilmi~ bir piyasa mekanizmasml referans alarak tammladlgl
iktisadi etkinlik (verimlilik) 61~utune gOre degerlendirir. Piyasa-dl~l ili~kilere
(Om. armagan) ya piyasalann tiikendigi yer ve durumlarda, ehveni ~er
olarak musamaha eder ya da onlarda i~kin olan "ara~salcl akh" gun l~lgtna ~lkanr.
Bu ~er~eve i~inde iiretilen turn tahliller piyasalann olmadlgl yerlerde piyasalann
y~ermesini telkin eder. Dolaytslyla, Neoklasik iktisat sadece toplumsal
sure~leri modellemekle kalmaz, bu siire~lere katllan bireylerin davram~lanm
iktisadi etkinlik ol~iitiine uygun olarak bi~imlendirmek iizere modeller 6nerir
(Benton, Jr., 1982). Onerdigi modeller bireyler tarafmdan benimsendigi 01-
r;iide de Neoklasik iktisat toplumsah d6nii~turur, ~ekillendirir.
Neoklasik iktisatm yaytlma hususunda sergiledigi esneklik ve 6zguvenin iktisat
ideolojisinin toplumu yava~ yava~ de ge~irmesine ko~ut oldugu saptamasml
yapan bir~ok ele~tirel iktisat~l da vardlr. Bu iktisatplara g6re ara~lcl akIl
ve metala~ma, modem toplumlann iliklerine dek i~ledigi i~in bireyler de gittik-
~e daha ~ok Neoklasik iktisatm varsaydlgl homo economicus gibi davramr hale
gelm~tir (Dow, 1998). Oyleyse iktisat ideolojisinin nufuz alamnm derinle~tigi
ve yaygmla~tIgt toplumlarda Neoklasik modellerin a~lklaytclhgl olabilecegini
tesUm etrnek gerekmez mi? Eger bilimsel ~abanm tek amacmm a~lklaytclhk
olduguna inamyorsak, bu soruya olumlu yamt verebiliriz. Ne var ki, bu soruyu
enine boyuna irdelemeden Once Marksist gelenekte rastladlglmlZ ekonomik indirgemeci
6ykuleri tartI~mamlZ gerekecek.
1.3. Marksist iktisadi ge.1enekteki e1wMmik indirgemeci anlatdar
Marksist gelenek ir;indeki en egemen anlatI, toplumsal olu~umu (formation)
bina egreltilemesi ile tasavvur ederek ust-yaplyt alt-yapldan aytnr. Dst-yaplyt
olu~turan duzeyler arasmda siyaset ve devlet, ku!tur, ideoloji ve yasal duzenle-
meleri sayabiliriz. Alt-yaplyt olu~turan "iiretim tarzmm" ise iki temel ayagl vardlr:
uretim ili~kileri ve uretim gii~leri. Dretim il~kilerindeki taraflar (slmflar ya
da slmf konumlan) bazl yorumlara gore uretim ara~lanna kimlerin etkin bir bi-
~imde sahip olup olmachgtna bakilarak, diger yorumlara goreyse artI-emegin kimin
tarafmdan uretildigine ve uretilen artIga kimin el koyduguna bakllarak belirlenir.
lki yorumun ortak noktasl slmf ili~kilerini ikili bir yapl i~ine hapsetmeleridir.
Dretim gii~leri ise herhangi bir toplumun tarihsel ko~ullan i~inde dogaya el
koyarken kullandlgl iiretim ara~lannm verimlilik diizeyini ve iiretim ili~kilerine
tekabul eden emek surecinin diizenlenme bi~im ve yonelim teknolojilerini i~erir.
Klasik Marksist iktisatplar (ve toplum bilimciler) toplumsal olu~umun ustyaplsmm,
en son kertede de olsa, uretim tarzl tarafmdan belirlendigi konusunda
hemfikirdir. Anla~mazhk, vurgunun iiretim tarzmm hangi ayagma yapllacagl
noktasmda r;lkar. Kimi Marksist kuramcllara gore iiretim ili~kilerini ve dolaytslyla
toplumsal olu~umun butununu belirleyen unsur, uretim gur;lerinin geli~me
dinamigidir. Dretim gu~lerinin ate~leyicisi ise insanhgm nedret ko~ullan
kar~lsmda gereksinimlerini kar~Ilamak uzere sergiledigi yaratlclhgl ve ilerlemeci
tabiatldlr (Cohen, 1978). Drelim gii~leri geli~lik~e mevcut uretim ili~kilerinin
kahbma slgamaz hale gelirler ve ytlamn deri degi~tirmesi misali, eski uretim
ili~kilerinden slynhp yenilerine burunurler. Dretim gl1~lerinin geli~mesine
baglmh olarak, farkh urelim tarzlan Tarih sahnesindeki yerlerini suayla ahrlar:
Tarihsel maddeciligin eregi (telos) olarak komunizm, slmf ~eli~kilerinin tarihoncesi
d6nemle birlikte nihayete erdigini ve gen;:ek anlamlyla Tarih'in ba~ladlgml
(mila dIm) mu~tulayana degin ge~en zaman i~inde ilkel komunizm, kolecilik,
feodalizm, ve kapitalizm birbirini izler.
Bu tezin insandogasma ili~kin tarih-a~m onkabullerini tarihsel maddecilik
ile uyu~maz bulan kimi Marksistler ise, tarihin motorunun urelim gur;lerinin
geli~im dinamigi degil, uretim ili~kilerinin dOnu~umu oldugunu savunurlar
(Hindess ve Hirst, 1975; Hirst, 1985),12 Burada iirelim ili~kileri onceliklidir;
uretim gur;leri ise uretim ili~kilerine ayak uydurmak zorundadlr. 13
12 Bu yakla~lmJn yakJn tarihteki bir savunusu feodal Oretim tarzJnda~ kapitali~me ge~i~ a~a~a-
Ianni a~lklarken Oretim i1i~kilerindeki delli~ime vurgu yapar:. TIcan ~e t~feCl_ser~aye kaplta-
Iizm Oncesi oretim i1i~kilerini Once formel olarak kendine Ubi killp. uretlm gu~ennde hemen
bir delli~iklille gitmez. Ancak sonradan, yerle~en kapitalist Oretim i1i~kilerinin gerekliliklerine
ballh olarak Oretim gO~leri delli~ir ve kapitalizm Oncesi Oretim i1i~kileri tam anlamlyla -reel
olarak- sermayeye tabi olur CZifek.2002: 67)
13 Ku~kusuz. bu iki anlatlmn sosyalist eylemlilik adJnaOnerdilli stratejiler bir dellil. Oretim gO~lerini
tarihin motoru olarak gOren anlatl, komOnist gelecelli teknolojik geli~menin ka~Jnllmaz
olarak ger~ekle~irecelli. nedret ko~ullannJn ortadan kalkacalll bir Oto~ya olar~k t~sa~l?r..Bu
anlatl sosyalist bir hareket i~in tarihi hlzlandlrmaktan ba~ka bir gOrev bl~emez. Oretlm 111~kllerine
vurgu yapan ikind anlatl ise komOnizmi Oretim gO~lerinin er ge~ ger~ekle~irecelli ka~lnllmaz
bir gelecek olarak gOrmez. Tam tersine. kapitalist Oretim i1i~kil~rinin O~etim.go~le.rinin
komOnizmi mumkOn kllabilecek bir bi~imde geli~ebilmesine engel bile olabllecelllne dlkkat
~eker. Oyleyse. uretim i1i~kilerinin d6nu~turolmesi yOnOnde yanni beklemeden, bugonden
mOcadele vermek, sosyalist bir hareketin Oncelikler Iistesinde On S1ralardayer almahdlf.

Seksenli yIllarla birlikte altyapl-Ostyapl modeli yerini yava~ yava~ kapitalist
Oretim tarzmm ozelliklerini daha aynntIh bir bi~imde ~oziimleyen "sermayenin
birikim rejimleri" modeline blraktI. 14 AltyapI-Ostyapl anlausmm ekonomik
indirgemeci manugml yeniden o.reten sermaye birikim modeli farkh o.retim
tarzlanm birbirinden a}'lrma kayglsl ta~llnaz. Zira aruk toplumsal olu~umun
i~inde kilydadeger tek bir Oretim tarzl vardlr: Kapitalizm.15 Sermayenin birikim
manugl ise kapitalist toplumsal olu~umun, o.retim go~leri dahil olmak Ozere,
bOtOno.nO belirleyen ba~at mantlklJr: Hem siyasi hem de ko.ltOrel so.re~ler, sermaye
birikiminin mantlgl tarafmdan belirlenir.
Marksgil iktisatm kapitalist bir ekonomiyi tasawur ederken kullandlgl model,
sermayenin ~evrim modelidir.

sma, metala,nn paraya donii~mesindeki slkmulara -daha genel bir ifadeyle sek~
torIer arasmdakiorantlSlZhga- yogunla~lrken, digerIeri ~evrimin iiretim a~amasln~,
kar oranmm dii~me egilimine vurgu yapar. (:oklukla, birinci tarzkriz egiliminin
temel nedeni olarak fakirIe~en proletaryamn ahm giiciiniin azalmasl, ikincisinin
temel nedeni olarak ise yukanda sozedilen firmalar-arasl rekabet siireci
gosterilir. Bir ba~ka grup ise ~evrimin ilk a~masma, emek ve sermaye piyasalanndaki
daralmalara ve bu daralmalann kar paytm azaltmasma dikkat ~eker.
Ne var ki, farkh kriz egilimlerinin mevcudiyeti sermaye birikim surecinin ~Oku~unii
garantilemiyor. Tam tersine, her kriz duzenegi sermaye birikim surecinin
kendini yeniden kurmaSI ve ~ozulme temayyullerini denetim altma almasl olaslhgml
da i~inde banndmyor. Ornegin, emek ve sermaye piyasalanndaki daralmalar
ucretlerin ve faizlerin yiikselmesine ve dolaYlSlyla uretken-kapitalistlerin kar paytnm
azalmasma neden olsa bile, bu darbogaz hem piyasalan verimsiz i~letmelerden
temizledigi hem de emek ve sermaye piyasalannm dongusel olarak rahatlamasma
elverdigi ol~iide sermaye birikim surecinin katlanmasl gereken aCIbir ila~
olarak gOIiiI~bilir. Ote yandan, emperyalizm, gerek kolonilerde ucuza mal edilen
t~ketim iirilnleri sayesinde emek-giicuniin fiyatml ucuzlattlgl gerekse de yeni pazarIann
a~Ihnasml mumkiin klldlgl oranda yukanda deginilen kriz egiIimlerinin
~pitalisi: .b~ siireci iizerindeki olunISuz etkilerini bertaraf eder. .
Ozetle Klasik Marksizm i~in ekonominin ve dolaylslyla toplumsahn ba~at
manngl ;ermayenin birikim manngldlr. Bu anlatmm final sahneleri birbirinden
alabildigine farkh iki ~~itlemesinden sozetmek mumkun: Kapitalizm, ya bunyesinde
banndudlgl kriz egilimlerinin biri ya da birka~ma yenik dii~erek "olecektir",
veya bu egilimleri her seferinde dizginlemeyi becererek ilelebed mutlu
mesut "ya~ayacakur". Aralanndaki ~arplCl tezata ragmen her iki anlatmm da 01-
mazsa olmaz unsuru, ba~aktor konumundaki sermaye ve onun birikim hevesidir;
diger her ~ey bu aktOrun ve onun iptilasmm etrafmda dOnen seruvenlere
dekor te~kil eder. Oyle ki ~ayet kapitalizmin ,sonu gelecekse bile, bu ancak ve
ancak yine onun bizzat kendi elinden olacak, birikim hevesi onu intihara surekleyecektir.
19 Soz konusu anlaularda toplumsalhk sermaye birikimiyle oylesine
ozde~l~tirilmi~tir ki, ne sermaye birikiminin tarihselligi ne de ekonominin ba~ka
bir bi~imde bu gun den in~a edilebilme olaslhgl tahayyul edilebilmektedir.
Yukanda kaba hatlan ile aktarmaya ~ah~tIglmlz du~unce okullan ekonominin
yekpare manttgmm toplumsah tekba~ma belirledigi hususunda uzla~lyor-
19 Bc5yleliklesermaye birikim modeli. Oretim i1i~kilerinin OncOIlO!jOnevurgu yapan altyapl-Ostya-
Pi anlatlslnln Slnlrll da olsa olanak tanldl!jl kapitalizm kar~l.tl mOcadele alanln' da la!jveder.
Bu Ozelli!jiyle sermaye birikim modeli, altyapl-Ostyapl modellne nazaran ~ok daha karanllk ve
umutsuz bir table ~izer.
lar. Neoklasik iktisatplar bu manngl iktisadi akllclhkla donanml~ bireylerin
nedret ko~ullannda yapttgl tercihlerIe a~lklarken, Klasik Marksist iktisat~dara
gOre ekonominin ba~at manttgl sermayenin birikim surecinde aranmahdlr. Neoklasik
soylem bireyci bir varhk kuramlyla yola ~lklP toplumsal bUtunu tek
tek bireylerin tercihlerinin agregasyonu olarak kavramsalla~tmrken (Arrow,
1951), Marksist soylem butunselci bir ~er~eve i~inde hareket eder ve oznelerin
toplumsal butunun Ozunu olu~turan sermaye birikim surecinin mantlgl tarafmdan
belirIendigini savlar.
Klasik Marksizm tarihsel bir surecin sonunda ekonominin toplumsah tahakkum
altma aldlgml hem teslim eder hem de ele~tirirken, Neoklasik iktisat tarih-a~m
bir bi~imde ekonominin toplumsalm ozu oldugunu va,rsayar ve toplumsahn
iktisadi manngm gerekliliklerine gore akllcIla~tlnlmasml savunur.
Her ikisi de gerek tekil bir manttkla devinen ekonominin toplumsal butlinii
belirIeyen oncullugu konusunda gerek bilimin nesnelligi konusunda anla~lrlar.
Kar~l kar~lya geldikleri nokta, ekonominin tartl~maslz egemenligi kar~lsmda
yapdmasl gerekenlerdir. Neoklasik iktisatplara gore bireylerin tercihlerinin
akllcda~masl iktisadi verimiligin artmasma tekabul ettigi ol~ude klvan~la kar~llanmasl
gereken bir geli~medir. Buna kar~m ele~tirel iktisat~llara gore, iktisat
ideolojisinin bu ~ekilde egemenle~mesi kaygl duyulacak ve direnilecek bir sure~tir
- tabii, i~ i~ten ge~memi~se ...
Burada bir t;lkmazm altml ~izmek istiyoruz. Eger sermaye birikiminin mantlgl
ekonomik indirgemeci Marksist gelenegin savladlgl gibi toplumsal olu~umun
her zerresine nufuz etmi~ ise, toplumu olu~turan bireylerin oznelliklerini
de yava~ yava~ donu~turmeye ba~laml~ demektir. Ku~kusuz, sermayenin birikim
sureci bireyler-otesi, yaplsal bir olgu. Ne var ki, Klasik Marksist anlattlarda
sermaye birikiminin mantlgl tarafmdan belirlenen toplumsal oznelerin davram~
kahplan ~a~IrtICIderecede Neoklasik iktisatm savladlgl tiirden fayda-maliyet
hesabl yapan tarih-a~m bireyleri andmr hale gelmi~tir. Metala~ma ve metalann
feti~izminden kastedilen de zaten bireylerin tahayyul dunyasmdaki bu
kaygl duyulasl ideolojik dOnu~um degil midir? Eger durum ger~ekten Klasik
Marksist anlattlarda anlattldlgl gibi ise, eger Get; Kapitalizm toplumsah nefessiz
blrakacak ~ekilde tahakkumu altma aldlysa, Neoklasik iktisatm kavram ve
yontemlerinin, en azmdan bu kapitalist evreni kuramsalla~ttrmak i~in en uygun
donamma sahip oldugunu teslim etmek gerekmiyor mu?20 Son yirmi ytlda
bir~ok ele~tirel iktisat~lyt oyun kuramma cezbeden bu soruya verdikleri olumlu
yamt olsa gerektir.
20 Marksist dO~OnOrFredric Jameson bu soruya olumlu yamt verenlerden (1991: 269; yazarlann
~evirisi): "Bir tasvir olarak Becker'1n modeli kammca tartl~ma ge5tOrmezderec~d~ xetkin ve
ya~amln ger~eklerine olabildi!jince sadlk; ne var ki, i~tavsiyeye gelince. beklend.!jl uzere muhafazakllrh!jln
en tehlikeli hallerinden biri ile kar~1kar~.ya kahyoruz." Jameson'u~ bu sap~masl
bizim bu yazlda Onerdi!jimiz okumayl destekJiyor: Tasvirde anla~an Neoklaslk ve Klaslk
Marksist sOylemler; i~ tavsiyeye gelince birbirlerine ters dO~Oyorlar.

~ayet pozitivist bir bakl~ a~lslyla yola r;lklyorsak bu soruya olumsuz yamt
vermemizelbette gur; olacaktlr. Ote yandan, soylemin kurucu ve toplumsah
d~nu~tunic:u giicu oldugu varsaYIIDmdan hareket edersek, ekonomik indirgemeciligin
Marksist ve Neoklasik ver;helerinin arasmdaki bu zlmni uzla~mm
zincirlerinden kendimizi kurtarmamlZ mumkun olabilir. Bizim iddiamlZ, toplumsah
donii~turme arzusunda olan ele~tirel bir soylem olarak Marksizm'in iktisat
tabusu ile koktenci bir kopu~u gerr;ekle~tirmesi gerektigidir. Bu kopu~ ancak
ekonominin siyasi-soylemsel alan ir;inde kuruldugu saptamasl yaplhrsa
miimkun olabilir. Ancak boylesi bir bilgibilimsel kopu~ ertesinde ekonomiyi
kuIturel ve siya,si surer;ler tarafmdan ta~km-belirlenen bir saha olarak tasavvur
etmek mumkun olabilir. Ekonominin kiiItiirel ve siyasi surer;ler tarafmdan hegemonik
mucadeleler ir;inde kuruldugu varsaYimmdan hareket ettigimiz muddetr;e,
dola~lm siirer;lerinin piyasalaria ve uretim surer;lerinin kapitalist slmf
ili~kileri ile duzenleni~ini dogalla~tlrmadan, gerek piyasalann gerek kapitalist
slmf ili~kilerinin olumsalhgml ve boylelikle mudahaleye ar;lk olduklanm gorunur
kilabiliriz. Tuhaftlr ki toplumsalm hegemonik mucadeleler i~inde bizzat siyasi
soylemler tarafmdan kuruldugunu/kurgulandlgml dustur edinmi~ kuramlar
dahi ekonomik indirgemeci anlaulara ragbet edebilmektedir. Bir sonraki
boliimde Radikal Demokrasi projesi ozelinde i~te bu muammaYi ele alacaglz.
2. tktisat ideolojisinin lSran: Radikal Demokratik projenin
ve ona yoneltilen el~tirilerin suurlan
Ekonomik indirgemecilige ve onun kuramsal bir uzantlsl olan slmf ozculugune
yonelik en butunluklu ele~tirilerden birini Radikal Demokratik kuram sunuyor.21
RadikaI Demokratik ele~tirinin odagmda, toplumsah kapitalizmden sosyalizme
donu~turme misyonu ~err;evesinde Klasik Marksizm'in smlfa yuklerni~
oldugu ayncahkh ozne konumu yer almaktadlr. Radikal Demokratik kurama
gore Klasik Marksizm'in slmfa atfetmi~ oldugu hem kuramsal hem de tarihsel
olarak kurucu ozne olma imtiyazmm altmda Marksist iktisat ideolojisinin iizerinde
yukseldigi, birbiriyle ilintili bir dizi ozcii varsaylm yatmaktadlr. KlSaca
ozetlemek gerekirse, bu varsaYimlar: (1) iktisatm kendine ir;kin nesnel yasalaria
belirlenmi~, tek merkezli ve yekpare bir "gereklilik" alam olarak kavramsalla~tlnlmasl;22
(2) varhk nedeni ve degi~im dinamigi, uretim tarzmm verili ve tekil
21 Burada Radikal Demokrasi tabiri ile yazmda Post-Marksizm ya da Essexokulu olarak tanlnan
ve ozellikle Ernesto lac/au ve Chantal Mouffe'un ~ah~ma/armm oneOIOgOnde~ekillenen kuramsal
projeyi kastetmekteyiz. ~aglda Radikal Demokrasi yazlnlna istinaden yapaeaglmlz
tartl~malar i~in ba~vuru kaynak/anmlZI lac/au ve Mouffe (1987), lac/au (1990 ve 2000), Howart
yd. (2000), Butler yd. (2000) Heslnlrh tutaeaglz.
22 Burada ekonomik indirgemeci ~ozOmlemelerin kabul ettigi "gereklilik" anlaY'~lyla, radikal
demokratik kuramln kavramsalla~tJrdlgl "gereklilik" kategorisi araslndaki farka dikkat ~ekmekte
yarar var. Ekonomik indirgemeci anlatllarda nesne/er araslndaki gereklilik ili~kisi kuramsallsOylemse/
baglamlndan baglms,z olarak, nesnelere i~kin bir nitelikmi~~esine ere ahnJr.
manugma baglmh olan ara~saicI bir siyaset ve kiiltiir anlaYl~l; (3) toplumsal donii~iimii,
iiretim tarzmm kapmlmaz olarak urettigi r;eli~kilerin dinamigine baglmh
klian ereksel (teleolojik) bir tarih ve toplumsal evrim anlaYi~1olarak Slralanabilir.
23 Siyasi failler ise bu varsaYimlann ortak paydasml te~kil iktisadi mantlgl
uretim ili~kileri agmdaki konumlam~lan uyarmca ete kemige biiriindiirurler.
Boylelikle, toplumsal donu~iimii slmf r;lkarlan dogruItusunda gerr;ekle~tirmesi
beklenen imtiyazh ozneler olarak kavramsalla~tmlabilirier.
Ne var ki, Radikal Demokrasiye gore siyasi kimlikler ve toplumsal hareketlenmeler
Klasik Marksizm'in beklentilerinin aksine, nesnel slmf pkarianmn
yonlendirmesi gereken seyirde ilerlemediler. Bunun iizerine Klasik Marksizm,
20. yuzyli boyunca iktisadi mantlgm dayattlgl tarihsel guzergahtan sapan siyasi
geli~meleri kuramsal ~er~evesine i~selle~tirebilmek maksadlyla bir dizi kavramsal
icada ba~vurmak zorunda kaldl. Ekonomik "gerekliligin" dayamgl siyasi
beklentiler ile mevcut toplumsal bilinr; ve ittifaklar arasmda a~lian u~urumu
kapatabilmek ir;in Marksist kuram "yanh~ bilinr;lenme", "goriintiVderin yapllar"
ikiligi, siyasi ve kuItiirel siire~lerin "gorece ozerkligi" ve "hegemonya" gibi
yeni kavramlar tiiretti. Her ne kadar siyasi ve kiiItiirei siirer;lerin toplumsal
iizerindeki ozgiil etkilerine alan ar;ar gibi goriinse de, siyasetin "gorece ozerkligi"
ve "hegemonya" gibi kavramlar aslmda olumsalhgm ve rastlantlsalhgm evcille~tirilmesi
ve yeniden ekonomik gereklilige yedirilmesi ir;in birer kuramsal
siibap i~levi gordiiler.
Ekonomik "gerekliligin" lsrar ettigi tarihsel giizergah ile "pusulasl ~a~ml~"
Kuramm i~levi pozitivist soyut/ama araeillglyla nesneye i~kin gereklilik ili~kisini, i,inde bulundugu
diger olumsa/ iIi~kilerin eurufundan ~ekip ~Ikarmak, boylelikle nesneye bu gerekliligi at·
feden ozO, "asli ger~ekligi" e/de etmektir. Bu bag/amda ekonomiyi bir gereklilik a/ani olarak
gOrmek demek, gerek iktisadi nesneleri birbiriyle i1intilendiren, gerek iktisat-dl~1 nesneleri iktisadi
nesnelere tllbi kllan, iktisadi nesnelere i,kin bir dizi (ama gene Ide Bire indirgenebilen)
degi~tirilmesi imkllns,z, dogalla~tlnlml~ iktisadi yasanln varhglnl kabul etmek demektir. BOyle
bir ~er~evei~inde gereklilik i1eolumsalhk arasmdaki ili~ki ise ya birbirini tamamen dl~lar nite-
Iiktedir -ki bu durumda gereklilik Ozerinde hi~bir etkisi olmadlgl dO~OnOlenolumsa/ i1i~kiler
genellikle Onemsiz olarak degerlendirilip kuram-d'~1 blraklhr- ya da toplumsal ~OzOmlemeilk
bakl~ta gOreee Ozerklige sahipmi~ gibi gOrOnen olumsalhgm dOnOpdola~lp tekrar gerekliligin
i~inde erimesiyle noktalanlr.
~ag'da da degineeegimiz Ozre, bir~ok ele~tirinin iddia ettiginin aksine, Radikal Demokrasi
gereklilik kavramlnl terketmez. Sadeee bu kavram, Klasik Marksizm'in yOkledi!ji OzeOanJammdan
anndlrlr. Radikal Demokrasiye gOre gereklilik, iktidar i1i~kileri i~inde hegemonik mOeadeleler
sonucunda kuru/an, do/aYlslyla olumsalhk tarafmdan kirlenmeye ve ~6z0lmeye her
zaman a,lk, sOrekli yeniden OretiJmesi gereken siyasi nitelikte bir i1i~kiselliktir. Ba~ka bir ifadeyle,
gereklilik ile oJumsalhk arasmda ge~irimsiz bir smJr,varhkbilimsel bir ikicilik Ong6rOImez;
tam tersine gereklilik olumsalla yanlml~tlr, olumsah her an i~inde banndlnr.
23 Klasik Marksizm'in bu savlar arasmda sOrtunmesiz bir bi~imde nedensel ge~i~ler yapabilmesi
ashnda 2. ve 3. tezleri koJayhkla 1. teze, yani iktisatln tekil mant,glnm gerekliligine indirgeyebilmesiyle
mOmkOndOr. Ornegin, ku/tureJ ve siyasi sure~/eri ve kimlikleri iktisadi mant'!jl dOn(j~t(jren,
ekonomik kerteyi dl~ardan kuran etkin belirleyicilerden ziyade ekonomi kerte tarafmdan
6needen bi~i1mi~rolleri hayata ge~iren gOrOngOler o/arak kavramsalla~tJrabilmek i,in
bu sOre~/erinve kimliklerin hareket alan/annl denetJeyen, etkilerinin i~eriklerini ve olumsa/hk
dereeelerini slnJrJayan,dolaylslyla kOltOrel ve siyasi kertelerden baglmslz olarak varhglnl sOrdOren
bir iktisadi mantlga ihtiya, vardJr.

siyasi geli~meler arasmda slk slk niikseden bu kuramsal gerilim, ozellikle lkinci
Diinya Sava~l sonrasmda akut bir hal aldJ. Radikal Demokratik okulun iddiasma
gore, kapitalist diizen giderek ya~amm her alamm metala~unp, iktisadi
olanla smith olmayan yeni topIumsaI taIepIer ve siyasi kimlikIer yarattlk

YAHYA M. MADRA - CEREN OZSEL~UK • KENAN ERC;EL
felsefenin dogal bir sonucu olarak degil, tam tersine, bu felsefeye rapnen suregelen
kuramsal bir anomali olarak sorunsal1a~unlmah. Biraz daha kl~klruci 01-
mak gerekirse: Bizce Radikal Demokratik projenin kuramsal zaafl, yaygm kammn
aksine, toplumsalm soylem zemininde siyasal olarak in~a oldugunu iddia
etmesinden ziyade, bu manugl tuhaf bir bi

YAHYA M. MADRA· CEREN OZSEL

YAHYA M. MADRA - CEREN OZSEL~UK • KENAN ERt;EL
Fakat ~unu hernen tespit etmek gerekir ki slmf si1recine konu olan slmf kouumlan
-yukanda i1retim tarzma vurgu yapan aItyapl-ustyapl modelinde gorren"in
anlaml diger turn "gosteren"lerle birlikte e~anh olarak aynmsal bir ili~ki
i~inde kuruluyorsa, homolojik bir ~ekilde, toplumsah olu~turan sare~lerin de
(ekonomik; kulturel, siyasi ve dogaI) birbirini, hi~birinin digerleri I1zerinde ustunluk
ya da oncelige sahip olmadlgl bir e~egerlilik agl i~erisinde belirledigi
anlamma gelir. Bilgibilirn baglammdaysa, ta~kU1-belirlenimci okul indirgemeci
~ozurnlemeleri terk etmekle kalmaz; bilginin, 'onu uretenler 0 kanaatte olsa dahi,
hakikatI laY1klyla ternsil etrnek ya da apklarnak degil, bizzat toplumsah doni1~turrnek
amacma hizrnet ettigini savlar (Wolff, 1996). Bilgi i1retirn surecine
her katlh~lmlZda, kabul etsek de etmesek de, toplumsah yeniden ~ekillendiren
bir mi1dahalede bulunuruz.
Ozetle, ta~km-belirlenim kavraml Marksizrn'in onunde iki engin mecra a~rnaktadlr.
Birincisi, hi~bir toplumsal surecin, ekonornik sure~ler de dahil 01-
mak uzere, kendine i~kin bir mantlgl olrnadlgl tespitidir. "Ekonomi" dedigimiz
alamn doga kanunu rnertebesinde kendinden menkul i~leyi~ ilkeleri olmadlgl-
01; diger toplurnsal sure~lerle etkile~im i~inde kuruldugunu/anlamlandmldlglm
teslim eden bu anlaY1~,on un iradi rni1dahalelerle donu~turi1lebilecegini de
mu~tular. lkinci olarak, bilgi uretirninin yegane maksadmm bir gorunguye ayna
tutrnak olduguna vehmetrni~ pozitivist fantazinin tam aksine, ta~km-belirlenirncilik
bilgi uretim surecinin etik-siyasi (ethico-political) bir boyutu oldugunda
lsrar eder. Tarafslz bilgi uretmenin mumkun olrnadlgl, Althusser'in tabiriyle
"ideolojinin dl~ma asIa ~Ikllarnayacagl" mealindeki bu saptama, bir~oklanmn
iddia edegeldigi uzere Marksist soylemi "postmodem gorececilige" ya da "nihilist
aymazhga" savurrnaz; tarn tersine, bilgi i1reten her ozneyi soylerninin sorumlulugunu
ustlenmeye, kendi kapmlrnaz tarafgirligini sahiplenmeye davet
eder. Ortada sorumluluktan ka~an birileri varsa bunlar, ozneselliklerini beyan
eden kuramcIlar degil, "nesnel" ge~inen pozitivistlerin ta kendileridir: Orettikleri
bilginin ger~egi "tarafslz" bir bi~irnde yanslttlgmdan bir an dahi ~iiphe
duymayan pozitivist bilimciler, tarn da bu sebeple soylemlerinin toplumsal etkileri
kar~lsmda alabildigine kaYItslZdlrlar.
"SimP' gostereni sosyalist gelenek i~inde pek ~ok farkh bi~imlerde anlamlandmlagelrni~tir.
Muhtelif anlamlann yogunla~tlgl bir gosteren olarak "simP', kirni
zaman mulk sahipleriyle rnulksuzler arasmdaki, kimi zaman hukmedenler-
Ie hukrnedilenler arasmdaki, kimi zaman da varsillarla yoksullar arasmdaki
farkhla~rnalan, toplumsal tabakala~malan a~lklamak uzere kulIamlml~tlr. Kamrnlzca,
Marx, yukandaki yakla~lmlardan farkh olarak slmfl toplumsal bir tabaka
olarak degil, am-emek (ya da arn-deger) kavraml ekseninde, bir Sare{
olarak kavramsalla~tlnr. Smlf siirecinden anla~Ilrnasl gereken, artl-emegin kirnler
tarafmdan ve naslluretildigi, bu uretilen artl-ernege kimlerin elkoydugu, ve
son olarak elkonulan artl-emekten kimlerin, hangi oranlarda nemalandlgldlr.31
Smlf ~oziimlemesiyse farkh slmf sure~lerinin ku~umsal tahlilinden ba~ka bir
~ey degildir. 32
Ku~kusuz slmf ili~kilerini miilkiyet ve/veya iktidar/gii~ ili~kileri ve/veya
farkh gelir di1zeyleri baglammda tammlamak da mi1mki1n. Ancak, Marx'm sosyalist
gelenege yaptlgl katkmm ozgiinliigiiniin hakkml vennek istiyorsak artlemek
ekseninde tammlanml~ slmf kavramml sosyalist gelenek i~inde rastladlglmlz
diger slmf kavrarnlanndan titiz bir bi~irnde aYlnnarnlz gerekiyor. Gerekiyor
~unki1 kulIamrn alam hi~ de sosyalist yazmla slmrh olmayan soz konusu
~iger slmf kavramlan i~in ne Marx'a ne de onun ardIllarma ihtiyaclmlz var.
ate yandan, smlf si1re~lerini incelerken onlan sarrnalayan mi1lkiyet, iktidar/gu~,
gelir ili~kilerini dikkate almamak tabii ki mumkun degil: Farkh SInlf
yapllan ancak ve ancak farkh varolu~ ko~ulIan (omegin, mulkiyet ve iktidar
ili~kileri, yasal di1zenlemeler, kulti1rellideolojik si1re~ler) i~inde ete kemige buruni1rler.
Mercek altma alman toplumsal gorungunun bir slmf ili~kisi te~kil
edip etmedigi; ediyorsa ne ti1r (om. kapitalist, feodal, koleci, komunaI) bir Slmf
si1rec! oldugu nevinden sorulara ancak bu bahsi ge~en si1recin siyasi, kulturel
ve iktisadi varolu~ ko~ulIanm her somut omek ozelinde ihtiyatli bir bi~imde
tahlil ederek yamt bulabiliriz. Diger bir deyi~le, slmf, kendi ozgullugu i~inde
ele ahnmasl gereken iktisadi bir sure~ olmakla birlikte diger iktisadi, siyasi
ve ki1Iti1relsi1re~leri son kertede belirleyen bir temel degil, tarn tersine, onlann
kurucu etkisiyle varolabilen, onlarda vUcut bulan bir kurarnsal ~Ikl~ noktasldlr.
Ve fakat tam da bu sebeple slmf si1red kendisini ~evreleyen, rni1rnkiin kll~n
diger toplurnsal si1re~lerin bir tanesine ya da bir alt obegine indirgenernez.
Ozetle, slmf si1recini, toplumsal tarafmdan ~ekillendirildigi ol~i1de toplurnsah
da ~ekillendiren iktisadi bir si1re~ olarak anhyoruz.
Smlf si1recinin tammlarken iki temel aynrnm altml ~izmemiz gerekiyor. Birinci
aynm gerekli-emek ile arn-ernek arasmdaki aynrn: Ernek~inin kendi varhgml
yeniden-uretebilmesini saglayacak gerekli-emegin otesinde sarfettigi her
fazla emek artl-ernekten sayilir. l~te bu aynrn sayesinde "sorniiri1" kavramml
hi~ emek sarfetmeyenlerin i1retilmi~ artl-ernege el koymasl olarak tammlamak
ve boylelikle somurenler (om. burjuva, efendi, derebeyO ile somurulenler
(am. proleterya, kole, serf) arasmdaki fay hattmm toplumsal kartogra£isini ~I_
karrnak mi1mki1n olur. .
31 B.ur~da Oze'~ik.'eMarx'ln Kapita/';n (j~(jnc(j cildinde artl-deger; kar, kira ve faize ayrritlrdl9'
~OzumJemeslnl~Ikl~noktasl alryoruz (Resnickve Wolff, 1987).
32 Cinsel hizmetten akademik emege uzanan bir~ok farklr mesJekkolunun burada bahsi ge~en
slnlf k~r~ml ~~19ln.dayapllml~ incelemeJeri i~in bkz. Gibson-Graham vd., 2000 ve 2001. Ula~lm
sektOru uzenne Ylne burada ele a1dl91mlzsrnlf perspektifinden hareketle yaplJml~ T(jrk~e bir
~alr~ma;~in bkz. Ozsel~uk, 2002.

YAHYA M. MADRA - CERENOZSEU;UK KENAN ER~EL BIR TABU OLARAK 'EKONOMI'
dugumuz gibi- ikiyle smlrh degildir. Somurulen ile somuren arasmdaki ili~ki
slmf yaplsmm bir ayagml olu~turuyorsa, elkonulmu~ artl-emegin dagltllmasl
sureci de bir ikinci ayagml olu~turuyor. Dolaylslyla, slmf surecinin ikinci aynml
olarak, uretilen artl-emege elkonulma sureci (birincil slmf sureci) ile elkonulan
artl-emegin daglUlma surecini (ikincil slmf sureci) birbirinden ayuabiliriz.
33 Haliyle bu iki kerteli smlfsal kavramsalla~tlrma bir uretim birimindeki Slmf
konumlanmn saYlsml ikinin o.zerine ~lkanyor: artl emegi uretenler, artlemege
el koyanlar ve artl-emekten sebeplenenler. 34 Artl-emekten pay alanlann
smlf tahliline dahil edilmesi ikili smlf modellerinin yahn dunyasmda yok sayr-
Ian bir~ok smlf ~eli~kisini de su yuzune ~lkanr.35 Ornegin, bir~ok Batl ulkesinde
kapitalist ~irketlerde c;:ah~anig:iler aym zamanda ~ah~tlklan ~irketlerin hisselerine
de sahip olabiliyorlar. Burada kullandlglmlZ smlf tahlilinin terimleriyle
ifade etmek gerekirse, bahsi ge~en i~c;:iler"birincil slmf' konumlan itibariyle
"i~~i smlfmm" mensubuyken, "ikincil slmf' konumlan baklmmdan artl-degerden
pay alan "rantiye" slmfma aittirler. 36 Dahasl, i~yerinde somurulen bu ozneler,
i~ gununun sonunda evlerine donduklerinde kendilerini feodal birer "derebeyi"
olarak ~lerinin urettigi artl-emege elkoyar durumda bulabilirler - ki bu
33 Burada birincil ve ikincil slfatlan onem slralamaslnl degil. slnlf surecindeki kavramsal bir ayn~tlrmayl
imliyor.
34 Kimi Onemli yontembilimsel farkhltklar sakh olmakla birlikte, burada izah etmeye ~ah~I!jlmlz
slnlf kuraml Korkut Boratav'ln kimi Marksist ~all~malannda (1969; 1991; 1993) kullandl!jl sJnlf
tahliliyle kaydade!jer ko~utluklar arzetmektedir.
35 Bu saptamanln a~IIlmlannl kapitalist sinIf yapllannl ~evreleyen rekabet s(jre~leri ozelinde klsaca
da olsa de!jerlendirmekte fayda var. Her kapitalist ~irketi ku~atan biri "~irketler-arasl·,
di!jeri de ·~irket-i~i· olmak uzere iki turlu rekabet sureclnden sOzedebiliriz.'A,!,~rlglio. ve Ruedo.
1998). Yukanda sermaye birikim surednin ~eli~kilerini tartl~lrken de!llndl!jlmiz ~Irketl~r:
aran rekabet ve bizzat bu rekabetin -diyalekti!jin azizli!ji sonueu- tekelle~meyi kOrukleYI~1
Marksist yazlnda uzerine ~okea kafa yorulmu~ temalar~an~lr. ~ysa. ~irket.i~i .r~k~b~t benzer
bir i1giye bir turlu mazhar olmaml~tlr. Mar~sist gelene!jln ~lrke~I,sermay.e.blrlklml~1 en~oklamaktan
gayn bir u!jra~1olmayan yekpare blr yapl olarak telakkl edegeldl!jl gOz O~une ahndl-
!jlnda ~irket-i~i rekabetin derinlikli ve kapsamh bir ineelemeye laYI~ bulu.n~aYI~1blr muamma
olmaktan ~Ikar. Halbuki, kapitalist bir ~irketin k~r kaynaklan ne ~Irket-I~lnde elkoydu!ju, ne
de ba~ka ~irketlerden aktardl!jl artl-de!jerle slnlrlldlr: Ba~kakapitalist ~irketlere sa!jlanan hizmetier
sonueu elde edilen gelirlere (sahip olduklan hissesenetlerinden topladlklan k~r paylan
verdikleri borea mahsuben aldlklan faiz Odemeleri vb.) ilaveten tOketid kredilerinden sa!j-
I~nan kazanCi da hesaba katmamlz gerekiyor. Orne!jin, General Motors gibi dev otomobil. ~irketlerinin
gerek finans piyasalanndaki faaliyetlerinden, gerek tOketicilere ~~Iklan kredllerden
elde ettikleri gelirler, otomobil satl~lanndan kazandlklannln yanlnda hl~ de aZlm~an~ayaeak
boyutlara ula~ml~tlr. Gunumuzun kapitalist ~irketleri, ulus:a~1rIolmanln yanlsl~a 1~ler~n:
de hem endurtriYel sermayenin hem ticari sermayenin hem de flnansal sermayenin 1~levler!~1
banndlran ~ok boyutlu yapllardlr. Geleneksel Marksist iktisadi sOylem a~lslndan sermaye bl~lkimi
en onemli kalem olmasl gerekirken, burada Onerdi!jimiz SinIf tahlilinde artl-de!lenn
hangi mercilere akaea!jl aneak ~irket-i~i rekabeti de i~eren hegemonya mueadeleleri sonunda
olumsal olarilk belirlenir. EI konulan artl-de!jer sermaye birikimine yonelik olarak daha ~o~
uretim araCi velveya emek gueunun satin ahnmaslnda kullanilabileee!ji gibi finilns ya da tican
sermaye yatlrlmlan olarak da de!jerlendirebilinir. Oyleyse, ~irket-i~i ~eli~kiler ve ~tl~kllar sadeee
artl-de!jeri uretenler ile artl-de!jere elkoyanlar araslnda de!jil, aynl zamanda artl-de!jerden
nemalanan ~e~itli kesimler araslnda da aranmahdlr.
36 Hatlrlanlrsa yakJn bir zaman onee patlak veren fnron skandahnda ~ah~anlann ma!jduriyetlerinin
ba~hcakayna!jl "rantiye" olarak edindikleri birikimi bir anda yitirivermeleriydi.
da. bireyleri.n gundelik ya~amlarmda birden fazla birinciI slmf surecine i~tirak
edlyor oIabtleceklerini g6sterir (Fraad vd., 1994).
3.3 tndirgemeci olmayan bir Slnl! kavramlnln aphmlan
. S~mf tahIilinin, smlf sure~Ierinin ~ogulluguna imkan verecek ve ekonomiyi
l.mtlya~lanndan armdlracak ~ekilde zenginIe~tirilmesinin sosyalist ufkumuza
onemh a~lhmIar kazandlrabilecegi kanaatindeyiz. Soz konusu a~lhmlan a~aglda
u~ ana ba~hk altmda ele alacaglz:
. 5m~ kimli~~ilincUaidiyeti. Post-yaplsalcl Marksgil kuramm ayrrdedici ozelh~Ie~mden
bm -ekonomik indirgemeci tahlillerin aksine- smlfsal bilin~ ya da
klmhk hakkl?da hi~bir varsayrmda bulunmuyor; smlf tahlilinin saptadlgl smlf
k~num~anm l~gaI eden somut 6zneler ile bu oznelerin siyasal ya da kuIturel aidlyetl~n.
ar~smda hi~bir gereklilik ili~kisi ongormuyor olu~u,37 DoIayrslyla, yazmm
lkmcl klsmmda aynntlh olarak ele aIdlglmlz Radikal Demokrasi okulu-
~.un.' Gele~e~sel Mar~sist yazma bu minvalde yonelttigi ele~tirilere katlhyor;
~~~lslm~l ?ltelemesl altmda top Ianan oznelerin, smlf aidiyetlerinin ve bu ai-
~lyetlere l~km oIdugu kabuI edilen "nesnel" ~lkarlannm "icaplar"ml yerine getl~e
husus~~da g6s~erdigi "basiretsizligi" bir "~arplk bilin~Ienme" ya da "ideo~oJlksap~a
emareSI olarak degil, aidiyetierin in~a so.recinde ekonomiye atfedllegeIen
mhai belirleyiciligin sorunsalla~tmlmasl i~in bir fmat olarak yorumluyoruz.
Ama bunu yaparken, Radikal Demokrasi camiasmdan farkh oIarak
"i~~islmfl"m olu~turan oznelerin ayn~lkhgml, salt angaje olduklan kimlikleri~
(~iyasi, dint, cinst, vb.) ~e~itliligi itibariyle degil, bizzat slmf tahlili perspekti-
~mden bakl~Ia arzettikleri farkhhklar baklmmdan da incelemek gerektigine
mamyoru~ ..Smlf tahIili~de diretmemizin ve kuramsal C;:lkl~noktaSI yapmamlzm
ne~em lse smlfm dlger kimliklerden daha onemli oImasl degil, somliru
k~r~lU ~k~isadi kimlikIeri/aidiyetleri goruno.r klIma ve hayata ge~irmede smlf
soyIemmm kurucu ve donu~turlicu gucune inanmamlZ.
Yukanda izah etmeye ~ah~tlglmlZ lizere, smlfm bir sure~ oIarak kavramsal-
Ia~tmImasl herbir bireyin birden fazIa - birinciI ve/veya ikinciI-slmf slirecinde
roI aIa~ile.cegi ihtimalini de beraberinde getiriyor. Bireyler glindelik ya~amlannda
klml zaman birbiriyIe ~eli~en, surtu~en ~ok saYlda smlf konumunu birarada
tecrube ediyor oIabilirier. DoIaYlslyIa, smlf konumulkonumlan ile smlf
kimligUbilin~i arasmda birebir bir tekabuliyet oImayr~l, soz konusu aidiyetin
topIum~aI mucadeleler i~inde in~a edilen ve ekonomik ili~kiIere indirgenemeyecek
bIr slire~ oImasmm yamslra i~tirak edilen smlfkonumIanmn t;ogu/lugu-
37 Sl.nl~~onumlan Hesiyasal/kultOrel aidiyetler araslOdaki gobekba!j101OkOpartllmasl bu ikisinin
blrblnnden t~~amen yaht~lmasl ani amlOa gelmiyor, tabii ki. SlOlf konumlan tahlil edilirken
soz konusu aldlyetler de dl!jer tum sure~ler gibi hesaba katllmak zorunda (Amariglio 1984'
Cameron, 1996-97). ' ,

nun ve bu ~ogullugun sebebiyet verdigi feli~kilerin de sonucudur.
Sermaye-merkezcilik (capitalocentrism). Onceki bolumde temel kavramlanm
tamtmaya ~ah~tlglmlZ slmf ~ozumlemesi ekonomiyi, farkh slmf yapllannm birarada
varoldugu,ayn~lk bir alan olarak tasavvur ediyor. Bu ~er~eveden baktlglmlzda
koleci, feodal, bireyci ve komunal slmf yapl1anmn, kapitalist smlf yapl1an
ile birlikte yanyana ge1digi alacah bulacah bir ekonomi resmi, adeta bir
"kolaj" pklyor kar~lmlZa. Halbuki, sermaye birikim surecinin toplumsah son
kertede belirledigini iddia eden soylemlerin merceginden ekonomiye baktlglmlzda
ise bamba~ka bir tablo ~lklyor kar~lmlZa: Te~bihi surdurursek, toplumsahn
en ucra ko~elerine dek nUfuz etmi~ olan kapitaUzmin kasvetIi tonlannm
aglr baStlgl bir "sepye". Diger slmf yapl1anysa ancak sermaye birikim surecine
biat ettikleri, onun i~ini kolayla~tlklan ol~ude ve/veya bnun el atmaya tenezzul
etmedigialanlarda ama her ko~ulda kapitalist slmf yapl1anna klyasla alabildigine
gu~uz, Cl1lZve gelipge~ici olu~umlar olarak zar zor ya~ama imkAm bulabiliyorlar
kendilerine. Ne var ki, biz bu sermaye-merkezci tasavvurun toplumsah
donu~tUrme kayglSlyla yola ~lkan soylemlerin tahayylil ufuklanm cendereye
aldlgml du~unuyoruz (Gibson-Graham, 1996b).
Oncelikle, ekonominin sermaye-merkezci oldugu saptamasma duyulan yaygm
inanCI bir nebze olsun a~mdlrabilecegini umdugumuz u~ kar~l-saptamada
bulunahm: 11k olarak, eger enformel sektor olarak adlandmlan ekonomik gorungunun
slmf tahlili yapllacak olursa, guniimuz ekonomilerinde kapitalist-dl~l
slmfsal yapl1ann kapitalist bi~imde orgutlenmi~ yapl1arIa kar~l1a~tmldlgmda hi~
de aZlmsanmayacak bir yaygmhga sahip oldugu gorulecektir (Hotch, 2000; Rio,
2000; van der Veen, 2000). lkinci olarak; hane-i~i uretimin smlfsal bir ~ozumlemesi,
fiyatlandmldlgmda gunuml1z ekonomilerinin gayri-safi milli hasllasl kadar
uretim yapllan bu "sektOr"de ekseriyetle feodal ya da bireyci, klsmen de komunal
smlf sure~lerinin cereyan ettigini gosterecektir (Cameron, 1996-9; Fraad
vd., 1994; Gibson-Graham, 1996b).38 O~uncu ve son olarak, "ger~ek anlamlyla"
ekonomik alana ait addedilmeyen muhtelif uretim sureci, "ekonomi"nin tammml
daha geni~ bir ~ekilde yaptlglmlZda ekonomik bir eylem niteligi kazanabilecektir.
Omegin, yerel cemaatler i~inde komunal bir bi~imde uretilip tedarik
edilen bir~ok kamusal hizmet, ~ogu zaman gayri-nizami ve istisnai faaliyetler
olarak yaftalamp "hakiki" ekonomik alandan ve dolayrslyla da iktisadi soylemden
topyekun dl~lanmaktadlr (Community Economies Collective, 2001).39
38 Hane-i~i uretimin kapitalizmden farkli bir slnlf yaprsrna sahip oldullu Marksist-Feminist yazlnda,
erkek egemen-uretim tarzllikili sistemler yakla~lmlnrn farkh yorumlan ~er~evesinde yet·
mi~li ve seksenli yillarda yollun bir bi~imde tartl~llml~lr (Barrett. 1980; Delphy, 1984; Folbre,
1982). Bu tartl~malann ele~tirel bir Ozeti i~in bkz. Cameron, 1996-97. Bizim bu yazlna hatlrlatmak
istedillimiz hane-i~inin erkek-egemen uretim i1i~kileri dl~lnda bir dizi ba~ka slnlf ve cinsiyet
sure~lerini de banndlrabileeelli.
39 Bu noktada, iktisadi emperyalizmin ele~tirdillimiz yanlnln toplumsalln "ali~llagelmedik" alanlannda
da ekonomik etkinliklerin olabileeellini iddia etmesi o/mad/gln/ anlmsatalim: Ele~tirdi·
llimiz, ekonomik indirgemeciliklerin ekonomik kertenin kendine i~kin bir mantllll oldullunu
Yeri gelmi~ken klSaca belirtmekte fayda var ki yukandaki saptamalar, ozellikle
de son ikisi, sermaye-merkezci kuramlann gozunun kapitalist yaprIardan
gayrl smlf sureci gormeyi~inin ardmda ba~ka tur bir merkezciligin, "piyasamerkezciligin",
olduguna i~aret ediyor. Malum, farkh uretim sure~lerini birbirine
baglayan farkh dol~lm duzenekleri mevcut. Karl Polanyi'nin (1944(1957J
ve 1977) iktisadi antropoloji alamnda yaptlgr ~ah~malannda tespit ettigi uzere,
gerek ge~mi~ gerek gunumuzdeki toplumlarda piyasalar, yeniden-dagltlmcl (redistributive)
ve kar~l!lk!l!lk (reciprocity) ilkesine dayah dola~lm duzenekleri
ile birlikte uretim adaclklanm birbirlerine baglarlar. Yeniden-dagmmci dola~lm
duzeneklerinde (om. planlama), farkh odaklarda uretilen mallar ve hizmetler
belli bir merkez tarafmdan toplumsal olarak belirlenen son duraklara dagltlhr.
40 Kar~lhkhhk duzenegindeyse mallar ve hizmetler, toplumsal-simgesel (socia-symbolic)
orgunun belirIedigi konumlan i~gal eden bireyler veya kurumlar
arasmda dola~lma girer. 41 Dola~lm sure~lerinin arzettigi bu ~~itlilige ragmen
sermaye-merkezci yakla~lmlar piyasalar araclhglyla fiyatlandmhp degi~ toku~
edilmeyen mal ve hizmetleri (om. hane-i~i uretim) "ekonomi"den saymamakta
ve bu sebeple de onlan smlf tahliline tabi tutma geregi dahi duymamaktadlr.
Buna mukabil, Post-yaplsalcl Marksist iktisat ekonomiyi, farkh slmf yapllanmn
ve farkh dola~lm duzeneklerinin degi~ik oran ve bi~imlerde birbirine eklemlendigi
girift ve ayn~lk bir alan olarak resmeder. Kendinden menkul ve tekil
bir iktisadi mantlgm (Neoklasik iktisatta "iktisadi akll", Klasik Marksizm'de
"sermaye birikiminin mantlgl") ~er~evesi i~inde turde~ bir alan olarak
tasavvur ettigimizde nesnele~en ve dogalla~an ekonomik duzlem, ayn~lk bir
bi~imde kavramsalla~tlrdlglmlzda toplumsal donu~um olaslhklanmn belirginle~tigi
bir mucadele alam haline gelir. l~te tam da bu yUzden, ekonominin kapitalizmin
ve/veya piyasamn hukmettigi turde~ bir alan olduguna kani ve bu
haliyle donu~um ufkumuzu daraltan ekonomik indirgemeci anlatrlan geride
savlaylp, bu tikel ve tek mantllll aynmslz tum toplumsal sure~leri a~,klamak amael ile kullanmas,d,r.
Oyleyse, Gary Beeker'1n~al,~malan, haneyi ekonomik bir alan olarak tasawur ederek
feminist iktisaWlarln ~Ozumlemelerine iktisat disiplini i~inde me~ruluk kazandlrd'll' Ol~ude
Onemsenmelidir. Sorun, hanenin i~inde de ekonomik sure~lerin olabileeellini du~unebilmekte
delIil, hane i~indeki ekonomik s(jre~leri ekonomik indirgemeei kavram ve yOntemlerfe kuramsalla~tlrmaktadlr.
Yoksa, eller ekonomik sure~ler diller tum toplumsal sure~lerle kar~i1lkholarak
kuruluyorsa, toplumsalin "ah~agelmedik" kesimlerindeki ekonomik etkinlikleri gOrunur
kllmak, hem onlardan dersler almamlza imk~n verir hem de ekonomik kerteyi farkliliklan bir
arada banndlran, ta~kln-belirlenmi~ ve dOnu~(jrulebilen bir alan olarak tasawur edebilmemi.
zi mumkun k,'ar.
40 Burada "toPlumsal olarak belirlenen" tabirini en geni~ anlaml ile kullanlyoruz. Yeniden-dall'-
timer duzenekler despotik bir gu~ktidar yaplslyla duzenlenebilecelli gibi demokratik ve katllime,
bir yaplda da duzenlenebilir. Demokratik ve katilrmel bir planlama modeli i~in bkz. Devine,1988.
41 Bu dola~lm duzeneklerine katrlan Ozneler muhtelif kimliklerle/Ozneselliklerle (subjectivity)
donanml~t,r. Dolaylslyla, piyasalann gerektirdilli, iktisadi ak,le,lillr an,msatan, Marx'in tabiriy-
Ie ondokuzuneu YUzylldan kalma Manehester'li tueear zihniyetini diller dola~rm duzeneklerinde
de aramak dollru dellildir (Adaman ve Madra, 2002). Piyasa-dl~1dola~rm duzeneklerinin
tart,~,'d'll' Ozgun bir ~ali~ma i~in, bkz. BUllra, 2000.

YAHYA M. MADRA·
CERENOZSEL~UK· KENAN ER~EL
blraklp, ekonomiyi bir~ok farkh akIlclhgm ve mantlgm de,:~digi, farkl~ sm~f
yapllanmn ve dola~lm duzeneklerinin birbirine eklemlendlgl hegemomk blr
mucadele alam olarak tasavvur etmeyi oneriyoruz.
Marksist etik. Marksgil slmf ~ozumlemesi kendisini salt a~lklaytci bir ~er~eve
olarak sunmaz; tam tersine, hayata ge~irmeye ~h~tlgt kendine ozgu etik-siyasal
bir tasanya sahiptir: 50murosuz dayam~maci bir toplu~ ..B~ a~~d~n b~kudl~mda,
koleci, feodal, ya da kapitalist slmf yapl1an somuro lh~kllenm yemden ureten
yapllar olarak belirirken, baglmsIZlbireysel ve komuna~ol~ktif sm~s~.l y~pllarda
somuroden soz etmek murnkun degildir. En minimahst lfadeyle ~omuru"
, aru-emegi uretenlerin, hem artl-emege elkonmasl, hem de artl-.e~egm daglulrnas~
s1ire~lerinden dl~lanmalan durumu olarak da. tammlanablh~. D~layt~
slyla,gerek bireyci, gerek komunal yapIlarda, aru-emegl 1ireten~er ne urettiklen
artl-emege elkonulmasl, ne de aru-emegin dagmlmasl s1ire~lennden dl~lanmadlk~
somuronun varhgmdan sozedilemez. Komunal smlf ~apIs~n~n~u tamml
dogrudan artl-emegin uretimine katllmayan ama slmf surecmde Ik.mcIl k~numlarda
yeralan oznelerin ve hatta tuketicilerin elkoyma ve daglum sure~l~~ne kanlmasml
mumkun kIlar. Dikkat edilecek olursa, onemli olan artl-emegl uretenlerin,
elkoyma ve dagmm sure~lerinden dl~lanmamasldlr. Bu tam~~a ~a~ka
hangi toplumsal oznelerin elkoyma ve dagltlm sure~1erine katllacagl blhn~h olarak,
kimseyi dl~lamamak kayglsl ile, netle~tirilmemi~tir (DeMartino, 2003).42
3.4. Bav guneel sosyalist mucadelelere elqtirelltatkdar
Marksizm'in farkh smlfsal yapllann tahliline vurgu yapan damanmn siyasietik
tasanSI. toplumsal donii~umun "ger~ek"l~mesi i~in kapitalizmin ~6kli~linii
beklemek ya da sadece hlzlandlnnaya ~ah~mak yerine, somuroye kar~l duran,
dayam~macI, payla~lmci ve katlhmci ekonomik faaliyet bi~i~l~rini bugu~den
ya~ama ge~irmektir. Zaten ta~km-belirlenim k.a~a~m~ ~l~dlye al~n blr
Marksizm i~in. smlf tahlilinin ve iktisadi bilgi ureummm bmclk nedem toplumsal
d6nl1~uml1 ml1mkl1n kIlmaktlr.
Ne var ki, bu Marksist siyasi tasannm halihazlrda dola~lmda olan diger sosyalist
miicadele ve 6neri1erle ittifaklara girmeden ger~ekle~mesi miim~iin .~egildir.
l~te bu kaygl He; sosyalist cenahda bi~imlenmekte olan ekonomlye lh~
kin bir dizi somut miicadele ve oneriye ele~tirel katkllarda bulunacaglZ. Deglnecegimiz
sosyalist onerileri birle~tiren, kapitalist smlf ~ap:la~m.da s6miirolen
licret-emek~ilerinin durumlanm iyile~tinne kayglSldlr. 50muruyu odagma alan
bir mercekten, ilk olarak Keynesgil tam istihdam politikasml inceleyecegiz. Ar-
42 Belirtmekte fayda var ki, komunizmi bir smlf sure~i ~Iara~.t~~I~layarak, Marksist yazlnda Slnlf
i1i~kilerinin sona ermesi olarak benimsenegelml~ 'komunlzm anlaYI~mdanfarkl~la~IYoruz.
Kanlmlzca komunizm smlf i1i~kilerinin de(jil, semuru ili~kilerinin yok~l~a~1 demektlr. Sez konusu
aynmln aynntlh bir tartl~masl i~in, bkz. Resnickve Wolff, 2002: BlnnCl KISlm.
dmdan, ozgurluk~u sosyalist perspektifin ~ah~ma suresinin klsaltIlmasl onerisine
ve son ytlIarda Batlh ulkelerde ivme kazanan "ya~anabilir ucret" hareketIe·
rine ele~tirel katkIlarda bulunacaglz.
Tam istihdam politikalan. Sol egilimli Keynesgil tam istihdam politikalanm
y6nlendiren temel etik. dusturlardan birisi her bireyin ~ah~ma hakkma sahip
oldugu inancldlr. Ku~kusuz, i~siz ytgmlarm bir safra gibi goruldiigii sagtneoliberal
iktisadi politikalarla kar~lla~tmldlgmda boyle bir etiklahl:tkr duru~ 01-
duk~a ~ekici gelebilir. Ne var ki, bu duru~ smlf perspektifinden yoksundur.
Keynesgil iktisat, kavramsal cephaneligi iiretim siire~lerinin profilini tahlil etmeye
ml1saade etmedigi i~in, tam istihdam edilen emek~ilerin hangi slmfsal
yapIlarda artl-deger l1rettigini de sorgulayamaz. lstihdam kapitalist bir yaplda
da olabilir, koml1nal bir yaplda da. lstihdamm smlfsal yaplsl belirlenmedigi siirece
Marksgil bir bak~ a~lsmdan tam istihdam politikalan noksandlr. Ku~kusuz,
~ah~mak isteyen herkes ~ah~abilmelidir. Ne var ki, ~ah~ma tl1rde~ bir olgu
degildir. Marksgil perspektiften baklldlgmda smlf sl1re~lerinden soyutlanml~
bir tam istihdam politikasmm arzulanacak bir tarafl yoktur.
Sol Keynesgil "tam istihdam" politikalanna ozgiirll1k~ii sosyalist perspektiften
yoneltilen bir ba~ka ele~tiri de bu s6ylemde ~ah~manm ve iiretimin feti~le~tirildiginin
altlm ~izer. Bu ele~tiriye katl1mamak elde degil. Ne var ki, iiretimin
bu ve benzeri geleneksel sol soylemlerde feti~le~tirilmesi olgusuna ele~tirel bir
bi~imde yakla~mak, l1retim siire~lerine ili~kin yeni ve laze poIilikalar iirelmenin
oniinde engel te~kil etmemelidir. Ozetle, Marksisl a~ldan baklldlgmda,
iiretimin sadece kendisi degil, kapitalist smlf yaplsmda diizenlenmi~ bi~imi de
ta~la~nnlmaktadlr.
c;ah~ma suresinin klsalttlmasl. Ozgiirll1k~l1 solun iktisadi alanda geli~tirdigi
somut onerilerden birisi ~ah~ma siiresinin klsaltllmasldlr (lnsel, 2000). lnsel,
~ah~ma siiresinin klsalnlmaslm "tam istihdaml saglamak ve ~ah~anlann ahm
giicunii yiikseltmek" gibi iktisadi nedenlerden ziyade, "insanlann kendilerine,
~evrelerine ve topluma aytracaklan ozgiir zamam" saglayabilmek kayglsl ile savunur
(2000: 131-2). lnsel'in kaygIlanm payla~makla birlikte bu sosyalist stratejinin
slmf bilgisi ile zenginle~tirilebileceginin de alum ~izmek istiyoruz. Burada
6ncelikle tartl~mak istedigimiz "~ah~ma" gostereni ile i~aret edilen siiredn
slmfsal i~erigidir. Neden "ba~kalanmn denetimi altmda, amacma yabancl
olduklan i~ler"den (131) kastedilen smlfsal somuru ile damgalanml~ slmf slire~leri
olmasm? Eger komunal ve, bir dereceye kadar, bireysel slmf sl1re~lerinde
bu tarz gli~iktidar ili~kilerinin ve uretime yabanClla~manm a~llmasl onemli
bir olaslhk olarak beliriyorsa neden bu tarz slmf siire~lerini bir kalemde "~ah~ma"
kategorisi i~inde diger slmf sure~leri ile aym kefeye koyahm? Kayglmlz
asia iiretimi yUcele~tinnek, feti~le~tinnek degil. Ne var ki, "~ah~ma" kavramml
kendi i~inde tiirde~, "6zgiirle~me"nin kar~ltl olarak tammlayarak, lnse!, kendisinin
de lsrarh bir bi~imde ve hakh olarak ele~tircligi Neoklasik iktisatm emek-

keyif ka~lthgml yeniden uretmiyor mu? Ba~ka bir ifadeyle, ~ah~ma suresinin
kendisi ozglirl~tirid, yarauci ve dayam~maci bir bi~imde duzenlenemez mt?
Biz bOyle bir ihtimalin var olduguna inamyoruz .. Oyleyse. ~ah~ma suresini klsaltmakla
kastedilen nit;in kapitalist slmf suret;lerindeki t;ah~ma suresinin klsalulmasl
olmasm? Boyle bir toplumsal istegin amaCI neden hem uretim sured
dl~mdaki ozgur zamamn geni~lemesi, hem dayam~maCl, komunal slmf sure~lerinin
ve kar~lhkhhk!armagan ilkesine dayah dola~lm duzeneklerin ye~ermesine
olanak saglanmasl olarak yeniden tammlanmasm? Altlm lsrarla ~izmek istiyoruz:
AsIa "~ah~ma suresini klsaltllmasl" ve benzeri sosyalist isteklerin onemsiz
oldugunu du~unmuyoruz. KayglmlZ, bu onerilerin slmfsal donu~umcu bir siyasetle
eklemlendiginde zenginle~ebilecegini gosterebilmek.
Y~anabilir ucret hareketi. Benzer bir bi~imde "ya~anabilir ucret" hareketini
de yeniden du~unmek ve slmfsal bilgi ile zenginle~tirmek mumkun. Ku~kusuz,
niteliksiz ya da az-nitelikli emek~ilerin ya~am duzeylerinin dlizeltilmesi aciliyet
gerektiren bir durum. "Ya~anabilir ucret" hareketi bu a~ldan Batlh ulkelerde,
ozellikle kamu sektorundeki istihdam alanlannda onemli kazammlar elde
etmi~ durumda (Pollin ve Luce, 1998). Ne var ki, Marksgil slmf perspektifinden
baklldlgmda bu ve benzeri adl mudahele niteligi ta~lyan toplumsal hareketler,
ucret-emek~ilerinin ya~am duzeylerini goreceli olarak iyile~tirmesine
ragmen emek piyasasmm ~er~evesini belirleyen oyunun kurallanm sorgulamadlgl
nispette yetersiz kahyor. Oncelikle, "ya~anabilir ucret" hareketi, ucretin
kaynagl olan kurumlann slmfsal yapllan hakkmda hi~bir talepte bulunmuyor,
kendini varolan slmf yapllan i~inde verilen bir miicadele olarak tammhyor.
Ama bu hareketin slmfsal donu~um taleplerinden uzak durmasl daha geni~
ufuklu bir siyasi cephenin i~inde yeri olmadlgml gostermiyor. Tam tersine, bu
hareketin ba~an olaslhgl ancak daha geni~ ufuklu sosyalist bir cepheye eklenebilirse
artacakur kamsmdaYIz. Tam da bu yUzden, tek ba~lanna uygulanmaya
kalklldlgmda bu ve benzeri onerilerin hegemonikle~me imk~nlanmn smlrlanna
dikkat ~ekmek gerekiyor. Bu onerinin savunuculan, ya~ama ge~tigi takdirde,
"ya~anabilir ucret"in sadece niteliksiz ucret-emek~ilerinin ko~ullanm iyil~tirmekle
kalmayacagml, etkin talebe yapacagl katkl ile uygulandlklan ekonomilerin
bUyilmesine de yardimci olacagml iddia ediyorlar. Ote yandan, zimhi
olarak kapitalist smlf ili~kilerini istihdamm ve ekonomik zenginligin tek
kaynagl olai:ak kabul ettikleri i~in, yarar hanesine yazllan bu ~arpan (multiplier)
etkisinin kar~lsma, zarar hanesine sermayenin artan ucret seviyesinden urklip
ba~ka bolgelere ka~masl olaslhgml i~lemek zorunda hissediyor, bu iktisatplar.
Ku~kusuz, bu kaygllar, ancak istihdamm tek kaynagl olarak (kamusal veya
oze!) kapitalist smlf yapllan goruldugu -ki slmf bilgisinden yoksun olundugu
surece farkh yapllar "gorunmez" ya da "tasarlanamaz" kalmaya devam edecektir-
muddet~e anlamh. l~te tam da bu yuzden, sermayenin (bolgeler ve
uluslar-arasl) gorece hareketliliginin kapitalistlere kazandlrdlgl pazarhk gUcu
kar~lsmda inandmclhkhmm yitirdikleri ol

YAHYA M. MADRA - CERENOZSEL~UK. KENAN ER~EL
BIR TABU OLARAK 'EKONOMI'
~ekillenen hegemonik bir miicadele alam olarak kavramsalla~tmlmasmdan ge-
~er. Boylesine bir tepetaklak olma durumu ancak iktisatplar ekonomik diizlemin
soylem ic;:inde kuruldugu ger~egi ile yiizle~irlerse. pozitivist fantazilerini
katederlerse miimkiin olabilir. Kammlzca. iktisatc;:l1arekonomiye ili~kin ozcu
olmayan tahliller uretmedik~e. iiretemedikc;:e diger toplum bilimlerin ozneleri
de iktisat disiplini i~inde l1retilen ozcl1 anlatllara mahkum olmak zorunda kalacaktu.
Ku~kusuz. ekonomik indirgemeciligin lsranmn tek nedeni bu olamaz.
Ne var ki, iktisat disiplini ekonominin ozcl1 olmayan ~ozl1mlemelerini l1retemedik~e
(uretilenler de disiplinin ~eperlerinde. golgelerde kalmaya devam et.
likc;:e), keyft bir bic;:imde disiplinlere bolunmii~ bilgi endiistrisinin iktisat-dl~l
disiplinlerinde de ekonominin bir tabu olarak kah~ma tamkhk etmeyi siirdurecegiz.
KAYNAK~
Adakh, G. (2001) ·Post-Marksizmin kuramsal ve siyasal a~mazlan", Praksis, 1, 13-32.
Adaman, .f. lie Madra, Y. M. (2002) "Theorizing the 'third sphere': A critique of the persistence of
the'econOmistic fallacy"', Journal of Economic Issues,36 (4), 1045-78.
Aglietta, M. (1979) A Theory of Capitalist Regulation, Verso, Londra.
Akerlof, G. A. (1982) "Labor contracts as partial gift exchange", Quarterly Journal of Economics,
97 (4), 543-69.
Akerlof, G. A. (1984) "Gift exchange and efficiency wage theory: Four views", American Economic
Review, Papers and Proceedings, 74 (2), 79-83.
Althusser, L (1965) For Marx, New Left Books, Londra.
Althusser. L. (1978) Ideoloji ve Devletin Ideolojik Aygltlan, ~ev.Y. Alp ve M. OZI~lk, Birikim, Istanbul.
Althusser, L. ve Balibar, E. (1970) Reading Capital, New Left Books, Londra.
Amariglio, J. (1984) Economic History and the Theory of Primitive Socio-Economic Development,
Yayanlanmamll Doktora Tezi, University of Massachusetts, Iktisat BOIOmO,Amherst.
Amariglio, J., Resnick, SA ve Wolff, R. D. (1990) "Division and difference in the 'discipline' of economics",
Critical Inquiry, 17 (1), 108-137. Messer-Davidow, E., Shumway, D. R. ve Slyvan, D. J.
der. (1993) Knowledges: Historical and Critical Studies in Disciplinarity, University Pressof Virginia,
Charlottesville i~inde yeniden yaYlmlanml~tlr.
Amariglio, J. ve Ruccio, D. (1998) "The (dis)orderly process of capitalist competition", Bellofiore, R.
(der.) Marxian Economics: A Reappraisal. Essayson Volume 3 of Capital. Volume 1: Method,
Value and Money i~inde, St. Martin's Press,New York, 94-108.
Amariglio, J. ve Ruccio, D. (1999) "The transgressive knowledge of 'ersatz' economics", Garnett,
Jr., R. F. (der.) What Do Economists Know? New Economics of Knowledge i~inde, Routledge,
New York, 19-36.
Amariglio, J. ve Ruccio, D. (2002) "Modern economics: the caseof the disappearing body?" Camb.
ridgf#Jouma£of Economics, 26 (1), 81-103.
Andreoni, J. (; 989) "Giving with impure altruism: Applications to charity and ricardian equivalence",
)ournafof Political Economy, 97 (6), 1447-1458. '
Arrow,K.
1. (1951) Social Choice and Individual Values,Wiley, New York.
Aydin, Z. (1986) "Kapitalizm, tarim sorunu ve azgeli~mil Olkeler: (II)", Onbirinci Tez,4, 171.216.
Barr,ett, M. (1980) Women~ Oppresion Today, Verso, Londra.
Becker; G.S. (1976) The Economic Approach to Human Behavior, University of Chicago Press,Chicago
ve Londra.
Benton; Jr., R. (1982) "Economics as a cultural system", Journal of Economic Issues,16 (2), 461-469.
Boratav, K. (1969) 100 Soruda Gelir DagllIml: Kapitalist Sistemde, TOrkiye'de, Sosyalist Sistemde,
Ger~ek Yayanevi,Istanbul.
Boratav, K. (1991) 1980'1iY1Ilarda TOrkiye'de SosyalSmdlar ve BolO/um, Ger~ek Yayanevi,Istanbul.
Boratav, K. (1993) "Review Article of State and Classin Turkey: A Study in Capitalist Development
by C;a~larKeyder", Review of Radical Political Economics 25 (1), 129-141.
Bor.on, A. A. (2000) "Embattled legacy: 'Post-Marxism' and the social and political theory of Karl
Marx", LatinAmerican Perpectives, 27 (4), 49-79.
Bowles,S., Gordon, D. M. ve Weisskopf, T. E. (1983) Beyond the Waste Land: A Democratic Alternative
to Economic Decline, Anchor Press/Doubleday, Garden City, NJ.
Bowles,S., Gordon, D. M. ve Weisskopf, T. E. (1990) After the Waste Land: A Democratic Economics
for the Year 2000, M. E.Sharpe, Armonk, N.Y.ve Londra.
Bu~ra, A. (2000) Devlet-Piyasa Ka'i1tllgmm Otesinde: Ihtiya,lar ve Tuketim Ozerine Yazilar, lIetijim
Yayanlan, Istanbul.
Burczak, T. A. (1994) "The postmodern moments of F.A. Hayek's economics", Economics and Philosophy,
10 (1), 31-58.
Butler, J., Laclau, E., ve Zitek, S.(2000) Contingency, Hegemony, Universality: Contemporary Dialogues
on the Left, Verso, Londra ve New York.
Cameron, J. (1996-97) "Throwing a dishcloth into the works: Troubling theories of domestic labor",
Rethinking Marxism, 9 (2), 24-44.
Cohen, G.A. (1978) Karl Marx's Theory of History: A Defence, Oxford University Press,Oxford.
Community Economies Collective (2001) "Imagining and enacting noncapitalist futures·, Socialist
Review, 28 (3&4), 93·135.
Creaven, S. (2000) Marxism and Realism: A Materialist Application of Realism in the Social Sciences,
Routledge, Londra ve New York.
De Martino, G. (2000) Global Economy, Global Justice: Theoretical Objections and Policy Alternatives
to Neoliberalisrr"Routledge, Londra ve New York.
De Martino, G. (2003) "Realizing classjustice", Rethinking Marxism, 15 (1), yaylmlanacak.
Delphy, C. (1984) Close to Home: A Materialist Analysis of Women's Oppression, University of Massachusetts
Press,Amherst.
Devine, P.(1988) Democracy and Economic Planning, Polity, Oxford.
Diskin, J. ve Sandler, B. (1993) "Essentialism and the economy in the Post-Marxist imaginary: Reopening
the sutures", Rethinking Marxism, 6 (3), 28-48.
Dow, S. (1998) "Rationalisation in economics: Theory, methodology and action", Dennis, K. (der.)
Rationality in Economics: Alternative Perspectives i~inde, Kluwer Academic Publishers, Boston,
5-15.
Downes, A. (1957) An Economic Theory of Democracy, Harper & Brothers, New York.
Elster,J. (1989) The Cement of the Society, Cambridge University Press,Cambridge.
Folbre, N. (1982) "Exploitation comes home: A critique of the Marxian theory of family labour",
Cambridge Journal of Economics, 6 (4), 317-29.
Fraad, H., Resnick,S. A., ve Wolff, R. D. (1994) Bringing It AI/Back Home: Class,Gender and Power
in the Modern Household, Pluto, Londra.
Freud, S.(1900[1999]) The Interpretation
of Dreams, Oxford University Press,Oxford.
Foucault, M. (1973) The Order of Things: An Archeology of the Human Sciences,Vintage, New York.
Geras, N. (1987) "Post-Marxism?" New Left Review, 163,40-82.
Gibson-Graham, J.K. (1996a) "Althusser and capitalism: An encounter in c~ntradiction", Ruc~io, D.
ve Callari, A. (der.) Postmodern Materialism and the Future of Marxist Theory: Essaysm the
Althusserian Tradition i~inde, Wesleyan University Press,Hanover ve Londra, 212-230.
Gibson-Graham, J.K. (1996b) The End of Capitalism (as we knew it): A Feminist Critique of Political
Economy, Blackwell, Londra.
Gibson-Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D., der. (2000) Classand Its Others, Minnesota University
Press,Minneapolis.
Gibson-Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D.,der. (2001) Relpresenting Class:Essaysin Postmodern
Marxism, Duke University Press,Durham, NC.

Harvey, D. (1998) Postmodernligin Durumu, ~ev.S.Savran, Metis Yaymlan, Istanbul.
Hindess, B. (1989) Political Choice and Social Structure: An Analysis of Acton, Interests and Rationality,
Edward Elgar, Aldershot.
Hindess, B. ve Hirst, P. Q. (1975) Pre-Capitalist Modes of Production, Routledge 8

BIR TABU OLARAK 'EKONOM)'
\'
Harvey, D. (1998) Portmodernligin Durumu, ~ev, S. Savran, Metis Yaymlan, Istanbul.
Hindess, B. (1989) Political Choice and Social Structure: An Analysis of Actor.t. Interests and Rationality,
Edward Elgar, Aldershot.
Hindess, B. ve Hirst, P. Q. (1975) Pre-Capitalist Modes of Production, Routledge & Kegan Paul.
Londra.
Hindess, B. ve Hirst, P.Q. (1977) Mode of Production and Social Formation, Macmillan, Londra.
Hirst, P.Q. (1985) Marxism and Historical Writing, Routledge & Kegan Paul, Londra.
Hatch, J. (2000) 'Classing the self-employed: New possibilities of power and collectivity", Gibson-
Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D. (der.) Class and Its Other.t i~inde, University of Minnesota
Press, Minneapolis, 143-62.
Howart, 0 .• Norval, A. J., ve Stavrakakis, Y., der. (2000) Discour.te Theory and Political Analysis:
Identities. Hegemonies, and Social Change, Manchester University Press, Manchester.
Insel, A. (1995) "ArmaQanln gQnQmQz ekonomisindeki yeri", Toplum ve Bilim, 68,105-120.
Insel, A. (1997) "Neoklasik iktisat ve modern toplum", Toplum ve Bilim, 72, 45-60.
Insel, A. (2000) Solu Yeniden Tantmlamak, Birikim Yaymlarr, Istanbul.
Jameson, F. (1991) Postmodernism, or, the Cultural Logic of Late Capitalism, Verso, Londra ve New
York.
Kaygalak, S. (2001) "Post-Marksist siyasetin sefaleti: Radikal Demokrasl", Praksls, 1,33-59.
Komter, A. K., der. (1996) The Gift: An Interdisciplinary Per.tpectlve, Amsterdam University Press,
Amsterdam.
Kotz, D. M. (1990), "A comparative analysis of the theory of Regulation and the Social Structure of
Accumulation theory", Science and Society, 54 (1),5-28.
Lacan, J., (1966[1977]) feria: A Selection, W. W. Norton & Company, New York.
Laclau, E. (1977) Politics and Ideology In Marxist Theory, New Left Books, Londra.
Laclau, E. (1990) New Reflections on the Revolution of Our Time, Verso, New York ve Londra.
Laclau, E. (2000) Evrensellik, Kimlik ve OzgOrlelme, ~ev. E. Ba~er, Blrlklm, Istanbul •.
Laclau, E. ve Mouffe, C. (1987) Hegemonya ve Sosyalist Stratej/, ~ev. A. Kardam ve D. ~ahlner, Blriklm,
Istanbul.
Upietz, A. (1985) The Enchanted World, Verso, Londra.
Lipietz, A.' (1987) Mirages and Miracles: The Crises of Global Fordism, Verso, Londra.
Mandel, E. (1978) Late Capitalism, New'Left Books, Londra.
Mauss, M. (1924[1967]) The Gift: Forms and Functions of Exchange In Archaic Societies, Norton,
New York.
Margulies, R. ve Seddon, D. (1984) "The politics of the Agrarian Question In Turkey: Review of a
debate", Journal of Peasant Studies, 11(3), 28-59.
Marx. K. (1979) Kapital, Birinci Cilt, Sol Yaymlan, Ankara.
Marx. K. (1990) Kapital, O,OncO Cilt, Sol Yaymlan, Ankara.
McCloskey, D. (1994) Knowledge and Per.tuasion in Economics, Cambridge University Press, Cambridge.
Mirowski, P. (1989) More Heat Than Light: Economics as Social Physics. Physics as Nature's Economics,
Cambridge University Press, Cambridge.
North, D. (1990) Institutions. Institutional Change and Economic Performance, Cambridge University
Press, Cambridge.
North, D. ve Thomas, R. (1973) The Rise of the Western World, Cambridge University Press, Cambridge.
Norton, B. (1988) "Epochs and essences: A review of Marxist long-wave and stagnation theories",
Cambridge Journal of Economics, 12 (2), 203-24.
Norton, B. (1992) "Radical theories of accumulation and crIses: Developments and directions", Roberts,
B. ve Feiner; S. (der.) Radical Economics i~inde, Kluwer Academic Publishers, Boston, 155-93.
Norton, B. '(1995) "Late Capitalism and Postmodemism: JamesonlMandel", Callari, A., Cullenberg,
S. ve Biewener, C. (der.) Marxism in the Postmodern Age: Confronting the New World Order
I~lnde, Guilford, New York, 59-70.
Norton, B. (2001) "Reading Marx for class", Gibson-Graham, J.K., Resnick, SA ve Wolff, R.D. (der.)
Relpresenting Class: Essaysin Postmodern Marxism i~inde, Duke University Press, Durham, 23-55.
Olson, M. (1971) The Logic of Collective Action: Public Goods and the Theory of Groups, Harvard
University Press, Cambridge, MA ve Londra.
Ozsel~uk, C. (2002) "Trafik kazalannm enkazi altmda slnlf ~eli~kileri", Birikim, 158,50-57.
Polanyi, K. (1944[1957]) The Great Transformation, Beacon Press, Boston.
Polanyl, K. (1977) "Forms of integration and supporting structures", Pearson, H. (der.) The Livelihood
of Man i~inde, Academic Press, New York, 35-43.
Pollin, R. ve Luce, S. (1998) The Living Wage: Building A Fair Economy, New Press, New York.
Resnick, S. A. ve Wolff, R. D. (1987) Knowledge and Class: A Marxian Critique of Political Economy,
Chicago University Press, Chicago.
Resnick, S. A. ve Wolff, R. D. (2002) Class Theory and History: Capitalism and Communism in the
USSR,Routledge, New York.
Rio, C. M. (2000) "'This Job Has No End': African American domestic workers and class becoming",
Gibson-Graham, J.K., Resnick, S.A. ve Wolff, R.D. (der.) Class and Its Other.t i,inde,. University of
Minnesota Press, Minneapolis, 23-46.
Sandler; B. ve Diskin, J. (1995) "Post-Marxism and class", Callari, A., Cullenberg, S. ve Biewener, C.
(der.) Marxism In the Postmodern Age: Confronting the New World Order i~inde, Guilford,
New York, 178-187.
de Saussure, F. (1915[1966]) Course In general linguistics, McGraw-Hili, New York, Toronto ve
Londra.
Savran, G. (1990) "'Oz'lerln reddinden slnlf politikaslnln reddine", Onbirlnci Tez, 10,108-133.
van der Veen, M. (2000) "Beyond slavery and capitalism: Producing c/ass difference In the sex industry",
Gibson-Graham, J.K., Resnick, S.A. ve Wolff, R.D. (der.) Class and Its Other.t l~inde,.University
of Minnesota Press, Minneapolis, 121-42.
Veltmeyer; H. (2000) "Post-Marxist project: An assessment and critique of Ernesto Laclau", Socio/ogicallnquiry,
70 (4), 499-519.
Wolff, R. D. (1996) MAithusser and Hegel: Making Marxist explanations antiessentialist and dialectical",
Rucc/o, D. ve Callari, A. (der.) Postmodern Materialism and the Future of Marxist Theory. Essays
in the Althusserlan Tradition i~lnde, Wesleyan University Press, Hanover ve Londra, 150-163.
Wolpe, H. der. (1980) The Articulation of Modes of Production, Routledge & Kegan Paul, Londra.
Wood, E. M. (1992) SIn/ftan Ka'/I: Yenl Hakikl Sosyalizm. ~ev. ~. Alpagut, Akl~, Istanbul.
~itek, S. (2002) Ideoloj/nln YOce Nesnesi, ~ev. T. 8irkan, Metis, Istanbul.