tıklayınız. - Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü - Selçuk Üniversitesi

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ 

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 

HAKEMLİ DERGİ – ISSN 1300-5766 

SAYI: 26 - GÜZ 

KONYA 2009

SELÇUK ÜNİVERSİTESİ 

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ 


REVIEW OF THE INSTITUTE OF TURKOLOGY 

© 

MLA (Modern Language Association) International Bibliography, New York/ABD tarafından 

taranmakta ve makalelerin ingilizce özetleri indeksin servisinde yer almaktadır. 

TÜBİTAK/ULAKBİM SBVT tarafından dizinlenmektedir. 

• 

Is being indexed by MLA (Modern Language Association) International Bibliography, New 

York/ABD and English abstracts of the articles are being published in its indexing service. 

Is being indexed by TÜBİTAK/ULAKBİM SBVT. 

• 

ISSN 1300-5766 

GÜZ 2009 - SAYI: 26 

• 

SÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 

Adına Sahibi Enstitü Müdürü 

Prof. Dr. Yakup KARASOY 

• 

YAYIM KURULU 

Prof. Dr. Yakup KARASOY 

Prof. Dr. Haşim KARPUZ 

Yrd. Doç. Dr. Mustafa TOKER 

Yrd. Doç. Dr. Orhan YAVUZ 

EDİTÖR: 

Yrd. Doç. Dr. Mustafa TOKER 

• 

HABERLEŞME 

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü 42031 Konya 

Telefonlar: +90 0332 241 05 62 Faks (Belgeç): 241 04 47 

web: http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr 

e-posta: turkiyat@selcuk.edu.tr 

TEKNİK HAZIRLIK 

Grafik-Tasarım: Harun YILDIZ 

Dizgi: Elif KÖKSAL 

Baskı: SÜ Basımevi / 0332 241 18 44 

• 

Dergide yer alan yazıların dil ve bilim sorumluluğu yazara aittir.

Danışma Kurulu 

Prof. Dr. Bahaeddin YEDİYILDIZ 

Prof. Dr. Kemal YAVUZ 

Prof. Dr. Selçuk MÜLAYİM 

Prof. Dr. Feridun M. EMECEN 

Prof. Dr. Önder GÖÇGÜN 

Prof. Dr. Leyla KARAHAN 

Hacettepe Üniversitesi 

İstanbul Üniversitesi 

Marmara Üniversitesi 

İstanbul Üniversitesi 

Pamukkale Üniversitesi 

Gazi Üniversitesi

Hakem Kurulu ∗ 

Prof. Dr. Tahir AKGEMCİ Prof. Dr. Çetin PEKACAR 

Prof. Dr. Zeki ASLANTÜRK Prof. Dr. Nâzım Hikmet POLAT 

Prof. Dr. Mustafa ARGUNŞAH Prof. Dr. Sadık SARISAMAN 

Prof. Dr. Erman ARTUN Prof. Dr. Azmi SÜSLÜ 

Prof. Dr. Feda Şamil ARIK Prof. Dr. Ahmet Atilla ŞENTÜRK 

Prof. Dr. Ali ARSLAN Prof. Dr. Ramazan ŞEŞEN 

Prof. Dr. Mustafa AVCI Prof. Dr. Kemal YAVUZ 

Prof. Dr. Mehmet AYAN Prof. Dr. Muhammet YELTEN 

Prof. Dr. Süleyman BEYOĞLU Prof. Dr. Naciye YILDIZ 

Prof. Dr. A. Azmi BİLGİN Doç. Dr. Mahmut AK 

Prof. Dr. Üçler BULDUK Doç. Dr. Ekrem ARIKOĞLU 

Prof. Dr. Musa ÇADIRCI Doç. Dr. Feridun ATA 

Prof. Dr. İsmet ÇETİN Doç. Dr. Aytekin CAN 

Prof. Dr. Nurettin DEMİR Doç. Dr. Himmet HÜLÜR 

Prof. Dr. Ahmet Bican ERCİLASUN Doç. Dr. Ahmet KALENDER 

Prof. Dr. Bilge ERCİLASUN Doç. Dr. Mehmet KIRBIYIK 

Prof. Dr. Hüsamettin ERDEM Doç. Dr. Yılmaz KOÇ 

Prof. Dr. Mehmet ERSAN Doç. Dr. Yunus KOÇ 

Prof. Dr. Şahin FİLİZ Doç. Dr. Selahattin ÖZÇELİK 

Prof. Dr. H. Tekin GÖKMENOĞLU Doç. Dr. Mehmet ÖZDEN 

Prof. Dr. Saadettin GÖMEÇ Doç. Dr. Yücel ÖZTÜRK 

Prof. Dr. Hasan Kürşat GÜLEŞ Doç. Dr. Ayhan ÖZTÜRK 

Prof. Dr. Tuncer GÜLENSOY Doç. Dr. Halim SERASLAN 

Prof. Dr. Gürer GÜLSEVİN Doç. Dr. İbrahim SOLAK 

Prof. Dr. Hamza GÜNDOĞDU Doç. Dr. Naim ŞAHİN 

Prof. Dr. Nurettin GÜZ Doç. Dr. Funda TOPRAK 

Prof. Dr. Osman HORATA Doç. Dr. Cüneyt YENİGÜN 

Prof. Dr. İbrahim İLKHAN Doç. Dr. Ahmet YILMAZ 

Prof. Dr. Leyla KARAHAN Doç. Dr. Zühal YÜKSEL 

Prof. Dr. Hacı Ömer KARPUZ Yrd. Doç. Dr. Gürsoy AKÇA 

Prof. Dr. İsmet KAYAOĞLU Yrd. Doç. Dr. Caner ARABACI 

Prof. Dr. Zeki KAYMAZ Yrd. Doç. Dr. Mustafa ARIKAN 

Prof. Dr. M. Fatih KİRİŞÇİOĞLU Yrd. Doç. Dr. Ufuk Deniz AŞÇI 

Prof. Dr. Atabey KILIÇ Yrd. Doç. Dr. Nergis BİRAY 

Prof. Dr. Timur KOCAOĞLU Yrd. Doç. Dr. Murat Sadullah ÇEBİ 

Prof. Dr. Saffet KÖSE Yrd. Doç. Dr. Levent DOĞAN 

Prof. Dr. Mine MENGİ Yrd. Doç. Dr. Dursun GÖK 

Prof. Dr. Muammer MUŞTA Yrd. Doç. Dr. Naile HACIZADE 

Prof. Dr. Ahmet ÖNKAL Yrd. Doç. Dr. Abdurrahman ÖZKAN 

Prof. Dr. Abdülkadir ÖZCAN Yrd. Doç. Dr. Rıdvan ÖZTÜRK 

Prof. Dr. Ayfer ÖZÇELİK Yrd. Doç. Dr. Osman UYANIK 

Prof. Dr. Mehmet ÖZMEN Yrd. Doç. Dr. Orhan YAVUZ 

Prof. Dr. Mustafa ÖZTÜRK Dr. Ahmet KÜÇÜK 

∗ 

Dergimiz 10. sayısından itibaren hakemli dergi olarak çıkmaktadır. Dergimize verilen yazılar, üniversitemizin çeşitli birimlerinde 

ve diğer üniversitelerin ilgili Ana Bilim Dallarında görev yapan bilim adamlarımıza, bilim dallarına göre tetkik ettirilerek yayım 

kurulunun da onayı alındıktan sonra yönetim kurulu kararıyla yayımlanmaktadır.

Bu Sayının Hakemleri 

Prof. Dr. İhsan BULUT Prof. Dr. Muhittin TUŞ 

Prof. Dr. Mikail BAYRAM Prof. Dr. Mustafa UĞURLU 

Prof. Dr. İsmet ÇETİN Prof. Dr. Ömer ÜRE 

Prof. Dr. Feridun M. EMECEN Prof. Dr. Bayram ÜREKLİ 

Prof. Dr. İlhan ERDEM Prof. Dr. Emine YENİTERZİ 

Prof. Dr. Salih ERGAN Prof. Dr. Naciye YILDIZ 

Prof. Dr. Zekeriya GÜLER Doç. Dr. Mehmet AKGÜL 

Prof. Dr. Dilaver GÜRER Doç. Dr. Alaaddin AKÖZ 

Prof. Dr. Mustafa S. KAÇALİN Doç. Dr. Cengiz ALYILMAZ 

Prof. Dr. M.Yaşar KALTAKCI Doç. Dr. A. Serkan ECE 

Prof. Dr. Yakup KARASOY Doç. Dr. Alim GÜR 

Prof. Dr. Salim KOCA Doç. Dr. Ahmet SABAN 

Prof. Dr. Nuri KÖSTÜKLÜ Doç. Dr. Ülkü Eser ÜNALDI 

Prof. Dr. Ahmet MERMER Doç. Dr. Nurhan ÜNÜSAN 

Prof. Dr. Mehmet ÖZ Yrd. Doç. Dr. M. Ali HACIGÖKMEN 

Prof. Dr. Mustafa ÖZCAN Yrd. Doç. Dr. Mustafa TOKER 

Prof. Dr. Ramazan TOSUN Yrd. Doç. Dr. Semra TUNÇ 

Prof. Dr. Mustafa TURAN Yrd. Doç. Dr. Mehmet YILMAZ


Yayım İlkeleri 

1. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Bahar ve Güz olmak üzere yılda iki sayı çıkar. Makalelerin 

pdf biçimli tam metinleri dergi basıldıktan sonra Türkiyat Araştırmaları Enstitüsünün internet 

sayfasında yayımlanır: http://www.turkiyat.selcuk.edu.tr 

2. Dergide yayımlanacak yazılar Türklük Bilimi ile ilgili ve daha önce herhangi bir yerde 

yayımlanmamış, araştırmaya dayalı özgün makaleler olmalıdır. Her sayıda derginin %20’sini 

aşmayacak şekilde derleme, çeviri ve kitap tanıtımına yer verilir. 

3. Derginin yazım dili Türkiye Türkçesidir, ancak her sayıda derginin üçte birini geçmeyecek 

şekilde İngilizce, Rusça ve Çağdaş Türk Lehçelerindeki yazılara da yer verilebilir. 

4. Türkiyat Araştırmaları Dergisine gönderilen yazılar, önce yayım kurulunca dergi ilkelerine 

uygunluk açısından incelenir ve uygun bulunanlar, o alandaki çalışmalarıyla tanınmış iki 

hakeme gönderilir. Hakemlerin isimleri gizli tutulur ve raporlar beş yıl süreyle saklanır. Hakem 

raporlarından biri olumlu, diğeri olumsuz olduğu takdirde, yazı üçüncü bir hakeme gönderilir. 

Olumsuz görüş bildiren hakeme durum hakkında bilgi verilir. Yazarlar, hakemlerin görüş ve 

önerileri doğrultusunda düzeltmeleri yaparlar. Yayıma kabul edilmeyen yazılar iade edilmez; 

ancak yazarın istemesi hâlinde bir nüshası kendisine verilir. 

5. Dergi basıldıktan sonra yayım kurulu tarafından, belirlenen kütüphane, kurum ve kuruluşlara 

birer nüsha, yazarlara ise birer dergi gönderilir. Yazar Konya dışında ise dergi, adresine 

ödemeli olarak gönderilir. 

Makale Yazım Kuralları 

1. Başlık: Her yazıya Türkçe ve İngilizce olmak üzere iki başlık konmalıdır. Başlıklar, konuyu en 

iyi biçimde ifade etmeli ve İngilizce başlık Türkçesinin tam karşılığı olmalıdır. 

2. Yazar/Yazarların adı ve adresi: Yazar/Yazarların adı ve soyadı makale başlığı altında sağ 

köşeye koyu karakterle yazılmalı ve konulacak bir yıldızla yazar/yazarların görev yaptığı 

kurum, haberleşme ve elmek (e-mail) adresi dipnotta belirtilmelidir. 

3. Özet: Makalenin başında, konuyu kısa ve öz biçimde ifade eden ve en az 50, en fazla 150 

kelimeden oluşan Türkçe ve İngilizce ya da Rusça özet bulunmalıdır. Her iki özetin altında en 

az 3, en çok 7 sözcükten oluşan anahtar kelime verilmelidir. 

4. Makale Metni: A4 boyutunda (29.7x21 cm.) kâğıtlara, MS Word programında, Times New 

Roman veya benzeri bir yazı karakteri ile 10 punto, 1.5 pt satır aralığıyla yazılmalıdır. Sayfa 

kenarlarında 3'er cm boşluk bırakılmalı ve sayfalar numaralandırılmalıdır. Paragraflar 1 cm (4 

karakter) içeriden başlatılmalıdır. Makaleler PC uyumlu Microsoft Word veya “.doc” uzantılı 

belge oluşturmaya elverişli herhangi bir kelime işlem programında yazılarak bir adet 

disket veya CD kaydı ve iki nüsha kâğıt çıktısıyla verilmelidir. Eski harfli metinler 

Universal Word ve benzeri programda yazılmış olmalıdır. Özel bir yazı karakteri 

kullanılmış ise belgeyle birlikte söz konusu karakterlerin de gönderilmesi gerekmektedir. 

Metin içinde vurgulanması gereken kısımlar, koyu değil eğik harflerle yazılmalıdır. Alıntılar 

eğik harflerle ve tırnak içinde verilmeli; beş satırdan az alıntılar satır arasında, beş satırdan

uzun alıntılar ise satırın iki yanından 1 cm içeride, blok hâlinde, 1 satır aralığıyla ve 9 punto ile 

yazılmalıdır. 

5. Makale içi başlıklar: Makalede, konunun işlenişine göre rakam-harf sistemi esas alınarak 

ana, ara ve alt başlıklar kullanılabilir. 

6. Fotoğraf, plân, harita ve çizimler: Metin içinde kullanılan fotoğraf, plân, harita vb. 

materyallerin “.jpg / .tiff” uzantılı kayıtları gönderilecek dokümanlara eklenmelidir. Bu tür 

belgelerin baskı tekniğine uygun çözünürlükte (en az 72 piksel) ve sayfa alanını 

aşmayacak büyüklükte olmasına dikkat edilmeli, ayrıca birden fazla olması hâlinde 

numaralandırılmalıdır (1. Resim, 2. Resim; 1. Harita, 2. Harita vb.). 

7. Kaynak gösterme: Dipnotlar, atıf veya açıklama için kullanılabilir. İki hâlde de sayfa altında 

gösterilir. Bir eserin ilk kullanımında kaynak ve yazar adının tam künyesi, aynı yazarın birden 

fazla eserinden yararlanılması durumunda ve genel olarak herhangi bir kaynağın sonraki 

kullanımlarında kısaltma veya basım yılı tercih edilebilir. 

* Fuat Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara.1991, s. 20 

Köprülü 1991, s. 20 (veya Köprülü, Mutasavvıflar, s.20) 

** Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi, 1. cilt, Ankara 1971, s. 68 

Ögel 1971, s. 68 (veya Ögel, Mitoloji, s. 68) 

İnternet sayfalarına yapılan atıflarda adres dizini tam olarak gösterilmelidir: 

http://tdk.org.tr/sozluk.html 

8. Kaynaklar: Makalenin sonunda, çalışma esnasında yararlanılan kaynaklar, yazarların 

soyadları esas alınarak alfabetik biçimde sıralanmalıdır. 

ARAT, Reşit Rahmeti, “Uygurca Yazılar Arasında II”, Türk Dili Edebiyatı Dergisi, XXIII, İstanbul 1979, s. 17- 

28. 

İNAN, Abdülkadir, Tarihte ve Bugün Şamanizm, TTK, Ankara 1972.

İÇİNDEKİLER 

Mustafa YILDIZ 

Gökhan ÖLKER 

Muhittin ELİAÇIK 

Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki Oğuzca Kelimelerin 

Dede Korkut Hikâyelerindeki Durumu…………………………………. 1 

Lefkoşe Kalesinin Fethini İlk Elden Anlatan 

Mühim Bir Mektup……………………………………………………….. 21 

Bekir DİREKCİ “İpäk Yoli Äfsånäläri”nin Tasnifi 39 

Nuran ÖZLÜK 

Tarık Buğra’nın Konusu Anadolu’da Geçen 

Roman ve Hikâyelerinde Görülen Yazarlar, 

Eserler ve Kahramanlar…………………………………………………. 57 

Süleyman EROĞLU XVI. Yüzyılda Bir Mevlevi Şair: Âsafî………………………………….. 71 

Mehmet T. BERBERCAN Türk Orta Asyasında Budizm…………………………………………... 93 

Mehmet TEMEL 

XX. Yüzyılın Başlarında Menteşe 

Sancağı Hapishaneleri…………………………………………….……. 109 

Erkan GÖKSU Türkiye Selçuklularında Iktâ‘……………………………………………. 137 

Yaşar SEMİZ 

Atatürk Çiftlikleri ve Bunların 

Hazineye Devri…………………………………………………………… 155 

İsmail ÇİFTCİOĞLU 

Osmanlılar İle Anadolu Beylikleri Arasındaki 

İlişkilerde Ulemânın Diplomatik Rolü………………………………….. 

193 

Ayşe D. KUŞÇU Eyyûbîler’de Mezâlim Mahkemeleri ve Dârü’l-Adl……………………. 207 

Ayşe ATICI ARAYANCAN Nizârî İsmailîleri’nin Gelir Kaynakları………………………………….. 231 

İrfan GÖRKAŞ 

Tahsin TAPUR 

Bolvadinli Ahmet Fevzi Efendi ve Konyalı 

Mehmet Vehbi’nin İcazetnamesi……………………………………….. 247 

Atatürk’ün Ecdat Yurdu Taşkale 

Yerleşmesinin Coğrafyası………………………………………………. 265 

Ali Rıza Gönüllü Antalya’da İskan Edilen Muhacirler (1878-1923)…………………….. 293 

Alper Alp 

Gökhan KAYILI 

Sezai KOÇYİĞİT 

Filiz ERBAY 

Kadir ULUSOY 

Sibel KARAMAN 

Yusuf AKBULUT 

“Mir İslama” Dergisine Göre 20. Asır Başında 

İdil-Ural Bölgesinde Mektep ve Medrese Meselesi………………….. 327 

Montessori Yönteminin Beş - Altı Yaş Çocuklarının 

Alıcı Dil Gelişimine Etkisinin İncelenmesi……………………………... 347 

İlköğretim 7. Sınıf Öğrencilerinin Türk Dünyası ve 

Türk Cumhuriyetlerine Yönelik Tutum ve Düşünceleri……………… 357 

Biçim ve Usûl Açısından 

Abdülkâdir Merâgî’nin Kârları………………………………………...… 379 

Zafer KURTASLAN Türk Keman Okulunun Oluşum Süreci ve Temsilcileri………………. 409 

Mevlüt GÜLMEZ 

V. Mennanov, G. Astanova, Ş. Kemâliddin, 

Ämir Temür’niŋ Türkiy Yårlıġı, Taşkent 2005, 52 s………………….. 431

TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 1 

Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki Oğuzca Kelimelerin 

Dede Korkut Hikâyelerindeki Durumu 

State Of Oghuz Words Which Are Specified In Dîvânü Lugâti’t- 

Türk Into The Dede Korkut Stories. 

Mustafa YILDIZ ∗ 

Gökhan ÖLKER ∗∗ 

ÖZET 

Oğuz Türkçesinin tarihini takip edebilmek ancak 13. yüzyılın başına kadar mümkün 

olabilmektedir. 13. yüzyıl öncesinde ise elimizde yeterince kaynak yoktur; fakat Kâşgarlı 

Mahmud’un Dîvânü Lugâti’t-Türk adlı eseri bu konuda bize açık bilgiler vermektedir. Ayrıca 

15. yüzyılda yazıya geçirildiği düşünülen Dede Korkut hikâyeleri de Oğuzun el kitabı olarak 

adlandırılmaktadır. Bu hikâyeler daha önce de sözlü edebiyat ürünü olarak varlığını devam 

ettirmiştir. Biz de bu çalışmamızda Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Oğuzca olarak belirtilen 

kelimelerin Dede Korkut hikâyelerindeki durumlarını göstereceğiz. 

• 

ANAHTAR KELİMELER 

Dîvânü Lugâti’t-Türk, Dede Korkut hikâyeleri, Oğuzca Kelimeler, Eski Oğuzca 

• 

ABSTRACT 

Following to past of Oghuz literary is possible just about beginning of 13. century. We haven’t 

got enough source before 13. century. But work of Kâşgarlı Mahmud which is called Dîvânü 

Lugâti’t-Türk give us clean information in this subject. On the other hand Dede Korkut 

Stories (Dede Korkut Hikâyeleri) is designated by being fundamental book of Oghuz which 

was presumed that it was written in 15. century. But this stories had been came into being in 

oral literary before hand. In this study, we will display state of words which are specified in 

Dîvânü Lugâti’t-Türk into the Dede Korkut Stories. 

• 

KEY WORDS 

Dîvânü Lugâti’t-Türk, Dede Korkut Stories, Oghuz Words, Old Oghuz 

∗ 

∗∗ 

Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Öğretim Üyesi. 

Arş. Gör., Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi.

2 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ 

 

I. Giriş 

Dîvânü Lugâti’t-Türk ve Oğuzca 

Türk dili 13. yüzyıla kadar tek yazı dili olarak görülmektedir. 13. yüzyıldan 

sonra ise bazı siyasi ve sosyal etkiler nedeniyle dilin bünyesinde bulunan ağızlar, 

yazı dili olarak ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu şekilde meydana gelen yazı 

dillerinin en önemlisi Oğuz ağzına dayanan Oğuz grubu (Batı grubu, Güney 

batı grubu) yazı dilidir. 

Oğuz yazı dilinin tarihi seyrini geriye doğru takip edebilmek ancak 13. 

yüzyılın başlarına kadar mümkün olabilmektedir. 13. yüzyıl öncesinde ise elimizde 

yeterince kaynak bulunmamaktadır. Bu konuda bize en yetkin bilgiyi 

veren Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lugâti’t-Türk adlı eseridir. Eserinde birçok 

Türk kavmi hakkında bilgi veren Kâşgarlı Mahmud bilgi verdiği bu kavimler 

içinde Oğuzlara ayrı bir önem vermekte ve ağızlar arasındaki farklardan bahsederken 

en çok bu ağızdan örnek vermektedir. Bu konuda çalışma yapan Arat 

(1987: 313 [1960] * ) şunları söylemektedir: 

“Eserde bu şivedeki ses, şekil ve mana farklarına misal olmak üzere 

200’den fazla kelime zikredildiği gibi (II kelimenin de Oğuzcada kullanılmadığı 

kayıtlıdır), gramer hususiyetlerinin mukayesesinde de en çok bu şive öne alınmıştır. 

XI. asrın ikinci yarısının başlarında Oğuz Türkçesinde yahut cenup 

Türklerinin konuşma dilinde kısmen yazı dilinde ve kısmen de diğer şivelerden 

farklı olmak üzere Mahmud Kaşgari tarafından şu hususiyetler kaydedilmektedir: 

1. m-> b-, 2. y->Ø, 3. y->c-, 4. t->d-, 5. kelime kökünde d>y, 6. ŋ>y, 7. teşkil 

eklerinin başında ġ- ve g- seslerinin düşmesi, 8. tasrif eklerinin başında ġ- ve 

g- seslerinin düşmesi, 9. isim fiil eklerinde – ġu /-gü yerine -ası /-esi , 10. -ġuçı 

/-güçi yerine -daçı /-deçi 11. isimden isim yapma eklerinde -lık /-lik yerine - 

sak /-sek eklerinin tercihi, 12. fiillerin tasrifinde görülen farklar.” 

“Kâşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi” adıyla bir çalışma yaparak Dîvânü 

Lugâti’t-Türk’ün Oğuzca açısından taşıdığı değeri maddeler halinde ortaya koyan 

Korkmaz (1995a: 241 [1972]), Dîvânü Lugâti’t-Türk’te belirtilen Oğuzcaya 

ait ses bilgisi ve şekil bilgisi özelliklerini tespit ederek bunları değerlendirmiştir. 

Bundan başka Korkmaz’ın “XI.-XIII. Yüzyıllar Arasında Oğuzca” (1995b: 268 

* 

Köşeli parantez içinde verilen tarih faydalandığımız çalışmanın ilk basım tarihidir. Öndeki 

tarih ise kullanmış olduğumuz kaynağın baskı tarihidir.


[1974]) ve “Selçuklular Çağı Türkçesinin Genel Yapısı” (1995c: 274 [1973]) adlı 

yazıları da XIII. yüzyıl Oğuzcasına ışık tutacak nitelikte araştırmalardır. 

Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki ağızlara yönelik bilgileri değerlendiren 

Banguaoğlu Belleten dergisinde “Kaşgari’den Notlar” adı altında üç ayrı yazı 

yayımlamıştır. Bunlardan birincisinde Uygurlar ve Uygurca üzerine notları değerlendirmiş 

(Banguoğlu 1988a, 87 [1958]), ikincisinde Oğuzlar ve Oğuzca üzerine 

olan bilgileri vermiştir (Banguoğlu 1988b, 1 [1959]). Üçüncüsünde ise 

Dîvânü Lugâti’t-Türk’te tespit ettiği 265 Oğuzca kelimeyi sözlük hâlinde listelemiştir 

(Banguoğlu 1988c, 23 [1960]). 

Son dönem çalışmalarından biri de Çoban’a aittir. Çoban Dîvânü Lugâti’t- 

Türk’te geçen “Oğuzca” kayıtlı tüm gramer ve söz varlığına ait dil malzemesini 

yüksek lisans çalışması olarak ele almış ve işlemiştir (Çoban 2005) 

Buraya kadar değindiğimiz yazılar daha çok Kâşgarlı’nın Oğuzca üzerine 

verdiği bilgiler ışığında meydana getirilen çalışmalardır. Yani XI. yüzyıl sonrası 

Oğuzcasını kapsamaktadır. XI. yüzyıldan önceki Oğuzca için ise yine Korkmaz’ın 

(1995d: 205 [1975]) “Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler” adlı yazısı derli 

toplu bir bilgi vermektedir. Bunun yanında Doerfer (1976: 81) “Osmanlı Öncesi 

(Orhon Yazıtlarından Sultan Veled’e Kadar Oğuz Dilinin Gelişmesi)” adlı çalışmasıyla 

Oğuz Türkçesinin tarihi gelişimini fonetik ve morfolojik değerlendirmeler 

ışığı altında bize sunmaktadır. Bu konuda son dönemde yapılan 

önemli bir çalışma da Gülsevin’in “Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca Özellikler” 

(Gülsevin 1998: 12) adlı çalışmasıdır. Gülsevin bu çalışmasında Bengü 

Taşlardaki Oğuzca ses ve şekil özellikleri hakkında daha önce yapılmış çalışmalara 

katkıda bulunarak, söz varlığı açısından da öz/kentü, bul-, û, ürüŋ kelimeleri 

üzerinde durmuş ve bunları bazı lehçelerle karşılaştırmıştır. 

II. Çalışmanın Kaynakları ve Yöntemi 

Biz bu çalışmamızda Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Oğuzca olarak belirtilen kelimelerin 

Oğuzun el kitabı olarak nitelendirilen Dede Korkut hikâyelerinde 

(Oğuzname) ne oranda ve nasıl temsil edildiğini ortaya koymaya çalışacağız. 

Çalışmamıza öncelikle Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki Oğuzca kaydı düşülmüş 

kelimeleri tarayarak başladık. Taramada esas aldığımız kaynaklar ise Besim 

Atalay (1998a/b [1943]) tarafından yayıma hazırlanan Dîvânü Lugâti’t-Türk 

çalışması ile Robert Dankoff’un “Compendium of The Turkic Dialects” 

(Dankoff, Kelly 1982) adlı çalışmasıdır. Tarama sonucunda elde edilen kelimeleri 

Banguoğlu’nun, Dankoff’un ve Çoban’ın Oğuzca olarak tespit ettiği kelime


listeleriyle karşılaştırdık. Toplam 275 kelimelik bir listemiz oldu. Banguoğlu 

çalışmasında 265 kelime işlemiştir. Biz bu listeye 10 kelimelik bir katkıda bulunduk. 

Dankoff’un Oğuzca kelimeleri verdiği liste ise (C. III, s. 279) 126 kelimeden 

oluşmaktadır. Çoban’ın listesinde ise 249 kelime bulunmaktadır. Ancak 

bu rakama çift şekilli kelimeleri dâhil etmedik. Bu tarz kelimeleri tek şekilli gibi 

düşünüp diğer şekli parantez içinde madde başı olan kelimenin yanında verdik. 

Çalışmamızın ikinci ayağını ise Dede Korkut hikâyeleri olarak bilinen “Dede 

Korkut Kitabı” oluşturmaktadır. Dede Korkut Kitabı’nın iki nüshası vardır. 

On iki hikâyeden oluşan Dresden nüshası “Kitâb-ı Dedem Korkud Alâ Lisân-ı Tâife-i 

Oguzân” adını taşımaktadır. Altı hikâyeden oluşan Vatikan nüshası ise 

“Hikâyet-i Oguz-nâme-i Kazan Beg ve Gayrı” adı ile anılmaktadır. 

Dede Korkut hikâyeleri üzerine bu güne kadar yurt içinde ve yurt dışında 

birçok çalışma yapılmıştır. Bunlar arasında aklımıza ilk gelenler Ergin’in ve 

Gökyay’ın çalışmalarıdır. Ergin, Dresden nüshasını esas alarak Vatikan nüshasıyla 

mukayese etmiş ve farklılıkları ayrıca belirtmiştir. (Ergin 1997 [1958]) 

Gökyay da çalışmasında Dresden nüshasını esas almıştır. Vatikan nüshasını ise 

metni destekleyici nitelikte kullanmış ve mevcut olan farklılıkları asıl metin 

içersinde italık olarak verme yoluna gitmiştir. (Gökyay 2006 [1973]). 

Diğer dikkat çekici yayınlardan biri ise Tezcan ve Boeschoten’in birlikte hazırladıkları 

“Dede Korkut Oğuznameleri” adlı çalışmalarıdır. (Tezcan-Boeschoten 

2006 [2001]) Bu çalışmada Dresden nüshası ve Vatikan nüshası ayrı ayrı yayımlanmıştır. 

Ayrıca istinsah hataları gibi durumlarda metin tamiri yoluna da gidilmiştir. 

Tezcan daha sonra da “Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar” 

(Tezcan 2001) adlı bir eser daha yayımlamıştır. 

Bu iki eseri bir değerlendirmeye tâbi tutan Develi şunları söylemektedir. 

“Bu iki kitapla Dede Korkut araştırmaları yeni ve ileri bir merhaleye girmiş bulunuyor. 

Tezcan ve Boeschoten neşri, Dede Korkut yayınları konusunda yüksek 

bir standart getirmiştir. (Develi 2001: 94) 

Bu yüksek standart daha sonraki yayınlarda kendini göstermiştir. Özellikle 

2005’ten sonra çıkan dört yayın Dede Korkut hikâyelerine, hikâyelerin hak ettiği 

önemle yaklaşmışlardır. Bunlardan ilki Özçelik’e aittir. Özçelik, Dresden 

nüshasını esas alarak Dede Korkut (Özçelik 2005) adlı eserini yayınlamıştır. Çalışma 

metin, tıpkıbasım, dizin ve açıklayıcı notlardan meydana gelmektedir. Bir 

sonraki yayın ise Sertkaya tarafından ortaya konmuştur. Sertkaya, Dede Korkut 

Kitabı (Sertkaya 2006) adlı yayını ile Dresden nüshasının giriş bölümünü ele


almıştır. Bu bölümün metnini ve tıpkıbasımını verdikten sonra yetmiş üç tane 

kelime ve şekli geniş bir şekilde açıklama yoluna gitmiştir. 

Dede Korkut Kitabı (Özsoy 2006) adlı diğer bir çalışma da Bekir Sami 

Özsoy’a aittir. Dresden nüshasının esas alındığı bu çalışma da metin, tıpkıbasım, 

inceleme ve sözlükten oluşmaktadır. 

Esas alınması gereken çalışmalardan biri de Kaçalin’e aittir. Dedem Korkut’un 

Kazan Bey Oğuz-nâmesi (Kaçalin 2006) adlı eserin diğerlerinden farklı yanı 

sadece Vatikan nüshasını esas almış olmasıdır. Kaçalin bu nüshanın eksik olduğu 

için üzerinde çok durulmadığını, oysa Vatikan nüshasının Dresden nüshasından 

73 yıl daha önce yazıldığını ve harekeli olduğunu açıkladıktan sonra 

nüshada yer alan altı hikâyeyi metin hâlinde vermiş ve eserin sonuna bir sözlük 

eklemiştir. Eserin en önemli tarafı ise açıklamalar kısmında 422 kelimenin çok 

geniş bir şekilde tartışılmasıdır. 

Dede Korkut hikâyeleri üzerine adını burada zikretmediğimiz daha birçok 

çalışma vardır. Ancak konumuz gereği biz bu kadarıyla yetineceğiz. 

Dîvânü Lugâti’t-Türk’ten tespit ettiğimiz kelimeleri yukarıda bahsi geçen 

eserlerin gerek dizin ve sözlüklerinden gerekse açıklamalar kısmından kontrol 

ettik. Kelimeleri anlamlandırmada Gökyay’ın ve Ergin’in çalışmalarını esas aldık. 

Diğer çalışmalarda ortaya çıkan farklılıkları ise ayrıca belirtme yoluna gittik. 

Karşılaştırma sonucunda elde edilen kelimeleri üç başlık altında tasnife tâbi 

tuttuk. 

III. Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki Oğuzca Kelimelerin Dede Korkut Hikâyelerindeki 

Durumu 

Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Oğuzca kaydıyla tespit edilen kelimeleri üç başlık 

altında inceledik. 

1. Değişikliğe uğrayan kelimeler 

II. Değişikliğe uğramayan kelimeler 

III. Dede Korkut hikâyelerinde geçmeyen kelimeler 

III.I. Değişikliğe Uğrayan Kelimeler 

Dede Korkut hikâyelerinde Dîvânü Lugâti’t-Türk’ten farklı olarak her hangi 

bir değişime (ses, şekil, anlam değişikliği) uğrayan kelimeler bu başlık altında 

işlenecektir.


III.I.I. Anlam Bakımından Değişikliğe Uğrayanlar 

Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki anlamlarına göre Dede Korkut hikâyelerinde anlam 

daralması, başka anlama geçme, anlam genişlemesi gibi anlam olayları görülen 

kelimelere rastlanmaktadır. Burada bu türden kelimeler ele alınmıştır. 

Dîvânü Lugâti’t-Türk’te aynı anlamda birkaç kelime geçebilmektedir. Değerlendirme 

madde başı olarak verilen kelime üzerinden yapılmış, maddenin açıklaması 

içerisinde eş anlamlısı olarak verilen kelime parantez içinde gösterilmiştir; 

armagan (~yarmakan) gibi. 

DLT 

armagan (~yarmakan): hısımlara doyumluktan 

verilen belek. 

boy : kavim, kabile aşiret hısım. 

çak-: çakmak; eriştirmek 

çalın-: kulağına söz erişmek, 

dede: baba 

kayın: kardaş, hısım ve akraba 

oba: oba, kabile 

ören: her şeyin kötüsü. 

tokın-: çarpmak, döğülmek (adam) 

uç: bir nesnenin tükenmesi 

yaŋa: derenin yanı, herhangi bir ırmağın 

bir yanı 

yas: ölüm, helak. 

DKH 

armağan: armağan, hediye 

boy: 1- booy, eyvah, 2- boy, 3- boy, 

kabile, maiyet, 4- destan 

çak-: çakmak, vurmak 

çalın-: çalınmak (müzik aleti, kılıç) 

dede: Dede Korkut (bk. ata, Korkut) 

kayın: kayın (akraba ismi) 

oba: oba, oymak, boy, kabile, göçebe 

oymağı, bir oymağın oturduğu yer, 

göçebe çadırı, göçebe evi. 

ören: viran, harap 

tokın- / toxın-: dokunmak, değmek 

uç: uç 

yaŋa: taraf, cihet, tarafa, tarafta, taraftan 

yas: yas


III.I.II. Ses veya Şekil Bakımından Değişikliğe Uğrayanlar 

Burada Dede Korkut hikâyelerinde ses ve şekil değişikliğine uğrayarak 

kendine yer bulan kelimeler verilmiştir. Ancak Dîvânü Lugâti’t-Türk’te bazen 

aynı anlamda iki kelime birden verilmiştir, adhruk ~ ayruk, deve ~ devey gibi. Biz 

bu şekillerin her birini ayrı kelime gibi almaktansa her ikisini de bir maddede 

almayı uygun gördük. Şayet Dede Korkut hikâyelerinde de bu çift şekillilik devam 

ediyorsa, ikinci şekli parantez içinde diğer şeklin yanında gösterdik. 

DLT 

aruk (~ayruk) ∗ 

DKH 

> ayru (~ayruk): başka, başkası, ayrı. 

alduz- > aldur-: malını elinden aldırmak, soyulmak, 

aldırmak, kaptırmak 

arık > aruk: zayıf, cılız. 

arka- > arka-: aramak, yoklamak, arayıp 

taramak. 

aşak > aşağa: aşağı, aşağıya, dağ dibi 

bakır- > bağır-: bağırmak 

bildüz- > bildür-: bildirmek, öğretmek. 

çaşır > çadır: çadır 

dakı > daxı: dahi, ve, daha, artık, hâlâ. 

deve (~devey) ∗ 

evet (emet) ∗ 

> deve: deve 

> evet: evet 

epmek > etmek: ekmek 

ev > iv: ev, otağ, çadır. 

xanda > kanda: nerede, nereye. 

∗ 

∗ 

∗ 

Her iki kelime de Dîvânü Lugâti’t-Türk’te madde başı olarak geçmektedir 

Paragrafın dışındaki kelimeler madde başıdır. Bu iki kelimede madde başı olan şekiller için 

Dede Korkut Hikâyelerinde herhangi bir değişim söz konusu değildir. Ancak diğer şekillerin 

göz önünde bulundurulabilmesi için burada almak uygun görülmüştür.


xayu > kanı: hangi, hani. 

xız > kız: kız. 

kayıŋ > kayın: kayın ağacı. 

kéçi > kiçi: keçi. 

keçe > kiçe: keçe. 

keleçü > keleçi: söz 

keltür- > getür-: getirmek. 

konşı > koŋşı (~konşu): komşu. 

kur > kuru: kuru. 

tarıg > tarı: darı. 

tegül > degül: değil, değildir. 

III.I.III. Hem Ses veya Şekil Hem de Anlam Bakımından Değişikliğe Uğrayanlar 

Bu kısımda ses veya şekil değişikliğinin yanında herhangi bir anlam değişikliğine 

(anlam genişlemesi, anlam daralması ve anlamın tamamıyla değişmesi) 

uğrayan kelimeler verilmiştir. 

DLT 

kü-: durmak, beklemek, gözlemek, 

gütmek. 

DKH 

> güt-:gütmek (küy-: beklemek, intizar 

etmek, gözlemek, sabretmek, 

gözetmek.) 

ugur: hayır ve bereket > uğur: uğur, yol. 

sag: akıl, zeyreklik, anlayış > sak: uyanık, tetikte. 

takuk: horoz > tavuk: tavuk. 

tamak: boğaz > damağ: boğaz. 

telü: deli, çılgın > delü: deli, deli dolu, yaman, cesur. 

teriŋ: derin ve çok şey. > derin: derin


töl: yavrulama zamanı, yavrulama 

> döl: döl. 

tön-: dönmek > dön-: dönmek, geri dönmek, dolaşmak, 

çevrilmek 

III.II. Değişikliğe Uğramayan Kelimeler 

Dîvânü Lugâti’t-Türk’te geçtiği şekil ve anlamını Dede Korkut hikâyelerinde 

muhafaza eden kelimeler burada ele alınmıştır. 

agıl: 

ak: 

ak sakal 

alma: 

andan: 

aŋla-: 

atlan-: 

av: 

ayıt-: 

balçık: 

ben (∼men) * : 

buyur-: 

çetük: 

ağıl; koyun yatağı 

ak, beyaz 

saçı sakalı ağarmış, kocalmış. 

elma 

ondan, ondan sonra, oradan 

anlamak 

ata binmek, atlanmak, bir şeyin üzerine çıkmak 

av 

söylemek 

balçık, sıvı çamur. 

ben (~men) (zamir) 

buyurmak; emretmek. 

kedi 

çok : kötü, alçak yaman * * 

eyle: 

imdi: 

et-: 

öyle 

şimdi 

etmek, eylemek, yapmak 

* 

Her iki kelimede Dede Korkut Hikâyelerinde aynen geçmektedir. 

* * 

Bu anlam sadece Kaçalin’de geçmektedir. (Kaçalin: 2006, s.258)


kat: 

kırnak: 

kısrak: 

koç: 

konukla-: 

kök: 

kurt 

küs-: 

öŋ: 

öyle: 

sawaş-: 

sen: 

siz: 

sınuk: 

sok-: 

sor-: 

tak-: 

tamar: 

us: 

us-: 

yag: 

yarat-: 

yaz-: 

yeŋ-: 

yumurlan-: 

yut-: 

kat, huzur, ön, makam, nezd 

cariye 

kısrak 

koç 

konuklamak 

kök, asıl, soy 

kurt, böri 

küsmek, darılmak 

ön 

öğle vakti 

savaşmak, çarpışmak, dövüşmek 

sen 

siz 

sınık, kırılmış 

sokmak 

1-sormak 2- emmek, emerek içine çekmek. 

takmak, geçirmek. 

damar 

iyiyi kötüden ayırt etme, akıl, us. 

sanmak, ummak 

iç yağ, yağ 

yaratmak 

yazmak 

yenmek, alt etmek 

toplanmak, toparlanmak. 

yutmak


III.III. Dede Korkut Hikâyelerinde Geçmeyen Kelimeler 

aba: ana 

aftabı: kova 

alıg: kötü, fena 

alık: kuş gagası 

aluk (er): kel, daz; kaba, haşin 

am: am, kadınlık organı. 

aŋ: yok, değil 

apak: gerçekten duru, beyaz. 

arsalık: hem erkekliği, hem dişiliği 

olan bir hayvan, aslık 

arsu: değersiz şey 

aşat-: yemek yedirmek (genel olarak). 

aşlık: aş evi, mutfak; yemeklik 

ayıg: ayı 

ayluk ayluk: öyle öyle 

ayrık: yumuşak bir ot 

bal: bal 

balık: çamur 

bart ∗ : su içilen bardak. 

başmak: pabuç 

başmaklan-: başmak sahibi olmak 

bayık (söz): doğru söz 

baynak: pislik, gübre 

bayram: bayram 

beklen-: bekişmek; sağlamlaşmak; 

kapanmak; kapatılmak 

bekleş-: beklemekte yardım etmek, 

andlaşmak, pekitmekte yardım etmek. 

beklet-: bağlatmak; hapsetmek 

bi: böy denen böcek 

bitik: muska, afsun, üfrük 

bok: bok 

bokla-: pislemek 

boy: yenilen bir ot, poy otu 

buşak (er): içi sıkıntılı; mükedder 

bükte: hançer 

büküm etik: kadın pabucu 

bün: çorba 

cincü: inci 

cugdu: uzamış deve tüyü. 

çakrış-: çağrışmak 

çaltur-: yere çeldirmek, yere çaldırmak, 

aratmak, aramasını emretmek 

işittirmek için çağırılmak 

∗ 

Atalay, endeksde “bart” kelimesiyle 

aynı anlamda bir de “yart” kelimesinin 

olduğunu söylemektedir. Ancak metinde 

işaret ettiği yere (I, 341-6) 

bakıtğımızda böyle bir kelimeye rastlanmamıştır. 

çanak: kap kacak 

çapıtgan (er) : cellat, boyun vuran. 

çat: kuyu


çat-: kuzuyu koyunu katmak 

çekük: çekiç 

çekürge: çekirge 

çerik: her şeyin vakti, sırası. 

çet-: erişmek 

çil: çil; çirkinlik 

çomuk: ala karga 

çor ot: sık bitmiş bitki. 

çömçe: kepçe 

çufga: kılavuz, başbuğ 

çufgasız: kılavuzsuz 

çun-: yıkanmak. 

ekin: çiftlik; ekin ekilen yer 

elgin: yelici; koşan; konuk, misafir, 

yolcu, seyyah 

emir: kırağı, sis 

endek: satıh, bir nesnenin üst yanı; 

dam 

etrek: rengi kızıla çalan sarı adam 

ev kızı: aile kızı 

eze: büyük kız kardaş 

keşür: havuç, turp 

xamir: emir, bey 

ılıg: ılık 

idiş: kadeh 

igit: yalan 

ilik: ilik 

imir: aydınlıkla karanlığın birbirine 

karışması. 

ingek: kaplumbağanın dişisi 

karakuş: deve tabanının uçları 

kar-: karmak, karıştırmak. 

karıl-: karışmak, karılmak 

karınça (karınçak): karınca 

karıt: söğmek 

kartur-: tıkamak, kardırmak, karıştırmak 

kayır: kum 

kaytar-: yöneltisinde döndermek; 

çevirmek 

kemi: gemi 

kend (ken): şehir 

keregü: çadır 

kerey: ustura 

keriş: üstüne çıkılabilen dağ tepesi 

kılide: gerdanlık 

kısgaç: küçük, kara bir hayvancık, 

insanı ısırır 

kibe: az zaman, kısa zaman 

kip: kalıp, benzer, öğür 

kova: kova 

kovuz: cin çarpması eseri 

köm kök: gömgök 

kömürgen: dağ soğanı 

köpçük: eyer yastığı


kurman: gedeleç, yaylık, yay kabı 

kuşluk: kuşluk vakti 

kuşun: kurşun 

küben: deve çulu ve eğer altına 

konan keçe ve benzeri. 

künçek: yaka, urba yakası 

kündi: aşağılık, kötü 

küvük: saman 

küvük çetük: erkek kedi 

mandar: ağaçlara sarılan bir bitki, 

sarmaşık 

mıŋar: pınar 

ogur: karşılık, ivaz 

ogurlan-: vakti yaklaşmak, uğurlanmak, 

uğurlu olmak, bağışlanan 

bir şeyin karşılığının verilmesi 

ordutal: hama otu 

ota-: ilaç vermek 

oyuk: hayal, belge, bostan höyüğü 

öd: duvarda ve ağaçta delik 

örçük: örülmüş saç 

örgen: urgan 

ötünç: ödünç 

öyez: öyez, övez, bir çeşit sivrisinek 

pekmes: pekmez 

perçem: alâmet, belge 

porsuk: porsuk 

sag: sağ, tatlı, iyi 

sag elig: sağ el 

saxt: eyerlere, kemerin başına, takılara 

işlenen aylın veya gümüş işleme 

saltur-: saldırtmak 

satga-: bir yol bir yola çatılmak, 

ödeşmek. 

satgaş-: sayışmak, ödeşmek. 

sawçı: elçi, peygamber 

seçe: serçe kuşu 

seŋek: ağaçtan oyulmuş su kabı 

sıdrım: sırım 

sıgra: iki dağ arasındaki geniş dere. 

sındu: makas 

sırt: kıl, kalın kıl 

sırtla-: kuyruğu iple bükmek; küçük 

bir dereden yukarı çıkmak 

sögüş: kebap etmeğe yarar oğlak 

veya kuzu 

sökel (sükel): hasta 

sörçek: gece toplantısı; müsamere 

subran: minare ve benzeri şeyler 

sukak: Oğuzların Farslara verdikleri 

ad. 

süm: tap tatlı, pek tatlı nesne 

takuklug: tavuklu 

tas: her nesnenin kötüsü; bayağısı 

taşık-: çıkmak (evden dışarı) 

tavar: mal, davar


tek tur-: susmak. 

temürken: ok temreni 

teŋelgüç: dölengeç kuşu 

terinçek: iki parçadan yapılan kadın 

carı 

tes: abartma edatı 

tılık-: konuşup haber almak 

tınma-: susmak. 

tokı-: döğmek (insan) 

tokıl-: döğülmek, dokunmak 

topul-: elbise çıkarmak 

töki: darının kabuğu soyulduktan 

sonra kalan özü 

töle- (tüle-): döllemek, kuzulamak. 

tölet- (tület-): kuzulatmak, doğurtmak 

tölek: kanıksamış, durgun 

törüt-: bir şey takdir veya ıslah 

edilmek 

tugrag: tuğra 

tugraglan-: tuğralanmak 

tümrük: dümrük, def 

ujlaŋ: kaya keleri 

urga: büyük ağaç 

urra: erkeklerde olan kasık yarıklığı, 

kavlıç. 

usla-: anlamak, hayırı şerden ayırt 

etmek. 

utan-: utanmak. 

utanç iş: utanılacak iş. 

ügi: baykuş 

ügür-: deve üzerine iki taraflı yükletilerek 

içerisine binilen sepet ve 

benzeri şey. 

ütrük: hileci, ütücü adam. 

üyük: tepe gibi yüksek olan yerler. 

yafa: sıcak kuytu yer 

yag ögüri: susam 

yalgu: ahmak, beyinsiz adam. 

yalıŋuk: cariye 

yatuk: Oğuzların bir kısmına verilen 

ad (tembel) 

yawlak : kötü, fena, değersiz, yavuz, 

düşkün, her şeyin kötüsü. 

yazığçı: yazıcı, hısımlar arasında 

mektup getirip götüren elçi. 

yengeç: yengeç. 

yer-: yermek, beğenmemek, iğrenmek. 

yerdeş: hemşeri. 

yıba: yaş veya ıslak olan herhangi 

bir şey. 

yikte: iğde 

yol yara- yol dileğine uygun olmak 

yorıgçı: hısımlar, dünürler arasında 

gidip gelen adam. 

yorınça: yonca 

yöre: yöre, çevre, bir şeyin etrafı.


yubıla- (yupla-): aldatmak, hile 

yapmak, al etmek 

yun-: yunmak, yıkanmak. 

yügrük bilge: erdemli, kabiliyetli 

ve kavrayışlı bilgin 

yüzerlik: üzerlik otu 

yuş: sıkışma 

IV. Değerlendirme ve Sonuç 

Kâşgarlı Mahmud Dîvânü Lugâti’t-Türk’te toplam 275 kelimeye Oğuzca 

demiştir. Bu kelimelerin 64 tanesi fiil 211 tanesi isim veya isim soylu kelimedir. 

Bu kelimeler Dede Korkut hikâyelerinde aşağıdaki gibi temsil edilmiştir: 

Toplam DKH Geçenler Geçme Yüzdesi 

İsim 211 62 %29,3 

Fiil 64 27 %42,1 

Toplam 275 90 %32,7 

Yukarıdaki tablodan da anlaşılacağı gibi Oğuzca olarak belirtilen 211 isim 

veya isim soylu kelimeden sadece 62 tanesi Dede Korkut hikâyelerinde geçmektedir. 

Bu da yaklaşık olarak %30’luk bir oranı temsil etmektedir. 64 tane Oğuzca 

fiilin ise 27 tanesi geçmektedir. Bu da yaklaşık %43’lük bir oran etmektedir. Genel 

toplamda ise, Kâşgarlının Oğuzca dediği 275 kelimenin 89 tanesi Dede Korkut 

hikâyelerinde geçmektedir. Bu da Dîvânü Lugâti’t-Türk’teki Oğuzca kelimelerin 

Dede Korkut hikâyelerinde yaklaşık %33 oranında temsil edildiğini 

gösterir. 

Hikâyelerde geçen kelimelerin değişikliğe uğrama sebeplerinden biri hiç 

şüphesiz Türk dilinin tarihi süreç içerisinde doğal yapısında olan ses değişiklikleridir. 

Bunlardan bazıları: k- > g- değişikliği (küt- > güt-), -g > Ø değişikliği 

(tarıg > tarı), t- > d- değişikliği (töl > döl) gibi. Anlamda meydana gelen değişikliklerin 

başlıca sebebi ise Dede Korkut hikâyelerinin bir metin oluşudur. Yani 

sözlük olarak kaleme alınan Dîvânü Lugâti’t-Türk’te kelimeler çoğunlukla ilk 

anlamlarıyla verilmiştir. Oysa bir metin hâlinde olan Dede Korkut hikâyelerinde 

ise kelimeler metin içinde çeşitli yan anlamlara ve farklı kullanımlara kavuşabilmektedir. 

Dolayısıyla Dîvânü Lugâti’t-Türk’ten aldığımız bir kelime Dede


Korkut hikâyelerinde anlam genişlemesi, anlam daralması, gibi bazı anlam 

olaylarına uğrayarak karşımıza çıkmaktadır. 

Sonuç olarak Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Oğuzca olarak belirtilen kelimelerin 

yaklaşık üçte biri Dede Korkut hikâyelerinde geçmektedir. Diğer taraftan baktığımızda 

ise üçte ikilik bir kısım hikâyelerde kendine yer bulamamıştır. Üçte 

ikilik bir kısmın neden hikâyelerde geçmediğini düşünecek olursak şu sebepleri 

ortaya koyabiliriz: 

I- Hikâyeler hemen hemen aynı konu etrafında dönmektedir. Bu da tabiî 

olarak kelime çeşitliliğinin az olmasına sebep olmaktadır. Yani aynı kelimeler 

sık sık tekrar ederken farklı kelimler konu çeşitliliğinin kısıtlı olması nedeniyle 

metinde kendine yer bulamamaktadır. 

II- Bir metinde kelime çeşitliliğini artıran unsurlardan biri de tasvir cümleleridir. 

Bu tarz cümleler ise daha çok yazılı edebiyatta bulunur. Sözlü edebiyatta 

ise tasvirden ziyade anlatılmak istenen dinleyiciyi sıkmadan kısa ve öz bir 

şekilde verilir. Dede Korkut hikâyeleri ise bir sözlü edebiyat ürünüdür. Bu sebeple 

olaylar bir silsile halinde verilmekte, hareketli (dinamik) bir üslup kullanılmaktadır. 

Bu da eserde kelime çeşitliliğinin özellikle isim soylu kelimelerin 

az geçmesine sebep olmaktadır. Zaten fiillerin neredeyse % 45’inin hikâyelerde 

geçmesinin başlıca sebebi de budur. 

III. Dede Korkut hikâyelerinin 15. yüzyılda kaleme alındığı tahmin edilmektedir. 

Bu da Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Oğuzca olarak belirtilen kelimelerin, 

hikâyeler yazıya geçirilene kadar yerlerini başka kelimelere bırakmasına veya 

bu kelimelerin değişmesine sebep olmuş olabilir. Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı 

gibi hikâyelerde geçen 90 kelimenin 48 tanesi değişime uğramış olarak 

geçmektedir. Eserde geçen kelimelerin %50’den fazlasının değişime uğramış 

olması bizi olmayan kelimelerin bir kısmının da yerlerini başka kelimelere 

bırakmış olabileceği fikrine itmektedir. 

IV. Türk dilinde bazen türemiş veya birleşik şekilde bulunan bir kelime bizi 

kullanımda olmayan önceki bir şekle götürebilir. Bunun tam tersini de düşünmek 

mümkündür. Dîvânü Lugâti’t-Türk’te Kâşgarlı tarafından Oğuzca olarak 

belirtilen ileri şekiller diyebileceğimiz türemiş veya birleşik yapıda kelimeler 

mevcuttur; ev kızı, çaktur-, ogurlan-, öŋdün, takuklug, töle-, tölet- gibi. Bu kelimelerin 

ön şekilleri (ev , kız, çak-, ogur, öŋ, takuk, töl) Dede Korkut hikâyelerinde geçmektedir. 

Buradan hareketle ileri şekillerin de o zaman dilimi içinde kullanıldığını 

veya bilindiğini söylemek sanırız yanlış olmaz. O hâlde Dede Korkut hikâyelerinin 

Oğuzcayı temsil oranının elde ettiğimiz verilerden biraz daha yüksek


bir oranda olduğunu söyleyebiliriz. Ayrıca Dîvânü Lugâti’t-Türk’te geçen Oğuzca 

kelimelerin Eski Anadolu Türkçesi söz varlığı içerisindeki oranı muhakkak 

daha fazladır. Dede Korkut hikâyelerinde geçmeyen ama Tarama Sözlüğü’nde 

geçen “aba, aşat-, bayık, beklen- vb.” kelimeler bunu gösterir. Ama biz dönemi 

değil, öne çıkmış bir eseri değerlendirmeye tâbi tuttuk. 

Sözlü edebiyat ürünü olarak nesilden nesile aktarılan ve çok sonraları yazıya 

geçirilen bir eser olarak Dede Korkut hikâyeleri, Oğuz ağzını temsil eden, 

üst kelimeler diyebileceğimiz 275 kelimenin yaklaşık üçte birini bünyesinde 

barındırmaktadır. ©


V. KAYNAKLAR 

ARAT. R. Rahmeti (1987), Anadolu Yazı Dilinin Tarihi İnkişafına Dair, Makaleler, Ankara, 

TKAE Yay. 

ATALAY, Besim (1998a), Dîvânü Lugâti’t-Türk Tercümesi I-II-III, Ankara: TDK Yay. 

_________________(1998b), Dîvânü Lugâti’t-Türk Dizini “Endeks”, Ankara: TDK Yay. 

BANGUOĞLU, Tahsin (1988a), Uygurlar ve Uygurca Üzerine, Türk Dili Araştırmaları 

Yıllığı Belleten 1958, Ankara: TDK Yay. 

___________________ (1988b), Oğuzlar ve Oğuzeli Üzerine, Türk Dili Araştırmaları 

Yıllığı Belleten 1959, Ankara: TDK Yay. 

___________________(1988c), Oğuz Lehçesi Üzerine, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı 

Belleten 1960, Ankara: TDK Yay. 

ÇOBAN, M. Selda (2005), Divânü Lugati’t-Türk’te Geçen ‘Oğuzca’ Kayıtlı Dil Malzelesi, 

Ankara 2005 (Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek 

Lisans Tezi, Dan.: Doç. Dr. Melek Özyetgin) 

DANKOFF, Robert, James KELLY, (1985), Muhmud al-Kaşgari, Compendium of The 

Turkic Dialects, Part I-II-III, Harvard University Printing Office 1982. 

DEVELİ, Hayati (2001), Dede Korkut Oğuznameleri, Tezcan ve Boeschoten Yayımı Üzerine 

Notlar, İlmî Araştırmalar Dergisi, S. 12, s. 94. İstanbul. 

DOERFER, Gerhard (1976) Das Vorosmanische (Die Entvvicklung Der Oghusischen 

Sprachen Von Den Orchoninschriften Bis Zu Sultan Veled), TDAY-B 1975-1976, 

Ankara. s. 81 - 132. 

ERGİN, Muharrem (1997), Dede Korkut Kitabı I-II, Ankara: TDK Yay. 

GABAIN, A. von (2000), Eski Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yay. 

GÖKYAY, Orhan Şaik, (2006), Dedem Korkutun Kitabı, İstanbul: Kabalcı Yay. 

GÜLSEVİN, Gürer (1998), Köktürk Bengü Taşlarındaki Oğuzca Özellikler, Kardeş Ağızlar/Türk 

Lehçe ve Şiveleri Dergisi S. 7, s. 12-18, Ankara 

KAÇALİN, Mustafa S., (2006), Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi, İstanbul: 

Kitabevi Yay. 

KORKMAZ, Zeynep (1995a), Kâşgarlı Mahmud ve Oğuz Türkçesi, Türk Dili Üzerine 

Araştırmalar I, Ankara: TDK Yay. 

__________________(1995b), XI-XIII. Yüzyıllar Arasında Oğuzca, Türk Dili Üzerine 


__________________(1995c), Selçuklular Çağı Türkçesinin Genel Yapısı, Türk Dili Üzerine 


__________________(1995d), Eski Türkçedeki Oğuzca Belirtiler, Türk Dili Üzerine 


ÖZÇELİK, Sadettin, (2005), Dede Korkut, Ankara: Gazi Kitabevi Yay.


ÖZSOY, Bekir Sami, (2006), Dede Korkut Kitabı, Ankara: Akçağ Yay. 

SERTKAYA, Osman Fikri, (2006), Dede Korkut Kitabı Dresden Nüshasının Giriş Bölümü, 

İstanbul: Ötüken Yay. 

TEZCAN, Semih (2001), Dede Korkut Oğuznameleri Üzerine Notlar, İstanbul: YKY 

Yay. 

TEZCAN, Semih – BOESCHOTEN, Hendrik, (2006), Dede Korkut Oğuznameleri, İstanbul: 

YKY Yay. 

TIETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I (A-E), İstanbul: 

Simurg Yay.


Lefkoşe Kalesinin Fethini İlk Elden Anlatan 

Mühim Bir Mektup 

The First-Hand A Significant Letter Of Conquest 

Of Nicosia Fortress 

Muhittin ELİAÇIK • 

ÖZET 

Bu makalede Kıbrıs’ın fethinde önemli bir adım olan Lefkoşe kalesinin fethini, fethe bizzat 

katılmış bir paşanın ağzından anlatan fetihnâme türü bir mektup incelenmektedir. Paşanın 

divan kâtibince şahsi münşeat defterine kaydedilmiş bu mektup hakkında bildiğimiz kadarıyla 

bugüne dek bir inceleme yapılmamıştır. Mektubun yazarı Enderun’da yetişmiş çok usta bir 

kâtip olarak gözükmektedir. Kâtibin adının geçtiği kısım defterden kopup ayrılmış olsa da defter 

incelendiğinde bu kâtibin Gelibolulu Mustafa Âlî, bağlı bulunduğu paşanın da Lala Mustafa 

Paşa olması ihtimali ağır basmaktadır. Küçük bir ihtimal de kâtibin Yusuf bin Efrayim 

olabileceği yönündedir. Defterin iç kapağında ise “İnşâ-i Kemal Paşa” diye bir başlığın bulunması 

kâtibin bir başkası da olabileceğini düşündürmektedir. Defterde kâtibin ve paşanın 

kimliğine dair net bir kayıt olmadığından ve kâtibin adının geçtiği kısım adeta bilerek defterden 

koparılmış olduğundan ancak karinelerle böyle bir tespit yapabiliyoruz. Defterin başına ve 

sonuna vurulmuş olan iki büyük mühür defterin Lefkoşe’nin fethinden sonra muhafaza altına 

alındığı kanaatini oluşturmaktadır. Defterdeki mektuplar kronolojik bir sıra izlemeyip sonradan 

kaydedilmiş intibaı vermektedir. 

• 


Kıbrıs, Lefkoşe kalesi, mektup, divan kâtibi, münşeat, Mustafa Âlî. 

• 

ABSTRACT 

In this article will be examined a letter of fetihnâme type which describe conquest of the 

Nicosia fortress which is an important step in the conquest of Cyprus from a pasha's mouth 

that joined to conquest in person. About this letter which was saved by council clerk of pasha 

on the individual münseat book as far as we know is not a review until today. Author of the 

letter looks as a clerk a very skilled in Enderun trained. The name of the clerk in writing of the 

book, although is broken from the book when we examine clerk the book probably the clerk is 

Gallipoli Mustafa Ali; clerk is probably connected with the Lala Mustafa Pasha. However, the 

clerk may be on the Yusuf bin Efrayim has a small probability. Also at the beginning of the 

• 

Doç. Dr. Kırıkkale Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü Öğretim Üyesi.


book " inşâ-i Kemal Pasha" to write a clerk may have another person to reveal possible. On the 

book about the identity of the clerk and the pasha is not a clear record and the later part of the 

name of the clerk have been cut from the book that we can make such a determination but with 

the presumption. Two large seals have been shot to the end and the beginning of book after the 

conquest of Nicosia the book has been retained to create conviction. The letters of the book do 

not follow a chronological order and saved to adapt later. 

• 

KEY WORDS 

Cyprus, Nicosia fortress, letter, council clerk, münseat, Mustafa Âlî.


 

Giriş 

Akdeniz’de Osmanlı Devleti’nin Girit’le birlikte en çok önem verdiği adalardan 

olan Kıbrıs ve onun merkezindeki Lefkoşe kalesi apayrı bir öneme sahipti. 

Sağlamlığıyla ünlenmiş Lefkoşe kalesinin fethi, Magosa kalesinin fethiyle 

tamamlanan Kıbrıs´ın fethi yolunda en büyük adım olmuştur. On altıncı yüzyılda 

tüm Akdeniz'i bir Türk gölü yapan Osmanlı Devleti stratejik ve ticari 

önemi çok büyük Kıbrıs'ı henüz almamıştı. Venedikliler ellerinde tuttukları 

Kıbrıs için Osmanlı Devleti’ne yıllık sekiz bin florinlik haraç ödemekteydi. Sultan 

II. Selim, şehzadeliğinde adanın önemini çok iyi anlamış ve padişah olduğunda 

da ilk işi adayı fethetmek olmuştur. Kıbrıs seferinin başlamasında 

hıristiyan korsan gemilerinin Türk ticari ve yolcu gemilerine zararlar vermesi, 

Venedik'in antlaşmaları sürekli olarak ihlal etmesi ve Mısır defterdarının gemisinin 

yağmalanması etkili olmuştur. Barış yoluyla ada alınamayınca Şeyhülislam 

Ebussuud Efendi'nin fetvasıyla sefer hazırlıkları başlamış ve tersanelerde 

kadırga, baştarde, mavna ve at gemileri yapılmıştır. Kıbrıs halkına mektuplar 

gönderilip destekleri sağlanmaya çalışılmış ve ardından da sefer başlamıştır. Bu 

seferde Osmanlı kara ve deniz ordusunun serdarlığına Lala Mustafa Paşa getirilip 

Piyale Paşa da donanma serdarı yapılmış, Cezayir beylerbeyi ve kapudan 

Müezzinzâde Ali Paşa ise Lala Mustafa Paşa ile birlikte deniz yolu ile Kıbrıs'a 

giderek Piyale Paşa'nın emrine girmiştir. 4 Temmuz 1570’de karaya asker çıkartılıp 

27 Temmuz’da Lefkoşa kalesi kuşatması başlamıştır. Yedi burçtan oluşan 

Lefkoşe kalesinin her bir burcunun karşısına bir kumandan tayin edilerek ordu 

yediye ayrılmış ve her fırka emrine yedişer top verilmiştir. Kalenin sağlamlığı 

ve çok iyi savunulması fethin biraz gecikmesine sebep olmuştur. Kuşatmada 

Anadolu beylerbeyi İskender Paşa, Cezayir beylerbeyi ve kapudan 

Müezzinzâde Ali Paşa, Halep Beylerbeyi Derviş Paşa, Karaman Beylerbeyi Hasan 

Paşa ve fetih günü Kıbrıs beylerbeyi olacak olan Muzaffer Paşa bir yandan 

katılmışlar, karargahta bulunan Lala Mustafa Paşa kolu ile yeniçerilerin bulunduğu 

Yahya Kethüda kolu ise ayrı bir grup oluşturmuşlardır. Kuşatmanın kırk 

üçüncü gününde Lala Mustafa Paşa yeni bir hücum emri vermiş ve 9 Eylül 1570 

Cumartesi günü sabah namazından iki saat sonra Lefkoşa kalesi fethedilmiştir. 

Aynı gün Kıbrıs Beylerbeyliği kurulmuş ve başına Avlonya sancakbeyi Muzaffer 

Paşa tayin edilmiş, Lefkoşe'nin en büyük kilisesi camiye çevrilmiş, pek çok


ganimetle yaklaşık yirmi bin esir alınmıştır. 1 Lefkoşe ve civarının fethinden 

sonra Lala Mustafa Paşa Magosa'yı da kuşatmışsa da kuşatmanın uzun sürme 

ihtimali ve kış mevsiminin de girmesinden dolayı kuşatma bahara ertelenmiştir. 

Piyale Paşa ve Kapudan Ali Paşa 7 Ekim 1570'de Kıbrıs'tan ayrılmışlar ve kış 

geçtikten sonra da İstanbul'dan Müezzinzâde Ali Paşa ve Pertev Paşa kumandalarında 

çıkan iki donanmanın desteğiyle Magosa kalesi 4 Ağustos 1571´de 

alınmış ve böylece Kıbrıs adasının fethi tamamlanmıştır. 

Fetihnâmeler 

Eskiden kazanılan zaferin etkili bir dille anlatılmasına çok önem verilmiş ve 

bu yolda manzum, mensur veya manzum-mensur karışık birçok mektup ve 

nâme yazılmıştır. Bu mektup veya nâmeler genellikle fetih mektubu anlamında 

fetihnâme adıyla anılmışlardır. Fetihnâmeler, kazanılan zaferden sonra alınan 

yerlerle ilgili olarak komşu hükümdar, han, prens, şehzâde ve valilere gönderilen 

Türkçe, Arapça veya Farsça nâme, yani küçük kitap veya mecmualar(Sami, 

1987:981; Çevikel, 2004:1) şeklinde olabildiği gibi -ki muzaffer hükümdarlar bu 

yolla aleyhte şayiaları önlemeyi ve içte-dışta fırsat kollayanların ümidini kırmayı 

amaçlamışlardır-, Türk edebiyatında manzum, mensur veya manzummensur 

karışık halde yazılmış birçok örneği bulunan edebî eserler de olabilmektedir. 

İkinci tür fetihnâmeler bir şehir veya kalenin fethini anlatırlarken 

zamanla gazavâtnâme ve zafernâmelerle karışmış ve (Levend, 1956) önceleri 

yalnız bir hadiseyi anlatırlarken, sonraları bir padişah, bir vezir veya kumandanın 

bütün savaş ve fetihlerini anlatan türlere ayrılmışlardır(TDEA, 1979:209). Bu 

ikinci tür fetihnâmeler “bir fetih veya zafer hakkında yazılan kasîde ve manzûme, 

zâfernâme” olarak tanımlanmaktadır(Sami, 1987:981; Çevikel, 2004:2). İlk 

örnekleri 15. yüzyılda görülen ve 16.yüzyılda sayıları hayli artan bu tür fetihnâmeler 

olayla ilgili âyet, hadis, Arapça, Farsça veya Türkçe vecize ve beyitlerle 

süslenerek anlatılmışlardır. Tarihî yönden büyük önemi olan fetihnâmelerden 

birisi de Kıbrıs fetihnâmeleri olup bilinenleri birkaç taneden ibaret olsa da bilinmeyenlerinin 

hayli çok olduğu tahmin edilmektedir. İşte bunlardan birisi de, 

bir paşanın divan kâtipliğini yapan bir kâtipçe kaydedilmiş inşâ örneği bir mektuptur. 

1 

Ali Ahmetbeyoğlu-Erhan Afyoncu, Dünden Bugüne Kıbrıs Meselesi, Tatav Yayınları, İstanbul 

2001; barbaros.biz/KIBRISIN_FETHI.htm


Bilinen Kıbrıs Fetihnâmeleri 

Kıbrıs Türk tarihinin en önemli kaynakları şüphesiz ki milyonlarla ifade 

edilen Osmanlı arşiv belgeleri arasındadır. Diğer önemli kaynağın ise bilinen 

birkaç Kıbrıs fetihnâmesinden ibaret olduğu görülmektedir. Bugüne kadar Kıbrıs 

fetihnâmelerinin en eskisi Şerîfî’nin Fetihnâme-i Kıbrıs’ı(Mert, 1974) olarak 

bilinmekteydi. Şerîfî’nin fetihnâmesinin 1974’de yayımlanmasına dek de en eski 

Kıbrıs fetihnâmesi Pîrî’nin Fethiyye-i Cezîre-i Kıbrıs’ı olarak bilinmekteydi(Fedai, 

1997: XXIV; Çevikel, 2004:4). Bizim bu makalede incelediğimiz mektup ise fethi 

bizzat gerçekleştiren paşanın yazdığı bir mektuptur. Edebi bir dil ve uslupla 

yazılmış olduğundan ve fethi bizzat gerçekleştirmiş bir başkumandan tarafından 

yazdırılmış bulunduğundan yukarıda belirtilen iki tür fetihnâmemeye 

uyabilecek nitelikte görünmektedir. Kıbrıs fetihnâmeleri arasında Zîrekî’nin 

Târih-i Feth-i Kıbrıs’ı ve Ârif Dede’nin Pîrî’nin Fethiyye-i Cezîre-i Kıbrıs’ının özetlenmiş 

şekli olan Kıbrıs Tarihçesi(Çevikel, 2004:3-4) adlı eserleri de bulunmaktadır. 

28 yaprak ve nesih hatla yazılmış olan Şerîfî’nin eserinde 2 adanın fethi tamamıyla 

ele alınmamış, Lefkoşe kalesinin düşmesiyle son bulmuştur. Eser 

Lefkoşe’nin zaptından sonra kaleme alınmış olup Magosa’nın zaptı hakkında 

herhangi bir kayıt içermemektedir. Şerîfî bu eserinde kendisi hakkında da bilgi 

vermektedir(Mert, 1974:50). Bu durumda bizim incelediğimiz fetihnâme, 

Lefkoşe’nin zaptından sonra kaleme alınmış olması ve Magosa’nın zaptı hakkında 

herhangi bir kayıt içermemesince Şerîfî’nin eseriyle paralellik göstermektedir. 

Şerîfî’nin eserinin 28 yaprak ve yazarının kendisi hakkında bilgi vermiş 

olması ise aradaki farkı oluşturmaktadır. Bizim incelediğimiz mektup birkaç 

sayfadan ibaret bir rapor gibidir ve fethe katılan en üst düzey paşanın divan 

kâtibince yazılmıştır. Bu kâtip kendisiyle ilgili hiçbir bilgi vermediği gibi, paşanın 

adını ne bu mektupta, ne de defterdeki diğer mektuplarda belirtmiştir. Biz 

paşayı ancak bazı karine ve mukayeselerle tahmin edebiliyoruz. Fethe bizzat 

katılmış üst düzey bir paşanın ağzından yazılmış bilgileri içeren bu defter birçok 

bilinmeyen hususu da aydınlatmaktadır. 

Mektubun Yazarı ve Bağlı Bulunduğu Paşa 

İncelediğimiz mektup Osmanlı´da beylerbeyi, kaptan paşa, ağa gibi üst düzey 

paşaların maiyetinde bulunup gezi ve seferlere katılan, evrak takibi ve kaydı 

yapan, olayları protokole göre kağıda döken kethüda ve bir tür sekreter mahiyetindeki 

divan kâtiplerince yazılmış münşeat türü mektuplardandır ve 

Lefkoşe kalesinin fethini anlatmak için bağlı olduğu paşadan padişaha hitâben 

2 

İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar nr. 3851.


yazılmıştır. Defterdeki mektuplardan kâtibin, mensup olduğu paşaya uzun süredir 

hizmet ettiği, patronuna gelip giden arzuhal veya ricaları usta kalemiyle 

nükte ve edebi sanatlarla kağıda döktüğü, iyi bir şair olduğu, kuvvetli ihtimalle 

de enderunda yetiştiği anlaşılmaktadır. 

Kâtibin Mensup Olduğu Paşa 

Kıbrus fethi mektubudur başlığını taşımakla birlikte Lefkoşe kalesinin fethinin 

anlatıldığı mektup, Lefkoşe’yi Kıbrıs adası gibi değerlendirmiş gözükmektedir. 

Gerçekten de Lefkoşe Kıbrıs’ın başkenti olup alındığı takdirde bütün Kıbrıs 

alınmış gibi olmaktadır. Zaten bir yıl sonra Magosa kalesi de fazla bir direnişle 

karşılaşılmadan teslim alınmıştır. Defterdeki 3 mektuplar incelendiğinde 

bu divan kâtibinin bağlı bulunduğu ağa veya paşanın büyük ihtimalle Lala 

Mustafa Paşa olduğu anlaşılmaktadır. Kara Mustafa Paşa olarak da bilinen Lala 

Mustafa Paşa, Kıbrıs’ı Osmanlı topraklarına katan vezir ve şehzade hocasıdır. 

Bosna'nın Sokoloviç kasabasında doğmuş ve ağabeyi vezir Deli Hüsrev Paşa’nın 

vasıtasıyla Yavuz Sultan Selim zamanında devşirme olarak saraya alınıp 

ardından Enderun'a girmiş, sarayda berberlik yaparken Kanuni'nin dikkatini 

çekmiştir. Daha sonra mirahor-ı saniliğe yükselmiş, 1555’de Rüstem Paşa’nın 

sadrazam olmasının ardından önce çaşnigirbaşılığa indirilmiş, daha sonra da 

çeşitli entrikalara karıştığı gerekçesiyle sancakbeyi olarak İstanbul’dan uzaklaştırılarak 

Safed sancakbeyliğine getirilmiştir.1556’da o sırada Manisa sancakbeyi 

olan Şehzade II. Selim’in lalalığına atanmış ve Selim’in tahtın tek varisi olmasında 

önemli rol oynamıştır. 1560’da Van beylerbeyliğine atanıp ardından Halep 

ve Şam valiliklerine getirilmiş, 1567’de Yemen’i istila eden Mutahhar’a karşı 

ordunun serdar-ı ekremliğine getirilmişse de rakibi Koca Sinan Paşa’nın sebep 

olduğu aksaklıklardan dolayı bir türlü sefere çıkamayıp 1568’de görevinden 

alınmıştır. İstanbul’a dönüp affedilmiş ve kubbealtı veziri olarak divan-ı 

humayuna girip vezir-i azam Sokullu Mehmed Paşa’nın muhalefetine rağmen 

padişaha Kıbrıs'ın fethedilmesi gerektiğini kabul ettirmiş ve 15 Mayıs 1570’de 

Kıbrıs seferine çıkmıştır. 9 Eylül 1570’te Lefkoşe’yi, Ağustos 1571’de de 

Magosa’yı alarak Kıbrıs’ın fethini tamamlamıştır. 1578’de Gürcistan ve Şirvan’ı 

Osmanlı topraklarına katmak için İran seferine çıkmış ve 1578’de Tiflis’i ve Şirvan’ı 

almıştır.1579’a kadar doğuda kalıp Sokullu Mehmed Paşa'nın ölümü üzerine 

İstanbul'a çağrılmış ve ikinci vezir olarak görevlendirilmiş, aynı yıl 7 Ağustos’ta 

İstanbul'da ölmüştür. Mektubun Lala Mustafa Paşa canibinden yazıldığına 

dair delillerimiz şu şekildedir: 

3 

Feth-i Kala-i Lefkoşa. Milli Kütüphane nr: 03 Gedik 17750/3 (yaprak 95b-98a).


1.Bu mektup, Lefkoşe kalesi kuşatmasının raporunu sunmak üzere kuşatmanın 

başkumandanınca padişaha hitaben, kendi divan kâtibine yazdırılmış bir 

mektup olup, bu başkumandan kuşatmada Osmanlı kara ve deniz ordusu serdarı 

Lala Mustafa Paşa’dan başkası olamaz. Mektupta geçen: “…sag koldan 

emîrü´l-ümerâi´l-izâm İskender Paşa ve şîr-i dilîr-i meydân-ı heycâ emîrü´l-ümerâ-i 

kişver-güşâ Cezâyir beglerbegisi kapudan Ali Paşa ve Karaman beglerbegisi Hasan Paşa 

ve şecâat-şi´âr ve şehâmet-disâr emîrü´l-ümerâi´l-kirâm Haleb beglerbegisi Derviş Paşa 

ve müstecmi-i cemîü´l-meâlî ve´z-zafer Kıbrıs beglerbegisi Muzaffer Paşa dâme 

ikbâlühümâ kendülere müteallik olan begleri ve sâir sipâh-ı nusret-şi´âr ve bu mûr-ı bîmikdâr 

ve zerre-i hâk-sâr dahi üzerimizde hâzır olan âdemlerimüz ile tamarda olan hûn-ı 

şecâat cûşa ve bî-ihtiyâr hurûşa gelüp cümle-i mü´minîn ve âmme-i muvahhidîn cân u 

cenândan sadâ-yı Allah Allah ve derûn-ı dilden nasrun minallah deyüp kalá-i merkûmun 

yemîn ü yesârından muhkem yürüyüş idüp…” cümlesinde altı çizili ifade serdar-ı 

Ekrem Lala Mustafa Paşa’yı işaret ediyor olmalıdır ve padişaha yazıldığından 

“bu mûr dahi” ibaresi kullanılmıştır. Bu kuşatmada vazifeli olan Anadolu 

beylerbeyi İskender Paşa, Cezâyir beylerbeyi kapudan Ali Paşa, Karaman beylerbeyi 

Hasan Paşa, Halep beylerbeyi Derviş Paşa ve kale alındığı gün Kıbrıs 

beylerbeyi olan Muzaffer Paşa’nın adları anılmıştır. Piyale Paşa düşman donanmasına 

engel olup Halep-Şam askerlerini adaya taşıdığı, Behram Paşa ve 

Maraş beylerbeyi Mustafa Paşa da kuşatma harici görevlerde bulundukları için 

adları anılmamıştır. Dolayısıyla: “bu mûr-ı bî-mikdâr ve zerre-i hâk-sâr dahi üzerimizde 

hâzır olan âdemlerimüz ile..” ifadesi çok büyük bir ihtimalle Lala Mustafa Paşa’yı 

işaret etmektedir. Ayrıca, Lefkoşe kalesinin fethinin defterin son sayfalarında 

anlatılıp Magosa’nın fethinin veya başka bir olayın anlatılmaması, defterin 

başına ve sonuna iki büyük mührün vurulması defteri tutan kâtibin bir şekilde 

bu görevini bırakmasıyla ilgili görünmektedir. 

2. Lala Mustafa Paşa II.Selim’in en sadık ve has adamıdır. Bu konumunun 

izleri defterdeki mektuplarda görülmekte olup bu mektupların çoğu: “hâmil-i 

varaka-i duâ ve nâkil-i nemeka-i senâ Mısır çavuşlarından Abdi Çavuş bendenüz bir 

sâlih ve mütedeyyin kimesnenün oğlı olup nefsinde kendü dahi nîk-nefs ü dîndâr ve 

mustakîm ü maslahat-güzâr ve bu dâî-i bî-dâî vü sânî-i bî-sânînüze emedd-i medîd ve 

ahd-i baîd nihâyet-i istikâmet ile hidmet eylemiş lâyık-ı mürüvvet ü müstahakk-ı riâyet ü 

sezâvâr-ı inâyet abd-i direm-harîdenüzdür, eyle olsa ol cenâb-ı fütüvvet-nısâb-ı ni’me’lmeâb-ı 

cenâb-ı müstetâblarından mütevakkı u me’mûl ve mutazarrı u mes’ûldür 

ki…..mezbûr bendenüz hadîd-i hâkden zirve-i eflâke ref buyurılup…” ifadelerinde olduğu 

gibi istişfâ, yani tavassut mahiyetindeki mektuplardır. Bu tavassutların 

sadece askerî değil, her konuda olduğunu belirtmeliyiz. Bu yöndeki mektuplar 

da Lala Mustafa Paşa’nın görev ve memuriyetleriyle her yönden örtüşmektedir.


3. Lala Mustafa Paşa’nın II.Selim’in en sadık ve has adamı olduğu, 

II.Selim’in özellikle Manisa’da şehzadeyken tavassut mahiyetinde vezir-i azama 

yazdığı birkaç mektup suretinin defterde yer almasından anlaşılmaktadır. Paşa, 

II. Selim’in Manisa sancakbeyliğinde lalalığına atanmış ve uzun süre yanında 

kalmıştır. 

Divan Kâtibinin Kimliği 

Defteri tutan kâtibin kimliği, paşanın kimliği kadar açık görünmediğinden 

birkaç ihtimali beraberinde getirmektedir. Bu ihtimaller şöyledir: 

1. Defterdeki mektupların kronolojik bir sırada bulunmaması, paşanın mektuplarının 

sonradan yazıldığını düşündürmekte, bu da 1563-1569 ve 1577-1579 

arasında paşanın sekiz yıl divan kâtipliğini yapan Gelibolulu Mustafa Âlî’yi 

işaret etmektedir. Âlî Heft-meclis, Menşeü’l-inşâ ve Münşeât adlı defter veya kitaplarını 

büyük ölçüde münşî kimliğiyle bu görevlerinde yazmış olmalıdır. Zaten 

Heft-meclis 4 adlı mektup ve münşeatlardan oluşan defterini incelediğimizde ele 

aldığımız mektubu Âlî’nin yazmış olduğu hakkındaki kanaatimiz iyice güçlenmiştir. 

Bu defteri incelediğimizde her ne kadar bahsettiğimiz mektubu bulamasak 

da hat, uslup ve ifadelerin aynı kişiyi işaret ettiğini görmüş bulunuyoruz. 

Mustafa Âlî(1541-1600) 16 yaşında İstanbul’a giderek Rüstem Paşa, Haseki 

ve Semaniye medreselerine devam etmiş, medrese eğitimini tamamlayınca 

1561’de 20 yaşında Şehzade Selim’in Kütahya’daki sarayına giderek iki yıl yanında 

kalıp divan kâtipliğini yapmıştır. 1563’de Şam beylerbeyi Lala Mustafa 

Paşa’nın davetiyle Halep ve Şam’da paşanın altı yıl divan kâtipliğini yapmış, 

paşanın azli üzerine de 1569’da Manisa sancak beyi Şehzade III.Murad’a sığınmıştır. 

Âlî 1577’de Gürcistan ve Şirvan seferine giden Lala Mustafa Paşa’nın 

yanına yine münşi olarak girmiş ve iki yıl vazife yapmıştır. Daha sonra sırayla 

1578’de Halep tımar defterdarlığı, 1592’de yeniçeri kâtipliği, Sivas defterdarlığı, 

Amasya, Kayseri ve Cidde sancak beylikleri yapmıştır (Aksoyak, 2003:3). 

Bu bilgilerle defterdeki mektupları karşılaştırdığımızda mektupları Mustafa 

Âlî’nin yazıp yazmadığı müphem görünmekle beraber, bulunduğu görevleri ve 

defterdeki mâhirâne inşâ ve şiir örneklerini göz önüne aldığımızda bu şüphe ve 

müphemiyet iyice azalmaktadır. 

Önce müphem görünen noktaları ele alalım: Defterdeki ilk mektup 

930=1524 tarihlidir ve Âlî bu tarihten 17 yıl sonra doğmuştur. Lefkoşe 9 Eylül 

1570’de fethedilmiş olup Âlî bu tarihten bir yıl önce paşanın divan kâtipliğinde 

4 

Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, nr, 2697


ayrılmış ve 1577’ye dek başka görevlerde bulunmuş, ancak 1577-1579 arasında 

paşanın kâtipliğini yapmıştır. Ancak, Lala Mustafa Paşa'nın Kıbrıs'ın fethi hazırlıklarına 

şahit olduğunu, Kıbrıs fethi mektubunu da buna göre paşanın ağzından 

yazmış olabileceğini de belirtmeliyiz. Defterdeki mektuplar Lefkoşe’nin 

fethinden sonra dört kısa mektup daha yazılıp bitmiş ve mühürlenmiştir. Halbuki 

Âlî için asıl yoğun görevler ve kitabet hizmeti bundan sonra başlamıştır. 

Bu müphem hususlar tek başına ele alındığında defteri Âlî’nin yazmış olamayacağı; 

paşaya bu derece yakınlığı ve çok usta bir münşi olduğu düşünüldüğünde 

de bu mektupları Âlî’den başkasının yazmış olamayacağı kanaati ağır 

basmaktadır. Şüphe ve müphemiyeti giderici önemli bir ayrıntı ise mektupların 

aynı elle ve hatla yazılmış olmasıdır. Defterin girişinde de, kırmızıyla deftere 

sonradan yazıldığı belli olan “İnşâ-i latîf ez-te´lîfât-ı merhûm…..” başlığı yazılı 

olup noktalı yerler defterden kopmuş vaziyettedir. Diğer bir ayrıntı, ilk mektubun 

H.930 tarihli olduğu defterde paşayla direkt ilgili olan 70 mektuptan başka 

kâtibin kendi tasarrufuyla yazdığı önemli miktarda deneme ve karalama mahiyetinde 

inşâ örnekleri, fetvalar, şiirler, çeşitli notlar bulunmasıdır. İlk mektuptan 

sonra gelen mektupların çoğunun kronolojik sıraya uymaması da önemli bir 

ayrıntıdır. Mesela 1552’deki Tamışvar’ın fethi mektubu daha önce gelmesi gerekirken, 

1565-1572 arasında Mısır beylerbeyliği yapan Sinan Paşa’ya yazılan 

istişfâ mektubundan dört mektup sonra gelmektedir. Bütün bunlar Âlî’nin, 

Kıbrıs mektubu da dahil paşanın mektuplarını olayları yaşamadan, kronolojik 

sıraya uymadan sonradan kaleme almış olduğunu düşündürmektedir. 

2. Az da olsa kâtibin Mustafa Âlî’den başka birisi olma ihtimali de vardır. 

Defterdeki bazı mektupların Âlî’ye göre epey önce olması, Âlî’nin bulunduğu 

görevlerin tarihlerinin mektuplara uymaması, defterin iç kapağında “İnşâ-i 

Kemal Paşa” diye bir başlık bulunması, bir mektupta ve iki derkenarda kâtibin 

Yusuf bin Efrayim olabileceği yönünde işaretler olması kâtibin bir başka kişi 

olabileceği ihtimalini ortaya koymaktadır. İncelediğimiz mektuptan sonra iş 

takibi mahiyetinde dört kısa mektup yazılmış olup son mektuptaki hattın görüntüsü 

çok dikkat çekicidir. Bu mektubun baş kısmının hattıyla son kısmının 

hattı farklı zamanda, hatta farklı kimse tarafından yazılmış görünmektedir. Son 

kısmın hattı bozuk olup adeta parmakları kalem tutmakta zorlanan birisince 

yazılmış gibi görünmektedir. Defterin iç kapağında “İnşâ-i Kemal Paşa” yazılı 

olup ilk sayfasındaki kırmızıyla “İnşâ-i latîf ez-te´lîfât-ı merhûm…..” ve hemen 

altında da siyahla “İnşâ-i şerîf bûd….” başlıklarındaki noktalı yerler özellikle 

ayarlanmış gibi sayfanın sol üst köşesinden koparıldığından yazarın adı belli 

olmamaktadır. Defterdeki mektuplarda da yazarın ve paşanın açıkça belirtilmeyip 

sadece “bu fakir, bu hakir” gibi ifadelerin kullanılmış olmasından yazar-


la ilgili kat’i bilgi elde edilememektedir. Bu durumda bu defterin, gerek defter 

içinde, gerekse kaynaklarda hakkında yeterli bilgi bulamadığımız Kemal Paşa 

adlı usta bir münşiye ait olduğunu söylemek gerekse de bununla yetinmeyip 

kâtibi defterin içinde aramak gerekmektedir. Böyle yaptığımızda da iki ipucuyla 

karşılaşıyoruz ki bunlar 3a ve 4a yapraklarındaki derkenar notları ve bir 

mektuptaki kâtibi işaret eden ifadelerdir. Şöyleki, defterin 3a yaprağının sol üst 

köşesinde “el-fakîr el-hakîr Yûsuf bin Efrayim”, 4a yaprağının aynı yerinde de 

kırmızıyla “bu kitab Yûsuf bin Efrâyim’e” şeklinde iki not vardır. Her ne kadar 

bu iki ibare bir kesinlik ifade etmese de 10.yapraktaki mektupta geçen “hâliyâ 

dergâh-ı gerdûn-iştibâha hidmet iden çavuşlardan Yûsuf bendeleri yedinde hükm-i cihân-mutâ 

ve sultânum hazretleri cânibinden fermân-ı vâcibü’l-ittibâ vârid olup muzâf-ı 

meymûn ve fehvâ-yı humâyûnlarında sultân-ı selâtîn-i cihân ………şehzâde-i civân-baht 

tâle bekâhu ve nâle fi’d-dâreyni münâhu hazretleri devlet ü ikbâl ve saâdet ü iclâl ile 

Mağnisa cânibine müteveccih olup...” ifadeleri bu divan kâtibi ve hizmet erinin Yûsuf 

bin Efrayim olabileceği yönünde bir ihtimal ortaya koymaktadır. Adından da 

devşirme olduğu ve Enderun’da yetiştiği sonucu çıkarılabilmektedir. Ancak, bunun 

sadece küçük bir ihtimalden ibaret olduğu görülmektedir. 

Defterdeki ilk mektubun H.930, son mektubun da 978 tarihli olması ve hattın 

da aynı elden çıktığının belli olması kâtibin uzun süredir bu işi ve hizmeti 

yaptığını göstermektedir. Her ne kadar bu uzun süre kâtibin tek bir kişi olmayabileceğini 

düşündürse de hattın aynı oluşu bu ihtimali zayıflatmaktadır. Ayrıca, 

defterin son sayfalarındaki bir derkenarda H.1003 tarihli bir şiir vardır ki 

bu da defterin mühürlendikten sonra da elde tutulup okunduğunu göstermektedir. 

Defterin iç kapağında muhteviyatla ilgili olmayan bir arzuhal ve altında 

da “vakfuhe´l-fakîr Mîr Ahmed bin Elhâc Mustafa bin Ahmed Paşa” yazılı olup 

çeşitli sayfalarında da farklı mühürler vardır. Defterin baş ve sonundaki iki büyük 

mühürde “ve-mâ-tevfîkî illâ billah Mîr Ahmed Ağa ebnâ-yı sipâhiyân-ı 

Dergâh-ı Âlî” yazmaktadır. Sayfalarında eksiklikler olan defterin 95- 

98.yapraklarında Lefkoşe kalesinin 43 günlük kuşatmadan sonra(25 Safer 978-8 

Rebîü´l-âhir 978) fethedilmesi metafizik boyutlar da katılarak sanatkârâne bir 

uslupla anlatılmıştır. Bu mektupta Lefkoşe kalesi ve halkıyla ilgili dikkat çekici 

nitelemeler de bulunmaktadır. 

Üslubun Âlî’nin Üslubuna Uymaması 

Defterin ve içinde incelediğimiz Kıbrıs mektubunun her ne kadar Mustafa 

Âlî tarafından yazılmış olabileceği ihtimalini kuvvetli buluyorsak da, bizi bu 

ihtimalden vazgeçirebilecek önemli bir ayrıntı gözükmektedir. Şöyle ki, defterin 

74a-75a sayfalarında zamandan yakınmayı ifade eden 45 beyitlik bir şiir bu-


lunmakta ve şiirin üslubuyla Mustafa Âlî’nin uslubunu karşılaştırdığımızda bu 

üslubun Âlî’ye ait olmadığına dair güçlü işaretler görünmektedir. Şiirin ilk 12 

ve son 7 beyti şöyledir: 

Getdi hengâm-ı şebâb elden dem-i vuslat gibi 

Geldi eyyâm-ı meşîb irdi şeb-i firkat gibi 

Sarsar-ı bâd-ı fenâ yıkdı selâmet haymesin 

Çâk çâk etdi revâkın câme-i sıhhat gibi 

Kâmetümden âfiyet dîbâsın aldı rûzigâr 

Egnüme virdi belâ âvâresin hil’at gibi 

Gerdiş-i eflâk tayy etdi sicill-i ömrümi 

Şol sutûrı mahv olup ebter kalan hüccet gibi 

Merr-i eyyâm-ı şuhûr u kerr-i a’vâm-ı duhûr 

Komadı tende mecâl ü rûhda râhat gibi 

Çökdi bünyâd-ı beden bozuldı timsâl-i cesed 

Deyr dîvârında yer yer bozulan sûret gibi 

İhtilâl irdi mizâca za’fa yüz tutdı kavî 

Kalmadı a’zâda hergiz kuvvet ü kudret gibi 

Her biri dünyâ degerken bilmedüm kıymetlerin 

Yok yere yoğ oldılar(zâyi’ olan) ömr-i girân-kıymet gibi 

Tende tâbun variken sarf it ma’âlî kesbine 

Olmadın bî-çâre ben nâçâr u bî-tâkat gibi 

Za’file üftân u hîzân ömr serhaddin geçüp 

Bir acib iklime irdüm âlem-i gurbet gibi 

Hîç ehlinde enîs ü âşinâdan kimse yok 

Bulmadum hergiz birinde üns ü yâ ülfet gibi 

Ceyş-i hicrân eyledi tâlân vücûdum şehrini 

Mülk-i dilde leşker-i cevr etdügi gâret gibi 

… 

Meskenet hâlini iksîr-i saâdet bil sakın 

Eyleme câh u celâle meyl ü ya rağbet gibi 

Vâkıf olmaz bârgâh-ı âlemün tertîbine 

Bilmeyen saff-ı niâli mesned-i izzet gibi 

Sa’y kıl fehm-i rumûz-ı kâinâta gerçi kim 

Künh-i esrârına irmez akl u yâ fikret gibi 

İlm ü irfân mesleginde eyledüm sa’y-i cemîl 

Etdüm erbâb-ı himem etdükleri himmet gibi 

Keşf-i esrâr-ı hakâyıkda besî çekdüm anâ 

Etmedüm ol bâbda ihmâl ü yâ gaflet gibi 

Mersad-ı enzârum oldı gâh evc ü geh hadîd 

Cüst ü cûda işler etdüm hârik-i âdet gibi 

Mevkıf-ı hayretden özge bir makâma irmedüm 

Müntehâ-yı râh-ı irfân âlem-i hayret gibi


Yukarıdaki şiirde geçen yakınma, nasihat, vazgeçme, tevazu ifadeleri, Âlî'- 

nin eserlerinde görülebilen bir üslup değildir. Onun, hiçbir eserinde, ömrünün 

son nefesinde bile olsa bu şiirde geçen: 

Meskenet hâlini iksîr-i saâdet bil sakın 

Eyleme câh u celâle meyl ü yâ rağbet gibi 

söyleyişinin bulunmadığı, bunun tam tersine, hakkının verilmediği, hiç suçunun 

olmadığı gibi bir savunma mekanizması içine girdiği görülmektedir. Kişiliği 

ve olaylar karşısında göstermiş olduğu tavırları incelendiğinde hayatının 

sonuna doğru bile olsa “cah u celâle rağbet etme” diye bir öğüdü, hele kendisine 

asla vermeyeceği kanaati ağır basmaktadır. Ayrıca, Âlî'nin hemen bütün 

eserlerinin eksik dahi olsa düzenli olduğu görülmektedir. İncelediğimiz defterde 

ise kronolojik bir düzensizlik ve sayfa kenarlarında da rastgele karalamalar 

olduğundan, bu durum defterin ve mektubun Âlî'ye ait olamayacağı kanaatini 

güçlendirmekte ve Kemal Paşa adlı münşiyi öne çıkarmaktadır. 

Mektubun Tahlili 

Mektup, kuvvetli ihtimalle Lala Mustafa Paşa’nın ağzından divan kâtibince 

padişah II.Selim’e hitâben yazılmıştır. Tabii ki bu süslü ve edebî ifadeleri inşâ 

ve yazışma protokolüne göre yerli yerinde kullanan sözkonusu divan kâtibidir. 

Mana ve mefhum paşaya, ifade şekli kâtibe aittir. Defterdeki mektuplar talikdivani 

kırması hattıyla yazılmış olup arada eksik sayfalarla birlikte 98 yapraktır. 

Kenarlarda mühürler ve şiirler vardır. Son sayfadaki son mektubun son satırları 

farklı bir elden çıkmış görüntüsü vermektedir. Önce, sonsuza değin yaşaması 

ve uzun ömürlü olması ümit edilen devletin haşmet, istikâmet ve devamlılığı 

için duâ ve senâlar edilmiştir. Mektup padişah Sultan II.Selim’e hitâben 

yazılmıştır. Lefkoşe kalesi bütün adalardaki kalelerde olduğu gibi, alınması 

çok zor bir kale olduğundan “…sağlam kalelerden olup sağlam temeli yerin 

dibine lenger ve felek yürüyüşlü kulesi kavs-i kuzah gibi yüksek çarha kemer 

salan..” nitelemesi özellikle yapılmıştır. Bu kale 978(1570) Saferínin 25.günü 

kuşatılıp gece gündüz top ve tüfekle kapı ve duvarları elek ve kevgire 

çevirilmiştir. Fakat tıpkı bir bülbül gibi zorla kale içine sokulmuş olan şehir halkı 

bu esaretten kurtarılmak istenilerek defalarca bey ve kaptanlarına güzel bir 

dille mektuplar yazılıp itaate çağırılmışlarsa da bu bey ve kaptanlar inat edip 

kaleyi vermeye yanaşmadıklarından 43 günlük muhasaradan sonra 978 

Rebiülahirínin 8. günü bu çok sağlam kale fethedilebilmiştir. Bu fetihte manevi 

güçlerin ehemmiyeti “gece yarısından namâz u niyâza başlanılup, sabahleyin 

Allahún inâyeti, Hz.Peygamber´ün mucizesi ve büyük sahâbelerün himmetiyle”


denilerek özellikle belirtilmiştir. Fetihte sağ koldan İskender Paşa, Cezayir beylerbeyi 

ve kapudan Ali Paşa, Karaman beylerbeyi Hasan Paşa, Halep beylerbeyi 

Derviş Paşa ve Kıbrıs beylerbeyi Muzaffer Paşańın bey ve askerleriyle kalenin 

sağından hücum ettikleri belirtilmiş olup orta ve sol koldan hücum edenler belirtilmese 

de karargahtaki Lala Mustafa Paşa kolu ile yeniçerilerin bulunduğu 

Yahya Kethüda kolunun da ayrı bir grup oluşturdukları bilindiğine göre bu kol 

da onlar olmalıdır. Lala Mustafa Paşa olayı kendi cihetinden anlattığından onlardan 

bahsetmemiş olmalıdır. Ayrıca toplu hücumu bizzat yapan bu beş paşa 

ve ordusu olmuştur. Bu bitirici hücumun ne derece büyük bir hücum olduğunu 

yapılan tasvirler çok iyi anlatmaktadır. Fethin Hz. Peygamberín mucizeleriyle 

gerçekleştiğinin belirtilmesi ise, böylesine sağlam bir kalenin sadece çok iyi savaşmakla 

fethedilemeyeceği, bir mucizeye de ihtiyaç duyulduğunun düşünülmesinden 

dolayıdır. Sonunda bu mucizenin bir eseri olarak inatçı düşmanlar 

daha fazla savaşa dayanamayarak kaçıp evlerine sığınmışlardır. Müslüman askerler 

de düşmandan bey ve kaptanları da dahil sekiz bin kadarını kılıçtan geçirmişlerdir. 

Nihayet İslam sancağı büyük bir ihtişamla Lefkoşe kalesine dikilmiştir. 

Bu zaferin kazanılmasında en önemli etken olan manevi boyut Kurán-ı 

Kerim´de Fetih Suresińin ilk ayeti olan: İnnâ fetehnâ leke fethen mübînen ayeti tekrar 

ifade edilerek tekiden belirtilmiştir. 

Mektup 

Kıbrus fethi mektubudur 

“İstidâmet-i devlet-i ebed-peyvend-i rûz-efzûn edíyesine ve istikâmet ü 

haşmet-i ser-bülend-i saâdet-makrûn esniyesine resm-i ihlâs ve kâide-i ihtisâs 

üzere bi´l-gudüvvi ve´l-âsâl müdâvemet ü iştigâl gösterildikden sonra zamîr-i 

münîr-i mihr-tenvîr ve hâtır-ı âtır-ı müşterî-tedbîrlerine ma´rûz-ı saâdet-hâh 

budur ki adû-yı fitne-cûy u dalâlet-hûya müteallik olan kılâ-ı üstüvâr-ı nâmdârdan 

esâs-ı üstüvârı ka´r-ı zemîne lenger ve kulle-i felek-süvârı kavs-i kuzah 

gibi çarh-ı berîne kemer salup top u tüfeng ile etrâf u cevânibi tertîb ü tezyîn 

olup me´vâ-yı erbâb-ı dalâl ve makarr-ı melâîn-i dalâlet-meâl olan kalá-i 

Lefkoşı bâ-emr-i hazret-i Zülcelâl-i lâ-yezâl sene semâne seb´în ve tisá-mie(978) 

Saferü´l-muzafferinin yirmi beşinci günü muhâsara olınup üzerlerine âteş-feşân 

toplar merdüm-gıdâ darb-zenler havâle olınup asâkir-i ikbâl-ittisâl ile rûz u 

leyâlde top u tüfeng ile ceng-âşûb olup der ü dîvârları gırbâl u kefgîr-misâl 

harâb u yebâb olup ve bu cânibden dahi tedârük olunan toprak mahalline varup 

yer yer kulleler yapılup lâkin cebr ile kaláları içine idhâl itdükleri reâyâ ve 

berâyânun yürüyüş mahallinde murg-ı rûh-ı bî-fütûhları çengâl-i şâhîn-i ecelpervâzda 

halâs eylemek murâd olunmağın âyîn-i bâtılları üzere defeâtla


muktedâ-yı erbâb-ı fesâd ve pîşvâ-yı zümre-i pür-inâd olan beglerine ve 

kapudanlarına umûmen melâhide-i müşrikîne mektûblar yazılup fe-kûlâ lehu 

kavlen leyyinen yetezekkeru ev yahşâ 5 muktezâsınca itâat ve inkıyâd semtine da´vet 

olundukda ol kavm-i anîd ve ceyş-i pelîdün jeng-i tab´ı ve küdûret-i cibillîsi kâbil-i 

terbiye vü ıslâh ve mütehammil-i tasfiye vü felâh olmaduğı ecilden ihtiyârları 

ile virmege ikdâma cürét itmeyüp ârâ-yı bâtıla ve inkâr-ı fâsideleri muktezâsınca 

asâkir-i İslâm ve cünûd-ı ehl-i îmânun yürüyüş mahallinde hücûm ve 

cümlelerin def´ itmek içün hisârları içinde tekrâr handaklar ve metrisler peydâ 

itdükde mübârizân-ı cevşen-pûş u âhenîn-ten ve dilîrân-ı migfer-külâh-ı düşmen-şiken 

gürûh-ı melâhide-i seffâk ve şirzime-i müfsid-i nâ-pâkün ol makûle 

mekr ü iğfâline iltifât itmeyüp sene-i mezbûre Rebîü´l-âhirinün sekizinci güni 

bârekallah es-sebtü ve´l-hamîsuhu müsted´âsınca şîrân-ı rûzigâr ve dilirân-ı 

rûzigâr olan asâkir-i nusret-şi´âr ol hisâr-ı üstüvârun etrâfını hemvâr ihâta idüp 

nısfu´l-leylden namâz u niyâza âgâz idüp rûy-ı recâ-yı cenâb-ı kâr-sâza tutup 

vakt-i sabâh ve hengâm-ı felâh irişdükde ol hazret-i müfeyyizüń-nevâlün inâyet-i 

fütûh-bahşâları ve kâfile-sâlâr-ı bezm-i hidâyet şem´ ü cem´-i risâlet dürre-i 

tâc-ı kâyinât ve maksûd u murâd-ı âferîniş-i mevcûdât peygamber-i âhirü´zzamân 

hazretlerinün mućizât-ı bâhiretü´l-burhânları ve nücûm-ı zâhire-i âsmânı 

velâyet ve büdûr-ı kâmile-i semâ-yı hilâfet sahâbe-i kirâm-ı büzürgvâr-ı enâm 

çehâr-yâr-ı izâm-ı saâdet-fercâmun himem-i ervâh-ı tayyibe-i zafer-ihtiyâmları 

müsâadesiyle sag koldan emîrü´l-ümerâi´l-izâm İskender Paşa ve şîr-i dilîr-i 

meydân-ı heycâ emîrü´l-ümerâ-i kişver-güşâ Cezâyir beglerbegisi ve kapudan 

Ali Paşa, Karaman beylerbegisi Hasan Paşa ve şecâat-şi´âr ve şehâmet-disâr 

emîrü´l-ümerâi´l-kirâm Haleb beglerbegisi Derviş Paşa ve müstecmi-i cemîü´lmeâlî 

ve´z-zafer Kıbrıs beglerbegisi Muzaffer Paşa dâme ikbâlühümâ kendülere 

müteallik olan begleri ve sâir sipâh-ı nusret-şi´âr ve bu mûr-ı bî-mikdâr ve zerre-i 

hâk-sâr dahi üzerimizde hâzır olan âdemlerimüz ile tamarda olan hûn-ı şecâat 

cûşa ve bî-ihtiyâr hurûşa gelüp cümle-i mü´minîn ve âmme-i muvahhidîn cân u 

cenândan sadâ-yı Allah Allah ve derûn-ı dilden nasrun minallah 6 deyüp kalá-i 

merkûmun yemîn ü yesârından muhkem yürüyüş idüp her tarafdan darb-zen 

ve topun dûd-ı duhânı ebr u sâika gibi âsumâna peyveste olup ve tüfenk ü nâvek 

ü zenbûrek yagmur gibi yağup ve nâr-ı kunbaradan niçe kimesneler harîk olup 

âftâb-ı âlem-tâb kubbe-i felege çıkınca bir ceng-i azîm ü acîb ve bir kıtâl-i mehîb ü 

garîb vâki´ olmışdur ki ta´bîr ü takrîri dâire-i imkândan bîrûn u ba’îddür. 

Mućizât-ı hidâyet-mertebet-i hazret-i risâlet-menzilet asâkir-i İslâm ve cünûd-ı 

5 

Kur’ân-ı Kerîm, Tâhâ Sûresi, ayet 44 

6 

“Ve uhrâ tuhibbûnehâ, nasrun minallahi ve fethun karîb, ve beşşiri’l-mü’minîn” Kur’ân-ı Kerîm, 

Saff Sûresi, ayet 13.


ehl-i îmânun rehberi olmağın ol tâife-i fesâd-pîşe ve gürûh-ı mekr ü kabâhatendîşe 

ceng ü cidâl ve harb ü kıtâle tâkat getürmeyüp yevme yefürrü´l-mer´ü min 

ahîhi 7 mûcibince tahammül ü sükûna karârı kalmayup hemân ol sâat yüz döndürüp 

ma´reke-gâhdan bâr-ı sepîd-rûz-ı pür-nûr şeb-i deycûrı sürdügi gibi 

kaçurup şehrleri ve evleri içine tahsîn eyledüklerinde guzât-ı müslimîn ve 

asâkir-i muvahhidîn münkirân-ı dîn-i nebevî ve müstekbirân-ı millet-i Mustafavî 

olan melâîn-i makarr-mekînden sekiz bin mikdârı bî-dîn ve begleri ve 

kapudanları kılıçdan geçüp ol esnâda bakiyyetü´s-süyûf olanları dahi evlerinden 

ve tamlarından tüfenk ve darb-zen ile haylî ceng idüp âkıbetü´l-emr devletlü ve 

saâdetlü pâdişâh-ı zıll-ı İlâh ve saâdet-destgâh lâ-zâle makrûnen bi-himâyetillah 

hazretlerinün hayr duâsı ve safâ-yı himmeti berekâtıyla burc-ı bârûlarında olan 

livâ-i nühûset-nümâ ve tug-ı bî-fürûg-i hezîmet-sezâlarına İslâm sancakları 

dikülüp İnnâ fetehnâ leke fethen mübînen 8 muâvenet-i şerîfleri ile ebvâb-ı fütûh 

açılup asâkir-i müslimîn üzerine nûr-ı İlâhî saçılup hisâr-ı üstüvârun fethi müyesser 

oldukdan sonra cümle tevâbi-i mesâfât ve levâhik-i mülhakâtı ile ekâlîm-i 

mahmiye-i husrevânîden kılınup âyîn-i dîn-i kavîm ve kavânîn-i şerâyi´-i 

Nebiyy-i Ekrem aleyhi´t-tahiyyeti ve´t-teslîm icrâ olınup kefere-i fecerenün 

savâmi´ ve meâbidlerinün ebvâbı meftûh ve mekşûf kılınup âyîn-i dîn ve sünen-i 

seyyidü´l-mürselîn üzere cumá namâzı kılınup saâdetlü pâdişâh-ı âlem-penâh 

hazretlerinün eyyâm-ı humâyûnlarında envâ´ yüz aklıkları vâki´ olup umûmen 

asâkir-i nusret-şiâr sâlim ü gânim devlet-i ebed-peyvend-i pâdişâhîye iştigâl 

üzeredür el-hamdü lillah alâ-âlâihi ve´ş-şükrü alâ-na´mâihi hemîşe bu asl tâze ve 

mücedded vilâyet ve memleketler zamîme olmakdan hâlî olmayup dâyimâ 

fesâd-ı hezîmet-âsâr arsa-i rûzgârda süyûf-ı nusret-me´lûf ile mahkûk ve 

ma´dûm kılınmakdan hâlî olmaya âmîn bi-hürmeti rûhu´l-emîn. Ziyâde 

nedîmün lâzımdur hemîşe âftâb-ı ikbâl ve mâh-tâb-ı iclâl tâbân u dırahşân bâd 

bi-rabbi´l-ibâd biń-nûni ve´s-sâd. 

Mektubun Özeti 

Kıbrıs´ın fethi mektubu: 

Sonsuza değin yaşayacak uzun ömürlü devletin devamlılığına dualar ve 

mutlulukla başı dik olanın haşmet ve istikametine senalar etmeye sabah akşam 

samimi bir şekilde devam ve meşguliyet gösterildikten sonra, güneş gibi aydınlatıcı 

kalplerine ve Müşteri tedbirli güzel kokulu gönüllerine mutluluk isteyenin 

dilekçesi budur: fitne çıkarıcı sapkın düşmana ait sağlam kalelerden olup 

7 

Kur’ân-ı Kerîm, Abese Sûresi, ayet 34 

8 

Kur’ân-ı Kerîm, Fetih Sûresi, ayet 1


sağlam temeli yerin dibine lenger ve felek yürüyüşlü kulesi kavs-i kuzah gibi 

yüksek çarha kemer salan, top ve tüfengle etrafı donatılmış ve melunlarla sapkınların 

yuvası olmuş olan Lefkoşe kalesi Allah´ın izniyle 978(1570) Saferínin 

25. günü kuşatılıp, üzerlerine ateş saçan ve insan yiyen toplar atılıp, bahtiyar 

askerlerle gece gündüz top ve tüfengle savaş içinde kalıp, kapı ve duvarları elek 

ve kevgir gibi harap olup, bu yandan da tedarik olunan toprak mahalline varılıp 

yer yer kuleler yapılmıştı. Fakat zorla kale içine sokulan halkın açılmamış gönül 

kuşları ecel şahininin çengelinden kurtarılmak istenildiğinden defalarca fesat ve 

inat dolu bu zümrenin beylerine, kaptanlarına ve umumen müşrik mülhitlerine 

mektuplar yazılıp “ona yumuşak söz söyleyin; belki öğüt alır, yahut korkar” hükmü 

gereğince itaate çağırıldıklarında o inatçı kavmin tabiatı düzelmeye yatkın olmadığından 

kendi istekleriyle kaleyi vermeye yanaşmayıp inkarları ve batıl görüşleri 

gereğince İslâm askerlerinin hücumunu püskürtmek için hisarları içinde 

tekrar hendekler kazdıklarında çelik zırhlı ve miğferli müslüman askerler kan 

dökücü pis mülhit gürûhunun bu hilesine iltifat etmeyip 978 Rebiülahirínin 8. 

günü o sağlam kalenin etrafı kuşatılıp gece yarısından namaz ve niyaza başlanılıp 

sabah olunca fetihler bahşedici Allah´ın inayeti, Hz.Peygamberín mucizesi 

ve büyük sahabelerin himmetiyle sağ koldan İskender Paşa, Cezâyir beylerbeyi 

ve kapudan Ali Paşa, Karaman beylerbeyi Hasan Paşa, Halep beylerbeyi Derviş 

Paşa ve Kıbrıs beylerbeyi Muzaffer Paşa beyleri ve askerleriyle ve bu bir karınca 

ve bir toz zerresi kadar küçük ve değersiz olan kul da dahil cûş u hurûşa gelinip 

hep birlikte Allah Allah sesleriyle kalenin sağ ve solundan hücum edildi; her 

taraftan top dumanları bulut ve yıldırım gibi göğe ulaştı; mermiler yağmur gibi 

yağdı; güneş orta noktaya gelince dilin anlatamayacağı büyük bir savaş vaki 

oldu. Yüce Peygamberín mucizeleri İslâm askerlerinin rehberi olduğundan o 

fesatçı ve hilekarlar daha fazla savaşa dayanamayıp “o gün kişi kardeşinden kaçar” 

hükmü gereğince hemen o anda, tıpkı apaydın beyaz günün karanlığı sürmesi 

gibi dönüp savaş meydanından kaçıp şehirleri ve evleri içine sığındıklarında 

müslüman askerler din düşmanlarından bey ve kaptanları da dahil sekiz 

bin kadarını kılıçtan geçirip, kılıçtan arta kalanları da evlerinden epey savaşıp 

sonunda yüce padişahın hayır duasıyla burçlarındaki uğursuzluk gösteren sancakları 

indirilip yerine İslam sancağı dikildi; İnnâ fetehnâ leke fethen mübînen ayeti 

ile fetih kapıları açılıp müslüman askerler üzerine İlâhî nûr saçılıp sağlam kale 

fethedildikten sonra her yeriyle birlikte tamamen padişahın ülkeleri arasına katıldı, 

İslam kuralları uygulandı, kafirlerin mabetlerinin kapıları açık tutuldu ve 

cuma namazı kılındı. Mesut padişah hazretlerinin zamanında daha birçok yüz 

aklıkları vaki oldu; elhamdülillah muzaffer askerler daima padişahın uzun 

ömürlü devletine çalışmaktadırlar. Sürekli böyle yeni vilayet ve memleketler ek-


lenmekten boş kalınmayıp, fesat da zaman arsasında daima muzaffer kılıçlarla 

kazınıp yok ola; âmîn. 

Sonuç 

Türk edebiyatında örnekleri çok olan fetihnâme türü bir mektubu, Kıbrıs 

Türk tarihinin önemli bir kaynağı olarak tanıttık. Açık bir ipucu ve delil olmasa 

da bu fetih mektubunun Lala Mustafa Paşa’nın uzun süre divan kâtipliğini yapan 

çok usta bir münşi ve şair Gelibolulu Mustafa Alî tarafından yazılmış olduğu 

kanaati öne çıkmaktadır. Bu hükmü, onun paşanın yanında uzun süre divan 

kâtipliği yapmasından ve mektupların içeriklerinden mukayese yoluyla çıkarmış 

bulunuyoruz. Defterin mühürlenmiş olması, fetihten sonra Alî’nin bu görevden 

ayrılıp sekiz yıl kadar başka görevler yapmış olmasıyla açıklanabilir. 

Yani, defter fetihten kısa süre sonra sahipsiz kalıp mühürlenmiş ve muhafaza 

altına alınmış olmalıdır. Defterdeki derkenarlarda da resmî kimse olduğu belli 

olan birkaç kişinin notları vardır. Defterin hattı baştan sona aynıdır ve eğer defter 

Âlî’nin şahsına mahsus olsaydı gittiği görevlerde de kullanması gerekirdi. 

Ancak, defterde bulunan ve kâtibinin yazdığı açık olan 45 beyitlik şiirin üslubu, 

defteri ve mektubu Âlî’nin yazdığı yönündeki ağırlıklı ihtimali bir anda zayıflatmakta 

ve başka bir kâtibi öne çıkarmaktadır. Bu da nüshanın iç kapağında 

ismi geçen, hakkında şu ana kadar herhangi bir bilgi bulamadığımız Kemal Paşa’yı 

işaret etmektedir. Üçüncü ve zayıf ihtimal de kâtibin Yusuf bin Efrayim olmasıdır. 

Her hâlükârda defterin aidiyeti konusunda çok daha detaylı bir araştırmaya 

ihtiyaç vardır. Birkaç sayfadan ibaret bir rapor gibi görünen bu fetih mektubu 

o tarihe göre bir vakanüvis raporudur ve fetihte önemli rol oynamış üst 

düzey bir paşanın ağzından yazılmış olmasınca çok mühimdir. Sadece 

Lefkoşe’nin fethi için değil, bilinmeyen hususlar için de önemli bir kaynaktır. 

Ayrıca, sadece mektubun değil, defterin de önemli bir tarihi vesika olduğunu 

belirtmeliyiz. Böyle bir mektubun, Âlî’nin yüzlerce sayfa tutan kalem mahsulleri 

ya da Kemal Paşa adlı münşinin münşeatı arasından seçilip bulunması bütün 

eserlerinin incelenmesini gerektireceğinden şimdilik böyle bir çalışmayı yapmayıp, 

sadece fetihle ilgili mektubu tanıttık. Ancak, bu mektubun Âlî’nin ya da 

diğer iki münşinin eserleri arasında başka bir yerde bulunmayacağı da kuvvetle 

muhtemeldir. ©


KAYNAKLAR 

Ahmetbeyoğlu, Ali-Afyoncu, Erhan(2001), Dünden Bugüne Kıbrıs Meselesi, Tatav Yayınları, 

İstanbul. 

Aksoyak, İ.Hakkı(2003), Mustafa Âlî Tuhfetü'l-uşşâk, MEB Yayınları, İstanbul. 

Fedai, Harid(1997), Fethiyye-i Cezîre-i Kıbrıs, K.K.T.C. Milli Eğitim, Kültür, Gençlik 

ve Spor Bakanlığı Yayınları, Nr. 18, Lefkoşa. 

Çevikel, Nuri(2004), Pîrî’nin Fethiyye-İ Cezîre-i Kıbrıs’ının Viyana Nüshası, TTK Belleten, 

C.LXVIII, S. 253, ss.1-16. 

Çevikel, Nuri (2002), Kıbrıs Fetihnâmeleri ve ve Zîrek’in Târîh-i Kıbrıs´ı, XIV. Türk Tarih 

Kongresi, 9-13 Eylül Ankara. 

Levend, Agâh Sırrı(1956), Gazavâtnâmeler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavâtnâmesi, Ankara. 

Mert, Özcan(1974), Şerîfî’nin Fetih-nâme-i Kıbrıs’ı, Tarih Enstitüsü Dergisi, Sayı 4- 

5’ten ayrı bs., Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul. 

Şemseddin Sami, Kamus-ı Türki, Çağrı Yayınları, İstanbul 1987 

TDEA III(1979) III, (Haz. Ezel Ayverdi, Mustafa Kutlu, D. Mehmet Doğan), Dergâh 

Yayınları, İstanbul 

http://www.enfal.de/osmanlitarihihasircizade/012.htm 

http://www.barbaros.biz/KIBRISIN_FETHI.htm


“İpäk Yoli Äfsånäläri”nin Tasnifi ∗ 

The Classification Of The Silk Road Legends 

Bekir DİREKCİ ∗∗ 

ÖZET 

Bu makalede, efsane kavramı üzerinde durulmuş, uluslararası ve ulusal efsane tasniflerinden 

hareketle; Özbek Türkçesinde yayınlanmış olan, Mämätqul Corayev’in, “İpäk Yoli Äfsånäläri” 

adlı derlemesinde geçen efsanelerin tasnifi yapılmıştır. 

• 


Efsane, Özbek efsaneleri, İpäk Yoli Äfsånäläri, Tasnif. 

• 

ABSTRACT 

This article concentrates upon the concept of myth ,and, being based on the classification of 

national myths, the myths mentioned in the compilation, İpäk Yoli Äfsånäläri by Mämätqul 

Corayev, which was published in Uzbek Turkish, are classified. 

• 

KEY WORDS 

Legends, Uzbek Legends, İpäk Yoli Äfsånäläri(The Silk Road Legends), Classification. 

∗ 

∗∗ 

Bu makale, İpäk Yoli Äfsånäläri (Corayev, 1993), (Dil İncelemesi-Efsanelerin Tasnifi) adlı yüksek 

lisans tezi [SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, KONYA–2003] esas alınarak hazırlanmıştır. 

Okt., Selçuk Üniversitesi Rektörlüğü Türk Dili Bölümü.


 

I. Giriş 

Büyük bir kütleye hitap eden Özbek Türkçesinde yayımlanmış olan “İpäk 

Yoli Äfsånäläri” (Corayev, 1993) adlı efsane derlemesinin, tasnifine geçmeden 

önce efsane kavramı hakkında kısaca bilgi vermeyi uygun gördük. 

1. Efsane 

“Efsane” terimi dilimize Farsçadan girmiştir. Batı dillerinde Lâtince 

“legendus” kökünden türemiştir. Arapça’da “usture, esâtir” ve Rusça’da 

“predaniya, skaz” efsane terimine karşılık olarak kullanılmaktadır. 

Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanan “Türkçe Sözlük”te efsane: 1. Eski 

çağlardan beri söylenegelen, olağanüstü varlıkları, olayları konu edinen hayalî 

hikâye, söylence, 2. Gerçeğe uymayan asılsız söz, hikâye.(TDK, 1998: 433). 

Efsane üzerinde yapılan ilk çalışmalar J. Ludwig Karl Grimm ve kardeşi 

Wilhelm Grimm ile başlamıştır (Sakaoğlu, 1992: 15). Efsanenin en iyi bilinen ve 

diğer pek çok tarifin dayandırıldığı Grimm Kardeşlerin tarifi şöyledir: Efsane, 

gerçek veya hayalî muayyen şahıs, hadise veya yer hakkında anlatılan bir hikâyedir. 

Bu tarif üç ana unsuru içine almaktadır. 

1. Efsane, anlatıcının tarihî zaman kavramı içinde uygundur. 

A. Efsane, muayyen bir tarihî (gerçek veya hayalî) hadise ile birleştirmiştir. 

B. Efsane, muayyen bir şahısla, bir ad verilen tarihî (gerçek veya hayalî) bir 

şahsiyet ile birleştirmiştir. 

2. Efsane, anlatanın coğrafi alan kavramına uygundur; yani, efsane belirli 

bir yer ile birleştirilmiştir. 

3. Efsane gerçek bir hikâyedir. Gerçi o, tabiatüstü olaylarla iş görür, ama 

anlatıcılar tarafından ona inanılır. Onu anlatanın ve dinleyenin gerçek dünyasına 

aitmiş gibi itibar edilir. Dikkat edilirse masallardaki olağanüstü olaylara inanılmazken 

efsanelerdeki olağanüstülüklere inanma söz konusudur. 

“Özbek Tilinin İzahli Lûgati” adlı sözlükteki, efsane ve rivayet tarifleri aşağıdaki 

şekilde verilmiştir.


Efsane; nesilden nesile, ağızdan ağıza geçip gelen fantastik bazen dinî 

mazmundaki hikâye, rivayet, destandır (Ma’rufov, 1981:63). 

“Rivayet; ağızdan ağıza aktarılarak nesilden nesile geçen hikaye, anlatma, 

efsane” (Ma’rufov, 1981:624). 

Özbek edebiyatçıları, efsaneleri genel olarak, “rivayat” ve efsane” olarak 

ikiye ayırmaktadırlar. Özbek efsaneleri üzerinde çok sayıda çalışması bulunan 

Kâmilcan İmamov’a göre rivayet; “gerçek hayatta, tarihte meydana gelmiş olayları 

hikâye eder”. Rivayetlerin teması çok çeşitlidir. Esasen içtimaî olayları, tarihî 

hakikati, uydurmalar şeklinde hikâye eden halk nesrinin türlerindendir. Efsaneleri 

rivayetlerden ayırarak ayrı bir tür olarak değerlendiren İmamov’a göre 

efsane, “Hayalî kahramanlar ve tarihî hadiseler etrafında oluşmuş kısa hacimli 

hikâyelerdir. Efsaneler halk nesrinin en eski türlerinden biridir ve tarihî kökleri 

insanlığın en eski devirlerine kadar uzanmaktadır.” (Ergun, 1997: 9). 

2. Efsane Tasnifleri 

Efsane tasnifinde genel anlamda bazı ortak tasnif kalıpları oluşturulmaya 

çalışılmıştır. Efsanelerin milletlerarası çapta tasnifi için Budapeşte Kongresi’nde 

alınan kararlar, daha sonraki kongrelerde Atina (1964) ve Prag (1966) geliştirilememiştir 

(Sakaoğlu, 1992: 18-19). 

Türk efsaneleri üzerinde yapılan en mühim çalışmalardan biri olan Prof. 

Dr. Bahattin Ögel’in “Türk Mitolojisi” adlı eseri Türk kültürü için önemli bir yer 

tutar. 

Pertev Naili Boratav Türk efsanelerinin tasnifinde, milletlerarası çapta kabul 

gören tasnifin uygun olmayacağını belirterek Türk efsanelerinin tasnifi için 

aşağıdaki tasnifi teklif etmiştir (Boratav, 1995: 98-107). 

I. Dünyanın yaradılışı ve sonu ile ilgili efsaneler 

A. Sınırlandırılmış tabiî yerlerin menşeleri (dağlar, göller…) 

B. Meskûn yerlerin menşeleri (şehirler, köyler…) 

C. Büyük binaların menşeleri (kiliseler, camiler, köprüler…) 

Ç. Hazineler 

D. Milletleri, hükümdar sülalelerinin ve içtimai sınıfların menşeleri 

E. Felaketler


F.Tarihî olarak bilinen kahramanların yendikleri tabiatüstü güce sahip canavarlar 

G. Savaşlar, fetihler ve istilalar 

Ğ. Kurulu düzene baş kaldıranlar 

H. Diğer hadiseler ve üstün kişiler; medeniyet getiren kahramanlar, bilginler, 

şairler 

I. Aşk ve aile hayatı 

İ. Küçük bir cemiyetin tarihinin bir parçasını meydana getirdikleri ölçüde 

bilinen ortak ve ferdi karakterde çeşitli diğer kişilerle ilgili anlatmalar 

II. Tarihi efsaneler 

A. Alın yazısı 

B. Ölüm ve ötesi 

C. Tekin olmayan yerler 

Ç. Tabiatın bir parçası olan yerler (orman, göl vs.) ile hayvanların sahipleri 

D. Cinler, periler, ejderhalar vb. tabiatüstü güçte yaratıklar 

E. Şeytan 

F. Hastalık ve sakatlık getiren varlıklar (albastı gibi) 

G. Tabiatüstü güçleri olan kişiler (büyücü, üfürükçü, afsuncu gibi) 

Ğ. “Mythique” nitelikte hayvan ve bitkiler (adamotu gibi) üzerine anlatmalar 

III: Tabiatüstü şahıslar ve varlıklar üzerine efsaneler 

IV. Dinî efsaneler 

II. İpek Yolu Efsanelerinin Tasnifi 

İpek Yolu Efsaneleri’ni, daha önce yapılmış efsane tasniflerinden yararlanarak, 

efsanelerin motif özelliklerinden hareketle bir tasnif yapmaya çalıştık. İncelememizdeki 

efsanelerden bazılarının birden çok motif içerdiğini gördük, bu 

tipteki efsaneleri birkaç başlık altında gösterilebilirdik, ancak biz tasnifi yaparken 

baskın gördüğümüz motifi esas aldık. Yaptığımız bu tasnifi beş ana başlık 

altında gösterdik:


1. Tarihî Vak’a ve Tarihî Şahıslar Hakkındaki Efsaneler 

2. Dinî Şahsiyetlerle İlgili Efsaneler 

a. Peygamberler, Hızır ve Diğer Din Büyükleri Üzerine Anlatılan Efsaneler 

b. Evliya Üzerine Anlatılan Efsaneler 

c. Ziyaret Yerleri Üzerine Anlatılan Efsaneler 

3. Yer Adlarına Bağlı Olarak Anlatılan Eden Efsaneler 

4. Olağanüstü Varlıklar Üzerine Anlatılan Efsaneler 

5. Şekil Değiştirme Efsaneleri 

a. Taş Kesilme Efsaneleri 

b. Diğer Şekil Değişikliğine Bağlı Efsaneler 

Efsaneleri tasnif ederken, her motiften bir efsaneyi, motifin daha iyi örneklenmesi 

için Türkiye Türkçesi’ne aktarılmış şeklinden birer örnekle gösterdik. 

Efsane isimlerinin sonunda bulunan rakamlar, efsanelerin tezimizdeki sayfa 

ve satır numaralarını göstermektedir. Eserde yer alan efsanelerin tasnifi aşağıdaki 

şekilde oluşturulmuştur. 

1. Tarihî Vak’a ve Tarihî Şahıslar Hakkındaki Efsaneler: 

Efsaneleri köklerinden biri de tarihtir. Yani bir kısım efsaneler, tarihi kökleri 

üzerine teşekkül eder. Bu tür efsanelerin teşekkülü için belli, kessin bir tarihleme 

yapmamakla birlikte, mitolojik köklü efsanelere göre daha yakın çağlarda 

teşekkül etmişlerdir, diyebiliriz (Ergun, 1997: 42). 

Tarihi kökü olan efsaneler, halkı etkileyen bazı tarihî olayların ve şahısların 

maceralarının zamanla halkın muhayyilesinde tabakalaşarak yeni hayali unsurların 

katılmasıyla teşekkül eder diyebiliriz. Tarihî vak’a ya da şahsiyet, zamanla 

tarihi gerçekliğin dışına çıkarak, halk tarafından olmasını istediği bir vak’a ya 

da şahsiyet şeklinde ortaya çıkar. 

Aşağıya aldığımız efsanelerde bu durum açıkça gözükmektedir. 

Amudäryåning Xåräzm Tåmångä Aqışi 22 40 , Hazåraspi Bänd 30 14 , 

Hazåraspning Päydå Bolişi 30 33 , Devsålgan 31 20 , Çopånåtå Däräläri 47 35 , Nuråta 

Bulåġı 54 38 , Zahhåk Qal’asi 59 29 , Zahhåkning Qızi 61 27 , Buxåråning Binå Etilişi 

75 20 , Åq Tüyäning Yoli 102 21 , Ämir Temür Ġåri 109 34 , Åsiyå Qal’asi 111 3 .


AMUDERYA’NIN HAREZM YÖNÜNE AKIŞI 

Eski zamanlarda Amuderya, Abulhan padişahının topraklarından geçip Sarıkamış 

tarafına akarmış. Bir gün Harezm padişahı, Abulhan hakanının yanına 

misafir gelmiş. İkisi oturup kumar oynamaya karar vermişler. Abulhan hakanı 

demiş ki, eğer kaybedersen başındaki mücevherlerle süslü kavuğu çıkarıp bana 

vereceksin. Harezm padişahı ise yurttaşlarının susuzluktan kırılmakta olduğunu 

düşünerek: 

“Tamam. Kabul ediyorum” demiş. “Amma şayet sen kaybedersen 

Amuderya'yı bir gece gündüz Harezm tarafına akıtacaksın.” 

Her iki hükümdar da şartlarda anlaştıktan sonra oyuna başlamışlar. Ama 

Harezm padişahı rakibini yenmiş. Bunun üzerine Amuderya'yı bir gece gündüz 

için Harezm tarafına çevirip akıtmışlar. Anlaşma gereği sürenin bitiminde nehri 

tekrar eski yatağına çevirmek istemişler ama bir türlü başaramamışlar. Çünkü 

nehir kendine yeni bir yatak yapmış ve Harezm tarafına akışını sürdürmeye 

devam etmiş. Böylece Amuderya Harezm'de akmaya başlamış (Batur: 2001). 

2. Dinî Şahsiyetlerle İlgili Efsaneler 

Efsanelerdeki köklerden biri de dinî köklerdir. Birçok araştırmacı efsanelerin 

kaynağının din olduğunu söylemektedir. Dinî şahsiyetlerin maceraları, halkın 

muhayyilesinde zamanla gelişerek efsaneleşmiştir. 

Halk, sevdiği din büyüğünün hayatı etrafında gerçekte olmamış olsa bile 

birçok efsane teşekkül ettirmiştir. Efsanelerin etkisiyle halka hem din hem de 

din büyükleri daha iyi sevdirilmiş, daha iyi anlatılmıştır. (Ergun, 1997: 44). 

a. Peygamberler, Hızır ve Diğer Din Büyükleri Üzerine Anlatılan Efsaneler 

Xıväning Bünyåt Etilişi 18 22 , Amudäryå Qayerdän Båşlanadi? 22 10 , 

Amudäryå-Böysünmäs Däryå 23 19 , Qanåtli Argumåqlarning Qolgä Tüşirilişi 

28 9 , Düldülåtlagan 40 1 , Hazräti Dåvud Ġåri 51 22 , Cånqur 51 32 , Båbå Qambär 

Tüyäsi 53 18 , Nurli Tåş Tüşgän Cåy 56 7 , Dalvarzingtepä 62 20 , Åbşir Åta 67 12 , 

Nämängansåy 68 40 , Balıqçı Qışlåġı 69 11 , Åbirahmät 72 14 , Qahqah Qal’asining 

Zabt Etilişi 74 24 , Zarmitan 80 1 , Çäşmai Äyüb 82 32 , Hazräti Äyüb Çäşmäsi 84 3 , 

Qorġåntepä 91 1 , Cilbulåq Çäşmäsi 87 13 .


HİVA’NIN KURULUŞU 

Eski zamanlarda yeryüzünde çok büyük bir su taşkını olmuş. Tufan denilen 

bu olay meydana gelmeden önce Allah yeryüzündeki vekili Nuh Peygambere 

vahiy gönderip: 

“Büyük bir gemi yapacak, yeryüzündeki bütün canlıların neslini korumak 

için her canlıdan bir erkek ve bir dişiyi gemiye dolduracaksın diye buyurmuş. 

Kırk gün kırk gece yağmur yağıp, yeryüzünü su basacak. Dediğimi yaparsan 

kendini de, canlıları da ölümden kurtarmış olursun.” 

Tufan haberini alan Nuh Peygamber hemen işe koyulup gemi yapmaya 

başlamış. İş öyle bir kızışmış ki, marangozlara kereste ve ağaç yetiştiremez olmuşlar. 

Çünkü gemi müthiş derecede büyükmüş! 

Bugünkü Yengiank denilen kasabanın yakınlarında Şorgöl denilen büyük 

bir göl var imiş. Bu göl çevresinde İbni Hacı Unuklar kabilesi yaşarmış. Bu kabilede 

Hacı Mülk isminde biri varmış. Bir ayağını nehrin bu tarafına diğerini diğer 

tarafına atıp suda yüzen balıklan hiç zorlanmadan yakalar, sonra onları güneşe 

tutup pişirip yermiş. O zamanlar Amuderya Hazar Denizi'ne dökülür, Hacı 

Mülk de bu nehir kenarında yaşarmış. Nuh Peygambere gemi yapımında 

kullanılacak ağaç yetiştirmeye karar verip, nehir boyundaki ormanlıktan ağaç 

kesmeye başlamış. Çok geçmeden gemiyi tamamlamışlar. 

Gemi bittikten sonra Allah'ın emriyle kırk gün kırk gece yağmur yağmış ve 

her tarafı su basmış. Sular henüz yükselmeden, Nuh Peygamber her bir canlıdan 

bir çift alıp gemiye doldurmuş. Nuh'un iki oğlu varmış. Habeş isimli olanı 

gemiye çıkmak istemeyince suda boğulup ölmüş. Sam isimli ikinci oğlu ise babasıyla 

birlikte gemiye çıkmış. Sam buğday renkli, karayağız biriymiş. 

Gemi sular ortasında yüzmüş, yüzmüş, yüzmüş... Sonunda umman ortasında 

kararıp duran bir tepeye gözleri takılmış Nuh ve oğlunun. İyice yaklaşıp 

bakmışlar ki burası Kafkas dağlarının tepeleri imiş. Su iyice yükseldiği için dağ 

yarısına kadar suyun içine gömülüp kalmışmış. Buraya gelince Nuh Peygamber 

gemiyi oğlu Sam'a verip, bütün canlıların hayatlarını da ona emanet ederek: 

“Ben burada kalacağım, sizler seyahatinize devam edin, deyip gemiden 

inmiş ve dağın tepesine çıkmış.” 

Sam gemiyi Hazar tarafına sürüp, oradan Amuderya'ya çıkarak yoluna devam 

etmiş. Su haddinden fazla çoğaldığı için nehrin bir ucu görünmezmiş. Kuru 

bir yer arayarak yollarına devam etmişler. Fakat kara toprağı görmek ne 

mümkün!


Gemide bir domuz varmış. Bunun burnundan bir sıçan düşüp, eşeğin karnı 

altına saklanarak gemiye girmeye muvaffak olmuşmuş. İşte bu sıçan şeytanın 

sözüne girip, gemiyi kemirerek bir delik açmış. İçerisi su dolmaya başlayınca 

gemi-dekiler telaşa kapılmışlarsa da, bir çare bulamamışlar. Canlıların telaşla o 

tarafa bu tarafa kaçıştığı bir sırada, yılan sürünerek gelip, o deliğin üzerine kıvrılmış 

ve suyun içeri dolmasını önlemiş. 

Hayvanlar öfkeyle sıçanı kovalamaya başlamışlar ama bir türlü yakalayamamışlar. 

Sıçanı kovalamaktan takati dermanı kesilen kaplan şöyle bir hapşırınca 

burnundan düşen bir şey miyavlayarak bir çırpıda sıçanı tutuvermiş. Bu 

kediymiş. Kaplanın burnundan düştüğü için de derisi ve görünüşü ons benzermiş. 

Kediyle sıçanın düşmanlığı da ta o zamandan kalmaymış. 

Gemi yine yoluna koyulmuş. Sam yakın bir yerlerde kare parçası var mı 

acaba diyerek kanatlı hayvanları birbiri ardınca uçuruyormuş. Fakat kuşlardan 

hiçbiri kuru bir yer bulamayıp, yorgun argın kendisini gemiye zor atıyormuş. 

Bunun üzerine Sam akkuş ile güvercini uçurmuş. 

Önceleri Amuderya bugünkü Hiva'nın üstünden Hazar Denizi'ne doğru 

akarmış. lçenkal'a'nın yeri yüksek tepelik olduğundan, nehir yatağı onun iki 

tarafından dolaşıp geçer, fakat ona bir türlü ulaşıp, sularıyla yıkayamazmış. 

Akkuşla güvercin uçarak gelip tepenin üzerine konmuşlar. Tam o sırada akşam 

olmuş, ortalık kararmışmış. Kuru bir yer bulduğundan sevince boğulan akkuş 

"kuvak!", "kuvak!" diye ötüp haber vermiş. Bu, "kuru yer var!" demekmiş. 

Güvercinse sevinçle kanatlarını çırpmış, birbirine vurup şaklatarak, insanın 

yaşayabileceği bir yer bulunduğu haberini verirmiş. 

Sam da gemisini kuşların sesinin geldiği tarafa doğru sürmüş. Uzun bir yol 

aldıktan sonra varıp baksalar ki suların ortasında bir tepelik kararıp duruyormuş. 

Gemidekiler bunu görünce sevinçle aşağı inmişler. Sam tepeye bir yer hazırlatıp, 

yatıp uyumuş. Gece yansı bir düş görmüş. Rüyasında çevresinde bin 

kadar çıra yanıp duruyormuş. Silkinip uyanan Sam etrafına bakmış ki çıra mira 

yok, her taraf zifiri karanlıkmış. Gördüğünün bir rüya olduğunu anlayıp tekrar 

yatmış ama bir türlü uykusu gelmemiş. "Bu çıralarda bir hikmet olsa gerek!" 

diye geçirmiş içinden. "Varıp rüyamı babama yorumlatıp geleyim." demiş. 

Ertesi gün şafakla birlikte Nuh Peygamber'in yanına varmak için yola çıkmış. 

Nuh Peygamber oğlunun anlattıklarını dinledikten sonra: 

“O tepeye bir kale kurun. İyi bir yermiş. Bir ömür boyu size sığınak olur, 

demiş.”


Sam geri dönüp, rüyasında çıra yakılan yerleri yüksek duvarlarla çevirip 

bir kale kurmuş. İnsanlar çoğalıp kale içine evler yapmışlar. Böylece İçenkal'a 

ortaya çıkmış. 

Bir gün yılan Şam'ın huzuruna gelip: 

“Senden bir ricam var!” demiş. 

“Söyle, nedir derdin?” diye sormuş Sam. 

“Ben gemi delindiğinde yumak gibi olup deliğin üzerine yatarak hepinizin 

hayatını kurtardım. Ben olmasaydım hepiniz suya batıp, boğulup gitmiştiniz. 

Şimdi de benim bir şartım var. Bunu yerine getireceksiniz,” demiş yılan. 

“Ne şartı imiş bu?” diye sormuş Sam. 

“Dünyada hangi canlının eti lezzetliyse onu bana helâl edeceksin, diye şartını 

açıklamış yılan.” 

Sam dünyada hangi hayvanın etinin lezzetli olduğunu tespit etmek için sinekle 

sivrisineği göndermiş. Bunlar da her bir hayvanı ısırarak etinin lezzetinin 

nasıl olduğunu öğrenmişler. Ama insanın etinden daha lezzetlisini bulamamışlar. 

Bu haberi hemen Şam'a ulaştırmak için hızla yola koyulmuşlar. Onların 

yaptığı işten haberdar olan kırlangıç Sam'ın karargâhı önünde onları bekler dururmuş. 

“Eee, anlatın bakalım köftehorlar! demiş kırlangıç. Neyin eti daha lezzetliymiş, 

öğrendiniz mi?” 

“İnsanoğlunun etinden daha lezzetli et yokmuş dünyada!” diye cevap 

vermiş sivrisinekle sinek. 

“Oh! Oh! Dilinize sağlık!” demiş kırlangıç. “Hani şu güzel haberi getiren dilinizi 

gösterseniz de, bir öpsem.” 

Sinekle sivrisinek kırlangıcın yağ yakmasından böbürlenip, ağızlarını kocaman 

açarak dillerini uzatmışlar. İşte tam o sırada kırlangıç bir hamlede ikisinin 

de dilini koparıp almış. 

Çaresiz ikisi de kaleye girip Sam'ın huzuruna çıkmış. Sam ile yılan haber 

bekleyip otururlarmış. İçeri giren sinekle sivrisinek dilleri koparıldığından konuşamadıkları 

için, uğuldanıp dururlarmış. Onların ne demek istediğini bir 

türlü anlayamayan yılan kırlangıca dönerek: 

“Ne demek istiyor bunlar” diye sormuş.


“Ben onların ne demek istediğini anlamaktayım,” demiş kırlangıç. “Onlar 

bu dünyada kurbağa etinden daha lezzetli lokma olmaz” diyorlar. 

Meğer yılan daha önce kurbağa etini tadıp gördüğü için onun nasıl bir şey 

olduğunu çok iyi bilirmiş. Öfkeden köpürüp kırlangıcı poposundan yakalamak 

için sıçramış. Can havliyle uçmayı başaran kırlangıç kendini kurtarmış kurtarmasına 

da, bu arada yılan poposunu dişlemeyi başarmış. İşte bu yüzden kırlangıcın 

poposu biraz çıkık kalmış. İnsanları yılan belasından kurtardığı için de o 

tarihten beri evlerde onlarla birlikte yaşamaya başlamış. 

İçenkal'a kurulduktan sonra, buradaki kuruluğu ilk görüp haber veren akkuş 

"Kuvak! Kuvak!" diye öterek bildirdiğinden Kuvak diye anılır olmuş. Daha 

sonra, Hivak diye değiştirilen bu isim, zaman içinde Hiva şeklini almış (Batur: 

2001). 

b. Evliya Üzerine Anlatılan Efsaneler 

Qari Ålåv Xoca 42 1 , Daranġı Mäçit 43 15 , Şåhi Zindä 45 34 , Qusam İbn Abbås 

Ġayib Bolgan Quduq 46 21 , Hoca İshåq Ġåri 65 25 , Termiz 66 18 , Bulgadår Buva 

75 10 , Çöpsåldi Buva 80 27 , Şäyx Muhammädcån Nuqragüzår 90 22 , Qåramurt 93 40 , 

Noġåyåta 99 19 , Oş 103 19 , Päyġambär Åråli 104 31 . 

KARI ALAV HOCA 

Harezm'de Karı Alav Hoca isminde kutsal bir yer varmış. Anlatıldığına göre 

güya Müslüman hocalar öylesine güce sahip imişler ki, ateş dahi onları yakmazmış. 

Bir padişah bunun doğru olup olmadığını anlamak için elli araba odun 

getirtip, hocalardan birini de ortasına oturtmuş. Sonra da odun yığınını tutuşturmuşlar. 

İnsanlar artık hoca yanıp kül olmuştur diye düşünürken, ateş sönünce 

baksalar ki, hoca saçının teline bile zarar gelmeden öylece otururmuş. 

Bunu gören ateşperestler İslam dininin büyüklüğünü takdir etmekten başka 

çare bulamamışlar (Batur: 2001). 

c. Ziyaret Yerleri Üzerine Anlatılan Efsaneler 

Keçirmäs Buva 40 33 , Şåhımärdån Måzåri 44 38 , Hazräti Nur 54 4 , Zangiåta 

Maqbäräsining Qurilişi 71 35 , Balıqlı Måzår 73 36 , Qırkmåzår 74 12 , Xoca Bändi Kuşå 

Måzåri 84 31 , Måzåri Sufi Kabutak Yåki Umar Åta Måzåri 85 30 , Xoca 

Abdurahmån Åta 88 8 , Çillä Åta 89 1 , Çillä Håvuz 89 32 , Hukkalla 106 24 . 

KEÇİRMES DEDE 

Burada vakti zamanında sinirli, insanların hakkını yiyenleri bir türlü affetmeyen 

bir kişi yaşarmış. O öldükten sonra mezarı ziyaretgâh hâline gelmiş.


Eğer birinin bir şeyi kaybolur ve o da herhangi birinden şüphelenirse, şüpheli 

kişiyi alıp bu velinin mezarının başına getirip, yemin ettirirmiş. Yemin eden kişi 

eğer yalan söylüyorsa hemen iki parçaya ayrılıp oracıkta ölürmüş. 

Günlerden bir gün bir kadının mendili kaybolmuş. Yandaki komşusunun 

çaldığından şüphe ederek davacı olmuş. Birlikte Keçirmes Dede'ye giderken bir 

inek de peşlerine takılıp gelmiş. Onlar mezarın başına varıp yemin ederken o 

ineğin karnı yarılıvermiş. Baksalar ki o kadının mendili ineğin karnındaymış 

(Batur: 2001). 

3. Yer Adlarına Bağlı Olarak Anlatılan Efsaneler 

Her bir köy, dağ, taş, eski kale, tepelikler, su kaynakları, mezarlar, kayalar, 

geçitler, kuyular, mağaralar, nehirler, göller vs. halkın yaşamına etki eden bütün 

alanların içselleştirilmesi oraların yurt yapılmasında, yer adlarıyla ilgili efsanelerin 

türetilmesinin önemi büyüktür. 

Aşağıdaki örneklerde yer adlarının nasıl teşekkül ettiğini örnekleyen efsaneler 

verilmiştir. 

Xåräzm Våhasi vä Ämudäryåning Päydå Bolişi 13 1 , Ålåv Bilän Balıq 14 37 , 

Xåru Äzim 17 1 , Xıväning Bünyåt Etilişi 18 22 , Cäyhun 23 38 , “Quyåşga Duå 

Etgänlär” 27 42 , Qanåtli Argumåqlarning Qolgä Tüşirilişi 28 9 , Ming Åtning 

Qolgä Tüşirilişi 29 42 , Hazåraspi Bänd 30 14 , Devqal’a 33 35 , Xåräzm vä Hürcämål 

34 28 , Usta Quş 38 9 , Pålvån Åtaning Hassasi 39 16 , Düldülåtlagan 40 1 , Tok 

Döngining Paydå Bolişi 41 28 , Ġazavåt 43 1 , Daranġı Mäçit 43 15 , Hubbi Måzåri 

43 33 , Şåhımärdån Måzåri 44 38 , Sämärqand Nåmining Päydå Bolişi 45 18 , 

Çopånåtå 47 5 , Nuråta 52 32 , Kohak Tepäligi 57 28 , Qırq Qız Tåş 64 40 , Qayquvåt 

Qal’asi 70 38 , Lävändäk 76 32 , Qırk Qız 77 1 , Abåmüslimtepä 86 42 , Kämpiräk Tepä 

95 37 , Båġåcåt 101 1 , Cabbårquduq 106 37 , Murådbåyquduq 108 1 . 

HAREZM VADİSİ VE AMUDERYA'NIN PEYDA OLUŞU 

Eski zamanlarda bugünkü Harezm'in yerinde ne bir köy, ne de herhangi bir 

nehir varmış. Her taraf göz alabildiğine çölmüş ve yeşil bir bitkiye rastlamak 

mümkün değilmiş. Âdem ayağı basmamış bu toprakların tam ortasında küçücük 

bir dere akar dururmuş. 

Günlerden bir gün İran halkı kendi hükümdarlarıyla kavgalı olunca bir kısmı 

oturdukları vatanlarını terkederek başlarını alıp çıkıp gitmişler. Günlerce yol 

alıp yorgunluktan dilleri bir karış dışarı çıktığı ve yiyecekleri tükendiği bir sırada 

bu dereye rastlamışlar. Oldukça sevinen bu insanlar dere boyunda evler


kurup, araziyi tarla hâline getirerek ekin ekmişler ve bir yanda da avcılıkla uğraşarak 

günlerini geçirmeye başlamışlar. 

Aradan aylar yıllar geçmiş. Çoluk çocuk derken hayli çoğalmışlar ve büyük 

bir şehir kurmuşlar. Günlerden bir gün buradan geçip giden bir kervan o büyük 

şehri görünce, varıp İran padişahına gördüklerini anlatmış. Anlatılanları 

dinleyen padişah "Sakın bu işleri şu bizim kaçaklar kılmış olmasın?" diye düşünerek, 

o yerleri kendi gözleriyle görmek istemiş. Av malzemelerini, çadır ve 

hayvanları hazırlayarak yola koyulmuş. Gece gündüz durup dinlenmeden yedi 

gün yol aldıktan sonra padişah "kaçakların memleketine ulaşmış. Bakmış ki her 

taraf yemyeşil, bağlarda meyve sebze yetişmiş, köyler birbiri ardınca sıralanmış. 

Kısacası o önceki çölden nâm-ı nişan dahi kalmamış. 

“ Kimsiniz, aslınız nereden?” diye sormuş dere boyunda yaşayan insanlara. 

“Biz aslen İranlıyız efendim” demişler. Zalim Zahhak'ın zulmünden kaçıp 

buralara gelip yerleştik. 

Bu padişahın ismiyse Peridun'muş. Karşısındaki insanların aslen İranlı olduğunu 

öğrenince ve hele buraya zulümden kaçıp geldiklerini anlayınca onları 

vaktiyle nice damla kanlarının döküldüğü ana yurtlarına alıp götürmek istemiş. 

Fakat insanlar kabul etmemişler. 

“Mazur görün âlempenah” demiş onların yaşlı olanı. Buralar vaktiyle kıpkızıl 

çöldü. Biz onu emeğimizle, alnımızın teriyle âbâd ettik. Böylesi yemyeşil 

yerleri bırakıp da nereye gideriz? Eğer bize iyilik etmek istiyorsanız, bir dileğimiz 

vardır, izin verirseniz onu arz etmek isteriz. 

Bunun üzerine Peridun: 

“Elbette, sizi dinliyorum,” deyip izin verdikten sonra aynı ihtiyar 

hemşehrilerinin dileğini anlatmaya koyulmuş. 

“Bu topraklar gibi verimli toprak yeryüzünde bulunmaz. Burada altın ekseniz 

yeşerir. Ama çoğunlukla alın teri dökerek yaptığımız çalışmalar heba olup 

gidiyor. Ağustos ayının ortalarına gelindiğinde şu dereciğin suyu azalıyor ve 

ekinlerimiz susuzluktan kuruyup kalıyor. Eğer buraya bir kanal açılsa yurdumuz 

hiçbir zaman susuzluk çekmez,” diyerek sözünü tamamlamış. Peridun o 

derenin yerine kocaman bir nehir yatağı kazılmasını emretmiş, çok geçmeden 

büyük kanalın kazılması tamamlanıp tarlalarda ekinler boy salmış. İnsanlar bu 

nehre Belkendi Peridun ismini vermişler. Daha sonraları bu isim Amuderya 

şeklini almış.


Önceleri her yıl bir defa nehrin kumlarını temizlerlermiş. Fakat sonraları 

nehrin suyu öylesine çoğalmış ki, kazıcılar bu işle baş edemez olmuşlar. Artık 

nehir kâh o tarafa kâh bu tarafa akıp, kendine bir yol açarmış. 

Amuderya ve Harezm vadisi işte böyle peyda olmuş (Batur: 2001). 

4. Olağanüstü Varlıklar Üzerine Anlatılan Efsaneler 

Efsanelerin mitolojik köklerinin içinde, bilinmeyen zamanlardan kalma 

inanışlar olduğu gibi, hayal mahsulü unsurlar da vardır. Halkın açıklayamadığı 

cisim veya olaylarla ilgili insan düşüncesinin ilk köklerinden gelen bilgilerin 

halk fantezisi ile birleşerek, olağanüstü varlıklarla ilgili efsanelerin oluşmasını 

sağlayabilir. Devlerin, perilerin, cinlerin, uçan atların vs. yer aldığı efsaneler 

aşağıda verilmiştir. 

Päri Bilän Dev 18 1 , Ming Åtning Qolgä Tüşirilişi 29 42 , İlånbuzġån 68 1 , Äcdär 

Közläri 103 35 , Cinötti 105 23 . 

PERİ İLE DEV 

Rivayet o ki, eski zamanlarda Hazreti Süleyman'ın hüküm sürdüğü günlerde 

acayip bir olay meydana gelmiş. Süleyman Peygamber'in emrinde pek 

çok dev ile periler varmış. Bir gün Süleyman Peygamber perilerden birine öfkelenip, 

onu cezalandırmak için dünyanın en uzak yerine sürgün göndermeye 

karar vermiş. Böylece günahkâr periyi o uzak diyarda bir devin nezaretine havale 

etmiş. Süleyman'ın hizmetkâr devlerinden birisi suçlu periyi sırtına bindirip 

bildirilen uzak diyara doğru yola çıkmış. Uzun süre hayli sıkıntılar çekip, 

masmavi gökyüzünde kanat çırparak, uzun mu uzun bir yol kat ettikten sonra 

o zamanlar henüz insan ayağı basmamış Harezm denilen bir yere gelmişler. 

Etrafın tamamen ıssız olduğunu gören dev oraya konmuş. 

Uzun süre sürgün hayatını birlikte paylaştığı periye âşık olan dev sonunda 

onunla beraber kalmaya karar vermiş. Böylece onunla evlenip çoluk çocuğa 

karışmışlar. Torunları, torunlarının torunları dahi olmuş. 

İşte Harezmliler o dev ile perinin çocukları imişler. (Batur: 2001). 

5. Şekil Değiştirme Efsaneleri 

Şekil değiştirme, bir efsanede yer alan canlı ve cansız unsurların bir üstün 

güç tarafından cezalandırılması veya bir felaketten kurtarılması için o andaki 

şekillerinden farklı bir şekle çevrilmesidir. Değişikliğin temel sebebi cezadır. 

Felaketten veya sonu felakete varabilecek bir tehlikeden kurtarma ikinci dere-


cede kalır (Sakaoğlu, 1980: 29). Derlememizdeki efsanelerdeki şekil değiştirmelerin 

çoğunlukla düşmanda kaçma ve saklanma amacıyla gerçekleştiği görülür. 

a. Taş Kesilme Efsaneleri: 

Çopånåtaning Päydå Bolişi 47 23 , Åçköz Båy 58 11 , Üçqız Tåġı 58 39 , Åynatåş 

66 5 , “Köz Yåşi” Qåyasi 72 32 , Qızbuvi 81 31 , Tört Båkirä 82 17 , Beşiktåġ 91 14 , Qoytåş 

98 34 . 

ÇOBAN ATA'NIN PEYDA OLUŞU 

Vakti zamanında bir çoban kırlarda koyun güdermiş. Derken aniden 

Semerkand'a düşmanlar hücum etmiş. Kaçmanın mümkün olmadığını gören 

çoban "düşmanın eline esir düşeceğime, beni de, koyunlarımı da taş eyle!" diye 

Tanrıya yalvarmış. Tanrı onun bu isteğini kabul etmiş ve onu da, koyunlarını 

da kızıl taş hâline getirmiş. Bu olaydan sonra Kuhak dağına Çoban Ata ismini 

vermişler. Aradan yıllar geçince Çoban Ata da, koyunları da ufalanıp kıra yayılmış. 

Bu yüzden atalarımız Çoban Ata taşlarını kesinlikle ayakaltına almazlar 

ve onları mukaddes kabul ederlermiş. (Batur: 2001). 

b. Diğer Şekil Değişikliğine Bağlı Efsaneler: 

Çopån Bilän Päri 31 37 , Buraxån Åta 41 8 , Yetti Qız 42 14 , Hubbi Måzåri 43 33 , 

Äcdähåga Aylangan Bålalar 48 26 , Hazräti Xocai Bülbül 59 18 , Şorhasan Köli 65 13 , 

Tåmdibulåq 92 6 , Åqmån Bilän Qåramån 97 12 . 

ÇOBAN İLE PERİ 

Amuderya boyundaki Kazkale harabeleriyle ilgili şöyle bir efsane anlatılır: 

İnsanlar Kazkale'de âdemlere zarar veren inler, cinler, periler yaşamakta 

diye düşünerek içine girmekten korkarlarmış. Bir gün çobanlardan biri tesadüfen 

kalenin içine girmiş. Fakat çoban, içeri girmesiyle birlikte gördüğü manzara 

karşısında donakalmış. Eyvanda yaşlı bir kadın sansın bir kızın saçlarını taramakla 

meşgulmüş. San saçlı kız çobana bakarak: 

“Neden buraya geldin?” Ey âdemoğlu, ne derdin varsa çekinmeden söyleyiver. 

Dile dileğini demiş. 

“Bana bir şey gerekmez. Sadece sık sık evime gidemiyorum. Eve çabucak 

varmama yardım etseniz kâfidir.” diye karşılık vermiş çoban. 

“O halde ne zaman evine varmak istesen, filan tepenin üzerine çıkıp gözlerini 

yum ve akşam olmasını bekle. Karanlık basınca bir anda evinde olursun,” 

diye söylemiş sarı saçlı kız.


Daha sonra burada gördüklerini kimseye anlatmaması konusunda çobana 

yeminler ettirmiş. Çoban kaleden çıkıp ağılına doğru yola koyulmuş. Bir gün 

öylesine canı sıkılmış ki evine gitmek istemiş. O an kaledeki sarı saçlı kızın söyledikleri 

aklına düşmüş ve söylenenlerin doğru mu, yalan mı olduğunu anlamak 

için sözü edilen tepeye varıp akşamın olmasını beklemiş. Karanlık basınca 

da gözlerini yumup beklemeye başlamış. Derken bir şeyin kendisini havaya 

kaldırır gibi olduğunu hissetmiş. Gözlerini ne görsün, kendi evinin kapısı 

önündeymiş. O akşam karısı, çoluğu çocuğuyla sohbet edip. oradan buradan 

konuştuktan sonra yatıp uyumuş. Ertesi sabah gözünü açtığında kendisini çoban 

arkadaşlarının yanında yatıyor vaziyette bulmuş. Bu olaydan sonra çoban 

istediği zaman evine varıp gelirmiş. 

Günlerden bir gün çobanların azığı tükenmiş Aralarında anlaşıp erzak alıp 

gelmesi için birini köye göndermeye karar vermişler. Tabiî bizim delikanlı en 

gençleri olduğu için de bu iş ona düşmüş. Fakat delikanlı akşamın yaklaşmasına 

rağmen bir türlü yola çıkmak için acele etmezmiş Gün doğarken deveye binen 

bir insanın ne büyük meşakkatlerle varıp geleceğini hesap eden diğer çobanlar, 

onun tınmazlığı karşısında öfkelenmişler. 

“Sen hâlâ buralarda oyalanıp duruyor musun? Böyle giderse bizi açlıktan 

öldüreceksin yahu!” Demişler. 

Bunun üzerine delikanlı heybesini omzuna atıp, deveye falan da binmeden 

yaya olarak doğruca o tepenin yolunu tutmuş. Yine bir çırpıda evine varmış. 

Çobanların erzaklarının tükendiğini haber vererek on gün yetecek erzakı heybesine 

doldurup, kafayı vurup yatmış. 

Ertesi gün sabah uyanan çobanlar gördükleri manzara karşısında dona 

kalmışlar. Çünkü köye gitmesi gereken delikanlı yanı başlarında heybeye başını 

koyarak mışıl mışıl uyumaktaymış. "Bu çocuk bizi aldattı. Köye gideceğim deyip 

tepenin arkasında beklemiş, karanlık düşünce de gelmiş yerine yatmış" diye 

içlerinden geçirerek öfkeyle dürtmüşler. 

“Sen hâlâ gitmedin mi mendebur? Senin yüzünden açlıktan ölelim mi şimdi?” 

diye tartaklamaya başlamışlar. 

“Gidip geldim bile,” demiş çoban. “Niye hepiniz bana hücum edip duruyorsunuz? 

Aha, inanmıyorsanız heybelere bakın. On günlük erzak bile alıp getirdim. 

Köydekilere de söyledim, arkamdan yola çıkarılan deveciler hayli zaman 

sonra burada olurlar.”


Heybelerin ağzına kadar dolu olduğunu gören çobanlar bu delikanlının 

gizli bir marifeti olduğunu anlayıp, şaşıp kalmışlar. Nasıl edip de bir gecede bu 

kadar uzak yere varıp gelişinin sırrını öğrenmek için tartaklamaya başlamışlar. 

Fakat kaledeki sarı saçlı kıza söz veren delikanlı arkadaşlarının bütün sitemlerine 

rağmen sırrını açığa vurmamış. Bu defa çobanlar büyük bir ateş yakıp genç 

çobanın el ve ayaklarını bağlayarak alevler içine atmayı kararlaştırmışlar. Onu 

kaldırıp tam ateşe atacakları sırada işin artık şakası kalmadığını anlayan delikanlı: 

“Durun, söyleyeceğim!” diye bağırmış. 

Fakat daha o ağzını açmadan gökyüzünde kocaman bir kara bulut peyda 

olup delikanlıyı vurup geçmiş. Çoban delikanlı olduğu yerde kapkara kesilerek 

öylece kalakalmış. (Batur: 2001). 

III. Değerlendirme ve Sonuç 

Özbek edebiyatında efsane kavramı tam olarak ifadesini bulamamıştır. Efsane 

ve rivayet henüz birbirinden ayrılmamış, efsane kavramı tam anlamıyla 

sınırlandırılmamıştır. 

Elde ettiğimiz diğer bir sonuç da Türk halkları arasındaki ortak kültürün 

her yönüyle ortaya konulabilmesi için, derleme çalışmalarının diğer Türk Lehçelerinde 

de yapılması gereklidir. 

İncelememize konu olan efsanelerin birçoğu, toplumun düşünce ve davranışlarının 

olgunlaşmasında, ortak bilincin şekillenmesinde önemli rol oynayan, 

çıkış noktası millî kültür olan, toplum için çok önemli bir eğitme ve terbiye etme 

aracı olan efsanelerdir. Bu efsanelerde, Anadolu sahasında anlatılan efsanelerin 

değişik varyantlarını görebilmekteyiz. Derlememizde yer alan “Devqal’a 

33 35 ,” efsanesi, Anadolu’da yaşayan “Ferhad ile Şirin” efsanesinin bir varyantıdır. 

Türk kültür birliğinin vurgulandığı çalışmamızın, efsane konusunda çalışan 

araştırmacılar için ciddî bir kaynak teşkil edeceğini, incelememize konu olan 

efsanelerin mukayeseli bir metotla çalışılabileceğini düşünmekteyiz. Dolayısıyla 

bu çeşit derleme çalışmalarının sadece edebî yapı içinde değil, siyasî, içtimaî ve 

ekonomik gelişmelere de zemin hazırlayacağı dikkate alınmalıdır. ©


KAYNAKLAR 

BORATAV, Pertev Naili (1995). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, 7. Baskı, İstanbul: 

Gerçek Yayınları. 

CORAYEFF, Mamatkul, (2001). Turan'ın Alp Kızları İpekyolu Efsaneleri. (Çeviren: D. 

Ahsen Batur). İstanbul: Şa-to Yayınları. 

CORAYEV, Mämätqul (1993). İpäk Yoli Äfsånäläri, Taşkent: Özbekistan Respublikası 

Fenler Akademisi Neşriyatı. 

COŞKUN, Volkan (2000). Özbek Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları. 

DİREKCİ, Bekir (2003). İpäk Yoli Äfsånäläri (Dil İncelemesi-Efsanelerin Tasnifi), Konya: 

Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. 

ELÇİN, Şükrü (1986). Halk Edebiyatına Giriş, Ankara: Akçağ Yayınları. 

ERCİLASUN, Ahmet Bican (1992). Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, 2c., Ankara: 

Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. 

ERCİLASUN, Ahmet Bican (1993). Türk Dünyası Üzerine İncelemeler, Ankara: Akçağ 

Yayınları. 

ERGUN, Metin (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi, 2c., Ankara: TDK 

Yayınları. 

GÖKALP, Ziya (1976). Türk Töresi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. 

KARADAVUT, Zekeriya (1992). Yozgat Efsaneleri (İnceleme- Metin), Konya: (Yayımlanmamış 

Yüksek Lisans Tezi). 

KAYDAROV, A. T.- ORAZOV, M. (1999). Türklük Bilgisine Giriş, (Akt. Vahit Türk), 

İstanbul: Birleşik Yayınları. 

KAZIMOĞLU, Samir (1994). Türk Toplulukları Edebiyatları I, Ankara: Ecdâd Yayınları. 

MURATOĞLU, Malik, KALAFAT, Yaşar ve TÜRKEROĞLU, Cevdet (1996). Özbekistan-Anadolu 

Karşılaştırmalı Türk Halk İnançları, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları 

Vakfı Yayınları. 

MA’RUFOV Z. M. (1981). Özbek Tilining İzahli Lugati, 2c. Moskova. 

ÖGEL, Bahaeddin (1971). Türk Mitolojisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 

ÖZTÜRK, Rıdvan (2005). Özbek Türkçesi El Kitabı, Konya: Çizgi Kitabevi Yayınları. 

SAKAOĞLU, Saim (1976). 101 Anadolu Efsanesi, Konya: Damla Yayınevi 46. 

SAKAOĞLU, Saim (1980). Anadolu Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Eserlerin 

Tip Kataloğu, Ankara: Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları. 

SAKAOĞLU, Saim (1992). Efsane Araştırmaları, Konya: SÜ Eğitim Fak. Yayınları 26. 

SEPETÇİOĞLU, Mustafa Necati (1975). Türk-İslâm Efsaneleri, İstanbul, Yağmur Yayınevi. 

TDK (Türk Dil Kurumu). (1998). Türkçe Sözlük 2c. Ankara: TDK Yayınları.


TDK (Türk Dil Kurumu). (2005). İmlâ Kılavuzu Ankara: TDK Yayınları. 

TİKA (Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı). (1995). Özbekistan Ülke Raporu, 

Ankara: TİKA Yayınları. 

YAMAN, Ertuğrul-NİZAMİDDİN, Mahmut (1998). Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi 

ve Türkiye Türkçesi-Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, Ankara: TDK Yayınları. 

YUSUF, Berdak- TULUM, Mahur (1994). Özbekistan Türkçesi-Türkiye Türkçesi, Türkiye 

Türkçesi-Özbekistan Türkçesi Sözlüğü, İstanbul: TDAV Yayınları.


Tarık Buğra’nın Konusu Anadolu’da Geçen 

Roman ve Hikâyelerinde Görülen Yazarlar, 

Eserler ve Kahramanlar 

Writers, Works And Characters In Tarık Buğra's Novels 

And Stories Take Place In Anatolia. 

Nuran ÖZLÜK ∗ 

ÖZET 

Tarık Buğra konusu Anadolu’da geçen roman ve hikâyelerinde Anadolu’nun ve Anadolu insanının 

pek çok özelliğine yer vermiştir. Bunlardan biri ve belki de Anadolu’daki aydın bakışını 

bizlere en iyi verecek olanı ise roman ve hikâye kahramanlarının okudukları yazarlar, şairler 

ve bunların eserleridir. Kendi özel hayatında sıklıkla başvurduğu yazarlar ve kitaplar bu eserlerde 

de karşımıza çıkmaktadır. Bu çalışma ile sözü edilen roman ve hikâye kahramanlarının 

okudukları eserler ve yazarlar ile yazıldıkları dönemler arasındaki bağlantı ve her ne olursa 

olsun kitaptan ve okumaktan vazgeçmeyiş dikkatlere sunulmuştur. 

• 


Tarık Buğra, Anadolu, Anadolu aydını, Anadolu’da okunan eserler, kitap ve insan ilişkisi 

• 

ABSTRACT 

Tarık Buğra discussed charasteristics of Anatolia and Anatolian people in his novels and short 

stories takes place in Anatolia. One of or maybe the most important factor that can give us the 

perspective of Anatolian intellectuals is that the novels or short stories the caharacters read. 

The writers or books he frequently applied in his life appears a lot in these works. With this 

work the connection between the characters, books they read, the period and not to give up 

reading books is noticed to the readers. 

• 

KEY WORDS 

Tarık Buğra, Anatolia, Anatolian intellectuals, works read in Anatolia, connection 

of books and people. 

∗ 

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı Doktora Öğrencisi


 

TARIK BUĞRA’NIN KONUSU ANADOLU’DA GEÇEN ROMAN VE 

HİKÂYELERİNDE GÖRÜLEN YAZARLAR, ESERLER VE KAHRAMAN- 

LAR 

Tanzimat nesli yazarları, bu dönemde batıya yönelişle meydana gelen ve giyim 

kuşam, eğlence gibi yaşama biçimlerindeki değişikliklerle kendi gösteren alafrangalık, 

esaret, evlilik, aşk ve aile sorunlarını roman ve hikâyelerinde işlemişlerdir. 

Tanzimat neslinden sonra eser veren yazarlar, dönemlerinde vuku bulan 

siyasi, sosyal, kültürel, ideolojik olayların yanında aktüel yahut geleneksel hayatın 

yansımalarının da bulunduğu konuları roman ve hikâyelerine taşımışlardır. 

Bu doğrultuda Anadolu’ya ve Anadolu insanına yöneliş de 19. yy.dan itibaren 

roman ve hikâyelerimizde önceleri basit ve acemice de olsa yoğun bir 

egzotik ilgi ile destekli bir surette köye ve köy tabiatına gidiş şeklinde ortaya 

çıkar. 

Tanzimat Dönemi içerisinde, Fransa’da Romantizm akımının öncüsü yazarlarda 

görülen tabiata yönelme bizde de köye, köy tabiatına gidiş fikrini uyandırmıştır. 

Ahmed Midhat Efendi’nin Letâif-i Rivayat serisinde yayımladığı “Bir 

Gerçek Hikâye” ve “Bahtiyarlık”, edebiyat tarihimizde köyden söz eden ilk hikâyelerdir. 

1 Ara Nesil içerisinde eser veren Mehmed Celâl’in Cemile, Elvâh-ı 

Sevdâ, Küçük Gelin 2 ve İsyan adlı romanlarında, köyün tabiat güzelliği içerisinde 

yaşayan sıradan ve sıkıntıdan uzak insanların hayatları ele alınır. Mehmed Celâl’in 

yanında Samipaşazâde Sezâi’nin Sergüzeşt’inde de köy ve köy hayatı hakkında 

bahisler vardır. 3 

Nâbizâde Nâzım, Karabibik’inde 4 Anadolu köyüne realist bir bakış açısı ile 

bakarak mekân-insan ilişkileri, geçim şartları, şive taklitlerine yer vermiştir. 5 

1 

Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz.: Orhan Okay, “Türk Romanına Köy Mevzuunun Girişinde 

Unutulan Bir İsim:Ahmed Midhad Efendi”, Sanat ve Edebiyat Yazıları, İstanbul, Dergâh Yayınları, 

1990, s. 314-330 

2 

Mehmed Celâl’in sözü geçen romanlarının tahlili için bkz.: M. Fatih Andı, “Türk Romanında 

Köye Açılma ve Mehmed Celâl’in Romanları”, Edebiyat Araştırmaları-1, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 

s. 71-83 

3 

Samipaşazâde Sezai’nin eserlerinde köy olgusunun tuttuğu yer için bkz: Zeynep Kerman, 

“Samipaşazâde Sezâi’de Köy ve Köylü”, Hareket, No:2, Nisan 1979, s. 48-51 

4 

Karabibik’in geniş tahlili için bkz.: Mehmet Kaplan, “Karabibik”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar-1, 

İstanbul, Dergâh Yayınları, 1876, s. 384-393


Mizancı Mehmed Murat’ın Turfanda mı Yoksa Turfa mı? adlı romanının yalnızca 

bir bölümünde köye yönelme olsa da dönemi içinde diğer eserlerden ayrılarak 

Anadolu’ya az da olsa değinmiştir. 

Cumhuriyet Dönemine kadar geçen süre zarfında işlenen sosyal konular 

arasında Anadolu da vardır. Ebubekir Hazım Tepeyran’ın Küçük Paşa (1910), 

Halide Edip Adıvar’ın Yeni Turan (1912), Refik Halit Karay’ın Memleket Hikâyeleri 

(1919), Ömer Seyfettin’in Yalnız Efe (1919), Reşat Nuri Güntekin’in Çalıkuşu 

(1922) adlı eserleri bu dönemde yazılan eserlerden bazılarıdır. 

Cumhuriyet Döneminde ise Anadolu olgusu etrafında kendini öne çıkaran 

yazarların Anadolu’ya çok farklı perspektiflerden baktıkları görülür. 

1923’ten itibaren köy perspektifinden Anadolu’ya daha sık bakmaya ve 

Anadolu köyünün ve kasabasının romanını kaleme almaya başlayan yazarlar, 

1950 yılından sonra asıl çıkışı gösterirler. 

1923-1950 6 cumhuriyetin prensiplerine ve Anadoluculuk, halkçılık ve 

“memleket edebiyatı” anlayışlarına 7 bağlı olarak köy meselelerini bu zaviyeden 

görenlerin yanında, roman ve hikâyelerine sosyalist görüşü dâhil edenler de 

karşımıza çıkmaktadır. Ramazan Kaplan’ın tespitleriyle bu dönemde Anadolu’nun 

problemlerinden dokuma tezgâhlarının durumu, işsizlik, toprak mücadelesi, 

aydın-köylü çatışması, susuzluk, istenmeden yapılan evlilik, sağlık, eğitimsizlik 

ve beraberinde getirdiği bilgisizlik, batıl inançlar, Sadri Ertem’in Çıkrıklar 

Durunca, Faik Baysal’ın Sarduvan, Reşat Enis Aygen’in Kara Toprak, Yakup 

Kadri Karaosmanoğlu’nun Yaban, Sabahattin Ali’nin “Hasan Boğuldu” vb. eserlerinde 

ele alınır. Ramazan Kaplan, 1923-1950 yazılan Anadolu’ya yönelik romanlar 

için, “… Çoğu zaman, problemlere önem verip insanı bu problemler 

arasında bir araç gibi görmekle, insanı ihmal etmişlerdir.” (Kaplan, 1997:557) 

der. 

1950-1960 Anadolu’ya bakış farklı bir anlam kazanır. Köy Enstitüleri’nde 

yetişen yazarlar köyün meselelerini yakından bildikleri için bunları roman ve 

5 

Türk Romanında Köy ve Köye açılma hakkında ayrıntılı bilgi için bkz.:M. Fatih Andı, “Türk 

Romanında Köy ve Kemal Tahir”, Sosyoloji Yıllığı-Kitap 11-Baykal Sezer’e Armağan, İstanbul 

2004, s. 510-520. 

6 

Köy romanı hakkında kapsamlı bir çalışması olan Ramazan Kaplan, bu dönemin köy romanlarını 

üç devrede ele alır: 1923-1950, 1950-1960, 1960-1980. Bu dönemler arasında yazılan köy 

romanları ile ilgili ayrıntılı bilgi için bkz.: Ramazan Kaplan, Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında 

Köy, 3.bs.,İstanbul, Akçağ Yayınları, 1997 

7 

Cumhuriyet’in ilk döneminde edebiyatımızda etkili olan bu eğilim hakkında ayrıntılı bilgi için 

bkz.: İnci Enginün, “Memleket Edebiyatı”, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, İstanbul, Dergâh 

Yayınları, 2001, s. 34-60.


hikâyelerine taşırlar. O dönemde ayrıca Demokrat Parti’nin iktidara gelmesiyle 

siyasi, ekonomik ve kültürel değişimler de yazarları Anadolu’ya yönlendiren 

gelişmelerdendir. 

1950 ile 1960 yılları arasında Anadolu’da vuku bulan konulardan ağalık, 

muhtar ve köylü problemleri, su ve toprak kavgaları, eşkıyalık, siyasi çekişmeler, 

toprakların işlenemeyişi, eğitim problemleri, sağlık, din, batıl inançlar, gelenekler; 

Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın Ötelerin Çocuğu, Yaşar Kemal’in Teneke, Esat 

Enis’in Despot, Fakir Baykurt’un Yılanların Öcü, Fahri Erdinç’in Alinin Biri, Cengiz 

Tuncer’in Hacizli Toprak, Talip Apaydın’ın Yarbükü, Yaşar Kemal’in İnce 

Memet, Kemal Tahir’in Rahmet Yolları Kesti, Tarık Dursun Kakınç’ın İnsan Kurdu, 

Refik Erduran’ın Yağmur Duası vb. ile işlenmiştir 

Özellikle 1950-1960 toplumsal gerçekçilik adı verilen bir yönelişle kaleme 

alınan romanların bir kısmı, belirli şablonlar içerisinde, sanatı düşünceye feda 

ederek yazılmışlardır. 

1960-1980 yılları arasında Anadolu’ya yönelme 27 Mayıs 1960 ihtilali ve 

1980’e gelinceye kadar geçen sürede meydana gelen siyasi, ekonomik ve kültürel 

değişmeler de edebiyatta kendisini gösterir. İşsizlik, fakirlik, toprak kavgaları, 

ekonomik güçlükler, ağalığa tepkiler, idari yapıyı eleştiri, kan gütme, eşkıyalık, 

evlilik, sağlık, din, batıl inançlar, gelenekler, Talip Apaydın’ın Emmioğlu, 

Abbas Sayar’ın Yılkı Atı, Kemal Tahir’in Büyük Mal, Ömer Polat’ın Saragöl, Fakir 

Baykurt’un Irazca’nın Dirliği, Kemal Bilbaşar’ın Başka Olur Ağaların Düğünü, 

Yılmaz Güney’in Boynu Bükük Öldüler, Dursun Akçam’ın Kanlıderenin Kurtları, 

Lütfi Kaleli’nin Haşhaş, Reşat Nuri Güntekin’in Kan Davası, Yaşar Kemal’in Yılanı 

Öldürseler, Ümit Kaftancıoğlu’nun Yelatan, Ferit Edgü’nün Kimse, Yusuf Ziya 

Bahadınlı’nın Güllüceli Kâzım’ında vb. söz konusu edilir. 

Buraya kadar bahsedilen eserlerin büyük bir kısmı Anadolu köylerine, bir 

kısmı da kasabaya yöneltilen bakışlarla ele alınarak değerlendirilmiştir. 

Cumhuriyet Döneminde eser veren ve döneminin sosyal endişeleri yüzünden 

romanın sanat yönüyle fazla ilgilenmeyen bazı toplumsal gerçekçilerden 

veya eserlerini belli idealler için yazıp insanı ikinci planda bırakan yazarlardan 

ayrılarak şahsına münhasır eserler veren bir yazar daha vardır: Tarık Buğra. 

Tarık Buğra, Mahmut Yesari’nin “Romanı yazmak için evvelâ görmek lâzımdır. 

Evvelâ insanlığı ve tabiatı inceleyerek görmek.” sözlerinin yankısını 

bulduğu yazarlarımızdandır. Tarık Buğra tabiatı görmek için özel bir çaba harcamamıştır. 

O gözlemlerinden ve hatıralarından geniş ölçüde yararlanarak,


içinden geldiği yöreyi ve insanlarını, hayat mücadeleleri ve yaşama biçimleriyle 

anlatmaya özen göstermiştir. 

Tarık Buğra’nın eserlerinin büyük bir çoğunluğunda yansıttığı mekânlar, 

insanlar, olaylar; onun çocukluk yıllarından itibaren âdeta farkında olmadan, 

tabii bir biçimde topladığı malzemelerdir. 

Cumhuriyet Döneminde toplumsal gerçekçi yazarların veya köye çevrilen 

dikkatlerin aksine o, romanlarında kasaba çerçevesinden bakmayı tercih eder. 

Tarık Buğra’nın asıl amacı çocukluk ve ilk gençlik yıllarını geçirdiği kasabası ve 

kasabasının insanlarının sosyal ve siyasal değişikliklerde yaşadıklarını ön plana 

çıkarmaktır. Bu konu ile ilgili Beşir Ayvazoğlu şunları söyler: 

“Tarık Buğra, ilk hikâyelerinden itibaren, toplumcu gerçekçi köy romancılarının 

çok sevdikleri çevre tasvirlerinden ve olay kalabalığından kurtularak 

ayrıntılara inmeyi ve ayrıntılar vasıtasıyla insani ilişkilerin derinliklerinde gezinmeyi 

tercih etmişti. Bu şuurlu tercihini kendisiyle yapılan bir röportajda şöyle 

açıklamıştır: ‘Yazar olmaya karar verişim, evet, on yedinci yaşımda, benimsediğim 

örneklerle, insanı ve insan ilişkilerini, insan kaderini anlatmaya değer 

buluşumla başlar: İnsan ilişkileri ve kaderi içinde ben de yorumlamalıyım tutkusu, 

o kadar.” 8 

Tarık Buğra’nın konusu Anadolu’da geçen romanları Türk siyasi tarihinin 

dönüm noktalarını esas alır. Küçük Ağa Millî Mücadele dönemini, Yağmur Beklerken 

Serbest Fırka’nın kurulduğu 1930 yılını, Dönemeçte ise çok partili hayata 

geçiş yıllarını, bu yıllarda yaşanan siyasi, sosyal ve ekonomik değişimlerin kasabalı 

tarafından nasıl karşılandığını, bu olaylar sırasında Anadolu insanının 

nasıl düşündüğünü, nasıl hareket ettiğini anlatır. 

* 

* * 

Tarık Buğra, konusu Anadolu’da geçen roman ve hikâyelerinin birçoğunda 

mutlaka kitap okumaya sevdalı kahramanlardan söz etmiştir. Bu kahramanlar 

hangi durumda olurlarsa olsunlar kitap okumayı bırakmazlar. Hatta bazılarının 

okudukları kitaplar hayat felsefelerini de belirler. 

Küçük Ağa romanında, Çolak Salih’in cepheden kasabaya geldiği günden 

itibaren sergilediği itici davranışlar ve konuşmalar, son olarak da Salim’in kahvesinde 

Ali Emmi’nin kendisine savaşın durumu hakkında soru sorması üzerine 

verdiği umarsız cevaplar, kasabalıyı sinirlendirir ve onlar tarafından dış- 

8 

Beşiri Ayvazoğlu, “Tarık Buğra’nın Farklılığı”, Türk Edebiyatı, No:233, Mart 1993, s.39


lanmasına neden olur. Öğle ezanı okunurken herkes camiye gittikten sonra o da 

kahvenin merdivenlerini inerek çarşıdan koşar adımlarla geçer. Kasaba içinde 

amaçsızca yürürken bir yandan da savaşı ve memleketin içinde bulunduğu siyasi 

durumu düşünür durur. Savaşta açılan birçok cephe ve son zamanlardaki 

siyasi oluşumların isimlerini zihninden geçirir. Bunların sonucunda yenilmenin 

ne demek olduğunu tam kavrayamaz. Yazara göre Salih, aklından geçen isimlerin 

hiçbirinin mahiyetini bilmez. Bütün bildikleri rüştiyede okuduğu Oku adlı 

kitap ve babasının ona söylediği bölük börçük cümlelerdir. (Buğra, 2001a:46) 

Salih artık kitap okumamaktadır fakat rüştiyede okuduğu kitabın hatırasını ve 

hatırlattıklarını unutmaz. 

Aynı romanda Kuvayı Milliyecilerden olan Doktor Haydar, Yüzbaşı Hamdi 

ve Mülâzımıevvel Niyazi, Konya’da çıkan bir isyanı bastırmak için görevlendirilirler. 

Doktor Haydar’dan önce yola çıkmak için hazırlanan Yüzbaşı Hamdi ve 

Mülâzımıevvel Niyazi’nin denklerinde bir şilte, Sarıkamış ve Galiçya’dan kalma 

bir beylik, mini mini bir mektup paketi, üç beş kitap ve iki üç takım çamaşır 

vardır. (Buğra, 2001a:164) 

Doktor Haydar’ın dengi de beş on meslek kitabı dışında bunlardan farklı 

değildir. Görüldüğü gibi savaş sonrası çıkan bir isyanı bastırmaya giden aydın 

kesimden üç şahıs, sırtlarında taşıdıkları denklerine kitap koymayı ihmal etmezler. 

Doktor Haydar’ın ilk defa o akşam eli çok yavaş işler. Savaşı düşünür, 

şehitleri, arkada kalanları. Yazar, Doktor Haydar’ın düşüncelerini verirken her 

şehidin ardında Shakespeare’ini, Corneille’ini bulamayacak yürekler parçalayıcı 

bir facia yattığını ifade eder ve ilave eder: “Yavuklular, sözlüler, saçı bitmedik 

yavrular, ak sakallar, apak saçlar… Göz yaşları… Kırık gönüller…” Bunları aklından 

geçiren Haydar’ın elinde Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nin bir cildi 

vardır. Evliya Çelebi onun için bütün bir Osmanlı tarihinin haşmeti için tek bir 

cümleden ibarettir: “Gün akşamlıdır devletlim; dün doğduk, bugün ölürüz.” 

(Buğra, 2001a:165) Romanın şartları içerisinde değerlendirilen bu ibare “Gün 

Akşamlıdır” hikâyesinin konusunu şekillendirir. 

Küçük Ağa’da Doktor Haydar’a göre ölmek hiçbir şey değildir. Fakat önce 

insan ölmesini bilmelidir. Ölmek, kurban edilmek veya kurban olmak hele kurban 

etmek hiç değildir. Doktor bunlarla bağlantılı olarak Zer-tâc’ın söylediği 

şiiri düşünür. Ona, tövbe edersen şah seni affedecek derler; genç ve güzel kadın 

onlara şöyle cevap verir: “Ben ne ateşin çektiği pervane, ne de kurbanlık koyunum. 

Ben düşünen baş, inanan gönülüm.” Doktor, Zer-tâc’ın dövüşmeyi öğrendiğini 

ve ondan sonra dövüştüğünü ama şu anda gök ekinine benzettiği çocukların 

daha dövüşmeyi bilmediğini düşünür. (Buğra, 2001a:166) Yazar, ro-


manın ilerleyen sayfalarında yapılan benzetmenin kime ait olduğuna ve bu sefer 

kimin için yapıldığına yer da verir. 

İstanbullu Hoca için Fuat Paşa vur emri verir ve bunu yerine getirecek olan 

kişi kura ile belirlenir. Kısa çöpü çeken Yüzbaşı Hamdi, İstanbullu Hoca’yı ortadan 

kaldıracaktır. Çünkü İstanbullu Hoca, Kuvayı Milliye aleyhinde konuşarak 

çevresindekileri etkilemiş ve bu hareketi ihanet olarak addedilmiştir. İstanbullu 

Hoca’ya saygı duyan ve dört yıldan bu yana çocuk yaşta savaşın içinde 

bulunan Yüzbaşı Hamdi için bu, en zor görevdir. O anın melankolisi içinde 

olan ve Yüzbaşı Nazım’la aynı duyguları taşıyan Doktor Haydar, Yunus Emre’nin 

bir mısraını hatırlar “Gök ekini biçer gibi” ve devamını Yüzbaşı Hamdi 

getirir: “Yanar özüm, köynür özüm.” (Buğra, 2001a:242) Yazar, kıyılacak can 

için duyulan üzüntüyü ortaya koymak amacıyla duruma uygun olan Yunus 

Emre’den mısraları kahramanlarına okutur. 

Kasabanın Ağır Ceza Reisi Mehmet Bey, Çakırsaraylı ile Akşehir’e düzenlemeyi 

tasarladığı baskını durdurması için gittiği Yakasaray’daki görüşmeden 

döndüğünün üçüncü gecesinde, evinde Ravzatü’l-Hakayik’ı okurken cama bir 

avuç kum atılır. (Buğra, 2001a:209) Görüldüğü gibi kasabanın her an basılacağı 

gerginliği içinde bile Mehmet Bey kitap okumaktan vazgeçmez. (Buğra, 

2001a:209) 

İstanbullu Hoca, hakkında vur emri verildiği haberini duyduktan sonra 

Çakırsaraylı’nın yanına kaçar. Bir müddet sonra da Çerkez Tevfik’in birliklerine 

katılarak Düzce’ye gider. Orduya karşı koymayı ve Ankara’ya yürümeyi, sırf 

gurur meselesi yaptığı için düşünen Çerkez Ethem ve Çerkez Tevfik kardeşler, 

birliklerindekilere onlara katılıp katılamayacakları konusunda karar vermelerini 

söylerler. Bu karar memleketin zaten karışık olan durumunu daha da kötüleştirecek, 

düşmana karşı kazanılacak zafere ket vuracaktır. Bu yüzden İstanbullu 

Hoca (Küçük Ağa) büyük sıkıntı içerisindedir. İstanbullu Hoca, Düzce’deki 

odasında gaz lambasını alarak pencerenin pervazındaki çiviye asar ve 

her zor durumda yaptığı gibi İhya’ül Ulûm’u okumaya koyulur. (Buğra, 

2001a:435.) Ağır Ceza Reisi Mehmet Bey gibi en zor şartlarda bile İstanbullu 

Hoca’nın sığınağı kitabıdır. 

Yağmur Beklerken romanında Rahmi ve kasaba aydınlarından bir kaçı parkta 

oturup konuşurlarken laf Serbest Fırka’ya gelir. Fırka kasabada kurulursa ikinci 

sayılı azası olacağını açıkça belirten Dişçi Nevzat’a oradakiler güler. Çünkü yazara 

göre Hayyam delisi olan bir dişçiyi, politik çabalar içinde görmek onlara 

komik gelir. (Buğra, 1998:48)


Yağmur Beklerken’de Halk Fırkası Müfettişlerinden Hilmi Bey, kasabaya gelir 

ve şerefine İkizkaya yamacındaki Çınarlı Pınar’da yemek verilir. Hilmi Bey, 

rakip partinin yani Serbest Fırka’nın kasabadaki kurucusu Rahmi’yi de bu yemeğe 

davet eder. Yemek yenildikten ve misafirler dağıldıktan sonra ovanın ve 

Çay’ın görüntüsüne ay ışığının etkisi de karışarak güzel bir tablo oluşturur. Bu 

tabloya dalıp giden Hilmi Bey, Yahya Kemal’den bir beyit okur: “O kuş en kuytu 

bahçelerde öter/Sarmaşıklarla yüklü vadide”. Ardından Rahmi’ye “Yahya 

Kemal Bey’i hatırlayıverdim. Sever misiniz şiirlerini?” diye sorar. Rahmi’den 

evet cevabını alınca şu mısralarla devam eder. “Bir yoldu, parıldayan gümüşten/Gittik; 

bahs açmadık dönüşten.” (Buğra, 1998:146-147) Yazar, müfettişlik ile 

Yahya Kemal’i bağdaştıramaz ama kahramanına şairden birinci beyti “Gece”, 

ikinci beyti “Gece Bestesi”nden aldığı iki farklı şiirini okutur. Bu manzara karşısında 

Rahmi de benzer duygular içerisindedir. O da neredeyse Ahmet Haşim’e, 

Yahya Kemal’e bütünüyle kayıp gidecek durumdadır. (Buğra, 1998:149) 

Aynı romanda yazar Kenan Bey’i tanıtırken kahveye, lokantaya, parka 

gelmediğini, bir yerlerde oturup birileriyle iki çift laf etmeye hiç yanaşamadığını, 

her zaman okuduğunu, kitaplarıyla meşgul olduğunu ifade eder. Kenan Bey 

bir gün Rahmi’ye “Dostoyevski’yi tanımayanlarla ne konuşacağım?” der. (Buğra, 

1998:40) 

Küçük Ağa’da hangi şartta olursa olsun okunan kitaplara karşılık çok partili 

hayata geçiş yıllarının dolayısıyla daha rahat bir dönem ve ortamın anlatıldığı 

Dönemeçte adlı romanda yazar, kitap okunmamasından şikâyet eder ve kahramanı 

Şerif’in şahsında bu konudaki fikirlerini sık sık dile getirir. 

Dönemeçte adlı romanda kasabaya yeni gelen Savcı Yardımcısı Orhan’ın şehir 

kulübünde Doktor Şerif’le yaptığı ilk konuşmasında, Şerif’in aklından geçenleri 

söylemesi üzerine Orhan şaşırır ve “Düşünceleri okuyan makine mi var 

sizde?” diye sorar. Bunun üzerine Şerif, bunun yalnızca Andre Maurois’in fantezisi 

olduğunu söyleyerek yazarın Düşünceleri Okuyan Makine adlı eserine atıfta 

bulunur. (Buğra, 1997:19) Şerif, Orhan’la olan konuşmasına yanında kitap getirip 

getirmediğini sorarak devam eder. Bunu neden sorduğunu merak eden Orhan’a 

Şerif, aydınların kasabaya yanlarında kitaplarla geldiğini ama kendilerini 

İstanbul’da bıraktıklarını söyler. Çünkü kasabadaki evlerde yıllar geçtiği hâlde 

daha kapakları açılmamış eski Yunan, Fransız veya Rus klasikleri vardır ve onlar 

ebediyen okunmayacaklardır. (Buğra, 1997:21) 

Doktor Şerif, sabahlara kadar şehir kulübünden çıkmayan, orada kumar 

oynayıp içki içerek memleket meselelerine duyarsız kalan kasabanın aydın ke-


siminin kitap okumamasına çok kızar. Bunu ilk fırsatta yüzlerine vurur. Yine 

böyle bir zamanda veterinere “Baytar, bugünlerde hangi kitabı okuyorsun?” 

sorusunu sorar. Veteriner gülerek “Aynştayn’ı doktor.” diye cevap verir. Bunun 

üzerine yazar Şerif adına düşünür “İyi ki öğrenmiş adını, mendebur!” (Buğra, 

1997:73) 

Buğra, yalnız veterinerin değil savcı, yargıç öğretmen, mühendis dâhil hiçbir 

aydının bir yıl içinde bir tek kitap bile almadığını belirtir. 

Doktor Şerif, sigara aramak için girdiği oturma odasında bir aydır okunmadan 

kırk yedinci sayfası açık hâlde duran Suç ve Ceza’nın eski yazı nüshasını 

görünce kendisine karşı büsbütün küçülür. (Buğra, 1997:118) 

Doktor Şerif, şahsi problemlerinden ve şehir kulübünün ortamından uzaklaşmak, 

doktor olarak bir işe yaramak ve kendine göre arınmak amacıyla ova 

köylerine gider. İki hafta boyunca kaçıp buraya sığınma nedenlerini aklına bile 

getirmez. Bu müddet içinde Mevlânâ ve Dostoyevski okur. Geceleri, üç beş 

mumluk gaz lambasının altında okuduğu cümlelere veya mısralara dalar gider 

ve bunlar üzerinde düşünür: “Mevlânâ Dostoyevski’nin sağlıklısı… Mevlânâ 

ruhları sağlıklı insanların Dostoyevskisi” der. (Buğra, 1997:141) Şerif, doğru mu 

yoksa yanlış mı umursamadan bu buluşu ile arındığını zanneder. 

Dönemeçte adlı romanda kasabaya gelen bir gazeteci, genç bir yüzbaşı ve 

Doktor Şerif, çalışmak üzerine konuşurlar. Gazeteci: “Çalışmak elbette bir erdemdir. 

İnsanı insan yapar, toplumları geliştirir, yüceltir. Ama önce çalışmak 

nedir, onu bilmeli.” der ve arkasından “Dante’nin Cehennemi’ni bilir misiniz?” 

diye sorar. Doktor Şerif ve yüzbaşı, Dante’nin İlahi Komedi’sini okumamışlardır. 

Bunun üzerine gazeteci anlatmaya başlar: 

“Orada insanın tüylerini diken diken eden bir tablo vardır, cehennemlikler 

büyük kaya yuvarlarını bir bayırdan yukarı, düzlüğe çıkarmak zorundadırlar. 

O dev gibi taşları kan ter içinde iter, yokuş yukarı sürerler, tam başaracakları 

sırada, düzlüğün kıyısına varınca kayalar, haydi yallah yeniden aşağıya yuvarlanır. 

Ve bu böylece sonsuza kadar sürüp gidecektir.” (Buğra, 1997:186) 

Aynı romanda Fakir Halit, dükkânının tahta kepenklerini çektikten sonra 

müşterilerini beklerken Makalât’ı okumaya başlar. (Buğra, 1997:35) Doktor Şerif, 

kasabaya ilk geldiği zamanlar hakkında cimri, var yemez olduğu söylenen Fakir 

Halit’i çok merak eder ve onunla tanışmak ister. Bunun üzerine Şerif, ansızın 

Halit’in dükkânına gider, elinde bir kitap görür ve adını sorar. Fakir Halit, 

Mesnevi olduğunu söyler ve Şerif’e böyle kitaplar okuyup okumadığını sorar.


Şerif “Ne gezeeer. Mesnevi için de, Mevlânâ için de bilip bileceğim lisede öğrettikleri 

üç buçuk şeyden ibaret. Onun da yarısını unuttuk gitti.” der ve kitaba 

bakmak ister. Kitap, Mesnevi’nin eski yazı nüshasıdır. Şerif, kitaba bakarak Fakir 

Halit’in kaldığı yeri okur: 

“Zifir gibi karanlık bir ahıra kapatılmış bir fil ile ömürlerinde hiç fil görmemiş 

adamların, filin ne mene şey olduğunu el yordamıyla anlatmaya çalışmalarını 

anlatıyordu. Doktorun okul kitabında aynı hikâye körler üzerine idi. 

Kimi filin kulağını tutar ‘Fil bir şaldır.’ der, kimi burnunu eller, ‘Hayır bir hortumdur’ 

der ve böylece aynı şey dikme olur, taht olur. Mevlânâ hikâyeyi, ‘Ellerinde 

bir ışık, önlerinde bir kılavuz olsaydı, karanlık da, gece de fili olduğu gibi 

görmelerine engel olmayacak, hepsi de onun nasıl ve ne biçim bir hayvan olduğunu 

kolayca anlayabilecekti, diye bitiriyordu.” (Buğra, 1997:143) 

Fakir Halit, hikâye üzerine konuşmaya başlar ve kasaba insanının aynı hâlde 

olduğunu söyler. Kasabalının ekonomik olarak rahatlaması sonucunda bilinçsiz 

şekilde davranmasına üzülen Fakir Halit’in, her zaman kasabalı ve köylünün 

her çeşidine karşı kuşatıcı bir sevgisi vardır: “Onların ne vabali var doktor 

bey? Bi ışık tutan, yol gösterenleri mi olmuş?.. Yemesini, içmesini bile bilmez 

onlar, yazık” (Buğra, 1997:144) 

Yazara göre Fakir Halit, yeme içme ile ilgili güzel, yalın ve tam bir Nasrettin 

Hoca şakacılığıyla örnekler verir. Fakir Halit, hayata Mevlânâ’nın merceğinden 

bakabilmek için sabırla uğraşıp duran roman kahramanıdır. Bunu merkeze 

alarak hayatının yolunu çizen ve felsefesini belirleyen Fakir Halit, “Bir gelir insan 

cihâne” der ve dine, takvaya bağlanır. 

Yazar, herkesin dünyaya bir kez geldiğinden, herkesin öleceğinden ve 

önemli olanın bir defa verilen şansı, imkânı nasıl kullanacağından bahseder ve 

örnek vermek için tarihî şahsiyetlerin isimlerini sayar: Fatih de bir kere yaşadı, 

İbrahim de, Muhammed de, Haccac da, Mansur da, Köroğlu da, Bolu Beyi de, 

“Benden sonra tufan.” diyen Neron da. 

Romanın bir diğer kahramanı Eczacı Celâl, Fakir Halit’in “Bir gelir insan 

cihane” diyerek hayat tarzını belirlediği yolun zıt istikametinde yaşamaya daha 

çok bağlanarak Türkiye’nin ilaç kralı olmayı kafasına koyar. Celâl’in kitapları, 

mesleğiyle ilgili olanları bir yana bırakılırsa sayı bakımından yirmi beş, otuzu 

geçmez. Arasında bir tek roman veya şiir olmayan kitapların hepsi de yazarın 

deyimiyle, “Bir gelir insan cihane” felsefesinin ünlü savunucularının, kendilerini 

tüm dünyada kabul ettirmiş kişilerin hayat hikâyeleridir. Kitaplardan biri 

Bayer İlaç Fabrikaları’nın kuruluş ve gelişme hikâyesini anlatır. (Buğra, 1997:31)


Bu kitaptan başka Eczacı Celâl’in kitaplığında kendine ait olan veya emanet 

aldığı kitapların isimleri, romanın içinde dağınık olarak verilir. Celâl, sabah 

kalktıktan sonra İlim ve Hata’dan birkaç sayfa okur. (Buğra, 1997:24) Celâl, intihar 

etmeden önce Doktor Şerif’e bir mektup yazar. Mektubu, bir zamanlar Şerif’ten 

ödünç alıp da daha sonra geri vermeyi unuttuğu Hayat-ı Kimya kitabının 

içine koyar. (Buğra, 1997:224) Eczacı Celâl, kendine ait olan malları ve eşyaları 

kime bıraktığını bildiren vasiyetinde Cevdet Paşa Tarihi’ni Doktor Şerif’e bıraktığını 

yazar. (Buğra, 1997:224) 

Dönemeçte adlı romanda Türkiye’de değişen ekonomik şartların köylüyü 

zenginleştirip ne oldum delisi yaparken zamanında itibarın en köklüsüne sahip 

memur maaşlarının değerini kaybettiğinden de bahsedilir. Kasaplar, bakkallar, 

tuhafiyeciler, kırtasiyeciler ve manifaturacıların veresiye defterleri memur isimleriyle 

doludur. Şerif, bunun üzerine Mevlânâ’nın Mesnevi’sinden uyarıcı cümleler 

ve hikâyeler hatırlar: “Alışılmamış geçim darlıkları ve yaşayıştaki alışkanlıkların 

karşılanamaz hâle gelişi bir çeşit kıyamet alameti oluyordu.” (Buğra, 

1997:38) 

Aynı romanda kasabalının ve köylünün zayıf noktalarını iyi bilen, onların 

duygularını sömürmek için kasabada gazete basan ve kendi siyasi görüşünü bu 

yayın organında kendi eğitimiyle doğru orantılı olarak vermeye çalışan Karcı 

Yusuf, daha çocuk yaşlarda pek çok şeyin yanında Kan Kalesi, Genç Osman, 

Şahmeran, Billur Köşk gibi halk masalları ve destanları satarak kasabanın sayılı 

manifaturacılarından biri olur. (Buğra, 1997:41) Anadolu halkının okuduğu kitapların 

türleri burada daha belirginleşir. 

Dünyanın En Pis Sokağı romanında Bucak Müdürü olan Fazıl, çalıştığı yerde 

Edebiyatta Caniler’i okuduğu sırada telefona çağrılır. (Buğra, 1989:28) Gelen telefon 

İstanbul’daki büyük gazetelerden birinin yazı işleri müdüründendir. Kasabanın 

haftalık gazetesinde çıkan yazılarını beğendikleri için kendisine gazetede 

köşe yazarlığı teklif edilir. 

Ahmet Haşim ve Şeyh Galip okuyan iki kahraman iki farklı hikâyede 

karşımıza çıkar. “Ömer”de hikâye kahramanı sabahları başka kitaptan değil 

Hüsn ü Aşk ve Piyale’den birini okur. (Buğra, 2001b:49) Aynı hikâyede kahramanın 

oğlu Ömer, ağır tifo hastalığıyla yatağında yarı baygın yatarken babası 

üzüntü içinde ona bakar ve oğlunun, kendisinden para isteyerek polisiye romanlar 

almasını hırsla bekler. (Buğra, 2001b:35) 

“Şehir Kulübünde” hikâyesine Ceza Yargıcı Münir Cevdet Bey’in eve gittikten 

sonraki yaşamı üzerine tahminler yürüten kahraman, Münir Cevdet


Bey’in sedire uzanmış Evliya Çelebi, Şeyh Galip, Haşim veya Namık Kemal’i 

okuduğunu söyler. (Buğra, 2001b:133) Kahraman, “Şehir Kulübünde” adlı hikâyesinde 

Doktor, Ceza Yargıcı Münir Cevdet Bey’in kasabaya gelişinde yanında 

Balzac ve Eflatun serisi getirdiğini hatırlar. (Buğra, 2001b:135) 

* 

* * 

Tarık Buğra’nın Anadolu’yu ele alan roman ve hikâyelerinde kitap okuyan 

kahramanların tümüne bakacak olursak her birinin, sergilediği karakterle örtüşen 

eserleri, yazarları ve şairleri okuduğunu görürüz. Fakir Halit’in Mevlânâ’nın 

Mesnevi’sini, İstanbullu Hoca’nın İhyâ’ül-Ulûm’u, Eczacı Celâl’in Bayer 

Fabrikasının kurucusunun hayatını okuması gibi. Yazar, eserlerindeki kitap ve 

yazarlarını belli bir amaç için zikreder. Yani bu durum, söylediğimiz gibi kahramanların 

karakterlerini yansıtmak aynı zamanda da romanda işlenen konuyu 

daha üst düzeyden verebilmek içindir. 

Her şartta okumayı tercih eden kahramanları ve bu kahramanlar vasıtasıyla 

okumayanları hicveden Tarık Buğra, bunaldıkça kitaplara sığındığını söyler. 

(Buğra, 1979:131) Kendi kahramanlarını da aynı yolda yürütür. Bunalan, kendini 

boşlukta hisseden kahramanlarının sığındığı limanlar kitaplardır. 

Tarık Buğra, Tercüman gazetesinde yazdığı “Türkçe” başlıklı yazısında, 

“Gömdük klasiklerimizi; sonunda da çoğumuz Türkçe’yi yani ilim ve edebiyat 

imkânını kaybettik. Okumuyoruz onları… Mesela Yahya Kemal’i mesela Yunus 

Emre’yi veya Ahmet Haşim’i Şeyh Galip’i, Fuzulî’yi Nedim’i ve benzerlerini.” 

(Buğra, 1979:33) diyerek bu yazarların ve eserlerinin ihmal edildiğini vurgulamak 

için kahramanlarının pek çoğuna Yahya Kemal, Yunus Emre, Ahmet Haşim 

ve Şeyh Galip’i okutur. 

Tarık Buğra, M. Nuri Bingöl’le yaptığı sohbetinde tek kıskançlığının yabancı 

romancılara olduğunu ve hayranlıklarının Dostoyevski ile başladığını söyler. 

(1986:43) Yukarıda da bahsettiğimiz gibi Tarık Buğra’nın iki roman kahramanı 

da Dostoyevski düşkünüdür. 

Necmettin Turinay, roman ve hikâyelerde okunan iki eser için “Yazarın bir 

Evliya Çelebi, bir Cevdet Paşa cümlesinden hareketle, hayat ve insan için genel 

düsturlara varmaya mütemayil göründüğünü kaydedelim” der. (1981:35) 

Yazarın hikâyelerindeki iki çocuk kahramandan biri olan Ömer, babasının 

verdiği paralarla tıpkı Tarık Buğra gibi polisiye romanlar alır. Tarık Buğra da 

babasının verdiği harçlıklarla okuma yazma bilmediği hâlde kapak resimlerine


bakarak aldığı kitaplardan Cingöz Recaileri, Tilki Lemanları, Çekirge Zehra’yı 

ablalarına veya kendisinden üç dört yaş büyük olan amcasına okutur. (Karabay, 

1993:21) 

Çocuk yaşında dönemin popüler eserlerini yalnız resimleri ile anlamaya çalışan 

Tarık Buğra’nın yukarıda ele aldığımız eserlerinde de görüldüğü gibi kitap 

okumanın özellikle de Türk ve dünya edebiyatının önde gelen edebî şahsiyetlerinin, 

düşünürlerinin ve din âlimlerinin bir insanın şekillenmesinde, kendini 

geliştirmesinde önemli rol oynadığına inanan Buğra, çeşitli görevlerle 

Anadolu’ya giden veya orada yaşayan münevver kesimin okumayı bıraktığının 

veya okumadığının farkına varmış, bunu gazete yazılarında, sohbetlerinde bilhassa 

roman ve hikâyelerinde dile getirmeye çalışmış ve bir aydın olarak üzerine 

düşen görevi ifa etmeye çalışmıştır. ©


KAYNAKLAR 

Andı, M. Fatih (2000), “Türk Romanında Köye Açılma ve Mehmed Celâl’in Romanları”, 

Edebiyat Araştırmaları-1, Kitabevi Yayınları, İstanbul, s.71-83. 

Andı, M. Fatih, (2004), “Türk Romanında Köy ve Kemal Tahir”, Sosyoloji Yıllığı-Kitap 

11-Baykal Sezer’e Armağan, İstanbul s.510-520Bingöl, M. Nuri, (Kasım 1986). 

“Tarık Buğra ile Sanatı ve Sanat Dünyası Üzerine Sohbet”, Türk Edebiyatı, Sayı: 

157, s. 42-45. 

Buğra, Tarık, (1979), “Bir de Sanat Vardı”, Düşman Kazanmak Sanatı, Ötüken Neşriyat, 

İstanbul. 

Buğra, Tarık, (1989), Dünyanın En Pis Sokağı, Ötüken Neşriyat, İstanbul. 

Buğra, Tarık, (1997), Dönemeçte, Ötüken Neşriyat, İstanbul. 

Buğra, Tarık, (1998), Yağmur Beklerken, Ötüken Neşriyat, İstanbul. 

Buğra, Tarık, (2001a), Küçük Ağa, Ötüken Neşriyat, İstanbul. 

Buğra, Tarık, (2001b) “Ömer”, Yarın Diye Bir Şey Yoktur, Ötüken Neşriyat, İstanbul. 

Enginün, İnci, (2001), “Memleket Edebiyatı”, Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı, 

Dergâh Yayınları, İstanbul. 

Kaplan, Mehmet, (1976), “Karabibik”, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar-1, Dergâh 

Yayınları, İstanbul, s. 384-393. 

Kaplan, Ramazan, (1997), Cumhuriyet Dönemi Türk Romanında Köy, Akçağ Yayınları, 

İstanbul. 

Karabay, Muhsin, (Mart 1993), “Tarık Buğra ve Güneş Rengi Yapraklar”, Türk Edebiyatı, 

Sayı: 233, s. 27-29. 

Okay, Orhan, (1990), “Türk Romanına Köy Mevzuunun Girişinde Unutulan Bir 

İsim:Ahmed Midhad Efendi”, Sanat ve Edebiyat Yazıları, Dergâh Yayınları, İstanbul, 

s. 314-330. 

Kerman, Zeynep, “Samipaşazâde Sezâi’de Köy ve Köylü”, Hareket, Sayı: 2, Nisan 

1979, s. 48-51. 

Turinay, Necmettin, (Ocak-Şubat 1981), “Tarık Buğra: Dönemeçte”, Töre, Sayı: 116- 

117, s. 34-37.


XVI. Yüzyılda Bir Mevlevi Şair: Âsafî ∗ 

A Mawlawı Poet In The 16th Century: Âsafî 

Süleyman EROĞLU ∗∗ 

ÖZET 

Mevlâna ve onun fikirlerinden doğup gelişen Mevlevilik, Türk tasavvuf ve kültür hayatında 

derin izler bırakmıştır. Yüzyıllarca kültür ve sanat çevrelerinde oldukça geniş bir muhit oluşturan 

Mevleviler, önderleri Mevlâna’nın büyük bir şair oluşu sebebiyle şiire dolayısıyla şairliğe 

ayrı bir önem atfetmişlerdir. Bu durum, edebiyatımızda bilhassa Divan şairlerinin rağbet 

ettikleri tarikatların başına Mevleviliği yerleştirmiştir. Mevlevi şairlerin sayısı XVI. yüzyıldan 

itibaren kayda değer bir artış göstermiştir. Bu yüzyılda Mevleviliğe intisabı ile dikkati 

çeken şairlerden biri de Âsafî Dal Mehmed Çelebi’dir. Bu çalışmada bugüne dek yapılan Mevlevi 

edebiyatı araştırmalarında üzerinde durulmayan Âsafî Dal Mehmed Çelebi’nin hayatı, tek 

eseri Şecâat-nâme mesnevisi ve eserinde kendini gösteren edebî kişiliği değerlendirilmiştir. 

• 


Âsafî, Dal Mehmed Çelebi, Şecâat-nâme, Mevlevilik, Divan Şiiri 

• 

ABSTRACT 

Mevlana Jelaleddin Rumi and Mawlawiyah, which was flourished by his ideas, had great 

impacts in Turkish mysticism and culture. Mawlawis, known and admired by a wide circle of 

people of the art and culture for ages, gave great importance to poetry and poets because of the 

fact that Mevlana, who was their leader, was an outstanding poet. This situation led 

Mawlawiyah to the first place of the religious sects of which the poets of Divan in our 

literature admired. The number of the Mawlawi poets remarkably increased by 16 th . Century. 

In that century, Âsafî Dal Mehmed Çelebi was one of the poets who noticeably devoted himself 

to the Mawlawiyah. In this study, the life of Âsafî Dal Mehmed Çelebi, not much taken into 

consideration in Mawlawi literature, his only work mathnawi Şecâat-nâme, and his literary 

personality have been explored. 

• 

KEY WORDS 

Âsafî, Dal Mehmed Çelebi, Şecâat-nâme, Mawlawiyah, Divan poetry. 

∗ 

∗∗ 

Bu çalışma Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim 

Dalında hazırlanmış olan Âsafî’nin Şecâat-nâmesi (İnceleme-Metin) adlı doktora tezinden yararlanılarak 

oluşturulmuştur. 

Dr. Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi Türkçe Eğitimi Bölümü.


 

Giriş: 

Yüzyıllar boyu fikirleri ve öğretisi ile geniş kitleleri kucaklayan Mevlâna, 

Türklüğün inanç dünyası ve tasavvufi hayatında önemli bir yer edinmiştir. 

Mevlâna’nın fikirleri doğrultusunda sistemleşip gelişen Mevlevîlik de zamanla 

Türk kültürünü ve sanatını derinden etkileyen tarikatların başında yer almıştır. 

Özellikle Mevleviliğin şiir, musiki ve sema’a verdiği değer dolayısıyla Türk 

sanatı Mevlevilik ocağında serbest bir gelişim zemini bulmuş; dergâhlardan 

yetişen birçok sanatkârla Mevlevilik; edebiyat, musiki ve mimaride bir ekol 

oluşturmuştur. 1 

Geçmişte, Mevleviliği diğer tarikatlardan ayrıcalıklı kılan yönlerin başında 

şüphesiz mensuplarının kültüre ve sanata bilhassa edebiyata ve musikiye olan 

yakınlıkları yer almaktadır. Mevlevilik çevresinde yetişen ve bilhassa edebiyata 

itibar eden pek çok şahsiyet beraberinde bir Mevlevi edebiyatının teşekkülünü 

de sağlamışlardır. 2 Mevlâna'nın şairliği sebebiyle, şiirin "sünnet-i seniyye-i 

Mevleviyye" olarak kabul edilmesi ve bu tarikattaki Mesnevi okuma ve okutma 

geleneği, Mevlevileri şiirden anlamaya hatta şair olmaya yöneltmiştir. Bu sebeple, 

Mevlevihaneler klasik edebiyatı besleyen en önemli kaynaklardan biri 

haline gelmiştir. 3 Mevleviliğe mensup şairlerin oluşturduğu Mevlevi edebî muhiti 

edebiyatımızın tasavvufla zenginleşmesinde de büyük rol oynamıştır. 

Türk edebiyatında Mevleviliğe bağlılıkları ile bilinen şairlerin sayısı kayda 

değer ölçüde çoktur. 4 O kadar ki bu durum, yalnızca Mevlevi şairleri bir araya 

toplayan müstakil eserlerin yazılmasına da kaynaklık etmiş durumdadır. Sakıb 

Mustafa Dede’nin Sefîne-i Nefîse-i Mevleviyye’si, Esrar Dede’nin Tezkire-i Şuarâ-yı 

Mevleviyye’si, Ali Enverî’nin Semâhâne-i Edeb’i, bu düşünceden hareketle kaleme 

1 

Emine Yeniterzi, Sevginin Evrensel Mühendisi Mevlâna, Ankara 2008, s. 135-136. 

2 

Abdülbaki Gölpınarlı: “Mevlevîliğin âdâb, erkân, an’ane ve terim hususiyetleri, dîvân edebiyatı 

içinden pekâlâ ayrılabilecek bir Mevlevî edebiyatı meydana getirmiştir. Mevlevî şairlerinin 

hemen hepsi, kaside, gazel, ve sair vadilerde divan şairleridir, fakat bazı şiirleri, bütün hususiyetiyle 

Mevlevî şiiridir. Hatta bu şiirler, şerh ve izah edilmedikçe anlaşılamayacak kadar 

Mevleviyânedir.” sözlerine yer vererek kendine has hususiyetleri ile bir Mevlevî edebiyatının 

varlığından söz etmektedir. Bkz. Abdülbaki Gölpınarlı, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 

1983, s.449. 

3 

Osman Horata, “Mevlana ve Divan Şairleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 

Özel Sayı, (1999), s.46. 

4 

Mevlevilik, Divan şairlerinin itibar ettikleri tarikatlar içerisinde %68’lik bir oranla ilk sırayı 

almaktadır. Bkz. Mustafa İsen, “Divan Şairlerinin Tasavvuf ve Tarikat İlişkileri”, Ötelerden Bir 

Ses, Ankara 1997, s.216.


alınmış eserlerdir. Günümüze değin gerek bu eserler sayesinde gerekse farklı 

araştırmalar neticesinde pek çok Mevlevi şairin adı unutulmuş olmaktan kurtulmuş 

olsa da Mevlevi şairlerin yekûnu tam olarak tespit edilebilmiş değildir. 

Geçmişte Mevlevi kimliği ile bilinen ancak bugüne dek ortaya konan çalışmalarda 

adı anılmamış şairlerden biri de Âsafî Dal Mehmed Çelebi’dir. 

Hayatı: 

Edebiyat tarihimizde Âsafî mahlasıyla anılan dört şairden 5 biri de Dal 

Mehmed Çelebi’dir. Mevcut kaynaklarda bilgisine pek az rastladığımız şairin 

hayatının birçok yönünü aydınlatmaya dair en önemli kaynak kendi eseri Şecâat-nâme’sidir. 

Asıl adı Mehmed, şiirdeki mahlası “Âsafî” olan şair, 

Çün lakab dehr içre oldı bana Dal 

Nokta-i lutfunla anı eyle Zâl (6909) 6 

beytinde ifade ettiği şekliyle “Dal” lakabıyla anılmaktadır. 7 XVI. asrın Mevlevi 

şairlerinden olan Dal Mehmed Çelebi’nin adındaki “Çelebi” kelimesi bilgin bir 

5 

Kaynakların Âsafî mahlasıyla şiirler yazdığını belirttiği diğer şairler şunlardır: 

1. Âsafî Çelebi, Kanuni Sultan Süleyman döneminin yeniçeri şairlerindendir. Şiirlerinden 

başka hoş sohbetliği ve içkiye düşkünlüğü ile de tanınmış, Kanuni devrinde Halep’te ölmüştür. 

Bkz. Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş- Şuara, (Haz. İbrahim Kutluk), C.I, Ankara 1989, 

s.165. 

2. Bosnalı Hızır Çavuş, Bosna’da doğmuş, iyi Farsça bilen, muammada üstad bir şairdir. 

1621-22(1031)’de Kûfe’de ölmüştür. Bkz. Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî Divân Şâirlerinin 

Muhtasar Biyografileri, (Haz. Cemal Kurnaz-Mustafa Tatçı), C.I, Ankara 2001, s.41; Haluk İpekten, 

- Mustafa İsen, - Recep Toparlı, - Naci Okçu, - Turgut Karabey, Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı 

İsimler Sözlüğü, Ankara 1988, s.44; Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C. I, İstanbul 1977, 

s.172. 

3. Âsafî, Ali Şir Nevâî’nin Mecâlisü’n-Nefâis adlı eserinde adı geçen hafızası çok kuvvetli, 

güzel beyitleri olan bir şairdir. Bkz. Alî-Şîr Nevayî, Mecâlisü’n-Nefâyis-I (haz. Kemal Eraslan), 

Ankara 2001, s.80. 

6 

Beyit ve varak numaraları Şecâat-nâme’nin İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 6043’te kayıtlı 

nüshasına aittir. Metin örnekleri harekeli olan nüshanın imlasına uyularak verilmiştir. 

7 

Franz Babinger, Âsafî’yi Okçuzade Mehmed Paşa olarak göstererek yanılmaktadır. Bkz. Franz 

Babinger, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), Ankara 2000. s.130-131. Kıbrıs 

ve Halep defterdarlığı yapmış Okçuzade Mehmed (Çelebi) Paşa ile Dal Mehmed Çelebi 

(Âsafî) aslında farklı kişilerdir. Bu bilgi yanlışlığına, Cornell H. Fleischer de dikkati çekmektedir. 

Bkz. Cornell H. Fleischer, Tarihçi Mustafa Âlî Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, İstanbul 2001, 

s. 33. Agah Sırrı Levend ise Âsafî’den Koca Defterdar Mehmed Paşa olarak bahsetmektedir. 

Bkz. Agah Sırrı Levend, Gazavatnameler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnamesi, Ankara, 2000, 

s.88. Ancak, Âsafî ile Koca Defterdar Mehmet Paşa'nın aynı kişiler olup olmadığı hususunda 

kesin bir bilgiye sahip değiliz. Mustafa Eravcı da Kınalızade Hasan Çelebi’nin Tezkiretü’ş- Şuara‘sına 

dayanarak verdiği bilgide Âsafî’yi I. Süleyman’ın bölük halkına mensup sadık kullarından 

biri olarak göstermekle hataya düşmektedir. Bkz. Mustafa Eravcı, “Dal Mehmed Çelebi 

Âsafî” http://www.ottomanhistorians.com/database/html/dalmehmed2.html


zat oluşuna işarette bulunduğu gibi Mevleviliğe mensubiyetini de göstermektedir. 

8 Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr adlı eserinde “... devlet-i dünyeviyyede 

kisvet-i tarîkat-ı Mevleviyyeyi disâr idinmiş...” 9 sözleriyle onun Mevleviliğe intisabını 

belirtmektedir. Âsafî, yine Âlî’nin “Egerçi velâdetleri Rûm ilinde Siroz nâm 

şehirde vâkı’dur.” şeklinde verdiği bilgiye göre Siroz’da doğmuştur; 10 ancak doğumuna 

ilişkin olarak kesin bir tarih söyleyebilmek güçtür. Öğrenim hayatı ve 

ne şekilde yetiştirildiği hususlarında da kesin bilgilerimiz yoktur. Pek çok şair 

gibi ilk tahsilinde ailesinden ve yakın çevresinden istifade etmiş olması muhtemel 

olmakla birlikte, yetişmesinde Lala Mustafa Paşa’nın himayesindeki divan 

kâtipliğinin büyük etkisi olmuştur. 11 

Âsafî’nin öğrenim hayatının ardından almış olduğu ilk devlet görevi Divan-ı 

hümayun kâtipliğidir. 12 Âsafî’nin bu göreve ne zaman ve ne şekilde getirildiği 

açık değildir. Divan-ı hümayun kâtipliğinin ardından Özdemiroğlu Osman 

Paşa’nın emrine, tezkirecilik göreviyle memur edilmiştir. 13 

Bir kalem ehli olarak başladığı devlet vazifesini hayatının ilerleyen safhalarında 

aynı zamanda bir muharebe ehli olarak da geçirecek olan Âsafî’nin bizzat 

iştirak ettiğini bildiğimiz ilk muharebe 9 Ağustos 1578’de kazanılan Çıldır Zaferi’dir. 

14 Lala Mustafa Paşa tarafından Çıldır ve ardından Koyungeçidi zaferle- 

8 

Mevleviler tarafından unvan olarak kullanılan “Çelebi” kelimesi hakkında Mevlevi âlimlerinden 

Veled Çelebi İzbudak yayınlanmamış Türk Dili adlı sözlüğünde: ”Bu kelime Anadolu’da 

Mevlana’dan bir asır önce var idi; Konya’da beytü’l-ilm, beytü’l-isâle, beytü’l-fütüvveden olan kimselere 

“çelebi” deniyordu, Hüsameddin Çelebi, Selâhaddin Çelebi, yârân-ı Mevlânâ’dır.” şeklinde bilgi 

vermektedir. Bkz. İsmail Parlatır, “Veled Çelebi’nin Türk Dili Adlı Sözlüğünde Mevlana İle İlgili 

Sözleri ve Yorumları”, Uluslararası Mevlana Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara 2000, s.195. 

9 

Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr, Nuruosmaniye Ktp., nu. 3409, vr.241b. 

10 

Gelibolulu Âlî, a.g.e., vr. 241b; Faris Çerçi, Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, 

III. Murat ve III. Mehmet Devirleri, C.II, Kayseri 2000, s.306. 

11 

Gelibolulu Âlî‘nin “neşv ü nemâları sâbıku’z-zikr Mustafâ Pâşâ merhûmun kitâbeti hidmetinde gün 

gibi lâmi’dür.” ifadeleri de bu bilginin bir ispatı niteliğindedir. Bkz. a.g.e., vr.241b 

12 

Âsafî’nin; 

Bana dîvânda olurdı ragbet 

Zabt-ı kânûn idüp itdim hizmet (5b) 

şeklindeki ifadesinden önceleri Divan-ı hümayun kaleminde kanunlarının zabtına ilişkin katiplik 

görevinde bulunduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca bkz. Fleischer, a.g.e., s. 83 

13 

Âsafî, Şecâat-nâme’nin dibacesinde “...’ale’l-husûs bu bende-i dîrîne ve çâker-i kemterîneleri ‘âlem-i 

sabâvetden berü âsitân-ı sa’âdetleri hizmet-kârlarından olup mukaddemâ ‘Osmân Pâşâ-yı şehâmet-âsâra 

tezkirecilik nâmıyla hizmet üzre iken ...” (3b) sözlerine yer vermekle küçük yaşlardan beri padişahın 

hizmetinde devlet görevinde bulunduğunu ve sonrasında tezkirecilik görevine getirildiğini 

belirtmektedir. Ayrıca bkz. M. Fahrettin Kırzıoğlu, Osmanlılar’ın Kafkas Ellerini Fethi, Ankara 

1993, s.303. 

14 

Âsafî, Çıldır Zaferi’nde bizzat yer alışını Şecâat-nâme’de; 

Cengi görmek ola mı girmek gibi 

Hiç işitmek ola mı görmek gibi (141)


rinde göstermiş olduğu büyük yararlılıktan dolayı “serdar” unvanıyla Şirvan 

ve Dağıstan’ın muhafazasıyla vazifelendirilen Osman Paşa ile birlikte Âsafî de 

Şirvan Defterdarı Göğüşzade Mustafa Çelebi’nin emrinde tahrir işlerinden sorumlu 

olmak üzere sancak beyliği rütbesine terfi ettirilip muhasebe defterleri 

memurluğuna getirilmiştir. 15 (12 Eylül 1578) 

Çıldır Zaferi, hem Osmanlı hem de Âsafî için bir dönüm noktasıdır. Bu zaferle 

Osmanlıya Kafkasya’nın kapıları açılmış Âsafî’ye de devlet hizmetinde 

yükselmek için bir olanak sunulmuştur. Çıldır Zaferi’nin ardından Kafkasya’da 

sürdürülen fetihlerle ele geçirilen Ereş, Şemahi, Şeki, Demirkapı, Bakü, Salyan, 

Şabran gibi mühim yerlerden Osmanlı hazinesine yansıyacak mali kazancın 

değeri oldukça büyüktür. Âsafî’nin büyük bir mali gelirin idaresinde görevlendirilmesi 

ona duyulan güvenin ne denli büyük olduğunun bir ispatıdır. Nitekim 

“...sancag-ile defter-dâr-ı emvâl olup hazîne hizmetine me’mûr oldugumda dahi 

bâ’is-i tevfîr-i mâl ve sebeb-i teksîr-i emvâl olup resm-i irtişâyı defâtir-i âmâlden hakk ve 

cadde-i istikâmetden bir ân ve bir sâ’at münfekk olmak müyesser olmamışdır ...” 16 diyerek 

kendi ifadesiyle hem bu hizmetin önemini hem de hizmetteki liyakatını 

dile getirmektedir. 

Âsafî, Özdemiroğlu Osman Paşa’nın hizmetinde bir yanda sancak beyi rütbesiyle 

Şirvan vilayetinin tahrir işlerindeki mali görevini yürütmekte diğer 

dizeleriyle bir anlamda teyit etmekle birlikte bu zafere iştirakinin öncesiyle ilgili bilgi vermemektedir. 

Âsafî, Çıldır Zaferi öncesinde muhtemelen Lala Mustafa Paşa’nın ordusuyla önce 

Erzurum’a ardından Ardahan üzerinden Çıldır’a gelmiş olmalıdır. 

15 

Âsafî, yine Şecâat-nâme’nin dibacesinde bu göreve getirilişini “... andan sonra sancag-ile defterdâr-ı 

emvâl olup hazîne hizmetine me’mûr oldugumda...” (3b) sözleriyle belirtmektedir. Peçevi İbrahim 

Efendi ise bu konuda “Şirvan vilayeti defterdarlığı Gümüşzade Mustafa Çelebi adında bir görevliye 

verildi. İranlıların uygulamış oldukları gibi yıllık geliri iki yiz kırk yedi buçuk akçe olarak yazım 

(tahrir) defterine kayd olundu. Zal Mehmed Çelebi adında bir kişi de o ülkenin toprak yazımını yapmakla 

görevlendirildi.” kaydına yer vermektedir. Bkz. Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, (Haz. 

Bekir Sıtkı Baykal), C.II, Ankara 1999, s. 47. Vakanüvis Abdurrahman Şeref de “Serdâr ‘unvânıyla 

‘Osmân Pâşâ Şirvanı muhâfaza ve Erzurum mîr-i mîrân-ı cedîdi Kaytas Pâşâ ma’iyyetine ta’yîn 

kılındı. Evvelce Tiflise dahi müstakılen bir beglerbegi nasb olunmışdı. Oralarda îcâb iden teşkîlât îfâ 

kılındıgı sırada Şirvan defter-dârlıgı Gümüş-zâde Mustafâ Çelebiye virilip ve Dâl Mehmed Çelebi memâlik-i 

meftûhanun tahrîrine me’mûr idilip ka’ide-i mer’îyye-i devlet-i ‘aliyye vechile vâridât u 

mesârifât-ı mahalliyye muhasebe defâtirine ve hâs u ze’âmet ve tımar misallü dirlikler defâtir-i 

hâkâniyyeye sebt u kayd olundı.” şeklinde bu bilgiyi doğrulamaktadır. Bkz. Abdurrahman Şeref, 

“Özdemiroğlu Osman Paşa”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, C.IV, İstanbul 1329, s.1359. 

Ayrıca bkz. Bekir Kütükoğlu, Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri, İstanbul 1993, s.66. 

Lala Mustafa Paşa’nın Çıldır Zaferi ardından Şirvan’da toplamış olduğu divan aynı zamanda 

Osmanlının Kafkasya’daki ilk siyasi teşkilatlanmasının gerçekleştiği toplantıdır. Bu esnada 

Lala Mustafa Paşa’nın yanında yer alanlardan biri de Gelibolulu Âlî’dir. Âlî, sonrasında 

Lala Mustafa Paşa ile birlikte Şirvan’dan Erzurum’a hareket etmiştir. Bkz. Fleischer, a.g.e., s. 

82-83. 

16 

(3b)


yanda da muharib bir asker olarak vazife görmektedir. Bu iki hizmeti ifası sırasında 

katıldığı ikinci önemli muharebe 1578 yılının Kasım ayında oldukça çetin 

koşullarda kazanılan Şemahi Muharebesi’dir. 17 Bu zafer, Osman Paşa’nın askeri 

alandaki itibarını artırmakla birlikte ne yazık ki çok uzun soluklu olamamıştır. 

Zaferin ardından muharebede büyük yararlılıklar gösteren Adil Giray ve Tatar 

askerinin göstermiş olduğu zayıflık ikinci bir karşı muharebeye yol açmıştır. İlk 

muharebeden yaklaşık 15 gün sonra gerçekleşen ve tarihî kaynaklarda II. 

Şemahi Muharebesi olarak adlandırılan bu muharebede Osmanlı ordusu önemli 

ölçüde yara almış ve askerin toparlanması için Şemahi’den daha güvenli bir 

mevki olan Demirkapı’ya göçülmüştür. 

Osmanlı ordusunun zorlu kış koşullarında Şemahi’den Demirkapı’ya bu 

zorunlu göç harekâtında Âsafî de görev üstlenmiş, hazinenin sağ salim Demirkapı’ya 

ulaştırılması görevi kendisine verilmiştir. Âsafî, refakatına verilen askerle 

birlikte açlık, soğuk ve yollarda Dağıstan eşkiyasının tüm tecavüzlerine 

rağmen güç bela Demirkapı’ya ulaşmayı başarmıştır. 18 Âsafî’nin ve Osmanlı 

ordusunun Şemahi’den başlayıp Demirkapı’da sona eren göç harekâtı ancak 

1579 yılının hemen başında son bulabilmiştir. 19 Âsafî, Demirkapı’ya ulaşmakla 

rahata ve huzura kavuşamamıştır. Kış mevsimi sonuna kadar yöredeki yerleşik 

unsurlar Küre, Teberseran ve Kaytak eşkıyasının tacizlerine karşı bir takım 

akınlarda yer almıştır. 20 

17 

Âsafî muharebede yer alışını; 

Kâyil-i nazm anlara yoldaş idi 

Ol tekâpûlar da hep pâdâş idi (1115) 

dizelerinde dile getirmektedir. 

18 

“...Yollarda bırakılan eşya ve mühimmat ve insan cesedleri hayvan lâşeleri kar üzerinde bir iz teşkil 

itmişdi. Dal Mehmed Çelebi toplayabildiği eşya ve mecrûhîni bin müşkilat ile ve yolarda muakkıblar ve 

muhâcimlerle döğüşe döğüşe Demirkapıya getirmişdir...” Adurrahman Şeref, a.g.m., s.1417. 

19 

Âsafî’nin memur edildiği hazinenin Şemahi’den Demirkapı’ya olan maceralı seyahatini 

Rahimizâde Harîmî İbrahim Çavuş: 

“Kal’a-i Şemâhiden kalkup Demürkapu cânibine ‘azîmet olınup hazâyin-i pâdişâhî develere tahmîl 

olınup sâlifü’z-zikr İbrâhim Beg ve mâl defter-dârı Mustafâ Çelebi ve kethudâsı Ahmed Kethudâ ve kapu 

kulları agası Hurrem Aga ve Re’îsü’l-küttâb Mehmed Çelebi hazîne-i beytü’l-mâle koşılup serdâr-ı ‘âlîtebâr 

bir iki bin dilâver ile kafa-dâr olup âheste âheste cânib-i mezbûra müteveccih olındukda bir mertebede 

şiddet-i şitâ zâhir olmış idi ki Tûfân-ı Nûhdan berü ‘ömr-i Nûh görenler görmemişler idi. ‘Asâkir-i 

mihnet-zedenün kiminün eli ve kiminün ayagı ve ekserî burnı kulagı düşüp ve’l-hâsıl çekilen elem ve 

görilen derd ü gam ve şiddet-i şitâdan râh-ı ‘ademe ‘azm iden ibtidâ-yı sefer ‘Acemden bu âna gelince 

görülmemiş ve kırılmamış idi.” şeklinde belirtmektedir. Bkz. Rahimizâde Harîmî İbrahim Çavuş, 

Zafernâme-i Sultân Murâd Hân, İstanbul Üniversitesi Ktp. Türkçe Yazmalar, nu. 2372, vr.38b- 

39a. 

20 

Bu süreçte gerçekleştirilen akınlardan en mühimi yöredeki Dağıstan unsurlarından biri olan 

Kaytak taifesinin elinde bulunan Başlı Kalesi’nin fethidir. Şecâat-nâme’de belirttiğine göre 

Âsafî, bu fetihte öncü kuvvetin başında ordunun nehri geçişinde tedbir almakla görevlendirilmiştir.


II. Şemahi Muharebesi’nin kaybedilmesinin ardından Adil Giray’ın İranlılar 

tarafından katledilmesiyle birlikte Osmanlı’nın elinden çıkan Şirvan, Adil Giray’ın 

kardeşi Mehmed Giray’ın intikam hissiyle Osmanlı ordusuna katılmasıyla 

tekrar geri alınmıştır. 21 (Ekim 1579) Ancak çok geçmeden Lala Mustafa Paşa’nın 

göstermiş olduğu vefasızlık Mehmed Giray’ı küstürüp Kırım’a geri 

dönmesine sebep olmuştur. Böylelikle Osmanlı ordusu tekrar zayıf düşmüş, 

bundan cesaretlenen İran kaybettiği toprakları yeniden işgal hareketine girişmiştir. 

Bu cesaretle Selman Han ve Pîre Muhammed Han Şirvan’ı işgal edince 

Âsafî, Kaykı Mustafa Bey ile birlikte bu işgalin püskürtülmesiyle görevlendirilmiştir. 

Âsafî bu harekâtta takviye gücün başında yer almış, yardımına yetiştiği 

Kaykı Mustafa Bey’le birlikte İran işgalini püskürterek azımsanmayacak bir 

başarıya imza atmıştır. (Kasım 1579) Âsafî’nin bu başarısı hem kendini hem de 

Osmanlı ordusunu bir süreliğine rahatlatmıştır. Bu süreçte Bakü Kalesi’nin tamiri 

gerçekleştirilmiş ve Şirvan hududunda 1582 yılına kadar pek kayda değer 

hadise cereyan etmemiştir. 

İktisadi ve stratejik açıdan çok önemli bir bölge olan Şirvan, Osmanlı ve 

İranlılar arasında uzun yıllar daimi bir mücadele alanı olmuştur. Bu bölgeden 

vazgeçmeye hiç niyeti olmayan İranlılar, Osmanlının gücünü tamamen kırıp 

Şirvan’a tümüyle hâkim olmak arzusuyla iki üç yıla yaklaşan sükûnet döneminin 

ardından 1582 yılının yaz aylarında büyük bir orduyla Bakü’yü kuşatmak 

üzere yola çıkmışlardır. Bu durum Osmanlı tarafından haber alınınca İran ordusu 

Âsafî ile birlikte Gazi Giray, Ferhad Bey, Kaykı Bey ve Ali Bey’lerden olu- 

Kâyil-i nazm Âsafî hem ol zamân 

Hizmete me’mûr idi ol nâtüvân (2149) 

Eyledi emr Âsafîye âsafı 

İtmeye makdûrın anda muhtefî (2188) 

Didi kim bu nehri geç var ileri 

İlerü sür kalmasun ‘asker geri (2189) 

21 

Viyana Milli Kütüphanesi 68 numarada Osman Paşa’nın Seferleri Tarihi adlı yazma eserde Sultan 

III. Murad tarafından Kırım hanı ve ordusunun Şirvan seferiyle vazifelendirilmesi üzerine 

Şirvan’a hareket eden Mehmed Giray ve Kırım ordusunun Demirkapı’ya ulaşmasından önce 

sefere iştirak hususundaki emr-i hümayunun Tatar askerlerince Osmanlı karargâhına müjdelendiği 

ve karargâhtakilere bizzat Âsafî tarafından sesli olarak okunduğu kaydedilmektedir: 

“Bir gün kal’a-i mezkûrda otururken nâgâh birkaç dane Tatar dilâverleri Hazreti Hızır misâl 

çıkagelüp ve Osmân Paşa hazretlerine vardıkda, Rûm’dan geldügi cümle ‘askerin ma’lûmları olıcak, her 

biri sevinüşüp, gûyâ ki mürde idiler, ihyâ olup ve çıkmış cânları bedenlerine gelüp Osmân Paşa hazretlerinin 

başına cem’ olup ve dîvân idüp ve cemî’ kul dîvâna hâzır olup ve pâdişâh-ı ‘âlem-penâh cânibinden 

gelen Emr-i Humâyûnu çıkarup ve anda Reîsü’l-küttâb olan Dal Mehmed Çelebi eline alup ve cemî’ 

‘asker semâ’ tutup ve Emr-i Humâyûn okunup...” Bkz. Yunus Zeyrek, Tarih-i Osman Paşa, Ankara 

2001, s.62.


şan bir kuvvetle karşılanmıştır. Âsafî ve diğer beyler muazzam İran ordusuna 

güç yetirilemeyeceğine kanaat getirdiklerinde geri çekilmek durumunda kalmışlardır. 

İran askerinin takibi sonucunda Ali Bey esir alınmış, Gazi Giray yaralanmış, 

Âsafî kalan beylerle hasarsız kurtulmayı başarabilmiştir. Ardından 

Bakü İran askerince kuşatılmışsa da bu kuşatma neticesiz kalmış, İran ordusu 

bir kez daha Şirvan’ı tahliyeye mecbur olmuştur. 

Bu yıllar Âsafî’nin Şecâat-nâme’de; 

Ol idi rûz-ı vegâ meydânda merd 

Misli yok akrân ü emsâl içre ferd (2569) 

Bu gazâyı eyledi Gâzî Gerây 

Ol rezimde öldi çok yohsul u bay (2972) 

beyitleriyle ve bunun gibi nice beyitlerde övdüğü, aynı zamanda kendisi de bir 

şair olan ve Gazâyî mahlasıyla şiirler yazan Kırım prensi Gazi Giray ile yıllarca 

sürecek dostluklarının da günden güne pekiştiği bir dönemdir. 22 Ne var ki kader 

cilvesini göstermekte fazla gecikmemiş, İranlıların bu kez Peyker Han kumandasında 

Şirvan üzerine sürdükleri orduya Gazi Giray ve Ebubekir Mirza 

mukabele etmekle görevlendirilmişken muharebe esnasında Ebubekir Mirza saf 

değiştirip İran tarafına dâhil olunca Gazi Giray İranlılara esir düşmüş ve 

Alamut Kalesi’ne hapsedilmiştir. Gazi Giray’ın esaretiyle neticelenen bozgunda 

Aksu’ya kadar olan Şirvan bölgesi İran tarafından işgal edilmiştir. 

Âsafî ve Osman Paşa, Gazi Giray’ın esaretine bir hayli üzülmüşlerse de İran 

tehdidine karşı dirayetli olmaktan başka çareleri yoktur. Yaklaşan kış, askerin 

kışlak teminini ve aynı zamanda erzak tedarikinde tedbir almayı zorunlu kılmaktadır. 

Âsafî, Osman Paşa tarafından 1582 yılının sonbaharında Kaykı Bey’le 

birlikte ordunun kışı geçireceği Kabala Kalesi’nin tamiriyle vazifelendirilmiştir. 

Beraberine bir miktar askerle Kaykı Bey’i alan Âsafî, yolda askerin ulufe talebiyle 

isyana kalkışmasına rağmen Kabala Kalesi’ne ulaşmayı başarmış ve hemen 

kalenin tamirine girişilmiştir. Bu esnada durumu haber alan İranlılar, gecikmeksizin 

Kabala Kalesi’ni kuşatmışlardır. Kuşatma altında geçen günler 

Âsafî ve beraberindekiler için oldukça sıkıntılı günlerdir. Özellikle erzak sıkıntısının 

had safhaya ulaşması askerin belini bükmüş, Âsafî ve asker günlerce 

22 

Âsafî ve Gazi Giray’ın mukadderat birliği etmişçesine geçen dostane ilişkileri hususunda detaylı 

bilgi için bkz. İsmail Hikmet Ertaylan, Gazi Geray Han Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1958, 

s.13-22.


tuzsuz at eti yiyerek hayatta kalabilmeyi başarabilmişlerdir. 23 Âsafî’nin kumandasındaki 

Osmanlı askeri kahramanca kaleyi savunurken İranlılar Sultan III. 

Murad’ın İran tahtının barış teklifini kabul ettiğini ve artık kavganın bittiği yalanına 

Osmanlı askerini inandırıp asker arasına nifak sokmayı başarmışlardır. 

Âsafî, kuşatmadan kendisi de bezgin düşmüş olsa da askerin kaleden çıkma 

talebine sonuna kadar direnmiş, Kaykı Bey de karşısında yer alınca kaleden 

çıkmaktan başka çaresi kalmamıştır. İran askeri kaleden çıkanları kılıçtan geçirmiş, 

Âsafî ise esir olmaktan kurtulamamıştır. Kabala’da 1582 yılının sonlarına 

doğru uğranılan bu bozgun Âsafî’nin üç yıl sürecek esaret hayatının da başlangıcı 

olmuştur. İran askerinin elinde önce Kazvin’e gönderilen Âsafî, ardından 

Alamut Kalesi’nde kuyuya atılarak hapsedilmiştir. Gazi Giray’ın esareti 

üzerine bir de Âsafî’nin esareti eklenince Osman Paşa hayli müşkil bir duruma 

düşmüş ve İran işgali Demirkapı’ya kadar dayanmıştır. 24 

Âsafî, Alamut Kalesi’nde üç yıla yakın bir zaman oldukça çileli bir esaret 

dönemi geçirmiştir. Esaretten kurtuluşu ise kendisi gibi Alamut Kalesi’nde 

mahpus, eski dostu ve kader arkadaşı Gazi Giray’ın yardımıyla gerçekleşmiştir. 

Şöyle ki, İran sarayınca kendisine Kırım tahtı vadedilen Gazi Giray, bu teklifi 

kabul etmiş görünerek İran sarayıyla zaman içerisinde sahte bir samimiyet geliştirmiştir. 

İran sarayının bu sahte samimiyete aldanması, Âsafî'ye kurtuluşun 

kapısını aralamıştır. Âsafî, Gazi Giray'ın aracılığıyla zor şartlarda kaldığı 

Alamut Kalesi'nden daha iyi koşullarda esaret geçireceği İsfahan’a sürgüne 

gönderilmiş, kısa zaman sonra firar ederek İsfahan'dan Şiraz, Kazirun, Ray yoluyla 

Basra’ya geçmiş, ardından da Bağdad, Kufe, Diyarbakır üzerinden Erzurum’a 

intikal etmiştir. Âsafî’nin Isfahan’da başlayan bu kurtuluş macerası 1585 

yılı ortalarında Erzurum yakınlarındaki Cinis’te Tebriz seferi hazırlığıyla meşgul 

olan Özdemiroğlu Osman Paşa’nın yanında neticelenmiştir. 25 Çok geçme- 

23 

Niçe günler yindi tuzsız at eti 

Geldiler açız diyü her nekbeti (3393) 

24 

“Hâlbuki Gâzî Geray ve Âsafî Mehmed Begün esâretleri üzerine Îrânlu her tarafda ferce bulmuş ve 

Peyker Hân pây-ı ta’diyi Derbende kadar uzatmış idi.” Adurrahman Şeref, a.g.m., s.1435. 

25 

Oldı çün deşt-i Cinis ana mekân 

Mecma’-ı leşker-keş-i şâh-ı cihân (6292) 

Ol dilîre buldı çün Âsaf vusûl 

Eyledi cânı gibi anı kabûl (6299) 

Abdurrahman Şeref, Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Erzurum’a varışını “993 senesi 

Şa’bânında serdâr-ı nusret-medâr Erzuruma vusûl buldı.” ve Erzurumda geçirdiği süreyi “‘Osmân 

Pâşâ bir buçuk ay kadar Erzurumda istirâhat itdi.” şeklinde not etmektedir. Bkz. a.g.m., s.1498. 

Buradan hareketle Âsafî’nin esaretini noktalayıp Osman Paşa’ya kavuşması 1585 yılının 

Ağustos ile Eylül ayının ortaları arasında bir tarihte gerçekleşmiş olmalıdır. Âsafî’nin ardından 

Gazi Giray’ın Erzurum’a ulaşması da çok yakın bir tarihte gerçekleşmiştir.


den Gazi Giray da bir yolunu bulup İran sarayından firar etmiş ve Osman Paşa’ya 

iltica etmiştir. 26 

Esaret yıllarında muharebe hayatından bir süre uzak kalan Âsafî’nin esareti 

sonrasında yer aldığı ilk muharebe Tebriz Seferi olmuştur. Erzurum’a ulaşır 

ulaşmaz ayağının tozuyla yer aldığı bu seferde Osman Paşa gibi uzun zamandır 

düşlediği Tebriz’in fethi saadetini de yaşamıştır. Daha önce Yavuz Sultan Selim’in 

Çaldıran ve Kanuni Sultan Süleyman’ın Irakeyn seferlerinde üç defa 

zabtedilen ve her defasında elden çıkmış olan Tebriz’in fethi bu kez 

Özdemiroğlu Osman Paşa’ya nasip olmuştur. (22-23 Eylül 1585 / 27-28 Ramazan 

993) 

Âsafî, Tebriz’in fethinden hayli mesut olmuşsa da tüm içtenliğiyle bağlı olduğu 

hamisi Osman Paşa’nın günden güne artan rahatsızlığından dolayı da 

endişe içindedir. Osman Paşa ise bedeninde hâsıl olan ve günbegün ilerleyen 

hastalığından çok Tebriz’in muhafazasını düşünmektedir. 

Tebriz’in fethi sonrasında Âsafî’yi bekleyen mühim görevlerin başta geleni 

şüphesiz Tebriz’in muhafazasında yer almaktır. Osman Paşa, Tebriz’in muhafazası 

için ilk tedbir olarak şehri surlarla tahkim etmeyi, ikinci tedbir olarak da 

Kırım Hanlığı’nın Tebriz’in muhafazasına iştirakini düşünmektedir. Bu niyetle 

fethin üzerinden henüz bir kaç gün geçmişken Âsafî ile Gazi Giray’ı huzuruna 

çağırmış, Gazi Giray’a Tebriz’in muhafazası ile birlikte Kırım tahtını ve Âsafî’ye 

de yine Tebriz muhafazasında kalmak koşuluyla Kefe beylerbeyliğini 

vadetmiştir. Ardından gecikmeksizin padişaha yazılan arz mektubu ile Âsafî 

1585 yılının sonbaharında Kefe beylerbeyliğine getirilmiştir. 27 

Âsafî, Tebriz’den ayrılıp yeni görevinin başına geçemeden iki önemli olaya 

daha tanıklık etmiştir. Bunların ilki Tebrizlilerce sekiz on Osmanlı askerinin 

katledildiği haberi üzerine galeyana gelen Osmanlı askerinin Tebriz halkını kı- 

26 

İsmail Hami Danişmend, Gazi Giray’ın Osman Paşa’ya iltica tarihini 4-5 Ağustos 1585 (7-8 

Şaban 993) olarak kaydetmektedir. Bkz. İsmail Hami Danişmend, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, 

C. III, İstanbul 1971, s. 82. 

27 

“Leyal-i ‘ıydden birinde ‘Osmân Pâşâ Gâzî Gerây ile Âsafîyi nezdine çagırıp harb umûrını müşâvere 

eyledi ve dedi ki: “Ben Tebrize geldim ‘Acem çıkıp gitdi ben gidince ‘Acem yine gelecekdir. Tebrizin 

hükûmet-i ‘Osmâniyyede kalması bir emr-i ‘asîrdir. Hayli külfet ihtiyârına mütevakkıfdır. Kırım hânı 

nigeh-bân olursa devlet-i ‘aliyye içün muhâfaza husûsı sühûlet bulur ve bir kaç sene i’tinâ ve ikdâm-ı 

tâm gösterilirse nüfûz-ı saltanat-ı seniyye belki mütekarrer olur. Ordumuz buradan kalkıp giderse 

Tebrizi kim kayıracak? Erzurum ve Van vâlîlerinün nezâreti kâfî gelmeyecekdir. Kırım hânınun inzimâm-ı 

himmet ü basîretini lâ-büd görüyorum.” İkisi dahi Pâşânun bu sözlerini tasdîk itdiler. Binâen’aleyh 

Pâşâ Gencede kışlamak üzere Kırım hânlıgının Gâzî Gerâya tevcîhi ve ana mu’ayyen ve zahîr 

olmak üzere Âsafî Mehmed Begin Kefe mîr-i mîrânlıgına ta’yîni husûslarına dâ’ir rikâb-ı hümayûna etrâflı 

‘arzlar yazdı.” Adurrahman Şeref, a.g.m., s.1502-1503.


lıçtan geçirmesi, diğeri ise Osman Paşa’nın hastalığı sebebiyle yerine ordunun 

başına geçirdiği Cigalazade Sinan Paşa’nın İran tahtının veliahtı Hamza Mirza 

karşısında gösterdiği korkaklıktan dolayı uğranılan mağlubiyettir. Bu mağlubiyet 

öncesinde Hamza Mirza’nın Tebriz üzerine yürüdüğü haberi alındığında 

Âsafî, Gazi Giray’la birlikte Osman Paşa tarafından Cigalazade Sinan Paşa’ya 

yardımla görevlendirilmiştir. 28 Muharebe esnasında Âsafî ve Gazi Giray Sinan 

Paşa’yı uyguladığı harekât tedbirinin yanlışlığı hususunda ikaza çalışmışlar; 

ancak Sinan Paşa kıskançlık hissine kapılıp bu ikazlara kulak asmayınca Osmanlı 

ordusu mühim derecede kayıp vererek geri çekilmeye mecbur kalmıştır. 

Âsafî, Sinan Paşa’nın bu zaafiyeti yüzünden büyük bir badire atlatmış neredeyse 

ölümün eşiğinden dönmüştür. 

Özdemiroğlu Osman Paşa’nın hasta haline rağmen ayrı bir özen gösterdiği 

Tebriz’in muhafazasının baş sorumlularından biri olan Âsafî’nin Paşa’nın 

nezdindeki bu görevinden, terfi edildiği Kefe beylerbeyliğine geçişi bir türlü 

gerçekleşememektedir. Sinan Paşa’nın yaşattığı son hezimet ve sonrasındaki 

dirayetsizlik, işleri iyiden iyiye çıkmaza sokmuş, artık ömrünün son demlerini 

yaşayan Osman Paşa ve Osmanlı ordusu için Tebriz’den göçmekten başka çare 

kalmamıştır. Osman Paşa ve ordu ile birlikte göç yoluna düşen Âsafî, Şam Kazan 

mevkine gelindiğinde Osman Paşa’nın vefatı ile büsbütün sarsılmıştır. (29 

Ekim 1585) 

Osman Paşa gibi muzaffer bir kumandanın vefatı Osmanlı için olduğu kadar 

uzun yıllar hizmetinde canla başla çalıştığı ve birlikte nice başarılara imza 

attığı Âsafî için de çok büyük bir kayıptır. Aynı zamanda bu tarih, Âsafî’nin 

talihinin tersine döneceği bir dönemin de başlangıcı olmuştur. Âsafî’nin Kefe 

beylerbeyliği görevine tayini yüzünü pek güldürmemiş, tayininin üzerinden 

henüz üç dört ay geçmişken bu görevinden azledilmiştir. 29 

Âsafî’nin Kefe beylerbeyliğinden azledilişine Ferhad Paşa sebep olmuştur. 

Ferhad Paşa, Özdemiroğlu Osman Paşa’dan önce Şark serdarlığı vazifesinde 

bulunurken Kırım meselesinin hal yoluna konulmasında askerin itaatsizliğine 

mani olamayınca gözden düşüp bu görevinden alınmıştır. Özdemiroğlu Osman 

Paşa’dan sonra Tebriz’in muhafazasındaki başarısızlığından dolayı Cigalazade 

Sinan Paşa da azledilince Ferhad Paşa tekrar Şark serdarlığı görevine tayin 

28 

Kâyil-i nazm Âsafî Gâzî Gerây 

Anlara hem emr olundı sizde rây (6455) 

29 

Geçdi üç dört ay bu ahvâl ile çün 

Kasd idermiş ana ol har günbegün (6877)


olunmuştur. 30 Âsafî’nin Osman Paşa’ya olan sevgisini ve bağlılığını çok iyi bilen 

Ferhad Paşa, Şark serdarlığından azledilişinin hıncını bir anlamda Âsafî’den 

çıkarmıştır. Âsafî, 

Terk-i ser itmekle yolunda ezel 

Gördi serdârın bana mansıb mahal (6898) 

Sonradan Ferhâd aldı zulm-ile 

İtdügi cevr ü cefâ gelmez dile (6899) 

beyitlerinde Ferhad Paşa’dan gördüğü zulmü, 

Pâdişâhım Âsafa zulm itdiler 

Bî-sebeb ‘azl itdiler incitdiler (6887) 

Tîg ile buldum cihânda iştihâr 

Şimdi kalmamış gibi ol i’tibâr (6928) 

Ol dilâverlik olup dîvânelik 

Şimdi ‘ayb olmış-dırır merdânelik (6929) 

Neyleyem ‘arz-ı vakârım kalmadı 

Gayret-i nâmûs u ‘ârım kalmadı (6930) 

Zannım oldur gam helâk ide beni 

Tîg-ı mihnet çâk çâk ide beni (6931) 

Dehr elinden kime feryâd ideyim 

Kimse gûş itmez figânım n’ideyim (6932) 

beyitlerinde de sebepsiz yere azledilişine olan itirazını ve böyle bir durumu 

içine sindiremeyişini dile getirmektedir. 

Âsafî, Şecâat-nâme’nin dibacesinde“...tamâm iki yıldır ki ma’zûl ve 

müşevveşü’l-hâl ve envâ’-ı şedâyid ü âlâm ile mükedderü’l-ahvâl olup bir vechile derûndan 

âh itmege cür’et idemezem...” 31 sözleriyle belirttiğine göre Kefe 

beylebeyliğinden azledilişinden sonra iki yıl her hangi bir devlet hizmetinde 

bulunmamıştır. Bu dönem yine “... bu za’îf-i bî-çâre a’nî Âsafî-i âvârenün hâtır-ı 

30 

Ferhad Paşa’nın şark serdarlığına ikinci defa tayini 1586 yılı Ocak ayı ortalarında gerçekleşmiştir. 

Bkz. Kütükoğlu, a.g.e., s.167. 

31 

(6a)


fâtırı kim şikeste âyîneler gibi hezâr-pâre ve her pâresi derd-i hasûd ile yâre yâredir 

kızılbâş-ı evbâşın çâh-ı siyâhından halâs olalı bir gün râhat ve bir mansıb ile ber-murâd 

olup istirâhat itmek müyesser olmamışdır...” 32 şeklindeki ifadesinden anlaşıldığına 

göre Âsafî için zorluk içinde geçen bir dönemdir. Bir an evvel bu azledilmişlikten 

kurtulup padişah tarafından daha üst makamlarla lütuflandırılmak en büyük 

arzusudur. Sultan III. Murad adına yazmış olduğu Şecâat-nâme bir anlamda 

işte bu arzunun bir ürünüdür. 

Âsafî’nin Sultan III. Murad adına Şecâat-nâme’yi kaleme almak çabasının 

karşılığında ne şekilde ödüllendirildiği hususunda bir bilgiye sahip değiliz. 33 

XVI. yüzyıl tarihçilerinden Selânikî, Âsafî’nin 1590 yılının sonlarında (998 Zilkade) 

Hamza Bey’in azledilmesiyle reisülküttablığa atandığını belirtmekte ancak 

bu göreve atanışta Şecâat-nâme’nin rolü olup olmadığı yönünde herhangi 

bir bilgi vermemektedir. 34 Yaklaşık bir yıl bu görevde kalan Âsafî, 1591 yılı sonlarında 

bu görevinden alınmış, yerine Lâm Ali Çelebi tayin olunmuştur. 35 Yine 

Selânikî’nin nakledişiyle Âsafî, 1593 yılının Nisan ayında (1001 Receb) Hüseyin 

Çelebi’nin yerine ikinci kez bu göreve getirilmiş, 36 14 Temmuz 1593 (14 Şevval 

1001) tarihinde yeniden azledilip reisülküttablık görevini Yahya Çelebi’ye bırakmıştır. 

37 

Âsafî’nin 1592/93 (1001) yılında ikinci kez getirildiği reisülküttablık görevinden 

azledilişinden sonraki hayatı meçhulümüzdür. Bu görevden sonra başka 

hangi görevlerde bulunduğuna dair bilgimiz bulunmayan şair, Mehmet Nail 

Tuman’ın kaydına göre 1604 (1014) yılında vefat etmiş, mezarı ise Hırka-i Şerîf 

Mescidi’ndedir. 38 

Şecâat-nâme, Âsafî’nin hayatının birçok yönünü aydınlatmaya yeter bir kaynak 

teşkil etse de soyu ve ailesi hakkındaki bilgilerimiz sınırlıdır. Bu konuda ilk 

bildiğimiz Âsafî'nin Çerkez aslına mensup olduğudur. Kendisi bu hususu bizzat 

ifade etmemekle birlikte Şecâat-nâme’ de: 

32 

(6a) 

33 

Cornell H. Fleischer, Âsafî’nin Kefe beylerbeyliğine tayininden üç yıl sonra Şemahı (Şirvan) 

beylerbeyliğine atandığını belirtse de bu bilgiyi ihtiyatla karşılamak gerekmektedir. Bkz. a.g.e., 

s.83. 

34 

Selânikî Mustafa Efendi, Selânikî Tarihi, (Haz. Mehmet İpşirli), C. I, Ankara 1999, s.227. 

35 

a.e., s.250. 

36 

a.e., s.311. 

37 

a.e., s.324. 

Âsafî’nin reisülküttablık görevleri için ayrıca bkz. Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, (Haz. 

Nuri Akbayar), C.VI, İstanbul 1996, s.1781. 

38 

Mehmet Nail Tuman, a.g.e., C.II, s.914.


Akrabâsıydı müşîrün Âsafî 

Gösterüp üslûb-ı cengi muhtefî (6862) 

beytiyle Özdemiroğlu Osman Paşa ile olan akrabalığından bahsetmektedir. Nesebi 

Mısır Çerkezleri’ne dayandırılan 39 Özdemiroğlu Osman Paşa ile ilgili bu 

bilgi göz önünde bulundurulursa Âsafî’nin Çerkez aslına mensup olduğu düşünülebilir. 

Âsafî’nin ailesi hakkındaki bir diğer bilgimiz ise bir erkek kardeşe 

sahip olduğudur. Âsafî, Şecâat-nâme’de Özdemiroğlu Osman Paşa’nın Demirkapı’dan 

Kefe yoluyla İstanbul’a hareketi esnasında uğranılan Rus saldırısını 

anlatırken yer verdiği bir beyitte; 

Kâyil-i nazm Âsafînin kardaşı 

Bezl idi meydânda cân u başı (4457) 

ifadesiyle saldırıda şehit olanlardan birinin de kardeşi olduğu bilgisini vermektedir. 

40 

Peçevî İbrahim Efendi, Âsafî’nin kişilik özelliklerine ilişkin olarak Peçevî 

Tarihi’nde onu çok saf, hile, dolan nedir bilmez bir şahsiyet olarak nitelemektedir. 

41 Gelibolulu Âlî de Peçevî’nin bu görüşüne “... hubb-ı mâl ü menâl sevdâsına 

iş itmiş degül idi.” 42 sözleriyle katılmaktadır. Âsafî’nin “... resm-i irtişâyı defâtir-i 

âmâlden hakk ve cadde-i istikâmetden bir ân ve bir sâ’at münfekk olmak müyesser 

olmamışdır el-hamdüli’l-lah sümme el-hamdüli’l-lah hele bu bende-i dîrîne ve çâker-i 

kemterîne Hakk ‘ubûdiyyeti yirine getürmede cüst ü çâlâk olup gâh kalem gibi 

togruluga gûşiş ve gâh kâgıd gibi yüz aklıklarına verziş idüp ...” 43 şeklindeki kendi 

ifadeleri de bir anlamda Peçevî ve Âlî’yi doğrular niteliktedir. 

Eseri: 

Âsafî’nin bilinen tek eseri Şecâat-nâme’dir. Aruzun fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün 

kalıbında, mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. Gazavatname türünde kaleme 

alınan eser, 1587 yılında tamamlanmış, 44 6982 beyitten oluşmaktadır. 

39 

Abdurrahman Şeref, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası’nda kaleme aldığı Özdemiroğlu Osman 

Paşa’ya dair makalede Osman Paşa’yı Çerkez asıllı göstermektedir. Bkz. a.g.m., s.1289. 

40 

Şecâat-nâme’de Âsafî’nin kardeşinin şehit edilişine dair bir minyatüre yer verilmiş olması da bu 

bilgimizi doğrulamaktadır. Bkz. Şecâat-nâme, vr.188b, 50. minyatür 

41 

Peçevi İbrahim Efendi, a.g.e., C.II, s.74. 

42 

Gelibolulu Âlî, Nusretnâme, Nuruosmaniye Ktp., nu. 4350, vr.121b. 

43 

(3b) 

44 

Âsafî, Şecâat-nâme’nin yazılış tarihini aşağıdaki tarih kıtasıyla belirtmektedir: 

Bu neberd-i zâl-i dehrin nazm olan dîvânınun 

Başdan zîbâca bir dîbâcedir ser-nâmesi 

Âsafî dîbâcesin zerle yazarken hâmesi 

Didi târîhin anın Dalın Şecâ’at-nâmesi sene : 995 (1587) (6b)


Şairin: 

‘Özrimi bilsünler itsünler ‘itâb 

İbtidâ nazmım-dırır işbu kitâb (6966) 

şeklindeki sözleri Şecâat-nâme’nin ilk eseri olduğunu ortaya koymaktadır. Gerek 

kendisinin gerekse kaynakların başka bir eserine işarette bulunmamaları bir 

başka eserinin olmadığını göstermektedir. 45 

Şecâat-nâme, plan olarak klasik mesnevi kurgusu hususiyetlerine yakın olmakla 

birlikte mesnevilerde ender rastlanan mensur bir dibace ile başlamaktadır. 

Dibaceyi gazavatname türünün özelliğine uygun olarak yer verilmiş iki 

fihrist takip etmektedir. Fihristlerin ilki Özdemiroğlu Osman Paşa önderliğindeki 

önemli savaşları ve bu dönemdeki önemli olayları, ikincisi de Âsafî’nin 

başından geçen kayda değer hadiseleri özetlemektedir. Ardından 23 beyitlik 

besmele ve tevhit, 6 beyitlik na’t, 12 beyitlik dört halifeye övgü, 27 beyitlik Sultan 

III. Murad’a methiye ve Özdemiroğlu Osman Paşa’nın biyografisine yer 

verilmektedir. Şecâat-nâme’nin girişinde münacat, miraciye ve sebeb-i telif kısımlarına 

yer verilmemiştir. 

Âsafî, eserini Sultan III. Murad adına kaleme almıştır. Padişahtan en büyük 

beklentisi Şecâat-nâme vesilesiyle yeni bir beylerbeylikle lütuflandırılmaktır. 

“İnşâllahü te’âlâ bu bende-i kemterlerinün ‘ilm-i nazm ü inşâda bizâ’atı ve fenn-i şimşîr 

ve şecâ’atda sanâ’atını belki bir cânibe serdâr idüp göndermege liyâkatını müşâhede 

buyurduklarında ümmîd-dârem ki bilâ-sebeb elimden alınan Kefe beglerbegiliginden 

dahi güzîde bir beglerbegilik ‘inâyet buyurılup ser-hadd-i a’dâya irsâl kılalar ve’l-hâsıl 

zannım budur ki bu kulları nâ-murâd konulmayup mekârim-i cezîle-i nâmütenâhîlerine 

lâyık ve sezâ-vâr ve bir ‘âlî mansıb ile behre-dâr ve kâm-kâr buyuralar...” 

46 yollu sözleri bunun bir delilidir. Âsafî’nin bu sözlerinden Kefe beylerbeyliğinden 

daha güzide bir beylerbeylik talebi açıkça anlaşılmakla birlikte 

“ser-hadd-i a’dâya irsâl kılalar” deyişiyle sınır boylarındaki mücadele dolu hareketli 

yaşantıya yeniden kavuşma özlemi de hissedilmektedir. 

Şecâat-nâme’nin muhtevasının ağırlıklı bölümünü Sultan III. Murad dönemi 

Osmanlı Şark seferleri oluşturmaktadır. Bu çerçevede Özdemiroğlu Osman Paşa’nın 

fetihleri de methedilmektedir. Eserin asıl konusunu 1578 yılında kazanı- 

45 

Agah Sırrı Levend: “Müellif yine önsözde, daha evvel yazmış olduğu başka bir eserden şu satırlarla 

bahsediyor: “Asafî mahlas olan bende-i kemterleri, müşârü’n-ileyh ‘Osmân Pş.nun ... otuz kırk cüz bir 

kitâb ve seksen sekiz yerde nakş-ı Mânî-nişân ile musavver meclis-i müstetâb tasvîr olunub, bahr-ı 

Mesnevî-i Ma’nevî üzre nazm eylemişlerdür.” ifadelerine yer vererek yanılgıya düşmektedir. Bkz. 

a.g.e., s.89. 

46 

(3b)


lan Çıldır Zaferi’yle 1585 yılında Özdemiroğlu Osman Paşa’nın ölümü arasında 

geçen olaylar oluşturmaktadır. Âsafî, eserini duyup işittikleri ile değil bizzat 

tanık olduğu olayları kaleme alarak oluşturmuştur. Eserde konu edilenler olayı 

yaşayanla anlatan aynı kişinin kaleminden çıkmış olma özelliğine sahiptir. XVI. 

yüzyıl Osmanlı Şark coğrafyasında yaşanan pek çok mühim hadiseyi tafsilatlı 

biçimde kaydeden Şecâat-nâme, edebiyatımızın önemli gazavatname örneklerinden 

biri olmakla birlikte aynı zamanda manzum bir tarih eseri niteliğindedir. 

Özdemiroğlu Osman Paşa’nın ölümü bahsiyle Şecâat-nâme’nin asıl konusunu 

tamamlayan Âsafî, ardından hatime bölümüne yer vermektedir. Bu bölümde 

eserin yazılışına ve bitiriliş tarihine dair bilgiler bulunmaktadır. Eser, dua 

kısmıyla son bulmaktadır. 

Şecâat-nâme’nin Türkiye kütüphanelerinde mevcut iki nüshası bulunmaktadır. 

İlki İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi TY. 6043 numarada kayıtlı bulunmaktadır. 

Mensur bir dibaceyle başlayıp manzum metinle devam eden nüsha 

harekeli, nesih hatla kaleme alınmış, toplam 289 varaktır. Mensur dibacenin her 

sayfasında 19 satır, manzum bölümün her sayfasında ise iki sütun halinde 15 

satır yer almaktadır. Nüshanın önemli bir özelliği metinle başarılı bir şekilde 

ilişkilendirilmiş minyatürlere sahip bulunuşudur. Nüshanın tümü içeresinde 

toplam 77 minyatür yer almaktadır. İstanbul’da Ali b. Yusuf tarafından 1586 

yılında istinsah edilmiştir. Şecâat-nâme’nin bir diğer nüshası da Topkapı Sarayı 

Müzesi Kütüphanesi Revan 1301 numarada yer almaktadır. Harekeli nesih bir 

hatla kaleme alınan nüshanın mensur dibace ve manzum metninin her sayfasında 

15 satır yer almakta olup 318 varaktır. Üniversite nüshasına göre oldukça 

özensiz olan bu nüshada minyatür bulunmamaktadır. 47 1587 yılında istinsah 

edilen bu nüshanın da müstensihi Ali b. Yusuf’tur. 

Edebî Şahsiyeti: 

Âsafî, tek eseri Şecâat-nâme’de ortaya koyduğu edebî kimliği ile yeterince 

adından söz ettirebilmiş değildir. Devlet hizmetinde yükselme arzusuyla XVI. 

yüzyıl Şark seferlerinin cereyan ettiği coğrafyada kültür hayatından ve kültür 

merkezlerinden uzakta bir ömür geçirmek durumunda kalan şair, edebî şahsiyetini 

ispata pek olanak bulamamıştır. Adeta canla başla çalıştığı devlet kade- 

47 

Fehmi Edhem Karatay, “Bu eser saraya girmeden evvelki sahibi Mustafa Kapudanın elinde iken birçok 

minyatürlü sahifeleri sökülerek alınmış ve yerlerine başka bir yazı ile metin yazdırılarak resim yerlerinin 

boş bırakılmış olduğu bariz bir surette görülmektedir.” bilgisini aktarmaktadır. Bkz. Fehmi 

Edhem Karatay, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, C.I, İstanbul 1961, 

s.233.


melerinde yüksek mevkilere ulaşamaması ve Şecâat-nâme’den başka bir eser 

kaleme almamış olması da isminin geri planda anılmasına sebep olmuştur. 

Gerek devlet hizmetinde gerekse edebî sahada hak etttiği yeri alamayan 

Âsafî, nazım ve nesirde kendine güvenen bir şairdir. Şecâat-nâme’nin dibacesinde 

sarfettiği “...le’âl-i nesrimi dahi nizâm-ı nazmıma karîn ve bu iki zâde-i tab’ımı 

şâhidîn-i ‘âdileyn idüp min-ba’d da’vâ-yı ma’rifet itdigimce nazm u nesrim gibi iki zîbâ 

şâhid ve sıdk-makâle güvâh olmaga müsâ’id olalar” 48 sözleri ve 

Çok kulun ma’rifete kâdir olur 

Sâhib-i seyf ü kalem nâdir olur 

Şi’r ü inşâ diseler var fenim 

Sadr-ı heycâda yirim var benim 

(5b) 

(5b) 

dizeleri Âsafî’nin şiir ve inşada kalemine olan güvenini ispatlar niteliktedir. 

Âsafî’nin edebî yönüne ilişkin bu kendi değerlendirmeleri yanında XVI. 

yüzyıl tarih ve edebiyat sahasının önemli simalarından Gelibolulu Âlî’nin de 

Künhü’l-Ahbâr ve Nusretnâme adlı eserlerinde birtakım değerlendirmeleri bulunmaktadır. 

Âlî, Âsafî’nin ilmi yeterliliği yanında şiir ve inşaya muktedir bir şair olduğunu 

belirtmektedir. Âlî, “... bir kâmil-i melek-hısâl ve şi’r ü inşâya kâdir sâhib-i 

kemâl idi.” 49 ve “...istikâmet-i tab’la merdüm-perdâz ve beyne’l-akrân her cihetle 

mu’ayyenü’l-mikdâr u mümtâzdur...” 50 ifadeleriyle Âsafî’nin edebî şahsiyetine 

olan takdirini, “...vâkıf-ı rumûz-ı ma’nevî ve mütercim-i ebyât-ı Mesnevi...” 51 sözleriyle 

de Mesnevi’yi tercüme edebilecek kadar Farsça bildiğini ortaya koymaktadır. 

Âsafî hakkındaki tespitlerini “... niçe yıllar mütelemmiz ü nefâyis-i fevâyid-i 

şi’r ü inşâmızdan gâh u bî-gâh mütelezziz olmış idi.” 52 sözleriyle sürdüren Âlî, 

Âsafî’nin edebî şahsiyetinin oluşumunda katkısı bulunduğundan da bahsetmektedir. 

Âsafî ve Âlî’nin Lala Mustafa Paşa’nın himayesinde bir dönem birlikte 

görev almış, çağdaş iki şair olmaları bu görüşü muhtemel kılmakla birlikte 

Âsafî’nin böyle bir tespiti doğrular hiçbir kaydı yoktur. 

48 

(4a) 

49 

Gelibolulu Âlî, Nusretnâme, vr.121b. 

50 

Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr, vr. 241b. 

51 

Gelibolulu Âlî, a.e., vr.241b. 

52 

Gelibolulu Âlî, Nusretnâme, vr.121b. 

Cornell H. Fleischer de bu sözlerden hareketle Âsafî’nin Gelibolulu Âlî’nin öğrencisi olduğunu 

belirtmektedir. Bkz. a.g.e., s. 84.


Âsafî’nin Şecâat-nâme’de ortaya koyduğu edebî şahsiyetini Gelibolulu 

Âlî’nin görüşleri ile birlikte değerlendirdiğimizde, Âsafî’nin dini, ilmi ve edebî 

sahada kendini yetiştirmiş, âlim bir şair olduğu hükmüne varmak zor değildir. 

Eserinden Mevlâna, Hafız ve Şeyh Sadi’yi okuduğu anlaşılan Âsafî, ayet ve hadislerden 

muhtevaya uygun yaptığı iktibaslarla dini ilimlere ve tasavvufa vakıf 

bir şair kanaati uyandırmaktadır. Şecâat-nâme’de mevzuya gayet uygun şekilde 

yer verdiği Mesnevi’den kimi hikâyelerle 53 Mevleviliğe ve dolayısıyla Mevlâna’ya 

olan muhabbetini ortaya koymaktadır. 

Âsafî, şiir tekniğini iyi bilen, geniş kültüre sahip bir şairdir. Şecâat-nâme’de 

duru bir Türkçeyle nazmedilmiş beyitlerindeki vezin kusurlarının azlığı vezne 

olan hâkimiyetinin, mesnevi içerisinde gazel formunda manzumelere yer verişi 

de klasik şiirin farklı nazım şekilleriyle manzumeler yazabileceğinin bir göstergesidir. 

54 Şecâat-nâme’de yer yer lirik, didaktik ve pastoral anlatımlarla akıcı kıldığı 

kendine has üslubunu atasözleri, deyimler, ayet ve hadis iktibaslarıyla 

zenginleştirmesi geniş bir kültüre ve şairlik perspektifine sahip olduğuna işaret 

etmektedir. Tarihî hadiseleri anlatırken konuya zenginlik ve çeşitlilik katmak 

amacıyla istitrâd yollu aktardığı kimi kıssa ve hikâyelerle de okuyucunun ilgisini 

canlı tutmayı başarmaktadır. Bu nitelikleri göstermektedir ki Âsafî, farklı 

şekil ve muhtevalarda eser kaleme alabilecek kudrete sahip bir şairdir. 

Âsafî’nin edebî şahsiyetinde dikkati çeken hususlardan biri de dile olan hâkimiyetidir. 

Gayet sade ve anlaşılır bir dille kaleme aldığı eserinde sahip olduğu 

kelime zenginliğinden istifadeyle hiç zorlanmadan, kolaylıkla söylenilmiş 

izlenimi uyandıran beyitleri buna bir göstergesidir. Bu meziyeti ona kafiye ve 

redif konusunda da kolaylık sağlamış, böylelikle şiirinin ahenk düzeyini rahatlıkla 

artırabilmiştir. 

Taş yuvarlarlar idi başlarına 

Karşu baş korlar idi taşlarına (1894) 

Dillerinde pend ile yir eyledi 

Her birin bir pend ile şîr eyledi (2751) 

53 

Âsafî’nin Şecâat-nâme’de Mesnevi’den istitrad yollu aktardığı hikâyeler için bkz. “Padişah ve 

Derviş” vr. 4b-6a, “Kedi ve Kuş” vr. 48b-49a. 

54 

Şecâat-nâme’nin kurgusu dâhilinde klasik mesnevi kurgusu dışında değerlendirilebilecek gazel 

nazım şekliyle yazılmış 4 farklı manzume daha yer almaktadır: 

Gazel I (24a) 

Gazel II (27b) 

Gazel III (39a) 

Gazel IV (61b)


beyitlerinde iç kafiye, redif ve aliterasyonlarla bezenmiş bir söyleyiş Âsafî’nin 

şiir diline olan hakimiyetine ve sanatçı kişiliğine ispat niteliğindedir. 

Dile hâkim bir şair olduğu şüphe götürmeyen Âsafî, şahit olduğu olayları 

hikâye edişte kendine özgü, belirgin bir üslup da ortaya koymaktadır. Bu hususta 

dikkati çeken belirgin özellik, kimi kez atasözleriyle desteklenmiş, bir takım 

nasihatlarda bulunmayı amaçlayan hakîmâne bir üsluba sahip oluşudur. 

Şecâat-nâme’de açık bir biçimde hissedilen hakîmâne üslup oldukça hikemî söylemlerle 

ortaya konmuş pek çok beyitte göze çarpmakadır: 

Sınsa baş börk içredür dirler ezel 

Kol sınarsa yen içindedür mesel (1048) 

Fursatı fevt itme ‘ömrün fevti var 

Nükte fehm eyle cihânun mevti var (1506) 

Yegdir ölmek kişi yahşı nâm ile 

Sag kalmakdan ise âlâm ile (3943) 

Sen sag ol dünyâda mâl olsun giden 

Tâ vücûdun var helâl olsun giden (4543) 

Her ne yirde dâne var dâm andadır 

Dut kanâ’at gûşesin kâm andadır (4803) 

Âsafî, söz sanatlarını da ustalıkla kullanan bir şairdir. Şecâat-nâme’de: 

San’at-ı şi’riyye gerçi bunda yok 

Ehl-i rezme kıssasından hisse çok (6967) 

şeklindeki ifadesiyle eserini sanat yapmak adına kaleme almadığını belirtse de 

edebî sanatlara başarılı bir şekilde yer vermektedir. Kısa ve özlü söyleyiş içerisinde 

kimi kıssa ve olaylara işarette bulunduğu telmihlerle manaya derinlik 

kazandıran, oldukça çetin geçen savaşları anlatırken sıkça başvurduğu mübalağalarla 

okuyucuyu kolayca olayın havasına sokan, hoşlanarak kullandığı cinas, 

tarsi ve aliterasyonlarla Türkçenin ses olanaklarından layıkıyla istifade edebilen 

Âsafî, eserinde sözü sanatlı söylemekteki maharetine yeter bir delil ortaya koyabilmektedir. 

Böylelikle anlatımındaki doğallığını söz sanatlarıyla ustaca yoğurması, 

tarihî hadiselerin kuru bir ifadeyle değil şairane bir uslupla karşımıza 

çıkmasını sağlamaktadır.


Âsafî’nin edebî kişiliği çerçevesinde nazmı yanında nesrinin de yeri bulunduğunu 

belirtmek gerekir. Şecâat-nâme’ye eklemiş olduğu mensur dibacede inşa 

sanatındaki kabiliyetini ortaya koymaktadır. Yer yer secilerle bezenmiş, berrak 

bir dille kaleme aldığı dibaceden akıcı ve ahenkli bir nesir üslubuna sahip olduğu 

kolaylıkla hissedilebilmektedir. 

Sonuç: 

Mevlâna’nın engin fikirlerinden beslenen Mevlevilik, Mevleviliğe mensup 

şairlerin oluşturduğu Mevlevi edebî muhiti dâhilinde pek çok şairin yetişmesine 

vesile olmuştur. Gelenek dâhilinde, bir tarikata intisabıyla bilinen divan şairlerinin 

iltifat ettikleri tarikatların başında yer alan Mevleviliğin XVI. yüzyılda 

yetiştirdiği şairlerden biri de Âsafî’dir. 

Mevlevi kimliği yanında muharip bir asker, bir devlet adamı olarak da bilinen 

Âsafî, ömrünün mühim bir safhasını Kafkasya gibi zor bir coğrafyanın her 

an yeni tehlikelere gebe, hareketli sınır boylarının bitip tükenmek bilmeyen 

mücadeleleri içerisinde geçirmiştir. Onun hayatı, devlet hizmetinde şaibesiz ve 

haklı bir yükselişin gerçek öyküsüdür. Özdemiroğlu Osman Paşa’nın maiyetinde 

dürüstlük içinde, durmak nedir bilmeden, tam bir görev aşkıyla çalışan 

Âsafî; kâtiplikten tezkirecilik, defterdarlık, sancakbeyliği ve beylerbeyliğe doğru 

giden haklı yükselişiyle en müşkil durumlarda dahi kendisine sonsuz derecede 

güven duyulabilecek, cesur bir görev adamı portresi çizmiştir. 

Âsafî’nin bizzat tanık olduğu olayları kaleme alarak ortaya koyduğu Şecâatnâme, 

edebiyatımızın önemli gazavatname örneklerindendir. Sultan III. Murad 

dönemi Şark seferlerini ve Kafkasya fatihi Özdemiroğlu Osman Paşa’nın bu 

coğrafyadaki fetihlerini tafsilatlı şekilde konu edinen Şecâat-nâme, edebî açıdan 

olduğu kadar tarihî açıdan da kayda değer bir eserdir. 

Âsafî; sade ve akıcı dili yanında, hakîmâne bir üslup içerisinde söz sanatlarını 

ve Türkçenin ahenk olanaklarını kullanmaktaki ustalığıyla da dikkati çekmektedir. 

Tek eseri Şecâat-nâme’de ortaya koyduğu edebî kişiliği ile Türk dilinin 

ve klasik şiirin olanaklarını kullanmaya vakıf bir şair görünümü sergilemektedir. 

©


KAYNAKLAR: 

Abdurrahman Şeref, “Özdemiroğlu Osman Paşa”, Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, 

C.III-IV, İstanbul 1329, s. 1289-1516. 

Alî-Şîr Nevayî, Mecâlisü’n-Nefâyis-I (Haz. Kemal Eraslan), Ankara 2001. 

Babinger, Franz, Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri, (Çev. Coşkun Üçok), Ankara 

2000. 

Çerçi, Faris, Gelibolulu Mustafa Âlî ve Künhü’l-Ahbâr’ında II. Selim, III. Murat ve III. 

Mehmet Devirleri, C.II, Kayseri 2000. 

Danişmend, İsmail H., İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C.III, İstanbul 1971. 

Eravcı, Mustafa, “Dal Mehmed Çelebi Âsafî” 

http://www.ottomanhistorians.com/database/html/dalmehmed2.html 

Eroğlu, Süleyman, “Âsafî’nin Şecâat-nâmesi (İnceleme-Metin)” (Yayımlanmamış Doktora 

Tezi), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa 2007. 

Ertaylan, İsmail H., Gazi Geray Han Hayatı ve Eserleri, İstanbul 1958. 

Fleischer, Cornell H., Tarihçi Mustafa Âlî Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı, İstanbul 

2001. 

Gelibolulu Âlî, Künhü’l-Ahbâr, Nuruosmaniye Ktp., nu. 3409. 

Gelibolulu Âlî, Nusretnâme, Nuruosmaniye Ktp., nu. 4350. 

Gölpınarlı, Abdülbaki, Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik, İstanbul 1983. 

Horata, Osman, “Mevlâna ve Divan Şairleri”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi 

Dergisi, Özel Sayı, (1999), s.43-56 

İpekten, Haluk, - İsen, Mustafa, - Toparlı, Recep, - Okçu, Naci, - Karabey, Turgut, 

Tezkirelere Göre Divan Edebiyatı İsimler Sözlüğü, Ankara 1988. 

İsen, Mustafa, “Divan Şairlerinin Tasavvuf ve Tarikat İlişkileri”, Ötelerden Bir Ses, 

Ankara 1997, s.209-220. 

Karatay, Fehmi Edhem, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar Kataloğu, 

C.I, İstanbul 1961. 

Kınalızade Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş- Şuara, (Haz. İ. Kutluk), C.I, Ankara 1989. 

Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Osmanlılar’ın Kafkas Ellerini Fethi, Ankara 1993. 

Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri, İstanbul 1993. 

Levend, Agah Sırrı, Gazavatnameler ve Mihaloğlu Ali Bey’in Gazavatnamesi, Ankara, 

2000. 

Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, (Haz. Nuri Akbayar), C.VI, İstanbul 1996. 

Mehmet Nail Tuman, Tuhfe-i Nâilî Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri, (Haz. Cemal 

Kurnaz-Mustafa Tatçı), C.I, Ankara 2001.


Parlatır, İsmail, “Veled Çelebi’nin Türk Dili Adlı Sözlüğünde Mevlâna İle İlgili Sözleri 

ve Yorumları”, Uluslararası Mevlâna Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara 2000, 

s.191-196. 

Peçevi İbrahim Efendi, Peçevi Tarihi, (Haz. Bekir Sıtkı Baykal), C.II, Ankara 1999. 

Rahimizâde Harîmî İbrahim Çavuş, Zafernâme-i Sultân Murâd Hân, İstanbul Üniversitesi 

Ktp. Türkçe Yazmalar, nu. 2372. 

Selânikî Mustafa Efendi, Selânikî Tarihi, (Haz. Mehmet İpşirli), C.I, Ankara 1999. 

Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi, C.I, Dergah Yayınları, İstanbul 1977. 

Yeniterzi, Emine, Sevginin Evrensel Mühendisi Mevlâna, Ankara 2008. 

Zeyrek, Yunus, Tarih-i Osman Paşa, Ankara 2001.


Türk Orta Asyasında Budizm * 

Buddhism in Turkish Central Asia 

Hans J. KLIMKEIT 

Çeviren: Mehmet T. BERBERCAN ** 

ÖZET 

Bu makalede, Türk Orta Asyasına yayılarak Türk kitleleri tarafından benimsenmiş bir 

inanç sistemi olan Budizm ele alınmış ve bu inanç sisteminin tarihî süreç içinde, Türk dili ve 

kültürü üzerinde oluşturduğu etkiler çeşitli yönleriyle ortaya konulmuştur. Türk Budist 

edebiyatının nitelikleri ve geçirdiği gelişim süreci belirtilerek Budizm’in İslamiyet öncesi 

Türk edebiyatındaki yeri açıklanmıştır. 

• 


Budizm, Budist, Türkler, Türkçe, Orta Asya 

• 

ABSTRACT 

In this article, the spread of Buddhism amongst the Turkish populace at large in Turkish 

Central Asia and the effects of Buddhism on Turkish language and culture are exposed from 

the assorted aspects in the historical perspective. Additionally, the characteristics of Turkish 

Buddhist literature and its development are specified in detail, and the place of Buddhism in 

Pre-Islamic Turkish literature is elucidated. 

• 

KEY WORDS 

Buddhism, Buddhist, Turks, Turkish, Central Asia 

* 

Hans-J. KIimkeit “Buddhism in Turkish Central Asia”, Numen, Published by BRILL, Vol. 37, 

Fasc. 1, Jun. 1990, s. 53-69. 

** 

İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi.


 

Altay bölgesinden İç Asya’ya doğru yönelen Türkler, 6. asrın ortalarında 

Orta Asya steplerindeki varlıklarını kuvvetle hissettirmeye başladılar. 1 Dinleri 

gök, toprak ve atalara saygı gibi kültlerden oluşan bir dindi. 2 Kuzeydoğu 

Çin’den Aral Gölünün doğu kesimlerine kadar uzanan geniş bir bölgede ilk 

Türk kağanlığını kuranlar Türküt Türkleridir. Bir süre sonra bu kağanlık pek 

çok step hanedanlığının paylaştığı ortak yazgıdan kurtulamayarak doğu ve batı 

olmak üzere ikiye bölündü. Kağanlığın kurucusu ve devletin doğu kanadının 

ilk hükümdarı olarak Bumin Kağan (ölm. 552) kabul edilir. Kardeşi İstemi ise 

devletin batı kanadının hükümdarıydı. Bumin’den evvelki kağanların adları 

bilinmesine rağmen Eski Türkler, Bumin ve onun kardeşi İstemi’yi Türk devletinin 

kurucu babası olarak görmekte ve onların yönetimine tanrısal bir kutsiyet 

atfetmekteydiler. Költigin yazıtında zikredildiği gibi “Üstte mavi gök, altta yağız 

yer yaratılınca, ikisinin arasında insanlık yaratılmış ve insanlığı yönetmek üzere atalarım 

Bumin Kağan ve İstemi Kağan başa geçmiş. Onlar başa geçerek Türk milletinin 

ülkesini ve töresini düzene sokmuşlar.” 3 Bu sözler, 680 yılından sonra kurulan ikinci 

Türk imparatorluğunun büyük hükümdarlarından Bilge Kağan tarafından 

söylenmiştir. Bilge Kağan bu yazıtta, imparatorluğun ilk kağanlarının bilgeliğini 

ve cesaretini övmekte ve onların Çin ve Tibet ile olan ilişkilerinden bahsetmektedir. 

Bu yazıtta Budizm ve bu dinin tesiriyle ilgili olarak herhangi bir söz 

geçmemektedir. Birinci devletin ikiye bölünmesiyle kurulan iki yeni devletin 

(Batı ve Doğu), bu dinle kurduğu bağlantı ve bu dini tanıması farklı şekillerde 

olmuştur. 

Kuvvetli ihtimale göre, ilk devletin batı kesimindeki Türkler, Budizm ile 

daha önce tanışmışlardı. Çünkü bu din, o devirlerde batı Türklerinin hakim 

olduğu bölgelerde, kitlelere yayılmak için gereken yolları çoktan tesis etmişti. 

1 

Orta Asya’da Türklerin ortaya çıkışı ve tarihi için cf. B. Spuler, “Geschichte Mittelasiens seit dem 

Auftreten der Turken”, HO I, 5,5 (Leiden- Köln, 1966), pp. 123-310. 

2 

Eski Türklerin dinlerine bir bakış of. A. von Gabain, “Inhalt und magische Bedeutung der 

alttürkischen Insehriften”, Anthropos 48 (1953), pp. 537- 556; J.-P. Roux, “Les religions dans les 

sociétés Turko-Mongoles”, Revue de l’histoire des reilgions CCI (1984), pp. 393-420; J.-P. Roux, La 

religion des Turcs el des Mongols. (Paris 1984). (Bibliothéque Historique, Collection d’Histoire 

des Religions). J.-P. Roux, ‘Turkic Religions’, içinde: The Encyclopedia of Religion, ed. M. 

Eliade. Vol. 15. (New York-London, 1987), pp. 87-94. 

3 

T. Tekin, A Grammar of Orkhon Turkic. (The Hague, 1968). (Indiana University Publications, 

Uralic and Altaic Series, yol. 69), p. 232 (Türkçe metinler) and 263 (İngilizce tercüme). Eski 

Türk tarihi için cf. Spuler, op. cit, pp. 127ff. and K.-H. Golzio, Kings, Khans and other Rulers of 

Early Central Asia. (Köln, 1984). (Arbeitsmaterialien zur Religionsgeschichte 11), pp. 60f. 

Bumin’den önceki dört hükümdarın isimleri.


Mutlak bir kanıt elimizde olmadığından, o devirde yaşayan batı Türklerinin 

Budizm’i kabul ettiklerini gösteren bir kesinlik söz konusu değildir. Ancak, batı 

Türkleriyle meskun Kapisa (Begram) bölgesinde, Türk kağanlığınca kurulmuş 

bir takım Budist tapınaklar olduğunu öğreniyoruz. 4 Çinli rahip Wu-k’ung, 759 

ve 764 yıllarında ziyaret ettiği Gandhara’da, Türk kağanlarınca inşa ettirildiğini 

düşündüğü Budist ibadethaneler keşfetmiştir. 5 629’da, bütün Orta Asya’yı gezen 

Hsüan Tsang, Budizm’in o yıllarda Türkler arasında yayıldığına ilişkin hiçbir 

şey zikretmemiş, aksine Türk kağanlarının kendi inançlarına bağlı olduklarını 

belirtmiştir. A. von Gabain’e göre Hsüan Tsang’ın öncelikli emeli Çinli ve 

Hintli Budistlerle tanışmaktı. 6 Bununla beraber, onun diğer etnik gruplara bağlı 

Budistlerle de temas kurmuş olduğunu biliyoruz. 

Türk Kağanlığına ve özellikle onun batı kesimine dönersek, hakikaten de 

bu kesimin batıdaki ve güneydeki toprak sınırlarının tam olarak nerelere uzandığını 

bilmiyoruz. Dikkat çeken nokta şu ki, Ceyhun nehri, Sasaniler ile Batı 

Türk Devleti’nin arasında sınır görevi üstlenmiş 7 ve bilinenlere göre, 6. asırda 

Batı Türk Devleti’nin sınırları içine girdiği muhtemel olan Afganistan topraklarında 

sağlam biçimde kök salmıştı. 

Doğu Türk Devleti’nde Çin Budizmi ile temas kurulduğu gözlenir. Çin 

kaynaklarında, Batı Wei Hanedanı’nın baş kumandanı ve Kuzey Chou yönetiminin 

(556-581) kurucusu Yü-wen T’ai’nin, Ch’ang-an ve başka yerlerde muhtelif 

sayıda ibadethane ve manastır inşa ettirdiği ve bu yapıların, hem Çinlilerin 

hem de Türklerin ortak kullanımı için yapıldığı zikredilmiş, ayrıca onun “Türklerin 

büyük kağanı, Mu-han (553- 572)” için “Türk İbadethanesi” inşa ettirtiği 8 

ve Yü-wen T’ai’nin ikinci halefi, Mingti (556-560)’nin bu ibadethanenin kuruluşunu 

anma vesilesiyle bir yazıt diktirdiği belirtilmiştir. Bu yazıtta, “Büyük Türk 

İ-ni Wen Mu-han, yaz mevsiminde kuruluşu bitirmek için döndü, bu ibadethanenin 

yapılması tamamen kutsal bir iştir.” 9 denilerek, Mu-han kağanın askeri vasıfları 

övülmüş, Chou sülâlesine yardım ettiği belirtilmiştir ve yazıtın en sonunda Yüwen 

T’ai’nin şevk ile din yayıcı misyonerliğinden bahsedilmiştir. Mu-han Kağan’ın 

gerçekten Budizm’i benimsediği şüphelidir. Bu yazıt, biraz da Çinlilerin 

gerçekleşeni değil de kendi dileklerini yansıtmak istemeleri sebebiyle yazılmış 

4 

A. von Gabain, “Buddhistische Türkenmission”, Asiatica. Festschrift Friedrich Weller. Zum 65. 

Geburtstag gewidmet von seinen Freunden, Kollegen und Schülern (Leipzig, 1954), p. 166. 

5 

Ibid. 

6 

A. von Gabain, op. cit.,( n. 4), p. 167. 18 Cf. Laut, op. cit., (n. 11). 65 

7 

B. Spuler, op. cit., p. 129. 

8 

A. von Gabain, op. cit., p. 162f. 

9 

A. von Gabain, op. cit., p. 163.


olabilir. Ama gerçek şu ki, 6. Asırda, Ch’ang-an’da Türkler için bir Budist tapınağı 

inşa ettirilmiştir. Bu durum hatırı sayılır sayıda bir Türk nüfusunun (A. 

von Gabain’e göre 6000 kişi) burada yaşamış olduğunu gösteriyor. 

Mu-han Kağan’ın halefi, genç kardeşi Tapar Kağan (T’o-po [572-581]) Budizm’e 

daha açık bir yapıdaydı. Gerçekten Budizm’i benimsediğini bilmesek de 

muhtemelen, onun bu dine tamamen teslim olmaksızın bir ilgi gösterdiği bellidir. 

Hakim olduğu toprakların sınırları içinde bir Budist tapınağı inşa ettirmiş 

ve T’silerden (Bir Çin Hanedanı) Budizm’i anlatan kitaplar istemiş ve kendisi 

için “Nirvanasutra” adlı eseri Türkçeye çevirtmiştir. 10 Bu çeviri, Shi-Ts’ing 

adında yüksek rütbeli resmi bir görevli tarafından yapılmıştır. Bu eser, Türkçeye 

çevrilen ilk Budist metindir. Budizm ile alakalı bir metnin Türkçeye çevrilmesinde 

hayli güçlüklerle karşılaşılması kesindi; çünkü Türkçede, karışık ve 

zor Budist terminolojisini ifade edecek kelimeler, anlam karşılıkları bulunmuyordu. 

Ayrıca akla gelen başka bir soru, bu metnin hangi alfabeyle yazıldığıydı. 

Bu yazı, Orhun yazıtlarındaki Runik yazı mı yoksa, daha muhtemel olarak, 

Soğd yazısı mıydı bilinmemektedir. 11 

Budizm’in, ilk devletin doğu kesiminde yaşayan Türkler üzerindeki etkisini 

daha iyi anlamamızı sağlayacak kanıtlardan biri de beraberindeki yoldaşı keşişlerle 

beraber Kapisa’dan (Bugünkü Afganistan’daki Begram şehri) gelen ve eve 

dönüş yolu üzerindeki Ch’ang-an’da bir süre kalarak Türklerle meskun bölgelerden 

geçen keşiş Jinagupta’dır. Bu keşiş, Tapar Kağan zamanında Türk sarayına 

davet edilmiş ve muhtemelen orada Tapar Kağan’a “dharma”yı öğretmiştir. 

Hindistan’dan gelen Çinli keşişler, 260 tane Budist yazmayla gelmişler; ancak 

Çindeki Ts’i hanedanının çıkardığı kargaşadan dolayı ülkelerine gitmeyi 

reddetmişler ve Jinagupta ile beraber kalarak bu 260 yazma üzerinde çalışıp bu 

eserleri Çinceye çevirmişlerdi. 12 Bu keşişlerin Türk sarayını etkileyip etkilemediği 

üzerinde bilgimiz yoktur. 

İlk Türk devletinin sona ermesiyle devletin doğu kanadına hakim olan 

Türklerin Çin egemenliğine girmesi neticesinde, Çinliler yaklaşık otuz yıl (650- 

682) Orta Asya’ya hükmettiler. Bu otuz yıllık süreden sonra Türkler, tekrar toparlanarak 

İlteriş Kağan (ilteriş = derleyen, toparlayan kişi) önderliğinde bağımsızlıklarını 

ilan ettiler. Çin kaynaklarına göre İlteriş Kağan “Kutlug = ku-to- 

10 

A. von Gabain, op. cit., p. 164. 

11 

A. von Gabain, op, cit., pp. 164f. Eski Türk Budizmi’nde Soğdların rolü - J.P. Laut, Derfrühe 

Türkische Buddhismus und seine literarischen Denkmäler. (Wiesbaden, 1986). 

(Veröffentlichungen der Societas Uralo-Aitaica, Bd. 21), pp. 1ff. 

12 

A. von Gabain, op. cit., p. 165.


lo” namına sahipti. Bu kağan, ikinci Doğu Türk Devleti’ni kurdu. Böylece Kök- 

Türk Kağanlığı (ya da “Mavi Türkler” veya “Göğe ait, ilahi Türkler”) kurulmuş 

oldu. 13 Bu devlet göçebe bir devletti. Çin kültüründen etkilenen Türkler; şehirler, 

kasabalar kuruyorlardı. 680’den itibaren, bu yeni devletle beraber, eski göçebe 

hayat tarzı yeniden hakim olmaya başladı ve aynı zamanda Çin düşmanlığı 

baş göstererek milli bir uyanma hareketi içine girildi. Orhun abidelerinden 

anlaşıldığına göre, Költigin yazıtında bir ikaz mahiyetinde olarak, Türkler kendi 

eski hayat tarzlarına dönmeye ve bugünkü Moğolistan sınırları içinde olduğu 

sanılan Ötüken adıyla bilinen dağlara (ormana) dönmeye teşvik ediliyordu. 

14 Bu ikaz, Çin Budizmi’ne yanaşmamayı ve Türklerin öz dini olan Kök- 

Tengriciliğe (Göğü ilahi tutan ve toprak ana ‘Umay’ı kutsayan din) dönmeyi de 

ima ediyordu diyebiliriz. Her ne kadar daha önceden Budizm’e açılım gösterilse 

de 692 ile 735 yılları arasında yazılmış Köktürk yazıtlarında Budizm’in hiçbir 

izi yoktur. Ancak bu devirde Soğd Budistleri ile temasa geçileceği görülecektir. 

745 yılı civarında, Köktürk imparatorluğu Uygur Türklerinin isyanı sonucu 

yıkılacak ve ardından Uygurlar, steplerin yeni bakimi olacaklardı. 15 

Uygur devleti, Köl Bilge Kağan tarafından kuruldu (744-747) ve bu hakimiyet 

840 yılına kadar sürdü. Kırgızlara yenilen Uygurlar, bu yenilginin ardından 

hakimi oldukları toprakları terk ederek iki koldan göçe mecbur kaldılar. Birinci 

kol Kansu koridoruna, ikinci kol 850’den 1250’li yıllara kadar hakim olacakları 

Turfan Havzasındaki çöl şehirlerine yöneldi. 

Budist Türk edebiyatından günümüze ulaşan edebi mahsuller, en fazla 

Turfan bölgesinden Hami, Tun-huang ve Sarı Türklerin (Sarı Uygurlar) yerleştiği 

Kansu koridoru bölgelerindendir. Her ne kadar 762 yılında, Bögü Kağan 

(Mo-gu) Çin’den gelen Maniheist rahiplerle temasa geçmiş ve bu dini benimseyerek 

resmi din haline getirmiş olsa da Budist edebi metinlerin bazısı Uygur 

Kağanlığı dönemine kadar gitmektedir. 16 Elimizdeki bilgiler neticesinde, Budizm’in 

o devirde, bugünün Moğol steplerinde yaşamış Türkler arasında, adı 

geçen bölgelere göçlerinden evvel, yaygın olduğu sonucuna varabiliyoruz. İlkin 

üç dilli Çince, Uygurca ve Soğdca yazılmış Karabalgasun yazıtında, Uygurların 

Maniheizm’i kabul ettiği ve oymalı boyanmış resimlerle iblis figürleri tasvir 

edilerek bunların yok edileceği belirtilmiştir. İblis figürleri olarak tasvir edilen- 

13 

Cf. B. Spuler, op. cit., pp. 136ff. 

14 

T. Tekin, op. cit., pp. 216f ve 285. Cf. ayrıca Spuler, op. cit., pp. 139ff. 

15 

Uygurların yükselişi için cf .Spuler, op. cit, pp. 148ff. 

16 

Cf. S. N. C. Lieu, Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China. A Historical Survey. 

(Manchester, 1985), p. 193.


lerin bazıları Budizm’e ait figürlerdir. 17 Jens Peter Laut, “Der frühe türkische 

Buddhismus und seine literatischen Denkmäler” adlı eserinde, Soğdların Step Türkleri 

arasında yaptıkları Budizm propagandasına dikkat çeker. 18 

Soğd Budizmi’nin önemli etkisini göstermesi bakımından Bugut yazıtı 

önemli kanıttır. 19 İlk Türk devleti zamanından kalan bu yazıt, 580’li yıllarda 

yazılmıştır. Bu taş yazıt üzerinde, S. G. Klyashtorny ve V. A. Livsiç araştırmalar 

yapmış ve bu araştırmanın sonuçlarını 1972’de yayınlamışlardır. Bu yazıtın üç 

yüzü Soğdca olmasına karşın bir yüzü Brahmi harfleriyle yazıldığı belirlenen 

Sanskritçe bir metindir. Ne yazık ki bu metin fena halde tahribata uğradığından 

çözülememiştir. Ama Budizm konulu bir metin olduğu kesindir. Soğdca yazılmış 

kesimlerde tembih içeren şöyle bir ifade vardır: “Büyük yeni bir Samgha kur 

!” 20 . Bu ibareden kimin konuştuğu ve kimin adres gösterildiği anlaşılmasa da 

yazıttaki bu ibarenin Tapar Kağan’ın bizzat verdiği bir emir olma ihtimali vardır. 

Bu metinden çıkarılacak sonuç, Budizm’in yayılmasının teşvik edildiğidir. 

Bu yazıt Soğdların Budist inancını Moğol steplerinde yaymak için üstlendikleri 

önemli rolü göstermesi bakımından da önemlidir. Bilindiği üzere Soğdlar, İpek 

yolu boyunca ticaret ile uğraşan, Semerkand ve Çin arasında kervanlar vasıtasıyla 

ticari hayatı ellerine geçirmiş bir halktı. Orhun yazıtlarına göre, 

Pulleyblank tarafından da ortaya koyulduğu gibi 21 , Soğdların Türkler arasında 

koloniler kurduğunu biliyoruz. 22 Bugut yazıtında gördüğümüz Soğd yazısının 

ilk Türk kağanlığı (Köktürkler) tarafından kullanıldığı anlaşılmaktadır. Soğd 

yazısının geliştirilmiş bir şeklini kullanmış olan Uygurlar, bu yazıyla oluşturulan 

edebiyatın en fazla mahsulünü verenlerdir. Kuzey Chou hanedanına ait yıllıklarda 

geçen bilgiler de Soğd yazısının ilk Türk kağanlığı tarafından kullanıldığını 

kanıtlamaktadır. Pulleyblank’ın bildirdiğine göre, Chou hanedanına ait 

yıllıklarda “T’u-küe dili, hu barbarlarının yazısına benzemektedir” 23 şeklinde bir 

17 

Cf. G. Schlegel, Die chinesische Inschrift auf dem uigurischen Denkmal in Kara Balgassun. 

(Helingfors, 1896). (Memoires de la Société Finno-Ougrienne IX), p. 61. Cf p. 58: “Wiederholt 

bedauerten wir dass ihr früher unwissend wart und die Geister Götter [lit Buddhas] nanntet.” 

18 

Cf. J. P. Laut, op. cit., (n. 11). 

19 

S. G. Klyashtorny ve V.A. Livsiç, “The Sogdian lnscription of Bugut Revised”, AOH 26 (1972), 

pp. 69-102. Bu yazıtın önemi için Laut, op. cit, pp. 3ff. 

20 

S. G. Klyashtorny / V. A. Livsiç, op. cit, p. 86. 

21 

E. G. Pulleyblank, “A Sogdian Colony in Inner Mongolia”, T’oung Pao 41(1952), pp. 317-356. 

Cf. ayrıca S.G. Klyashtorny, “Sur les colonies sogdiennes de la Haute Asie”, UAJb 33 (1961), 

pp. 95-97. 

22 

Cf. T. Tekin, op, cit., (n. 3), pp. 273 ve 275. 

23 

Liu, Mau-Tsai, Die chinesıschen Nachrichten zur Geschichte der Ost-Türken (T’u-küe). Vol.I. 

(Wiesbaden, 1958). (Göttinger Asiatisehe Forschungen, Bd. 10), p. 10.


ibare göze çarpmaktadır. Burada geçen “hu” kelimesi o devirlerde İranî kavimler 

için, özellikle Soğdlar için kullanılmaktaydı. 24 

Soğdların Moğol steplerindeki Türk kağanının sarayına olan politik etkileri, 

Pulleyblank tarafından aydınlatılmaya çalışılmıştır. O’na göre bu kavmin etkisi 

bütün göçebe milletlerin yaşadığı bölgelere kadar bir yayılma göstermekteydi. 25 

Türklerin arasında bulunan Soğdların varlığından Çin, fena halde rahatsızlık 

duymaktaydı. 7. asırdan kalan bir Çince metinde şöyle denilmektedir: 

“T’u-küeler (Türkler) basit ve kandırılması kolay yapıda insanlardır. Onları yönetmek 

ve birbirlerine düşürmek oldukça basittir. Ancak ne yazık ki pek çok şeytan zihniyetli 

kurnaz ‘hu’ onların arasında yaşamakta ve onları içten içe yöneterek onlara rehberlik 

etmektedir.” 26 

Soğdların Türkler arasındaki etkisi pek çok hususta kendini göstermekle 

beraber, din bakımından Türklere kuvvetli etkileri olmuştur. Ayrıca burada şu 

da vurgulanmalıdır ki, Soğdlar din olarak sadece Budizm’in değil, 

Maniheizm’in ve hatta Hıristiyanlığın da propagandasını yapmış olmalıdırlar. 

Bu milletin Türkler üzerindeki dinsel etkilerini göstermesi bakımından, bir Uygur 

beyinin (Uygur Kağanlığı kurulmadan evvel) kendine Budist bir isim vermesine 

“P’u-sa (Bodhisattva) (661/3?)” sebep olacak derecede tesiri bulunmuşsa 

da bu durumun bütün esaslarını bilemiyoruz? 27 

Soğdların Türkler üzerindeki kültürel etkilerini göstermesi bakımından 

Türkçede Soğd dili kökenli oldukça fazla miktarda kelime vardır. Çıkarılan sonuç 

şudur ki, Soğdların Türkler üzerinde dinsel etkilerinin yanında seküler 

dünyaya ait kültürel etkileri de vardı. 28 J. P. Laut’un da belirttiği gibi, Turfan’da 

bulunan Türk edebiyatının en eski yazmalarında aşırı derecede Soğdca ödünç 

kelime vardır. Bu Budist metinler daha yakından incelendiğinde, bu metinlerin 

sadece linguistik açıdan arkakik özellikler gösterdiğine şahit olunmaz aynı zamanda 

Laut’un dediği gibi bu yazılar “Klasik öncesi Türkçe” ile yazılmış olma 

24 

Pulleyblank, op. cit., pp. 318f. 

25 

E. G. Pulleyblank, op. cit., pp. 317f. 

26 

Liu, op. cit., p. 87. 29 Laut, op. cit., pp. 9f. 

27 

Liu op. cit., p. 351; Spuler, op. cit., p. 149. 

28 

Cf. K. Röhrborn, “Zum Wanderweg des altindischen Lehngutes im Alttürkischen”, Studien zur 

Geschichte und Kultur des Vorderen Orients. Festschrift für Bertold Spuler zum siebzigsten 

Geburtstag (Leiden, 1981), pp. 337-343. Tabii ki Türk Budist terminolojisine Soğd ve Tohar etkisinin 

yanında Hint etkisi ve artan bir şekilde Çin etkisi de vardı. Cf. K. Röhrborn, “Zur 

Terminologie der buddbistischen Sekundär-Überlieferung in Zentralasien”, ZDMG 133 (1983), 

pp. 273-296; K. Röhrborn, “Zur Rezeption der chinesisch-buddhistischen Terminologie im 

Alttürkischen”, WZKS XXX (1986), pp. 179-187.


hususiyeti arz eder. Bu yazıların Mani metinlerinin yazıldığı n - diyalektine yakınlığı 

göze çarpar. 29 Bu metinlerin bazısı bizi daha eskiye, Uygur Kağanlığı 

(745-840) dönemine kadar götürebilir. Dikkat çekici olarak, bu Budist metinlerde 

içerik olarak Maniheizm tesiri göze çarpar. 30 Erken devir Türk Budist metinlerinde 

Maniheizm’e ait üslup yapısı ve betimleme geleneği göze çarpmaktadır. 

31 Örneğin, bu metinlerde zikri geçen “arıġ nom (temiz akide)” ibaresi Hint 

Budizmi’nde bulunmayan bir ibaredir. Bu ibarenin Hint Budizmi’ndeki karşılığı 

“caratham brahmacāryam (temiz yolu yürümek)”dır. “arıġ nom (temiz akide)” 

ibaresi orijinalite açısından Maniheizm’e ait bir ifade tarzıdır. 32 

Maniheist betimlemelere, özellikle Budizm’e ait olduğu şüpheli metinlerde 

de bolca rastlanır. Örneğin, “Sekiz Yükmek Yaruk Sutra” adlı eserde güneş ve 

ay, ordular (saraylar) şeklinde betimlenmiştir. 33 Bu betim tarzı Budist metinler 

için olağan dışı bir tarzdır. Manihezimde güneş ve ay kavramının saraylar şeklinde 

tasvir edilmesi ve bedeli ödendikten sonra insanı kurtaran mutlak tanrıların 

yerleri olarak açıklanması bu kavramların bütün sistemin bir parçası ve bir 

kesimi olmasıyla alakalıdır. 

Bugüne kadar yayımlanmış Türk Budist metinlerinin bir kısmı çok eski 

linguistik özelliklere 34 ve yaygın görüşe göre, Maniheizm’i anımsatan bir içeriğe 

sahiptir. Bu metinler şunlardır: 

1. “Lotus Sutra”nın en eski nüshası 35 

2. “İyi ve Kötü Düşünceli Kardeş Hikâyesi (Kalyanamkara ve Papamkara)” 

gibi bazı hikayeler 36 

29 

J. P. Laut, op. cit., pp. 9f 

30 

Cf. H.-J. Klimkeit, Die Begegnung von Christentum, Gnosis and Buddhismus an der Seidenstraġe. 

(Opladen, 1986). (Rheinisch-Westf. Akad. d. Wiss., Voträge (G 283). Maniheist metinler üzerindeki 

Budizm tesiri için cf. H.-J. Klimkeit, “Buddhistische Ubernahmen im iranischen und 

turkischen Manichaismus”, W. Heissig ve H.- J. Klimkeit (ed.), Synkretismus in den Religionen 

Zentralasiens. (Wiesbaden, 1987), pp. 58-75. 

31 

Cf. Referanslar için Klimkeit, op. cit., (n. 30), (1986), pp. 46ff. 

32 

Cf. UigWb, s.v. arıg. Prof. Schmithausen, beni bu Hint teriminden haberdar etti. “arıġ nom” 

terimi Psalmları anımsatmaktadır: Ps. 12,7’de Luther’in tercümesinde, “Die Worte des Herrn 

sind lauter wie Silber” (The English Revised Standard Version’da (Ps. 12,6), “The promises of 

the Lord are promises that are pure...”). Cf. alsa Ps. 18,31 Luther’e göre, “die Worte des Herrn 

sind durchliutert”. (Revised Standard Version (18,31):”... the promise of the Lord proves 

true”). 

33 

W.Bang, A. von Gabain ve G. R. Rachmati, “Türkische Turfantexte VI: Das buddhistische Sutra 

Säkiz yükmäk”. (Berlin, 1934). (SPAW 1934), pp. 93-192. Cf. pp. 125f. 

34 

Cf. J. P. Laut, op. cit., p. 11. 

35 

D. Maue ve K. Röhrborn, “Zur alttürkischen Version des Saddharmapundarika-Sutra”, CAJ24 

(1980), pp. 251-273.


3. Buda’nın hayat hikayesini anlatan bazı metin parçaları 37 

4. Tibet Yazısıyla yazılmış bir Budizm ilmihali 38 

5. “London Scroll (Londra Tomarı)” olarak bilinen Budizm’e ait olduğu 

şüpheli Sekiz Yükmek Yaruk Sutra” 39 

6. Maitrisimit adıyla bilinen bir eser olan “Maitreya ile Karşılaşma” 40 

Bu eser, Türk Budizmi’nin en önemli eserlerinden biridir. Toharcadan Uygurcaya 

aktarılan bu eserin kolofonu (eser sonunda eser künyesini bildiren yazı) 

eserin orijinal dilinin Hintçe (Enetkek) olduğunu belirtir. Ancak böyle bir eserin 

Hintçe orijinali bulunmadığı gibi ne Sanskritçe ne de bir Prakrit diliyle yazılmış 

bir örneği vardır. Hatta Tibetçe ya da Çince bir tercümesi de bulunmamaktadır. 

Belli olan şu ki, bu eser Tarım nehrinin içinde aktığı Merkezî Asya’da, 

Tarım Havzasında yazılmıştır. Bu eser, İslam öncesinde, Kuzey Tarım 

Havzası’nda yaşayan Hīnayāna Türklerinin önemli edebi yaratılarından biridir. 

41 Eserin sadece Türkçe olan kısımlarında, Jākata ve Avadāna tarzı yazılmış 

öykülerle ilişkili olan kesimlerin bulunması, “yangı kün (yeni yıl günü)” için 

hazırlanmış tiyatral bir drama olan bu eserin yazarı ya da yazarlarının Klasik 

Budist literatürüne geniş ölçekte vakıf kişiler olduklarını göstermektedir. Bu 

eserin eski bir nüshası Turfan civarındaki Sangim’de bulunmuş, yazım tarihi 

11. asra ait başka bir yazma ise Hami’de bulunmuştur. 

Sonuç şu ki, pek çok Budist Türk keşişi, Sanskrit Budist edebiyatına vakıf 

kişilerdi. Bu edebiyattan Türkçeye pek çok eser aktardılar. Turfan bölgesinden, 

İpek yolunun Tarım havzası havalisine yönelen kuzey ve güney istikametlerinde 

bu kategoriden pek çok metin bulunmuştur. Sanskritçeden, Prākritçe (Pāli 

36 

J. R. Hamilton, Le Conte Bouddhique du Bon et da Mauvais Prince en Version Ouġgoure, Manuscrits 

ouġgoures de Touen-Houang. (Paris, 1971). (Mission Paul Pelliot, Documents conservés á la 

Bibliothèque Nationale 3). 

37 

F. W. K. Müller, Uigurica II (Berlin, 191ı). (APAW 1910, Nr. ), pp. 4-7; J. P, Laut, “Ein 

Bruchstück einer alttürkischen Buddhabiographie, UAJb, N.F. 3(1983), pp, 38-101. 

38 

D.Maue ve K, Rohrborn, “Ein ‘buddhistischer Katechismus’ in alttürkischer Sprache end 

tibetischer Schrift’. Teil 1: ZDMG 134 (194), pp, 286- 313; Ted II: ZDMG 135 (1985), pp 68-91. 

39 

W. Bang, A. von Gabain, G. R. Rachmati, op. cit., (no. 33). 

40 

Ş. Tekin, Maitrisimit nom bitig. Die uigurische Übersetzung eines Werkes der buddhistischen 

Vaibhāşika-Schule. 2. Vols. (Berlin, 1980) (Berliner Turfantexte IX); Geng Shimin ve H-J. 

Klimkeit, H. Eimer ve J. P. Laut’un katkılarıyla, Das Zusammentreffen mit Maitreya. Die ersten 

fünf Kapitel der Hami-Version der Maitrisimit. (Wiebaden, 1988). (Asiatische Forschungen 103) 

Cf. ayrıca: Geng Shimin/H.-J. Klimkeit/J. P. Laut, “ ‘Der Herabstieg des Bodhisattva Maitreya 

vom Tusita-Götterland zur Erde.’ Das 10. Kapitel der Hami-Handschrift der Maitrisimit”, içinde: 

AoF 14 (1987), pp. 350-376; Geng/Klimkeit/Laut, “ ‘Das Erscheinen des Bodhisattva.’ Das 

11. Kapitel der Hami-Handschrilt der Maitrisimit’, içinde: AoF 15 (1988), pp. 315-366. 

41 

Ş. Tekin, op. cit., Vol. I, p. 7.


dili hariç), Toharca A (Kuchean) ve Çinceden yapılan çok sayıda tercüme bulunmaktadır. 

Budist metinleri, daha erken olmasa bile, özellikle 8. ve 9. asırlarda 

Çinceden Türkçeye aktarılmıştır. 42 En önde gelen tercümanlardan biri de 10. 

asırda yaşamış, Hsüen-tsang’ın biyografisi de dahil olmak üzere çok sayıda tercüme 

eseri bulunan, Şingko Şeli Tutung’dur. 43 Tibetçeden Türkçeye yapılan 

tercümeler de olmasına karşın, bunlar az sayıda, numunelik tercümelerdir. 44 

Türk Budizmi’nin ana merkezi olan Turfan Havzasında Budizm, daha erken 

olmasa bile, 4. ve 5. asırda belirmeye başlamış, yaygın görüşe göre, burada 

yaşayan Çinlilerce benimsenmiştir. 469 yılında bu bölgede inşa edildiği bilinen 

bir Çin Budist tapınağına ait yazıt bu durumu kanıtlar. 45 Bu yazıtta, 

Maitreya’nın bir hükümdar olarak selamlandığı bildirilerek Taoist ve 

Konfüsyan konsepte dahil mevzular anlatılmıştır. 

9. asırda Turfan bölgesine yerleşmeye başlayan Uygurlar, bu bölgede sayıları 

gittikçe artan kitleler halinde Budizm’i benimsemişler, eski dinleri 

Maniheizm’i bırakmaya başlamışlar; ama buna rağmen bazı Uygur kralları ve 

maiyetleri Maniheizm’i benimsemeye devam etmiştir. Bu Uygur krallarının kim 

olduğunu ne yazık ki bilemiyoruz. Görünen o ki Maniheizm ve Budizm bir kaç 

asır bu bölgede beraber yaşamış ama Budizm’in sayıca artan bir şekilde üstünlüğü 

devam etmiş, 46 Turfan’a hakim Uygur beylerinin İslamiyeti kabulleriyle, 

15. asırdan itibaren Budizm’in yerini İslamiyet almaya başlamıştır. 10. asrın başlarında, 

Koço şehrine gelen Wang yen-te adında Çinli bir temsilci, bu şehirde 

sadece bir tane Maniheist tapınağın kaldığını ama elli kadar Budist manastırı ve 

Çince Budist metinlerle teçhiz edilmiş bir kütüphane olduğunu belirterek gelişip 

kök salan Budist kültürünün bu bölgedeki derin tesirine işaret etmiştir. 47 

42 

Adı yukarıda geçen The Nirvana-Sütra, 6. asırda tercüme edilmişti. 

43 

Cf. P. Zieme, “Singqu Säli Tutung - Übersetzer buddhistischer Schriften ins Uigurische”, 

Tractata Altaica. Denir Sinor sexagenario ... dedicata. Ed. W. Heissig et al. (Wiesbaden, 1976), pp. 

767-773. Cf ayrıca: P. Zieme, “Xuangzangs Biographie und das Xiyuji in alttürkischer 

Überlieferung”, içinde: J. P. Laut ve K. Röhrborn (edd.), Buddhistische Erzählliteratur und 

Hagiographie in tükischer Überlieferung. Wiesbaden 1990. (Veröffentlichungen der Societas 

Uralo-Altaica, Vol. 27), pp. 75-107. 

44 

Temel olarak Yüan zamanında çevrilen Tantrik metinlerle ilgilidir. G. Kara ve P. Zieme, 

Fragmente tantrischer Werke in uigurischer Ubersetzung. (Berlin, 1976). (Berliner Turfantexte VII). 

Bununla beraber bazı Mahāyāna metinleri erken devir Tibetçeden çevrilmiştir. Örneğin, 

“Altun Yaruq Sutra”. Cf. von Gabain, op. cit,, (n. 4), p. 171. 

45 

O. Franke, Eine chinesische Tempelinschrift aud Idiqutşahri bei Turfan. (Turkistan). (Berlin, 1907). 

(APAW 1907, Anhang: Abhandlungen nicht zur Akademie gehöriger Gelehrter: 

Philosophische und historische Abhandlungen), pp. 1-92. 

46 

A. von Gabain, op. cit., (n. 4), pp. 169ff. 

47 

Cf. M.A. Stein, Innermost Asia. Vol. II. (Oxford, 1926, repr. Delhi, 1981), pp. 582ff.


Tun-huang’da, duvarlarla çevrili gizli bir kütüphanede, Uygur edebiyatına 

ait eserler bulunması, bu bölgede azımsanmayacak sayıda Budist Uygur rahibinin 

yaşadığını kanıtlar. Turfan Uygurlarının İslamiyet’e yönelmesiyle Budizm, 

sadece Kansu bölgesinde yaşayan Sarı Uygurlar arasında kalmış olmalıdır. 17. 

asırda istinsah edildiği belirlenen Sarı Uygurlara ait “Altın Yaruk 

(Suvarnaprabhasasutra)” gibi Budist metinlerin bulunması, yalnızca Kansu 

bölgesinde Budist geleneğin devam ettiğini gösteren delillerden sayılır. Ayrıca 

bazı Uygur metinleri de Etsen-Gol gölü yakınlarında bulunmuştur. 48 

Türk Budist metinlerinin yazıldığı yazı, Soğd alfabesinden geliştirilmiş Uygur 

yazısıdır. Bazen metinlere, Brahmi harfleriyle yazılmış notların ya da Çince 

karakterlerin eklendiği görülür. Uygur yazısı hem yazmalarda hem de basmalarda 

kullanılmıştır. Çok az örneği olmakla beraber daha önce zikrettiğimiz gibi, 

bazı Budist ilmihallerinin yazımında kullanılmak kaydıyla Tibet yazısından 

da istifade edildiği görülür. 

Budist Türk edebiyatıyla ilgili olarak 1980 yılında, W. Scharlipp tarafından 

bu edebiyatın genel özelliklerini belirten bir çalışma yapılmıştır. 49 O tarihten bu 

yana başka çalışmaların da yayınlandığı görülür. 50 Scharlipp, 10., 13. ve 14. asırların 

Budist Türk edebiyatının en çok beslendiği devirler olduğunu bildirir. 

Türk Budizmi ile ilgili eserlerin bazısının nüshasının bol olduğu ve l00’den fazla 

hatta 300’e varan yaprak sayısına sahip olduğu düşünülmektedir. 

Budist Uygur edebiyatıyla (Eski Türk Budizmi) alakalı oldukça fazla detaya 

sahip bir çalışma yapmaktan ziyade, bu edebiyatın genel karakterini ortaya koyan 

bir çalışma yapmayı hedefliyoruz: 

Budist metinlerle ilgili yapılan çalışmalarda, Vinaya metinlerinin dikkatten 

kaçtığı göze çarpmaktadır. Vinaya metinlerinin Sanskritçe yazıldıkları bilinir. 51 

Abhidharma edebiyatıyla ilgili olarak, evvelâ Abhidharmakosa adlı eserin bazı 

parçalarının günümüze ulaştığını belirtelim. Tun-huang’da, “Sthiramati’nin 

48 

Cf. J.R. Hamilton, Manuscrits Ouġgours du IXe-Xe siècle de Touen-Houang. Vol. I. (Paris, 1986). 

(Fondation Singer-Polignac), pp. ix-xxiii. 

49 

W. Scharlipp, “Kurzer Überblick über die buddhistische Literatur der Türken”, Materiallia 

Turcica 6 (1980), pp. 37-53; cf. A. von Gabain tarafından yapılan diğer araştırmalar: “Der 

Buddhismus in Zentralasien”, HO 1,8,2 (Leiden-Köln, 1961), pp. 496-514; Zentralasiatische 

türkische Literaturen I: Nichtislamische alttürkische Literatur”, HO 1,5,1 (Leiden-KöIn, 1963), 

pp. 207-228 (repr. Leiden-Köln, 1982, pp. 207-228 ilavesiyle beraber pp. 469-471); “Die 

alttürkische Literatur”, Philologiae Turcicae Fundamenta II, ed. P. N. Boratav. (Wiesbaden, 1964), 

pp. 211-243. 

50 

Cf. Bibliyografyalar için: P. Zieme, Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren. (Berlin, 1985). 

(Berliner Turfantexte XIII), p. 14-21, Laut, op. cit.,, (n. 11), pp. 213-228, UigWb. 

51 

A. von Gabain, op. cit., (n. 49), (1963), p. 221.


Abhidharmakosa Hakkındaki Tefsiri”nin Çinceden yapılmış Uygurca bir tercümesi 

bulundu. Bu eserin Çince versiyonu artık mevcut değildir. Bu eser, 600 kadar 

hikmetli mısra ve tüm detaylarıyla Sarvāstivādin’in öğretilerini içermektedir. 52 

Hinayāna metinlerinin sadece Uygurca yazılmış bir versiyonu mevcuttur 

(Metindeki Toharca parçalarla beraber). Maitrisimit’in bir Hīnayāna metni olduğunu 

belirtmiştik. Klasik Mahāyāna sutralarının, daha önce bu yazıda atıfta 

bulunduğumuz, Lotus Sutra’nın (Saddhannapundarīka-Sūtra) bir kaç yaprağı 

bugüne ulaşmıştır. En hacimli Budizm metinlerinden Suvarnaprabhāsa-Sūtra 

(Altun Yaruk) adlı eserin Uygurca versiyonu günümüze ulaşabilmiştir. 53 Bu 

eser, ele geçen bazı varaklarda yazdığı üzere, 10. asırda Şingko Şeli Tutung tarafından 

muhtemelen I-T’sing’in Çince versiyonundan çevrildi. 54 17. asırda istinsah 

edilen metnin bütünü Kansu’da bulunmuştur. Bu eserin giriş bölümü yazılırken, 

Tibetçe versiyonundan faydalanılmıştır. Uygurca versiyonda, bu eserin 

popüler bir eser olduğuna ilişkin pek çok açıklama yer alır. 55 Bu eserde kolofon 

ilave (eserin künyesini bildiren yazı) olmamasına rağmen eserin içinde kolofon 

tipi pasajlara rastlanır. Bu Uygurca versiyonunun en önemli özelliği daha kişisel 

bir din telakkisinin varlığıdır. Örneğin Çince versiyonlarda, “Buda” ya da 

“Budalar” şeklinde kullanımlar geçmesine rağmen Uygur versiyonunda “Buda 

baba” ya da “babamız Buda, babalarımız Budalar” şeklinde kullanımlar göze 

çarpar. 56 

Prajnāpāramitā edebiyatıyla ilgili olarak “Elmas-Sutra (Vajracchedika- 

Sūtra) adlı eser göze çarpar. Bu eserin Çince versiyonundan yapılmış bir Uygurca 

tercümesine sahibiz. 

Şimdiye kadar, 8 farklı dilde yazma eser bulunmuştur. Kumrājiva’nın Çinceye 

çevrilen Vajracchedika adlı eserinden 500 yıl sonraki en eski Orta Asya 

metni MS. 905 yılına aittir. Prajnāpāramitā edebiyatına yakın olan, Türk Budist- 

52 

Cf. Scharlipp, op. cit, p. 43. 

53 

W. Radloff ve S. E. Malov, Suvarnaprabhāsa (St. Petersburg, 1913-1917). (Bibliotheca Buddhica 

17). Almanca tercümesi (14. bölümün başına kadar): W. Radloff, Suvarnaprabhāsa (Das 

Go!dglanz-Sutra), ed. S. Malov. (Leningrad, 1930). (Bibliotheca Buddhica 27). Cf. ayrıca K. 

Kudara ve K. Röhrborn, “Zwei verirrte Blättter des uigurischen Goldglanz-Sütras im 

Etnografiska Museum, Stockholm”, ZDMG 132 (1982), pp. 336-347. 

54 

Cf. A. von Gabain, “Die alttürkische Literatur”, Philolagiae Turcica Fundamenta II, ed. L. Bazin et 

al. Wiesbaden 1964 (211- 243), pp. 225f.; P. Zieme, Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan 

und Dunhuang. Studien zur alttürkischen Dichtung. [“Dissertation”, i.e. Habilitationsschrift 

Berlin 1983], Baskıda (1990), Ch. I B 14 (MS p. 36). 

55 

Cf. J. Nobel, Suvarnaprābhāsottama-Sūtra. Das Galdglanz-Sūtra ... Vol. 1. (Leiden, 1958), p. 

xxxiv. 

56 

H.-J. Klimkeit, “Buddha als Vater”, Fernöstliche Weisheit und christlicher Glaube. Festgabe für 

Heinrich Dumoulin SJ zur Vollendung des 80. Lebensjahres. (Mainz, 1985), pp. 240ff.


ler arasında olduğu kadar Çinli Budistler arasında da popüler olduğu muhtemel 

olan sutra, ünlü Vimalakīrtinirdésa-Sūtra adlı eserdir. 57 Bir diğeri, 

Prajnāpāramitā edebiyatıyla ilişkili olan doktrinsel bir mahiyete sahip Uygurca 

yazılmış Nāgārjuna’nm Mektubu’nun (Suhrllekha [Bir dosta mektup]) günümüze 

ulaşan parçalarıdır. 58 

Klasik Mahāyāna metinlerinin arasında, Amitābha kültüyle ilişkili başka 

metinler de vardır. Bunlar arasında, “Abiraki (Amitābha-Sūtra)” başlıklı bir 

eserden istifade edilerek oluşturulan eserler söz konusudur. 59 Abitaki, Amitābha 

dinselliğinin en tanınmış metinlerinden birinin tercümesi olmamasına rağmen 

daha ziyade, eser başlığından da anlaşıldığı gibi “Beyaz Lotus Çiçeği Topluluğu”, 

Çince bir eserin tercümesiyle ilişkilidir. Uygurca metin, bir takım 

meditasyonel pratikleri anlatmakta ve Amitābha kültünü işleyen tanınmış metinlerden 

alıntıları içermektedir. 

Budist Türk edebiyatıyla alakalı metinleri oluşturan diğer bir kategori, 

apokrifayal (dinde sonradan çıkan oluşumları benimseyerek aslından uzaklaşmış) 

sutralardan oluşur. Bu kategori içinde, daha önce de bahsettiğimiz “Sekiz 

Yükmek Yaruk Sutra” adlı eser bulunmaktadır. Bu eserin Hint Budizmi’ne ait 

versiyonu muhtemelen hiç var olmamasına rağmen Yogacāra felsefesiyle ilgili 

bir bağı vardır. Bu metnin Çin’de yazıldığı sanılmakla birlikte, Moğolca ve Tibetçe 

versiyonlarının olduğunu biliyoruz. Çok sayıda metin parçası ve yazma 

nüshası bulunmasına karşın Londra’da bulunan nüshası en iyi korunmuş olanıdır. 

Çinceden çevrilen diğer pek çok apokrifayal eseri de “sūtra” olarak zikrediyoruz. 

“sūtra” Uygurca versiyonda denildiği gibi, 10. asırda Şingko Şeli 

Tutung’un da çevirdiği şekilde “vücudu ve zihni görmek, onları idrak etmek 

(citta)” anlamındadır. 60 

Diğer bir kategori, büyük çaplı ve önemli sutralar üzerine yapılan tefsirlerdir. 

Örneğin, Suvarnaprābhāsottama-Sūtra (Altun Yaruk Sutra) üzerine yapılan 

Çinceden çevrilen bir tefsir metninde, inancın 10 katlı önemi anlatılmaktadır. 61 

Bu tefsir metinlerinin çoğu Çinceden yapılan tercümelerden oluşmaktadır. 62 

57 

Scharlipp, op. cit, (n. 49), p. 45. 

58 

Scharlipp, op. cit., p.46. 

59 

A. Temir, K. Kudara ve K. Röhrborn, “Die alttürkischen Abitaki-Fragmente des Etnografya 

Müzesi, Ankara”, Turcica XVI (1984), pp. 13-28. O. Sertkaya ve K. Röhrborn, “Bruchstücke der 

alttürkischen Amitābha-Literatur aus Istanbul”, UAJb N.F. 4 (1984), pp. 97-117. 

60 

G. Hazai, “Fragmente eines uigurischen Blockdruck-Faltbuches”, AoF III (1975), pp. 91-108. 

61 

W. Bang ve A. von Gabain, “Türkische Turfan-Texte V. Ans buddhistischen Schriften”. (Berlin, 

1931). (SPAW 193ı), pp. 340-356 (Text B). 

62 

G. Kara ve P. Zieme, op. cit., (n. 44).


Bir başka kategoriyi, Tantrik metinlerle ilgili olarak Moğol devrinde (13. ve 

14. asır), Tibetçeden yapılan tercümeler oluşturur. Elimizde Tantrik ritüelleriyle 

ilgili, bir mandala meditasyonunun teşekkülünü örnekleyen metin bulunmaktadır. 

63 Bu bağlamdaki büyü metinlerinin muhtelif çeşitleri bulunmaktadır. 

Kendine has özellikleriyle kendi başına bir kategori oluşturan Insadi Sutra 64 

adlı eserden bahsedecek olursak, muhtemelen 13. ya da 14. asırda yazıldığı düşünülen 

bu eserin elimizdeki tek nüshası 17. ya da 18. asırda yazılmıştır. Bu 

eser, Pravārana seromonisinin orijinini ve bu seromoninin hususi durumlarını 

bildirmektedir. Eser, Hindistan’daki yağmur mevsimini konu alan bölümle sonlanır. 

Çeşitli Mahāyā metinlerini zikretmesi dolayısıyla Mahāyānistik tarza sahip 

harflerle yazılmıştır. Orijinal dili Türkçe olan bu eserin yazıldığı devirde 

İslam, Doğu Türkistan’a girmeye başlamıştı. Maitreya’nın ortaya çıkması için 

duyulan ümidin seslendirildiği bu eserde, Batı Asya dinlerine mahsus Meryem 

Ana ve Muhammed gibi figürler eleştirisel bir bakış açısıyla ele alınmıştır. 

Klasik ve ikincil derecede öneme sahip bazı sutralar A. von Gabain’in 

1964’te yaptığı bir araştırmada açıklanmıştır. 65 Bu tarihten itibaren, A. von 

Gabain’in araştırmasındaki kategorizasyonda ismi geçen eserler üzerinde çeşitli 

çalışmalar yapıldığını, Budist Āgamalar da dahil olmak üzere, bazı metinlerin 

neşredildiğini görüyoruz. 66 Bunlar arasında Budizm temalı hikayeler de göze 

çarpmaktadır. 67 

Dikkat çeken diğer bir kategori, günah itirafnamelerinden oluşur. 68 Bu itirafnamelerin 

en büyüğü “Kşanti kılguluk nom (Günah İtiraf edilen Sutra)” adlı 

metindir. 69 Bu tip metinlerin çoğu gibi bu eser de Çinceden yapılmış bir tercümedir. 

Bu metinde, Bodhisattva olarak davranan bir kişi, bu metinleri ezberleyerek 

kötü karmaya sahip olmaları sebebiyle “samsāra”da acı çeken ve kendi 

çabalarıyla kurtuluşa eremeyecek canlıların kaderi üzerinde etki oluşturmaya, 

onları kurtarmaya çalışır. Bu metnin ne zaman Çinceden Uygurcaya çevrildiğini 

bilmiyoruz. Bu metinden başka, günah itirafı özelliği taşıyan birkaç küçük 

63 

A. von Gabain, op. cit., (n. 49), (19M), pp. 228-230. 

64 

S. Tezcan, Das uigurische Insadi-Sūtra. (Berlin, 1974). (Berliner Turfantexte III). 

65 

A. von Gabain, op. cit., (n. 49), (1964), pp. 225-227. 

66 

Cf. Yukarıda atıf yapılan bibliyografya ile ilgilidir (n. 50), bunlardan başka, J.P. Laut and K. 

Röhrborn, Der türkische Buddhismus in der japanischen Forschung (Wiesbaden, 1988). 

(Veröffentlichungen der Societas Uralo-.Altaica, Bd. 23), bu eserde Röhrborn, Japonya’da Türk 

Budizmi üzerine yapılan çalışmalar hakkında bir araştırma yayınlamıştır. 

67 

A. von Gabain, op. cit., (n. 49), (1964), pp. 221-228. 

68 

Cf. A. von Gabain, op. cit., (n. 49), (1964), pp. 227-228. 

69 

K. Röhrborn, Eine uigurische Totenmesse. (Berlin, 1971). (Berliner Turfantexte II); I. Warnke, Eine 

buddhistische Lehrschrift über das Bekennen der Sünden (Basılmamış tez, Berlin (GDR), 1978).


metin parçası olmakla beraber, bunlardan bazılarının Maniheizm’e mahsus günah 

itiraf metinleri oldukları anlaşılmaktadır. 70 Günah itiraf metinlerinin, Hindistan’da 

bilinmemesi ve elimizdeki metinler gibi, rahip sınıfından olmayan 

kişiler için olmaları, Budizm ve Maniheizm arasında ortak bir etkileşim oluştuğunu 

göstermektedir. Bu tip Uygur metinlerinin karakteristik özelliği formalize 

olmaları (belli bir biçime sahip olmaları) ve rahipler sınıfından olmayan insanların 

ve bu metinlerin yazılması için bağış yapanların adlarının metne sokulmasıdır. 

Ortaya çıkan soru şudur: Neden Türk Budizmi’nde günah itiraf metinleri 

büyük bir öneme sahipti? Bana göre bu durum sadece yabancı kaynaklı bir etkilenim 

değildir; çünkü metinlerde belirtilen günahkâr olma düşüncesi daha ziyade 

tarihsel ve doğa kaynaklı haricî güçlerin karşısında duyulan çaresizlik hissine 

ayna tutmaktadır. 

Orta Asya’nın çöl şehirlerinde yaşayan insanların, sürekli göçebe ve yabancı 

güçlerin tehdidi altında, her gün bu güçlerden kaynaklanan bir tehlikeyle 

karşılaşacaklarının şüphesini duymaları, etraflarında gelişen hadiselerin etkeni 

değil de edilgeni olma hissini duymalarına sebep olmuştur. Bu durum kendini 

dinsel olarak “günahkârlık” açısından açıklar. 

Budist Türk edebiyatının genel özellikleri çerçevesinde yaptığımız 

kategorizasyondan da anlaşıldığı gibi, bu edebiyatın en önemli yönü bir tercüme 

edebiyatı olmasıdır. Tercümeler; Hint dillerinden (Sanskritçe, Prākritçe), 

Toharcadan ve çokça da Çinceden yapılmıştır. Moğol devrinde, Tibetçeden de 

Uygurcaya tercümeler yapıldığı gözlenir. Insadi Sutra ve bu eser gibi itirafname 

tarzında yazılmış bir dizi eser iç kaynaklı Türkçe eserler midir? Akla gelen soru 

şudur: Orijinal dili Türkçe olan metinler var mıdır? 

Bu sorunun cevabı olumludur. Bu bağlamda iki temel saha zikredilmiştir. 

Birincisi, dikkat nazarına alınacak derecede mahsul vermiş olan Türkçe şiir 

edebiyatıdır. 71 Bu edebiyatta klasik içeriğe yeni bir form (şekil) tahsis edilmiştir; 

Altın Yaruk Sutra’nın V. bölümündeki “Günahların Kefâreti” kısmında mısralar 

halinde yazılmış örnekler vardır. 72 Klasik metinlerden müstakil olarak ve 

70 

Cf. H.-J. Klimkeit, “Manichäische and buddhistische Beichtfomeln aus Turfan. Beobachtungen 

zur Beziehung zwischen Gnosis und Mahāyāna ”, ZRGG 29 (1977), pp. 193-228. 

71 

P. Zieme op. cit., (n. 50); P. Zieme, Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang. 

Studien zur alttürkischen Dichtung. Gelecek Budalığı vadeden “vyākarana-şiirleri” olarak bilinen 

şiirler, Budist Uygur edebiyatına aittir. Cf. J. P Laut/P. Zieme, “Ein zweisprachiger 

Lobpreis auf den Bäg von Koço and seine Gemahlin”, içinde: J. P. Laut and K. Röhrborn (edd.), 

Buddhistische Erzdhlliteratur und Hagiographie in türkischer Überlieferung, Wiesbaden 1990, pp. 

15-36. 

72 

P. Zieme, op. cit., (n. 50), pp. 86ff.


çeşitli övgüler içeren şiirler de vardır. Diğer şiirler, dinsel ve seküler hayata 

mahsus farklı farklı konularla ilgilidirler. P. Zieme tarafından bu tür şiirsel mahiyete 

sahip metinler tercümeleriyle beraber neşredilmiştir. Şiirlerdeki konular 

çeşitlidir. Bir örnekte, rahip sınıfından olmayanlar sadaka vermeye teşvik edilmekte, 

bir başka örnekte ölüm kavramı ele alınmakta, bazılarındaysa Budist 

felsefeyi ilgilendiren meseleler vs. dile getirilmektedir. 73 

İkincisi kolofonlardır. Kolofonların (Eserin yazılış tarihinin, eserin edebi 

künyesinin, kimin katkısıyla yazdırıldığının belirtildiği bilgiler) mısra şeklinde 

verildiği gözlemlenir. 74 Bu özellik, yalnızca Türk Budizmi’ne mahsus edebî 

eserlerde görülen yaygın bir tarzdır. Bağışçı müritlerin (eserin yazılması için 

katkı sağlayan) sayesinde geçerlilik kazanan bu uygulama, genel manada bir tip 

popüler dindarlığı açıklamaktadır. Teologlar tarafından ayırt edilen bu Budist 

folk inancının içindeki dinî fikriyat irdelenebilir. Nirvāna, tengri yiri (tanrıların 

yeri), Amitābha’nın Batı Cenneti ve Maitreya ile Karşılaşma kabul edilen kurtuluş 

imajlarıdır. Bu imajlar serbestçe birbiriyle değiştirilebilir, biri diğerinin yerine 

konulabilir. 75 Kolofonların en önemli özelliği tabii ki onların kendi şahsi karakterleri 

olmasıdır. Kolofonlar, içinde birey için genel çerçevede Budist fikriyatını 

içeren anlamlar bulunan bir dinselliği yansıtırlar. 

Budist Türk edebiyatının sadece küçük bir kısmı elimizde bulunmaktadır. 

Elde bulunan eserlerin fragman boyutunda küçük metinler olmaları nedeniyle 

bizim yapabileceğimiz değerlendirme dar olacaktır. Buna karşın vardığımız 

sonuçlar Türk Budist edebiyatını yansıtmaya çalışmış ve Orta Asya Türklerinin, 

Budist literatürün oluşması için gösterdikleri katkıyı belirtmiştir. 76 © 

73 

P. Zieme, op. cit., (n. 50), pp. 106ff. 

74 

P. Zieme, op. cit., n. 50), pp. 155ff. 

75 

H-J. Klimkeit, “Der Stifter im Lande der Seidenstraβen. Bemerkungen zur buddhistischen 

Laienfrömmigkeit”, ZRGG 35 (1983), pp. 289-308. 

76 

Örneğin, Buda’nın hayatı üzerine mülahazalar, rahibe yetiştiren kurumların tertibi vs. Türk 

Budizmi’ne has bir tavra işaret etmektedir. Cf. H-J. Klimkeit, Der Buddha. Leben und Lehre. 

Stuttgart 1990, pp. 55f., 77, 83f.; J. P. Laut, “Die Gründung des buddbistischen Nonnenordens 

in der alttürkischen Überlieferung”, baskıda (1990).


XX. Yüzyılın Başlarında Menteşe Sancağı 

Hapishaneleri 

Menteşe Sanjak Prisons in The Early 20th Century 

Mehmet TEMEL * 

ÖZET 

Hapis, ceza infaz sistemi olarak Osmanlı ceza hukukundaki yerini batılılaşma süreciyle birlikte 

aldığından, hapishaneler XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır. 

Başlangıçta fiziki ve sıhhi bakımdan uygun mekânlarda açılmadıklarından 1856 yılından 1917 

yılına kadar aralıklarla çıkarılan nizamname ve yasalarla ıslah edilmeye çalışılmışlardır. 

XX. yüzyılın başlarında Muğla merkeziyle Marmaris, Köyceğiz, Fethiye, Milas ve Bodrum 

ilçelerinde yedi hapishane bulunuyordu. Bunların en büyüğü olan Bodrum Genel Hapishanesi, 

Bodrum Kalesi’nin 1895 yılında genel hapishaneye dönüştürülmesiyle hizmete açılmıştır. 

Kapasitesi büyük ve havadar olduğu için ülkenin diğer hapishanelerinden sürekli olarak 

hükümlü sevk edilmiştir. Hapishane ıslahatının Osmanlı Devleti’nin öncelikli gündemini 

oluşturmaması nedeniyle Muğla’daki hapishaneler için de yeterli ödenek ve personel 

ayrılmadığından XIX. yüzyılın ikinci yarısında başlatılan ıslah çalışmaları istenen düzeyde 

başarılı olamamış, insan sağlığına uygun olmayan koşullar cumhuriyet dönemine kadar 

devam etmiştir. 

• 


Hapishane, Menteşe Sancağı, Bodrum Kalesi, Gardiyan, Mahkûm, Muğla. 

• 

ABSTRACT 

As a result of the westernization movement in the Ottoman legislation, prisons started to be 

more prevalent as of the second half of 19 th century. Initially, their physical and hygiene conditions 

were not very healthy but rehabilitation efforts were intermittently made through laws 

and regulations from 1856 to 1917. 

At the beginning of the 20 th century, there were seven prisons in Muğla city center and in its 

provinces; Marmaris, Köyceğiz, Fethiye, Milas and Bodrum. The biggest of all these was Bodrum 

general-purpose prison, which was inaugurated, when the Bodrum castle was turned into 

a general-purposeprison in 1895. As it had a big capacity and it was airy, many inmates from 

different prisons across the country were continuously transferred here. As reform of prisons 

was not a priority for the Ottoman State, not enough financial support and personnel were 

allocated for the prisons of Muğla; hence, the reform movements started in the second half of 

* 

Doç. Dr. Muğla Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.


the 19 th century were not much of a success. Therefore, prison conditions that were not suitable 

for human health persisted until Republic era. 

• 

KEY WORDS 

Prison, Menteşe Sanjak, Bodrum Castle, Prison Guard, Inmate, Muğla.


 

Hapis, Osmanlı hukukunda bir ceza infaz kurumu olmaktan çok muhakeme 

öncesi tutuklama mekânı veya uyarı amaçlı kısa süreli bir ceza aracı olarak 

kabul edildiğinden 1 , suçlulara işledikleri suçlara göre XIX. yüzyılın ortalarına 

kadar hadd, kısas, diyet ödeme, ta’zir, kürek, kalebentlik, prangabentlik, sürgün, 

para cezası, organ kesme, salben idam (iple asma), iple boğma, çuvala koyarak 

Boğaziçi’nde denize bırakma, zindana atma gibi cezalar verilmiştir 2 . Bu 

nedenle hapis cezası Tanzimat’a kadar pek uygulanmamış, hapishane Osmanlı 

ceza hukukundaki yerini ancak Tanzimat’tan sonra almaya başlamıştır. 

İlk zamanlarda mahbes olarak adlandırılan ve haklarında hüküm kesinleşmemiş 

olan suçluların alıkonulduğu bu mekânlar, hapishane amacıyla inşa 

edilmiş yapılar olmayıp hükümet binaları altında veya şehrin üst yöneticisinin 

ikametgâh ve işyeri olarak kullandığı konağın tomruk dairesi, mahzeni, kale, 

tophane, saray gibi binaların içinde bu amaçla ayrılmış yerlerdi 3 . Mahbesler, 

dar, havalandırma imkânı çok sınırlı, az ışık alan ve insan sağlığına uygun olmayan 

ağır koşulların hüküm sürdüğü mekânlar olmaları nedeniyle özellikle 

Osmanlı Devleti’ndeki yabancı diplomatlar tarafından eleştirilmiş ve acil olarak 

ıslah edilmeleri istenmiştir. 

Osmanlı mahbeslerinin Amerika ve Avrupa hapishanelerinin düzeyine çıkarılması 

gerektiği inancıyla bir çalışma başlatan İngiltere’nin İstanbul’daki 

Büyükelçisi Stratford Canning, Osmanlı’daki İngiliz konsoloslarından bulundukları 

yerlerdeki mahbeslerin durumuyla ilgili gözlemlerini raporlarla elçiliğe 

bildirmelerini istemiştir. Canning, konsoloslardan gelen bu raporları dikkate 

alarak 1851 yılında Osmanlı mahbeslerinin ıslahı hakkında bir takrir hazırlamış 

ve acil olarak çözümlenmesi gereken sorunları özetle şu şekilde belirtmiştir: 

Mahbeslerde mimari yapı da dâhil olmak üzere fiziki koşulların iyileştirilmesi, 

otoritenin ve mahpusların güvenliklerinin sağlanması, sağlıklarının ko- 

1 

Gültekin Yıldız, “Osmanlı Devleti’nde Hapishane Islahatı (1839-1908)” (Basılmamış Yüksek 

Lisans Tezi Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 2002), s.107. 

2 

Abdülaziz Bayındır, “Örneklerle Osmanlı’da Ceza Yargılaması”, Türkler, Cilt 10, Ankara 2002, 

s.73-78; Mustafa Avcı, “Osmanlı Uygulamasında İnfazı Özellik Gösteren Hapis Türleri: Kalebentlik, 

Kürek ve Prangabentlik”, Yeni Türkiye, Sayı 45, (Mayıs-Haziran 2002), s.128-147; Avcı, 

“Osmanlı Hukukunda Para Cezaları”, Türkler, Cilt 10, Ankara 2002, s.91-106; Münteha Maşalı, 

“Osmanlı’da Ölüm Cezası”, Yeni Türkiye, Sayı 45, (Mayıs-Haziran 2002), s.148-161; Osman 

Köse, “XVIII. Yüzyıl Sonları Rus ve Avusturya Savaşları Esnasında Osmanlı Devleti’nde Bir 

Uygulama: İstanbul’da İçki ve Fuhuş Yasağı”, Turkish Studies, Volume 2/1, (Winter 2007), 

s.113; İsmail Acar, “Osmanlılarda Zina Suçu ve Cezası”, Türkler, Cilt 10, Ankara 2002, s.83-90. 

3 

Yıldız, a.g.tez, s.101.


runması, ahlaki açıdan ıslah edilmeleri, aydınlatma, ısıtma, havalandırma ve 

temizlik konularında iyileştirmelere gidilmesi, adil davranılması, şikâyetlerini 

mahkemelere intikal ettirebilmelerine ve ibadetlerini yapabilmelerine imkân 

sağlanması 4 . 

Canning’in, mahbeslerin ıslah edilmesiyle ilgili takririnin Osmanlı hükümeti 

tarafından ne kadar dikkate alındığını tahmin etmek güç ise de beş yıl sonra 

ilan edilen Islahat Fermanı’nda mahbeslerin ıslah edilmeleri gerektiğine ilişkin 

bir hüküm yer almıştır. 

28 Şubat 1856 tarihli fermanda “…hukuk-ı insaniyyeyi hukuk-ı adalet ile tevfik 

etmek için mazanne-i sû’ olanların veyahut te’dibât-ı cezaiyyeye müstehak bulunanların 

haps ve tevkiflerine mahsus olan kâffe-i mahbes ve mahall-i sâirede usûl-i 

hapsiyyenin mümkün mertebe müddet-i kalîle zarfında ıslahına mübaşeret olunması…” 

5 ifadesiyle yer alan mahbesler XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren hapishane 

olarak adlandırılmaya başlanmıştır. 

XIX. yüzyılın sonlarında planlı, projeli, modern hapishaneler inşa edilmesi 

planlanmış ise de ülkenin içinde bulunduğu olumsuz ekonomik ve siyasi koşullar 

nedeniyle gerçekleştirilememiş, bunların yerine özellikle Sultan II. Abdülhamit 

döneminde ülke genelinde kâgir, tek veya iki katlı, eski binalardan dönüştürülen 

veya şahıslardan kiralanan sağlıksız, çoğu zaman bodrum katlarından 

oluşan yapılar yaygınlaşmaya başlamıştır. 

Hapishanelerin ülke genelinde yaygınlaşmaya başlamasının ardından 1880 

yılında bu kurumların uymak zorunda oldukları fiziki ve idari koşulları belirleyen 

6 bölüm ve 97 maddeden oluşan “Memalik-i Mahrûse-i Şahane’de Bulunan 

Tevkifhane ve Hapishanelerin İdare-i Dâhiliyelerine Dair Nizamname Layihası” yayınlanmıştır. 

Nizamnamede, hapishanelerde oluşturulacak birimler, görevlendirilecek 

müdür, gardiyan, tabip, kapıcı, imam, işçi, çamaşırcı gibi personelin özellikleri, 

görev ve yetkileri, tutuklu ve hükümlülerin barınma, yemek ve sağlıkla 

ilgili ihtiyaçlarının karşılanması, mahkûmların uymak zorunda oldukları kurallar, 

çalıştırılmaları ve ahlak sicili tutulması gibi konular yer almıştır 6 . 

Modern bir ceza infaz kurumunda bulunması gereken özellikleri yansıtan 

bu nizamnamenin hükümlerinin uygulamadan yoksun kaldığı bundan sonraki 

4 

Yıldız, a.g.tez, s.125. 

5 

Enver Ziya Karal, Osmanlı Tarihi, V. Cilt, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1983, s.262. 

6 

Nizamname layihasının metni için bkz. BOA, (Başbakanlık Osmanlı Arşivi), DH.MB.HPS.M, 

(Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriyye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı), Dos.1/2, 

no.10.


gelişmelerden ve yeni ıslahat girişimlerinden anlaşılmaktadır. Adliye örgütüne 

ve hapishanelere yeterli maddi kaynak ve personel ayrılmaması, tatil günleri 

dışında günde beş saat görev başında bulunması gereken adliye personelinin 

öğleden sonra işyerini terk etmesi ve rüşvet gibi sorunlar da doğrudan hapishaneleri 

etkilemiştir. 1887 ve 1888 yıllarında Elazığ, Ankara ve Manisa hapishanelerinde 

yapılan denetimlerde ve hükümlü ve tutuklulardan gelen şikâyet dilekçelerinde, 

on yıla yakın bir süre tutuklu kalıp beraat eden, on beş yıldır hapis 

yatmakta iken hala temyiz mahkemesinin kararını bekleyen, bir yıla yakın tutuklu 

kaldığı halde mahkemeye çıkarılmayı bekleyen çok sayıda tutuklu ve 

mahkûmun bulunduğu tespit edilmiştir 7 . 

Hapishanelerin, yukarıda değinilen cezaların XIX. yüzyılın ikinci yarısında 

kabul edilen ceza kanunlarıyla (1840, 1851, 1858) büyük ölçüde uygulamadan 

kalkması ve devletin dağılma süreciyle birlikte artan asayişsizlik sonucu sayıları 

hızla çoğalan hükümlü ve tutukluları barındıramaz hale gelmesinin ardından 

sağlık, güvenlik ve personel istihdamı sorunları büyüyerek devam etmiştir. Zaten 

hapishane ihtiyaçlarını karşılayacak nitelikte inşa edilmediklerinden ve zamanla 

artan ihtiyaçlara cevap veremediklerinden her mali yılbaşında taşradan 

merkezi hükümete tamir ve değişiklik istekleri bildirilmiştir 8 . 

XIX. yüzyıl boyunca istenilen düzeyde iyileştirilemeyen hapishanelerin 

olumsuz koşullarının ıslah edilmesi çalışmaları XX. yüzyılın başlarında da devam 

etmiştir. 1912, 1914 ve 1917 yıllarında yapılan ıslah çalışmalarında tüm 

hapishane ve ıslah evlerinin tek tip bir mimari plan dâhilinde iyileştirilmesi ve 

yenilenmesi, bahçeli hapishaneler inşa edilmesi, sağlık koşullarının modern 

esaslara göre yeniden düzenlenmesi ele alınmıştır 9 . Ancak hükümetlerin Balkan 

ve I. Dünya Savaşı yıllarında hapishane ıslahı için zaman ve kaynak ayırmaya 

imkân bulamaması, sorunların Cumhuriyet dönemine devredilmesine neden 

olmuştur. Menteşe Sancağı hapishaneleri de aynı olumsuz özelliklere sahip 

mekânlar olarak göze çarpmaktadırlar. 

7 

Fatmagül Demirel, “Osmanlı Adliye Teşkilatında Yaşanan Sorunların Hapishanelere Yansıması 

(1876-1909), Osmanlı’da Asayiş Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, Derleyenler: Noemi Levy ve 

Alexandre Toumarkıne, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, Basım Yılı (?), s.192-199. 

8 


9 

1911-1918 yılları arasında yapılan hapishane ıslah çalışmaları için bkz. Kent Schull, “Tutuklu 

Sayımı: Jön Türklerin Sistematik Bir şekilde Hapishane İstatistikleri Toplama Çalışmaları ve 

Bunların 1911-1918 Hapishane Reformu Üzerine Etkileri” Osmanlı’da Asayiş Suç ve Ceza…, 

s.212-238; Yasemin Saner Gönen, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Hapishaneleri İyileştirme Girişimi 

1917 Yılı”, Hapishane Kitabı, Der: Emine Gürsoy Naskali ve Hilal Oytun Altın, İstanbul 

2005, s.173-183; 1917 yılında kabul edilen hapishaneler nizamnamesi için bkz. BOA, 

DH.MB.HPS.M, Dos.31, no.82.


Menteşe Sancağı’ndaki Hapishaneler 

XX. yüzyılın başlarında Menteşe Sancağı’nda merkezde 1, Bodrum’da 2, 

Fethiye, Marmaris, Milas ve Köyceğiz’de birer olmak üzere 7 hapishane bulunuyordu. 

Kapladığı alan bakımından çok küçük olan bu hapishanelerden sadece 

Bodrum Genel Hapishanesi diğerlerine göre oldukça büyüktü. Bunun dışındakilerin 

tamamı rutubetli, az ışık alan, köhne, sağlıksız ve dar mekânlardan 

oluşmaktaydı. 

Bu hapishanelerin fiziki, sosyal, sıhhi özellikleri hakkında Menteşe Mutasarrıflığı’nın 

21 Şubat 1914 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne göndermiş olduğu 

soru varakalarında önemli bilgiler verilmektedir. Kazalarda kaymakam, jandarma 

kumandanı, savcı, mahkeme başkanı, hapishane müdürü ve gardiyan 

tarafından imzalandıktan sonra mutasarrıflık tahriratıyla Nezarete gönderilen 

soru varakalarında, hapishanenin adı, bağlı bulunduğu kaza ve vilâyetin ismi, 

cinsiyete göre mahkûm ve tutuklu sayıları, hapishanenin üzerinde bulunduğu 

arazinin yüzölçümü, ekonomik değeri, kamu malı ya da kiralık olup olmadığı 

ve sıhhi özellikleri hakkında bilgiler yer almaktadır. Varakalarda ayrıca ıslah 

edilebilecek olan hapishanelerin ne şekilde tamir edilip yenilenebileceği, ıslah 

ve tamiri mümkün olmayanların yenilerinin ne tarzda ve nereye inşa edilebilecekleri, 

mahkûmların iaşelerinin ne şekilde sağlanmakta olduğu ve mahkûmlardan 

hapishane içinde değişik işlerde çalışanların bulunup bulunmadığına 

ilişkin bilgilere de yer verilmektedir. 1913 yılında Hapishaneler Müdüriyeti tarafından 

hazırlanmış olan soru varakalarına göre Menteşe Sancağı’ndaki hapishanelerin 

durumu şöyledir.


Tablo I: Muğla Hapishanesi 10 

Vilayetin 

ismi 

Livanın 

ismi 

--- Kazanın ismi Muğla 

Menteşe Hapishanenin hususi 

bir ismi varsa 

onun ismi 

Kadınlara mahsus hapishane var mıdır? 

Hükümetin malı mıdır kiralık olarak mı kullanılmaktadır? 

19 13 yılı Kanun-u evvelinin 1. günü mevcut mahpusların 

sayısı 

Hapishanenin üzerinde bulunduğu arazinin mahallince 

önem derecesi, hükümet konağı dâhilinde 

veya haricinde ve hükümet dairesi müştemilatından 

olup olmadığı 

Hapishanenin üzerinde bulunduğu arazinin ziraı. 

(Ölçümü mümkün değilse tahminen) 

Hapishanenin üzerinde bulunduğu arazinin beher 

ziraının değeri 

Yoktur. Muğla Hapishanesi adıyla 

anılmaktadır. 

Vardır. 

Hükümetin malıdır. 

Erkek: 214 

Kadın: 14 

Toplam: 228 

Hapishanenin bulunduğu arazinin 

caddeye bakan kısmında şahıslara 

ait dükkânlar bulunduğundan pek 

önemi yoktur. Hükümet konağının 

dışında ise de konakla aynı avlu 

içerisindedir. Konağın müştemilatındandır. 

Uzunluk: 75 

Genişlik: 45 

75x45:3375 zira’ yüzölçümü olduğu 

ölçülerek anlaşılmıştır. 

İdare Meclisi tarafından beher zira’ı 

mimarisi 10 kuruş olarak belirlenmiştir. 

Livanın sonradan bağımsız 

olması, Nizamiye Alayı merkezi 

olacağının rivayet edilmesi, Aydın- 

Marmaris genel yolunun tamamlanmasından 

sonra ekonomik olarak 

önem kazanması gibi durumlar 

arazinin değeri üzerinde etkili olacaktır. 

Hapishanenin genel durumuna dair açıklamalar: Yeniden yapılması gerekir mi? Tamirle isteğe 

uygun hale dönüştürmek mümkün müdür? Tamirat derecesi ve özel mütalaa: 

Hapishanenin genel durumu şöyledir: 

1. Yeterli düzeyde aydınlık değildir. 

2. Mahkûmlar toprak üzerinde yatıp kalkmaktadırlar. 

3. Havanın yenilenmesi mümkün olamadığı için hıfzıssıhhaya aykırıdır. Bundan kaynaklanan 

zarar ve sakıncaların bir dereceye kadar hafifletilebilmesi için her yıl mahkûmlara 

450-500 arasında hasır dağıtılmakta ise de rutubetin etkisi giderilemediğinden 

mahkûmlar arasında hastalık eksik olmamaktadır. Mevcut binanın üzerine bir kat 

daha inşa edilip, odaların dışa gelen duvarlarının tavana yakın cephesinde uzunluğu- 

10 

BOA, DH.MB.HPS.M, Dos.11, no.18, Lef.2.


na ufak ve demirli pencereler açılır ve ön tarafları açık koridor halinde tamamen hava 

ve güneşe maruz bırakılırsa yeni bir hapishane inşasına gerek kalmayacaktır. Alt kat 

odaları dershane, sanayihane vb. amaçlarla kullanılabilir. Mahkûmların gündüzleri 

çoğunlukla sabah güneşi almayan taş döşeli bir avluda sabahtan akşama kadar teneffüs 

etmeleri sağlıklarını korumaları için pek de yeterli olmasa gerektir. Bunun için 

hapishanenin, kasabanın dışında yeni tarza uygun olarak yeniden inşa edilmesi ve 

oldukça geniş bir bahçenin mahkûmların teneffüslerine hasredilmesi sağlıklarının 

korunması için daha uygun olacaktır. Bu kabul edildiği takdirde mevcut bina, bazı 

değişiklikler ve ilaveler yapıldıktan sonra burada ikame edilmek istenen Nizamiye 

Alayı için askeri daire olarak kullanılabileceği gibi, livanın bağımsız olması nedeniyle 

yeni kurulacak olan adliye, orman, ziraat gibi daireleri içine almak üzere inşası zorunlu 

olan bina haline dönüştürülebilir. Hapishane şu andaki durumuyla tamire muhtaç 

olup, küçük tamirat için defalarca istenen meblağ havalenamesi verilmediği gibi, büyük 

tamirat için daha önceden yapılan başvurular da dikkate alınmamıştır. 

Tablo II: Bodrum Merkez Hapishanesi 11 

Vilayetin --- Kazanın ismi Bodrum 

ismi 

Livanın Müstakil Hapishanenin hususi 

Merkez Hükümet Hapishanesi. 

ismi Menteşe 


onun ismi 


Vardır. 


Hükümetin malı olmayıp kiralanmıştır. 

1913 yılı Kanun-ı evvelinin 1. günü mevcut mahpusların 

sayısı 

Erkek: 13 

Kadın: 1 

Toplam: 14 









Erkekler (Zükûr) Hapishanesi, hükümetin 

alt katında 20’şer m²’lik iki 

odadan ibarettir. 

İki odanın yüzölçümü 40 m²’dir. 



Hapishane, hükümet konağının alt katındaki iki odadan oluşmaktadır. Harap durumda 

olan konağın tamire ihtiyacı olduğundan, hükümet bahçesinin bir kenarına 

yeni şartlara uygun olarak yeni bir hapishane inşa edilmesi gerekmektedir. 20 Ocak 

1914. Bodrum Kaymakamı. 

0 

11 



Tablo III: Milas Hapishanesi 12 

Vilayetin 

ismi 

Livanın 

ismi 

Aydın Kazanın ismi Milas 



onun ismi 




sayısı 









Yoktur. Milas Hapishanesi denilir. 

Kiralama yoluyla bir hane tedarik 

edilmiştir. 

Erkekler hapishanesi hükümetin 

malıdır. Kadınlar Hapishanesi kiralama 

yoluyla tedarik edilmiştir. 

Erkek: 9 

Kadın: 1 

Toplam: 10 

Hapishane hükümet binasına bitişik 

olmayıp 5.5 metre aralıdır. Karşılıklı 

iki koğuştan ibaret olup orta yerlerinde 

avlu yani gezinti yeri vardır. 

Koğuşların ve avlunun metre zira’ 

hesabıyla uzunluk ve genişliği aşağıda 

gösterilmiştir. 

Büyük Koğuş: En: 6 metre (8 zira’) 

Boy: 13 metre (16 zira’) 

Avlu: En: 13.40 metre (17.18 zira’) 

Boy: 15.20 metre (20 zira’) 

Küçük Koğuş: En: 5 metre, Boy: 7 

metre 

Ehl-i vukuf ifadesinden Milas’ta 

mahal ve mevkiine göre beher murabba’ 

zira’ arsanın 3 kuruştan 13 

kuruşa kadar olduğu anlaşılmıştır. 

Hapishanenin bulunduğu mahal 

civarındaki arsa dar ve henüz senedi 

olmadığından hapishane olmamış 

olsa değerinin ne edeceği tahmin 

edilememektedir. 

12 



Tablo IV: Marmaris Hapishanesi 13 

Vilayetin Liva Aydın Kazanın ismi Marmaris 

ismi vilayetine 

bağlı iken 

sonradan 

bağımsız 

yönetime 

kavuşmuştur 

Livanın Menteşe Hapishanenin hususi 

Hapishanenin hususi ismi olmayıp 

ismi Sancağı 

(Müstakildir) 


onun ismi 

Marmaris Zükûr (Erkekler) Hapishanesi 

olarak adlandırılmaktadır. 

Kadınlara mahsus hapishane var mıdır? Vardır. Zükûr Hapishanesi’nden 

ayrıdır. 


Gerek zükûr ve gerek nisa (Kadınlar) 

hapishaneleri hükümetin malı 

olmayıp, çarşı içinde bulunan zükûr 

hapishanesi aylık 57 ve mahalle 

içinde çarşıya yakın bir mahalde 

bulunan nisa hapishanesi aylık 19 

kuruş icar bedeli ile kullanılmaktadır. 


sayısı 







Erkek: 8 mahkûmen mahpus 

Kadın: 1 tutuklu 

Toplam: 9 

Bu arazinin önemi yoktur. Kazadaki 

hükümet konağı 4 yıldır yıkılmış 

durumdadır. Yeniden inşası için 

kaza ve vilayet genel meclisi tarafından 

defalarca istenen tahsisat 

verilmediğinden, hükümet konağı 

bulunmaması nedeniyle genellikle 

kiralama suretiyle müteferrik, dağınık 

ve düzgün olmayan hane ve 

binalarda bulunan daireler gibi bu 

hapishaneler de ayrı ayrı yerlerdedir. 

Erkekler hapishanesinin üzerinde 

bulunduğu arazi 36 m² olup 1 odadan 

oluşmaktadır. Muvazzaf gardiyanı 

bulunmamaktadır. 9 m²’den 

oluşan kadınlar hapishanesinin 

gardiyanlığını da odanın sahibesi 

13 



olan kadın fahri olarak yürütmektedir. 

Hapishanenin üzerinde bulunduğu arazinin beher Erkekler hapishanesi arazisinin beher 

ziraı 25 ve kadınlar hapishanesi 


arazisinin beher ziraı 30 kuruş değerindedir. 



Zemin katta olan erkekler ve kadınlar hapishaneleri avlu, teneffüshane ve hava cereyanından 

mahrum, oldukça basık ve rutubetli olmaları nedeniyle sıhhi şartlara uygun 

bir halde değildirler. Kiralık mağaza ve binaların büyük çoğunluğunu resmi daireler 

işgal etmektedir. Mevcut binaları mahalli ihtiyaçlara cevap vermeyen Marmaris Kasabası’nda 

memurların ve dışarıdan gelecek yabancıların ikametlerine mahsus kiralık 

fazla hane ve hatta yolcular için han gibi mekân ve bina bulunmamaktadır. Bu nedenle 

hapishaneler için başka uygun bir mahal tedariki kesinlikle mümkün değildir. Hapishane 

olarak kullanılan mahallerle zorunlu olarak idare edilmektedir. Bu nedenle 

hükümet tarafından sıhhi şartlara uygun bir şekilde yeni hapishane inşası zorunludur. 

Yıkılan hükümet konağının yerine 700-800 liralık bir tahsisatla yenisi yapıldığı 

takdirde dağınık halde bulunan resmi dairelerin bir arada toplanması sağlanacak, 

aynı zamanda hükümet konağı içinde sıhhi şartlara uygun, havadar ve güneş gören 

bir hapishane inşa edilebilecektir. Ayrı mekânlarda bulunan resmi daireler için yıllık 

olarak gönderilmekte olan 7.900 lira ile de çok sayıda yabancı savaş gemisinin uğrak 

yeri olan Marmaris Limanı yenilenebilir. 7 Ocak 1914. 

Müddeî-i Umumi Muavini Vekili ve Polis Komiseri, Jandarma Bölük Kumandanı Vekili 

Mülazım-ı Evvel, Marmaris Kaymakamı. 

Tablo V: Köyceğiz Hapishanesi 14 

Vilayetin 

ismi 

Livanın 

ismi 

Aydın Kazanın ismi Köyceğiz 



onun ismi 




sayısı 



--- 

Yoktur. Aylık 50 kuruş icar bedeli 

ile bir hane kadınlar hapishanesi 

olarak açılmalıdır. 

Yalnız erkeklere ait olan iki odalı 

hapishane hükümetin malıdır. 

Erkek: 22 

Kadın: 4 

Toplam: 26 

Hükümet dairesi müştemilatındandır. 

14 





Hapishanenin üzerinde bulunduğu arazinin ziraı. Uzunluğu 5 metre 40 cm, genişliği 5 


metre 20 cm’ dir. 

Hapishanenin üzerinde bulunduğu arazinin beher Hapishanenin üzerinde bulunduğu 


arazinin beher ziraının değeri, belediye 

meclisi kararıyla 23 kuruş olarak 

takdir edilmiştir. 



Hapishane denilen mahal iki odadan oluşmakta olup biri tevkifhane diğeri hapishanedir. 

Ancak zemin üzerine inşa edildiği için oldukça rutubetli ve hıfzıssıhhaya tamamen 

aykırıdır. Koruma bakımından da uygun değildir. Şimdilik tamire ihtiyacı 

bulunmamaktadır. Hıfzıssıhhaya uygun, bir bina içinde, yeni tarzda, erkeklere ve 

kadınlara mahsus olmak üzere yeniden iki hapishane inşa edilmesi gerekmektedir. 12 

Ocak 1914. Muavin Vekili. 

Tablo VI: Mekri (Fethiye) Hapishanesi 15 

Vilayetin 

ismi 

Livanın 

ismi 

--- Kazanın ismi Mekri 



onun ismi 




sayısı 









Hususi ismi yoktur. 

Kiralama yoluyla sağlanan bir kadınlar 

hapishanesi vardır. 

Erkekler hapishanesi hükümetin 

malıdır. 

Erkek: 43 

Kadın: - 

Toplam: 43 

Hapishane hükümet dairesine bitişik 

ve onun müştemilatındandır. 

143 zira’i mimari 

Beher ziraı 50 kuruş değerindedir. 



Hapishane, 28 m²'lik iki koğuş, küçük bir nezaret odası ve kademhaneleri içine alan 

15 



bir aralıktan oluşmaktadır. Avlusu yoktur. Belediye tabibi tarafından verilen rapora 

göre mevcut koğuşlar fennen 20 kişiden fazla alamaz. Bu durumda tutukluların ve 

mahkûmların mevcudu bazen 50’ye ulaşmakta, izdiham son dereceye varmaktadır. 

Hapishanenin darlığı nedeniyle sayıları yüzlere ulaşan mahkûmlar celp ve derdest 

edilememektedir. Harap bir halde olup hıfzıssıhhaya asla uygun değildir. Tamire ve 

genişletmeye muhtaçtır. Bir koğuş ilavesiyle birlikte tamirinin 13.000 küsur kuruşa 

mal olacağı anlaşılmıştır. Evrakı livaya gönderilmiştir. 

Tablo VII: Bodrum Genel Hapishanesi 16 

Vilayetin --- Kazanın ismi Bodrum 

ismi 

Livanın Müstakil Hapishanenin hususi 

Bodrum Genel Hapishanesi 

ismi Menteşe 


onun ismi 


Yoktur 


--- 


sayısı 

Erkek: 470 

Kadın: 0 

Toplam: 470 









Genel Hapishane kasabanın güneyinde 

denize doğru çıkan bir taş 

yarımadanın üzerinde eski bir kaleden 

ibarettir. 

Müştemilatıyla beraber tahminen 

50.000 zira’dır. 

Emsali olmaması nedeniyle kıymet 

takdiri yapılamamıştır. 



Bu kale, 17 kuleyi içine alan, denizden yüksek ve korunmuş, havası güzel ve ferah bir 

yarımada halinde olup bundan tahminen 20 yıl önce hapishane olarak kullanılmaya 

başlanmıştır. Kuleleri koğuş olarak kullanılmıştır. Bu eski koğuşlar yeni tarz üzere 

tamir ve taksim edilip çoğaltılabilirse Osmanlı Devleti’nin en güzel ve havadar genel 

hapishanesi olabilir. Tamirat ve genişletmenin derecesini takdir etmek mümkün olmadığından, 

ancak bir fen memurunun ilmiyle yapılması gerekmektedir. 20 Ocak 

1914. Bodrum Kaymakamı. 

Menteşe Sancağı’nın en büyük hapishanesi olan Bodrum Genel Hapishanesi 

1895 yılında tarihi Bodrum Kalesi’nin bazı tamirat ve değişikliklerle genel 

hapishaneye dönüştürülmesi sonucu hizmete açılmıştır. Kalenin genel hapisha- 

16 



neye dönüştürülmesi için gerekli keşif çalışmalarını yapmak üzere 1893 yılında 

Erkan-ı Harp Kaymakamı (Kurmay Yarbay) Hüsnü Bey’le birlikte bir mimar 

görevlendirilmiştir 17 . İki yılda tamamlanan dönüştürme çalışmalarının ardından 

hapishanenin kurulmasında emeği geçen Hüsnü Bey’e üçüncü rütbeden 

Osmanlı nişanı takdim edilmiş, Tabip Arif Mehmet Efendi Bodrum Hapishanesi 

Tabipliği’ne atanmış, gardiyan sayısı da 9’a yükseltilmiştir 18 . Ancak diğer 

hapishanelerden zaman zaman mahkûm sevk edilmesi nedeniyle 9 gardiyan 

yetersiz kalınca 5 yeni gardiyan daha alınması için tahsisat ayrılmıştır 19 . 

Kalenin hapishane koşulları için uygun ve kapasitesinin geniş olması nedeniyle 

uzak ve yakın bölgelerden mahkûm sevk edilmesi bu hapishanedeki 

mahkûm sayısının artmasına yol açmıştır. Hükümlü sayısının bazen 700’e ulaştığı 

bu hapishane genel hapishaneye dönüştürülmeden önce de ihtiyaç duyulduğunda 

hapishane olarak kullanılmıştır. 1874 yılında İstanbul hapishanelerinden 

100 kadar mahkûmun nakledilmesi 20 , Selanik ve Draç hapishanelerindeki 

kürek mahkûmlarının buraya sevk edilmesi mahkûm sayısı yoğun olan hapishanelerin 

izdihamının giderilmesinde bu hapishanenin önemli işlevinin olduğunu 

göstermektedir 21 . 

Kalenin genel hapishaneye dönüştürülmesinden sonra mahkûm sevkinin 

daha da sıklaştığı görülmektedir. 1909 Haziran’ında Rize Hapishanesi’ndeki 

mahkûmlar İstanbul üzerinden aktarmalı olarak Bodrum’a nakledilmiş 22 , Rodos’un 

İtalyanlar tarafından işgal edilmesi üzerine Rodos Hapishanesi’nden 

salıverilen 28’i cinayetten, biri hırsızlıktan, biri de yaralamadan hükümlü 30 

mahkûm 23 , Manastır, İlbasan ve Selanik Divan-ı Harpleri tarafından çeşitli cezalara 

çarptırılan hükümlüler 1911 yılında Bodrum Genel Hapishanesi’ne gönderilmiştir 

24 . 

İtalyan ve I. Dünya Savaşlarında sahillerin sık sık saldırıya uğraması da sahillerdeki 

hapishanelerde bazı düzenlemeler yapılmasını gerekli kılmıştır. Osmanlı-İtalya 

savaşı sırasında Bodrum hapishanelerindeki mahkûmlar iç bölge- 

17 

BOA, DH.MKT (Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi), Dos.2, no.12, Lef.1; 

BOA, DH.MKT, Dos.2062, no.15. 

18 

BOA, DH.MKT, Dos.2, no.12, Lef.4-5. 

19 

BOA, DH.TMIK.S (Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Islahat), 

Dos.30, no.68, Lef.1-3. 

20 


21 

BOA, DH.MKT, Dos.2, no.12, Lef.7-10. 

22 

BOA, DH.MKT, Dos.2835, no.79. 

23 

BOA, DH.MB.HPS (Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriyye Hapishaneler Müdüriyeti Evrakı), 

Dos.104, no.15, Lef.1-8. 

24 

BOA, DH.MB.HPS, Dos.103, no.27.


lerdeki hapishanelere nakledilmiş, kale 26-28 Mayıs 1915 tarihlerinde İngiliz ve 

Fransız savaş gemileri tarafından bombalanınca da 25 kaza merkezindeki hapishane 

açık kalmak üzere kale içindeki hapishane tahliye edilmiş ve hapishanede 

görevli personelin civar vilayetlerde istihdam edilmeleri kararlaştırılmıştır 26 . 16 

Haziran 1919 tarihine kadar başka hapishanelerde görevlendirilemeyen memur 

ve müstahdemlerin de işlerine son verilmiştir 27 . 

Sahillerin saldırıya uğramasının yarattığı güvenlik tehlikesi nedeniyle 

mahkûmların iç bölgelerdeki hapishanelere nakledilmesi buralarda da aşırı yığılmalara 

ve güvenlik zayıflığına yol açınca hükümet 1914 yılının sonunda cezalarının 

dörtte üçünü tamamlayan mahkûmların affedilip salıverilmelerini 

öngören bir yasa çıkarmak zorunda kalmıştır 28 . 1916 yılında hapishanelere 

gönderilen izahat varakalarında da ceza kanununun 48. ve 67. maddeleri arasındaki 

suçlardan hüküm giyenlerden siyasi suçlular hariç olmak üzere cezalarını 

tamamlamaya 6 ay kalmış çiftçi ve yol tamircisi gibi genel menfaatlere çalışabilecek 

olan mahkûmların sayılarının bildirilmesi istenmiştir 29 . Savaşın ortaya 

çıkarmış olduğu ekonomik ve sosyal sıkıntıların az da olsa hafifletilebilmesi için 

hükümetin böyle bir yola başvurmak zorunda kaldığı anlaşılmaktadır. 

Her bakımdan olumsuz koşullar içinde bulundukları soru varakaları tablolarından 

da anlaşılan hapishanelerin ıslah edilebilmeleri için yerel yöneticilerin 

yeterli personel ve ödenek ayrılması gerektiğine ilişkin Dâhiliye Nezareti’ne 

bildirdikleri isteklerin pek karşılanamadığı görülmektedir. Personel yetersizliği 

nedeniyle kadınlar hapishanesinde erkek, erkekler hapishanesinde de kadın 

gardiyan çalıştırılmak zorunda kalınmıştır. 1912 yılında Köyceğiz Hapishanesi’nde 

görevli erkek gardiyanın maaşına zam yapılarak kadınlar hapishanesi 

gardiyanlığını da yürütmesi sağlanmış 30 , I. Dünya Savaşı yıllarında Marmaris 

Erkekler Hapishanesi’nin gardiyanlığını bir süre kadın gardiyan üstlenmiştir. 

Bazen kadın gardiyanlık için ödenek ayrılmadığından kadınlar fahri gardiyan 

olarak görev yapmışlar, mutasarrıflığın, maaş tahsis edilmesi isteği Dâhiliye 

Nezareti tarafından uygun görülmemiştir. 31 . 

25 

BOA, DH.EUM. 3. Şube (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 3. Şube), Dos.28, 

no.45, Lef.8. 

26 

BOA, DH.MB.HPS, Dos.104, no.35; BOA, DH.MB.HPS, Dos.74, no.38. 

27 

BOA, DH.MB.HPS, Dos.163, no.34. 

28 


29 

BOA, DH.MB.HPS.M, Dos.26, no.65, Lef.1. 

30 


31 

BOA, DH.MB.HPS, Dos.93, no.1, Lef.1.


Menteşe Mutasarrıflığı tarafından Dâhiliye Nezareti’ne gönderilen 28 

Ağustos 1916 tarihli tahriratta, Marmaris Hapishanesi’nin gardiyanlığını fahri 

olarak yürütmekte olan Nuriye adlı kadına aylık 50 kuruş maaş tahsis edilmesi 

teklifinde bulunulmuş 32 , ancak Dâhiliye Nezareti Mebanî-i Emiriyye ve Hapishaneler 

Müdüriyeti’nden 10 Eylül 1916 tarihinde Menteşe Mutasarrıf vekili Ali 

Galip Bey’e gönderilen cevabi tahriratta maaş tertibinde karşılığı olmadığı için 

Nuriye kadına maaş tahsis edilemeyeceği bildirilmiştir 33 . 

Mutasarrıflık tarafından 21 Kasım 1916 tarihinde nezarete gönderilen ikinci 

tahriratta da Marmaris Hapishanesi gardiyanlığı için gerekli olan aylık 50 kuruş 

maaş ödeneğinin ve hapishane icar bedeli olan aylık 50 kuruşun ödenmeyen 31 

kuruşluk kısmının yılsonuna kadarki toplam miktarıyla birlikte havale edilmesi 

isteğinde bulunulmuştur 34 . Nezaretin 7 Aralık 1916 tarihli cevabında, tahsis edilen 

ödenekte gardiyanlık maaşı bulunmadığı için maaş tahsisinin mümkün olmadığı, 

ancak icar bedelinin toplamı olan 124 kuruşun 25 Kasım 1916 tarih ve 

952/22 numaralı havalename ile gönderildiği bildirilmiştir 35 . Savaş yıllarının 

ortaya çıkardığı olağanüstü koşullar nedeniyle de olsa gerek çok gerekli olmayan 

durumlarda tahsis edilen ödenekler dışında ilave havalename gönderilmemiştir 

36 . 

Menteşe Mutasarrıflığı’nın kadın gardiyan için maaş tahsis isteğinin 1918 

yılında da devam ettiği anlaşılmaktadır. Marmaris Kadınlar Hapishanesi’nde 

kadın gardiyan bulunmaması nedeniyle intizamın sağlanmasında zorluklarla 

karşılaşılınca mutasarrıflık 10 Ağustos 1918 tarihinde Dâhiliye Nezareti’ne bir 

tahrirat göndererek hapishaneye bir kadın gardiyan alınabilmesi için aylık 200 

kuruşluk havalename gönderilmesini istemiştir 37 . Nezaretin kadın gardiyan 

istihdamı politikasında henüz bir değişiklik olmamış olacak ki 2 Eylül 1918 tarihli 

cevabında maaşlar tertibinde tahsis edilmiş bakiye olmadığından kadın 

gardiyan için maaş tahsisinin mümkün olmadığı, ancak gelecek yılın bütçesinde 

teklif edilen zammın kabul edilmesi durumunda ödenek ayrılabileceği bildirilmiştir 

38 . 

Küçük hapishanelerdeki mahkûmların kadro ve ödenek yetersizliği nedeniyle 

karşılaştıkları sorunların, başkent İstanbul ve ülkenin diğer bazı büyük 

32 

BOA, DH.MB.HPS, Dos.93, no.1, Lef.2. 

33 


34 


35 


36 


37 


38 

BOA, DH.MB.HPS, Dos.94, no.16, Lef.2.


hapishanelerinde aynı ölçüde görülmediği anlaşılmaktadır. 1880 ve 1917 nizamnameleri 

gereğince mahkûmlara tanınan haklar büyük hapishanelerde bütçe 

imkânları dâhilinde yerine getirilmeye çalışılırken küçük hapishanelere aynı 

imkânlar sağlanamamıştır. Büyük hapishanelerde maaşı ve ekmek bedeli devlet 

tarafından karşılanmak üzere berber görevlendirilmiş, piyasanın üzerinde fiyatla 

mal satılmaması koşuluyla bakkal dükkânı işletilmesine izin verilmiş, nizamnameler 

gereğince görevlendirilmeleri hükmolunan aşçı, tabip, din adamı 

atamaları yapılmıştır 39 . 

Bodrum Genel Hapishanesi’ndeki hükümlüler kısmen de olsa bu tür hizmetlerden 

yararlanabilmekte iken diğer ilçe hapishaneleri aynı imkâna sahip 

değillerdi. Bodrum Hapishanesi’ne kadrolu tabip atanmış, ekmek temin işi bir 

müteahhide verilmiş iken diğer hapishanelerdeki mahkûmların sayısının azlığından 

ve mekân darlığından olsa gerek tabip, berber, imam vs. atanmamış, 

ekmek ihtiyacı dışarıdaki fırınlardan sağlanmıştır. 

Hapishane Yoklama Cetvellerinden Örnekler 

Dâhiliye Nezareti yılda üç kez olmak üzere hapishanelerdeki mahkûmların 

cinsiyetlerine ve suç çeşitlerine göre sayılarını gösteren yoklama cetvelleri istemiştir. 

1 Kasım-28 Şubat, 1 Mart-1 Temmuz, 1 Temmuz-1 Kasım dönemlerini 

kapsayan yoklama cetvellerinde suçun çeşidi cinayet, cünha ve kabahat olmak 

üzere üç gruba ayrılmıştır. Kaymakam, savcı, mahkeme başkanı, jandarma kumandanı, 

tabip ve hapishane gardiyanı tarafından imzalanan cetveller düzenli 

olarak nezarete gönderilmiştir. 

Yoklama cetvelleri, izahat varakaları ve değişik bilgi formlarıyla hapishaneler 

hakkında istatistik amaçlı bilgi toplama uygulaması İttihat ve Terakki döneminde 

yaygınlaşmıştır. Hapishanelerle ilgili istatistikî bilgileri ceza reformu 

programlarını meşrulaştırmada kullanmayı amaçlayan parti, hapishaneleri aynı 

zamanda sosyal reform, modernleşme ve imparatorluğun yıkılmasından sonra 

kurmayı düşündüğü ulus devlet programı için birer laboratuar haline getirmeye 

çalışmıştır 40 . 

Hangi amaçlarla düşünülmüş olursa olsun hapishanelerdeki mahkûmların 

suç çeşidi, yaş, cinsiyet, meslek vb. durumlarının bilinmesini sağlayan cetvel ve 

istatistiklerin gelecekte izlenecek ceza ve hapishane politikalarının belirlenme- 

39 

BOA, DH.MKT, Dos.1478, no.21; BOA, DH.MB.HPS.M, Dos.2, no.18. 

40 

Schull, agm., s.215.


sinde önemli birer gösterge oldukları açıktır. Cetvel örneklerinden bazıları şöyledir: 

Tablo VIII: Marmaris Hapishanesi’nin 1914 Yılı İkinci Dört Aylık 

Yoklama Cetveli 41 . 

Mahkûmların Miktarı Düşünceler Tutukluların Miktarı 

Suçun 

Çeşidi 

1914 yılı 1 

Erkek Kadın Yekûn Erkek Kadın Yekun 

Temmuz-1 

7 0 7 

Cinayet 0 0 0 

Kasım arası 

Cünha 6 0 6 

Kabahat 4 2 6 

Yekûn 10 2 12 

7 0 7 

Düşünceler 

Hal-i hazır 

durum 

nedeniyle 

Muğla 

Hapishanesi’ne 

naklolunmuştur. 

1914 yılı 1 Temmuz-1 Kasım arası 4 aylık dönemde Marmaris Hapishanesi’nde 

yapılan yoklamada 10 erkek, 2 kadın olmak üzere toplam 12 mahkûm, 7 erkek tutuklunun 

bulunduğu anlaşılmış ve bu cetvel onaylanmıştır. 8 Aralık 1914. Marmaris Kazası 

Bidayet Mahkemesi Başkanı, Marmaris Kazası Müddeî-i Umumi (Savcı) Vekili adına 

memur, Marmaris Jandarma Kumandanı adına Başçavuş, Marmaris Hükümet Tabibi. 

Tablo IX: Marmaris Hapishanesi’nin 1917 Yılı İkinci Dört Aylık 


Suçun 


Çeşidi 

Erkek Kadın Yekûn 

1917 yılı 1 


Temmuz- 

Cinayet 0 0 0 1 Kasım arası 1 0 1 

Cünha 0 2 2 2 0 2 

Kabahat 6 5 11 0 0 0 

Yekûn 6 7 13 

3 0 3 

41 


42 

BOA, DH.MB.HPS.M, Dos.31, no.67, Lef.1,2.


Marmaris Kazası Kaymakam Vekili, Bidayet Ceza Mahkemesi Reisi, Müddeî-i 

Umumi Vekili, Müstantik ,(Sorgu Hakimi) Jandarma Kumandanı, Hapishane Müdürü, 

Tabip. 1 Kasım 1917. 

Tablo X: Marmaris Hapishanesi’nin 1917 Yılı Üçüncü Dört Aylık 


Suçun 


Çeşidi 


1917 yılı 1 


Kasım- 

Cinayet 0 0 0 28 Şubat arası 0 0 0 

Cünha 1 10 11 0 3 3 

Kabahat 1 0 1 0 0 0 

Yekûn 2 10 12 

0 3 3 

Marmaris Kazası Kaymakam Vekili, Bidayet Ceza Mahkemesi Reisi, Müddeî-i 

Umumi Vekili, Müstantik, Jandarma Kumandanı, Hapishane Gardiyanı, Tabip. 1 Mart 

1918. 

Tablo XI: Marmaris Hapishanesi’nin 1918 Yılı Birinci Dört Aylık 


Suçun 


Çeşidi 


1918 yılı 1 


Mart-1 Tem- 

Cinayet 0 0 0 muz arası 0 0 0 

Cünha 0 7 7 2 0 2 

Kabahat 1 1 2 0 0 0 

Yekûn 1 8 9 

2 0 2 

Marmaris Kazası Kaymakamı, Müddeî-i Umumi Vekili, Jandarma Kumandanı, 

Hapishane Gardiyanı. 1 Temmuz 1918. 

43 


44 



Tablo XII: Marmaris Hapishanesi’nin 1918 Yılı İkinci Dört Aylık 


Suçun 


Çeşidi 


1918 yılı 1 


1 Temmuz- 

Cinayet 0 0 0 1 Kasım arası 0 0 0 

Cünha 4 3 7 0 0 0 

Kabahat 2 2 4 0 0 0 

Yekûn 6 6 11 

0 0 0 

Marmaris Kazası Kaymakamı, Müddeî-i Umumi Vekili, Jandarma Kumandanı, 

Gardiyan. 31 Ekim 1918. 

45 



Tablo XIII: Menteşe Sancağı'ndaki Tüm Hapishanelere Ait 1918 Yılı Üçüncü 

Dört Aylık Mahkûmlar ve Tutuklular Cetveli 46 . 

Kaza 

İsimleri 

Mahkûmlar 

Kabahat Cünha Cinayet 

Haklarında 

kesin 

hüküm 

verilmeyip 

tutuklu 

bulunanlar 

Erkek 

Kadın 

Erkek 

Kadın 

Erkek 

Yekûn 

Kadın 

Yekûn 

Düşünceler 

Erkek 

Kadın 

Muğla 0 0 14 3 75 11 103 43 6 49 

Milas 0 0 5 1 0 0 6 11 1 12 

Marmaris 1 0 2 4 0 0 7 0 0 0 

Köyceğiz 0 0 29 21 1 0 51 16 8 24 

Bodrum 0 0 6 1 0 0 7 1 0 1 

Fethiye 4 0 10 12 0 0 26 23 0 23 

Yekûn 5 0 66 42 76 11 200 94 15 109 

Bu cetvel 28 Nisan 1919 tarihinde Menteşe Mutasarrıflığı İstatistik Müdürlüğü 

tarafından hazırlanmıştır. 

46 



Tablo XIV: Hapishanelere Ait İzahat Varakası 47 . 

1. Hapishane Mahallerinin İsimleri: Marmaris 

2. Hapishane: …… 

3. Tevkifhane: Ayrıca tevkifhane yoktur, hapishane vardır. 

4. Müdürün ismi, müdür bulunmadığı takdirde memur veya başgardiyanın ismi: Celal 

Efendi adında bir gardiyan vardır. 

5. Kâtiplerin adedi: Yoktur. 

6. Gardiyanların adedi: 1 gardiyan vardır. 

7. Mevcudun adedi: 6 Erkek Kadın Henüz 18 

yaşında 

bulunmayan 

tutuklular 

a. Tevkifhanede: 

b. Hapishanede 

8. Ceza kanunnamesinin 48. ve 67. maddelerine 

kadar adı geçen suçlardan dolayı ilgili 

maddeler hükümlerine uygun olarak mahkûm 

olan siyasi suçlular hariç olmak üzere 

cezalarını tamamlamaya 6 ay kalmış olan 

çiftçi ve yol tamircileri gibi umumi menfaatlere 

çalışabilecek mahkûmların sayısı: 

9. Tutukluların adedi: 

a. Günlük umumi menfaat için çalışanlar: 

b. Hapishanenin kendi işlerinde müstadem 

bulunanlar: 

c. Hususi siparişlerin imaliyle meşgul 

bulunanların adedi: 

d. Hiçbir işi bulunmayanların adedi: 

10. Yiyeceklerin ne şekilde hazırlandığı: 

a. Hapishanenin kendi mutfağında 

b. Bir müteahhit vasıtasıyla 

c. Bir hayır cemiyeti tarafından 

Yoktur 

3 

Yoktur 

3 

Yoktur 

Yoktur 

Yoktur 

Yoktur 

Yoktur 

3 

Fırıncılardan 

alınmak suretiyle 

mahpuslar idare 

edilmektedir. 

Yoktur 

1. İşbu cetvel mümkün olduğu kadar süratle doldurulmak üzere vilayetler veya 

mutasarrıflıklarca hapishanelere dağıtılacaktır. 

2. Soruların karşılıkları doldurulduktan sonra vilayetler veya mutasarrıflıklar tarafından 

vilayetler veya liva dâhiline ait olanlar bir araya toplanarak tamamı onaylandıktan 

sonra topluca yazı ile nezarete gönderilecektir. 

3. Cevaplar gayet açık olarak yazılacaktır. 

47 



4. Her sorunun cevabı karşısına yazılacak ve sorunun içerdiği husus mahallinde 

mevcut değilse cevap hanesi açık bırakılmayıp işaret konulacaktır. Dâhiliye Nezareti 

Hapishaneler İdare-i Umumiyesi. 14 Aralık 1916. 

Cetvellerden XX. yüzyılın başlarında Menteşe Sancağı hapishanelerinde 

Bodrum Genel Hapishanesi kapatılıncaya kadar ortalama 800 ila 1.000 arasında 

mahkûmun bulunduğu anlaşılmaktadır. Bu hapishanenin kapatılmasının ardından 

XIII no’lu tabloda görüldüğü gibi mahkûmların sayısı ortalama dörtte 

üç oranında azalma göstermiştir. 

Konuyla ilgili arşiv belgelerinden Menteşe Sancağı hapishanelerindeki 

mahkûmlardan İstanbul’daki merkezi yönetime pek şikâyet dilekçesi gönderilmediği 

anlaşılmaktadır. Van, Konya, Şam, Ankara, Manisa gibi hapishanelerdeki 

mahkûmların şikâyetlerine ilişkin Mebanî-i Emiriyye ve Hapishaneler 

Müdüriyeti ve diğer bazı fonlarda belgelere rastlandığı halde 48 Bodrum Genel 

Hapishanesi ekmek müteahhidi Bodrumlu Resulzade Halil’in, kalan alacaklarının 

ödenmediğine ilişkin 2 Eylül 1916 tarihli şikâyetinin 49 dışında Menteşe hapishanelerinden 

dilekçe gönderildiğine dair belgelere şimdilik ulaşılamamıştır. 

Sonuç 

Osmanlı Devleti’nin siyaset, eğitim, bilim ve askeri alanda gösterdiği batılılaşma 

çabalarından hukuk ve ceza infaz sistemi de doğrudan etkilenmiştir. 

Tanzimat döneminde batılı ülkelerin hukuk sistemlerinden esinlenilerek hazırlanan 

ceza kanunlarıyla yüzlerce yıldır uygulana gelen bedene yönelik cezalandırma 

yöntemleri kaldırılmış, onların yerini ceza infaz kurumu olarak hapis ve 

hapishane almıştır. Ancak hapishaneler başlangıçta mahkûm ve tutukluların 

sağlık, barınma, iyi yönetilme gibi haklarının sağlanmasını kolaylaştırıcı nitelikte 

yapılar olarak inşa edilmediklerinden Osmanlı Devleti XIX. yüzyılın ikinci 

yarısından itibaren batılı devletlerin hapishane ıslahı baskılarına maruz kalmıştır. 

XIX. ve XX. yüzyılın başlarında kabul edilen yasa ve nizamnamelerle hapishanelerin 

ıslahına başlanmış, mahkûmların hakları güvence altına alınarak 

genişletilmeye çalışılmıştır. Ancak bu iyileştirmeler mimari olarak yenilenme- 

48 

Konya Hapishanesi’ndeki mahkûmların, bakkalın fahiş fiyatla mal satmasının engellenmesine 

ilişkin 1909 yılındaki şikâyet dilekçeleri, (BOA, DH.MKT, Dos.2905, no.19); Eskişehir Hapishanesi’ndeki 

mahkûmların yemek ve elbiselerle ilgili 1920 Mart’ındaki şikayetleri (BOA, 

DH.MB.HPS, Dos.98, no.46); Van Merkez Hapishanesi’ndeki mahkûmların elbiselerini yıkamak 

için bir süredir sabun ve odun verilmemesi nedeniyle temizlenemediklerine ilişkin 1887 

Mayıs’ındaki şikayetleri (BOA, DH.MKT, Dos.1441, no.15) ile ilgili belgeler bunlara örnektir. 

49 

BOA, DH.MB.HPS.M, Dos.25, no.53.


yen dar, sağlıksız eski mekânlar içinde yapılmaya çalışıldığından istenilen düzeyde 

başarılı olunamamıştır. Örneğin 28 m²’lik Köyceğiz Hapishanesi’nde 26, 

36 m²’lik Marmaris Erkekler Hapishanesi’nde 8, 40 m²’lik Bodrum Merkez Hapishanesi’nde 

13 mahkûmun barındığı, bahçelerinin ve gerektiği kadar havalandırma 

imkânlarının olmadığı dikkate alınırsa yapılan diğer iyileştirmelerin 

fazla önem taşımadığı anlaşılacaktır. Taş döşeli avlusu bulunan 300 m² büyüklüğündeki 

Muğla Merkez Hapishanesi’nde 228 mahkûmun barındırılması, İstanbul’un 

büyük hapishanelerinde başarılı olan ıslah çalışmalarının XX. yüzyılın 

ilk çeyreğinde taşra hapishanelerinde aynı düzeyde olmadığını göstermektedir. 

Dağılma sürecine giren devletin siyasi varlığını koruma kaygısıyla merkezi 

gücün kontrolü ve suç çeşitliliği arttırılınca suçlu sayısı çoğalmış, buna karşılık 

sağlıklı mekânsal büyüme sağlanamamıştır. Bu da cumhuriyetin ilk yıllarına 

kadar hapishanelerde asayişsizliğin, bulaşıcı ve salgın hastalıkların, suiistimallerin, 

intizamsızlığın devam etmesine neden olmuştur. Her şeye rağmen bedene 

yönelik ağır cezalar uygulayan infaz sisteminden bu aşamaya gelinmesini de 

reform sürecinin başarısı olarak değerlendirmek gerekir. ©


KAYNAKLAR 

a. Başbakanlık Osmanlı Arşivi Belgeleri 

DH.EUM.3.Şube (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti 3. Şube), 

Dos.28, no.45, Lef.8. 

DH.MB.HPS, (Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriyye Hapishaneler Müdüriyeti Evrakı), 

Dos.104, no.15, Lef.1-8. 

DH.MB.HPS, Dos.103, no.27. 






DH.MB.HPS, Dos.93, no.1, Lef.1. 

DH.MB.HPS, Dos. 93, no.1, Lef.2. 




DH.MB.HPS, Dos. 63, no.21. 




DH.MB.HPS.M, (Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriyye Hapishaneler Müdüriyeti 

Müteferrik Evrakı), Dos.11, no.18, Lef.2. 

DH.MB.HPS.M, Dos.11, no.18, Lef.3. 






DH.MB.HPS.M, Dos.31, no.82. 




DH.MB.HPS.M, Dos.31, no.67, Lef.1,2. 


DH.MB.HPS.M, Dos.34, no.67, Lef.2.





DH.MB.HPS.M, Dos.1/2, no.10. 

DH.MKT (Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi), Dos.2, No.12, Lef.1. 

DH.MKT, Dos.2062, no.15. 

DH.MKT, Dos.2, no.12, Lef.4-5. 

DH.MKT, Dos.2, no.12, Lef.7-10. 





DH.TMIK.S (Dahiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu Islahat), 

Dos.30, no.68, Lef.1-3. 

b. Kitaplar ve Makaleler 

ACAR, İsmail; “Osmanlılarda Zina Suçu ve Cezası”, Türkler, Cilt.X, Ankara 2002, 

s.83-90. 

AVCI, Mustafa; “Osmanlı Uygulamasında İnfazı Özellik Gösteren Hapis Türleri: 

Kalebentlik, Kürek ve Prangabentlik”, Yeni Türkiye, Sayı 45, (Mayıs-Haziran 

2002), s.128-147. 

________“Osmanlı Hukukunda Para Cezaları”, Türkler, Cilt X, Ankara 2002, s.91- 

106. 

BAYINDIR, Abdülaziz; “Örneklerle Osmanlı’da Ceza Yargılaması”, Türkler, Cilt X, 

Ankara 2002, s.69-82. 

DEMİREL, Fatmagül; “Osmanlı Adliye Teşkilatında Yaşanan Sorunların Hapishanelere 

Yansıması (1876-1909), Osmanlı’da Asayiş Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, 

Derleyenler: Noemi Levy ve Alexandre Toumarkıne, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, 

Basım Yılı Yok, s.190-199. 

GÖNEN, Yasemin Saner; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Hapishaneleri İyileştirme 

Girişimi 1917 Yılı”, Hapishane Kitabı, Der: Emine Gürsoy Naskali ve Hilal Oytun 

Altın, İstanbul 2005, s.173-183. 

KARAL, Enver Ziya; Osmanlı Tarihi, Cilt.V, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 

1983. 

KÖSE, Osman; “XVIII. Yüzyıl Sonları Rus ve Avusturya Savaşları Esnasında Osmanlı 

Devleti’nde Bir Uygulama: İstanbul’da İçki ve Fuhuş Yasağı”, Turkish 

Studies, Volume 2/1, (Winter 2007), s.104-123. 

MAŞALI, Münteha; “Osmanlı’da Ölüm Cezası”, Yeni Türkiye, Sayı 45, (Mayıs- 

Haziran 2002), s.148-161.


SCHULL, Kent; “Tutuklu Sayımı: Jön Türklerin Sistematik Bir şekilde Hapishane İstatistikleri 

Toplama Çalışmaları ve Bunların 1911-1918 Hapishane Reformu 

Üzerine Etkileri” Osmanlı’da Asayiş Suç ve Ceza 18.-20. Yüzyıllar, Derleyenler: 

Noemi Levy ve Alexandre Toumarkıne, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul, Basım 

Yılı Yok, s.212-238. 

s.212-238. 

YILDIZ, Gültekin; Osmanlı Devleti’nde Hapishane Islahatı (1839-1908), Basılmamış 

Yüksek Lisans Tezi Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, 

2002.


Türkiye Selçuklularında Iktâ‘ 

“Iqta in Anatolian Seljukids” 

Erkan GÖKSU * 

ÖZET 

Büyük Selçuklu Devleti’nin Anadolu şubesi olması hasebiyle bu devletin siyasî geleneği üzerine 

inşa edilen Türkiye Selçuklu Devleti de ıktâ‘ sistemini uygulamıştır. Ancak devletin idarî 

ve askerî yapılanmasının temelini teşkil Türkiye Selçuklu ıktâ‘ı, birçok bakımdan Büyük Selçuklu 

ve sair Yakın Doğu devletlerinden farklı olup, kendine has özellikler taşır. Kendisinden 

önceki Müslüman Türk devletlerine göre daha merkeziyetçi bir yapıya sahip olan Türkiye Selçuklu 

Devleti, ıktâ‘ sistemini de bu yapıya uydurmuş ve söz konusu sistemi başarılı bir şekilde 

uygulamak suretiyle idarî ve askerî mekanizmanın düzenli bir şekilde işlemesini sağlamıştır. 

Feodal parçalanmaların önüne geçmek için ıktâ‘lar küçültülmüş ve ıktâ‘ arazilerinin idarî ve 

askerî idarecilerinin yetkileri sınırlandırılmıştır. Bu durum, idarî olduğu kadar askerî bakımdan 

da devletin hızla merkeziyetçi bir yapıya bürünmesini sağlamıştır. 

• 


Türkiye Selçukluları, Iktâ‘ Sistemi, Askerî Iktâ‘, Merkeziyetçilik 

• 

ABSTRACT 

Anatolian Seljukids as a heir of the Great Seljukids executed the system of iqta. 

Military and administrative structure of the state was based on the iqta which differs from 

those of the Great Seljukids and other Near Eastern states and has its own characteristics. 

Anatolian Seljukids had a more centralist structure than previous Islamic Turkish states and 

thus adopted more centralist iqta system. 

By means of this Anatolian Seljukids run the administrative and military mechanism properly. 

To prevent feudal partition sizes of iqtas were decreased and authority of iqta owners in 

military and administrative fields was limited. This situation was resulted in a more centralist 

government with respect to military and administration. 

• 

KEY WORDS 

System of Iqta Military Iqta, Anatolian Seljukids, Centralism 

* 

Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öğretim Üyesi.


 

İslâm tarihinde ilk örneklerine Hz. Peygamber 1 döneminde rastlanan ıktâ‘, 

Hulefâ-i Râşidîn 2 , Emevîler 3 ve Abbasîler 4 döneminde tekâmül etmiş ve Endülüs’ten 

Hindistan’a kadar uzanan sahada hüküm süren bütün İslâm devletlerinde 

uygulanan bir sistem haline gelmiştir 5 . 

Iktâ‘nın Hz. Peygamber ve Hulefâ-yi Râşidîn dönemlerinde başlayan ve 

zamanla teamül halini alan bir sistem olması, tarihî tecrübenin gelişim seyri ve 

1 

el-Belâzurî (Ahmed b. Yahya b. Câbir el-Belâzurî), Fütûhu’l-Büldân, (Tahkik. Rıdvan Muhammed 

Rıdvan), Beyrut 1403., (Türkçe terc., Çev. Mustafa Fayda, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 

2002., s.16-17, 23, 28-29, 40, 50, 106, 126, 135, 184 ve muhtelif yerler; Ali Şafak, İslâm Arazi 

Hukuku ve Tatbikatı, İstanbul 1977., s.197-198, 209-210.; Halil İnalcık, “İslâm Arazi ve Vergi 

Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlılar Devrindeki Şekillerle Mukayesesi”, Osmanlı İmparatorluğu 

(Toplum ve Ekonomi), İstanbul 1996., s.15.; Halil Cin, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu 

Düzenin Bozulması, İstanbul 1985., s.54., Osman Turan, “İktâ”, İA, V/2., İstanbul 1992., 

s.950.; Mustafa Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, (Marmara Üniversitesi SBE, Doktora 

Tezi), İstanbul 2001., s.180-182.; Mustafa Demirci, “İktâ”, DİA, XXII, İstanbul 2000., s.43. 

2 

el-Belâzurî (Türkçe terc., s.15-16, 181-182 ve muhtelif yerler); Turan, “Iktâ”, s.950.; Demirci, 

Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.182-184.; Demirci, “İktâ”, s.43-44. 

3 

el-Belâzurî, (Türkçe terc., s.45, 50, 177, 183, 190-191 ve muhtelif yerler); İsmail Hakkı 

Uzunçarşılı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1941, s.17-18.; Şafak, a.g.e., s.217.; 

Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.184-185.; Demirci, “İktâ”, s.44.; Tsugitaka Satō, “Land 

Tenure and Owneship, or Iqta”, Medieval Islamic Civilization: An Encyclopedia, II., (Ed. 

Josef W. Meri), (Taylor and Francis Group), New York 2006., s.447.; Hugh Kennedy, The 

Armies of the Caliphs: Military and Society in the Early Islamic State, Routledge, 2001., s.82 

vd., 140-141. 

4 

Mustafa Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, (Marmara Üniversitesi SBE, Doktora Tezi), 

İstanbul 2001.; Satō, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, s.447-448.; Khalil Athamina, “Some 

Administrative, Military and Socio-Political Aspects of Early Muslim Egypt”, War and Society 

in the Eastern Mediterranean, 7th-15th Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s.105, 

109.; Kennedy, The Armies of the Caliphs, s.82 vd.; Şafak, a.g.e., s.208.; Demirci, “İktâ”, s.44; 

Mehmet Ali Kılıçbay, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim Tarzı, Ankara 1985., s.261- 

262. 

5 

Bazı yazarlar, eski çağlardan itibaren muhtelif devletlerde ıktâ‘nın muadili uygulamalara rastlandığına 

işaret etmişlerdir. [M. Fuad Köprülü, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine 

Tesiri, (Önsöz, bazı notlara, bibliyografyaya ilaveler ve geniş bir indeksle yayınlayan 

Orhan F.Köprülü), İstanbul 1981., s.101.; Şafak, a.g.e., s.36-43.; Demirci, Abbasîlerde Toprak 

Sistemi, s.180.; Demirci, “İktâ”, s.43.; Cin, a.g.e., s.55, 57.; Kılıçbay, a.g.e., s.263-264.]. Bu cümleden 

olmak üzere İslâmiyet öncesi Türk devletlerinde mevcut toprak hukukunu veya arazi 

tevcihlerini de bir nevi ıktâ‘ olarak değerlendirenler de mevcuttur. [Bahaeddin Ögel, “İslâm’dan 

Önceki Türk Devletlerinde Tımar Sistemi”, IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara 1952, 

s.242-251.; Reşat Genç, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, TTK Yay., Ankara 2002., s.170, 191, 201.]. 

), / اخباز ( “hubz/ahbâz” ‏,(نان پاره)‏ “nânpâre” Ancak muhtelif Müslüman Türk devletlerinde 

“suyurgal” ‏(سيورغال)‏ 5 , tuyûl/tiyûl ‏(تيول)‏ ve “timar” ‏(تيمار)‏ gibi adlarla da karşımıza çıkan 

ıktâ‘nın, hem ıstılah hem de sistem olarak İslâm medeniyetine has bir kurum olduğu söylenebilir 

[Erkan Göksu, “Iktâ‘ Sisteminin Tekâmülünde Selçukluların Rolü”, Tarihin Peşinde 

Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Pursuit of History International 

Periodical for History and Social Research), I/1, (Mart 2009), s.83-84.]. 

خبز


hareketliliğini göstermesi bakımından önemlidir. Bu sürece İslâm hukukçuları 

da katkıda bulunmuş, mevcut tatbikatı tasvir etmek, gerekiyorsa eleştirmek 

suretiyle uygulayıcılara yol göstermeyi hedeflemişlerdir. Iktâ‘ konusu klasik 

dönem fıkıh literatürünün vakıf, cihad, maden, ihyâü'l-mevât gibi arazi hukukuyla 

doğrudan veya kısmen ilgili bölümlerinde veya emvâl, haraç, elahkâmü’s-sultâniyye 

türü eserlerde böyle bir yaklaşımla ele alınmıştır. Bunun 

sonucu olarak literatürde ıktâ‘ya konu olan taşınmaz malların özellikleri, kamu 

otoritesinin bunları tahsis yetkisi ve şekli, ıktâ‘dârda aranan şartlar, tahsisin 

devamlılık arz edip etmeyeceği ve ıktâ‘ ile mülkiyet naklinin gerçekleşip gerçekleşmeyeceği 

gibi hususlarda ayrıntılı fıkhî tartışmalara rastlanır 6 . 

İslâm tarihi incelendiğinde ıktâ‘nın, arazinin mülkiyetiyle birlikte tasarruf 

hakkının da verildiği “ıktâ‘u’t-temlîk” ( ) 7 , sadece tasarruf hakkının 

التمليك اقطاع 

6 

“Iktâ‘ konusunda Kur’an-ı Kerim’de hüküm bildiren sarih bir âyet yoktur. Bu husustaki görüşler 

Hz. Peygamber'in söz ve uygulamalarına dayandırılmaktadır. Ayrıca sahabe devri uygulamaları, 

bilhassa Hz. Ebu Bekir ve Ömer dönemindekiler, sünnete açıklık getirmesi açısından 

özel öneme sahiptir. Ayrıca ıktâ‘nın cevazı hususunda icmâ vardır. Resûl-i Ekrem çok sayıda 

kimseye farklı mülâhazalarla ıktâ‘da bulunmuştur. Bu ıktâ‘ların büyük kısmı ‘müellefe-i 

kulûb’a, bir kısmı da âtıl duran tabii kaynakları verimli hale getirmek için yapılmıştır. Bunlar 

gerçekleştirilirken hem kamu yararı hem de özel mülkiyet korunmuştur. Resûl-i Ekrem ve 

özellikle Hz. Ömer dönemi ıktâ‘ uygulamalarının sistemleştirilmesinden sonra İslâm arazi hukukuyla 

ilgili esaslar netleşmeye başlamıştır. Sonraki dönemlerde bu uygulamalar esas alınarak 

yerine ve zamanına göre ıktâ‘ kavramının kapsamı genişletilmiş ve değişik isimlerle muhtelif 

ıktâ‘ şekilleri geliştirilmiştir. Bu durum, ıktâ‘ şekilleri ve bunların hükmü konusunda İslâm 

hukukçuları arasında görüş ayrılıklarının doğmasına sebep olmuştur. İslâm hukukçuları 

ıktâ‘nın, Müslüman ya da müellefe-i kulûb’dan olup beytü’l-mâl’den istihkak sahibi kişilere 

hakları nispetinde yapılabileceği hususunda fikir birliği içindedir. Hz. Peygamber'in tahsis ettiği 

ıktâ‘lardan müellefe-i kulûba yapılmış olanlar önemli bir yer tutmaktadır. Hz. Ebu Bekir 

döneminde de bazı kabile reislerine aynı amaçla ıktâ‘lar yapıldığı, Hz. Ömer devrinde ise bu 

tür ıktâ‘ların azaldığı, önceden yapılanların denetlendiği ve âtıl bırakılan bazılarının tamamen 

ya da kısmen iptal edildiği görülmektedir. Beytü’l-mâl’den hak sahibi olmayanlara ıktâ‘ yapılması 

hususunda ise görüş ayrılığı vardır. Hazineye ait taşınmazlardan beytü’l-mâl’den istihkakı 

bulunmayanlara ıktâ‘ yapılması Mâlikîlere ve Hanefîlerden Muhammed b. Hasan eş- 

Şeybânî'ye göre caiz değildir. Çünkü beytü’l-mâl üzerinde bütün Müslümanların hakkı vardır. 

Şâfiîlerle Ebû Yûsuf gibi bazı Hanefîler ise kamu yararı gerektirdiği takdirde buna cevaz vermektedir.” 

[Demirci, Abbasîlerde Toprak Sistemi, s.180-185.; Demirci, “İktâ”, s.43; Beşir 

Gözübenli, “İktâ (Fıkıh)”, DİA, XXII, İstanbul 2000., s.49.] 

7 

Bu tür ıktâ‘ların, mevât ve mamur arazi ile madenlerden yapılması öngörülmüştür. Iktâ‘dârın 

diğer özel mülkleri gibi kira, ariyet, alım satım, hibe, miras vb. akidlere konu olabilir. Bir kimsenin 

kendisine ıktâ‘ edilen araziyi vakfetmesinin hükmü mülkiyetin sübûtuna bağlıdır. Vakfa 

konu olan arazinin ıktâ‘dârın mülkiyetine geçtiği hukuken sabitse vakıf sahihtir, aksi takdirde 

sahih olmaz. Temlîken ıktâ‘ üç türlü taşınmazdan yapılabilir: Mevât arazi, mâmur (âmir) topraklar 

ve madenler. Hukukçuların çoğunluğu, hazine malından olmayan mevât ve sahipsiz 

âtıl arazi gibi taşınmazların ıktâ‘sının onu ihya ederek kamu yararına işleteceği düşünülen 

herkese yapılabileceği hususunda fikir birliğine varmıştır. Mâlikîler'e göre düşmanlardan silâh 

zoruyla alınan mevât topraklar temlîken ıktâ‘ edilebilir. Hz. Peygamber’in, ölü bir araziyi tarıma 

elverişli hale getirenin ona sahip olacağına dair hadislerini ve bu yöndeki uygulamalarını 

dikkate alan fakihler, mevât toprakların uygun görülen kimselere ihya için ıktâ‘ edilebileceği


ıktâ‘ edildiği “ıktâ‘u’l-istiğlâl” ( 

) 8 ve kamuya ait pazar ve 

konaklama yerlerinden, su rezervlerinden istifade, geniş yolların kenarlarında 

oturma, tezgâh açma, gölgelik asma ya da hayvan bağlama gibi faydalanma 

önceliklerinin tahsis edildiği “ıktâ‘u’l-irfâk” ( ‏(اقطاع 9 şeklinde uygulandığı 

görülmektedir 10 . Bununla beraber ıktâ‘nın hem amaç hem de uygulama 

bakımından farklılık arz ettiği gözden kaçmamaktadır. Nitekim İslâm 

الارفاق 

اقطاع 

الاستغلال 

görüşündedir. Kamu yararı gözetilerek ihya maksadıyla ıktâ‘ edilen topraklar üç yıl üst üste 

âtıl tutulursa Halife Ömer'in uygulamasına dayanılarak yetkili merci tarafından geri alınır. 

Ayrıca bir kimseye ihya edemeyeceği kadar büyük toprakların ıktâ‘sı caiz değildir. Gerek söz 

konusu sürenin bitiminden önce gerekse ihyanın gerçekleşmesinden sonra arazi işletildiği 

müddetçe ıktâ‘dan dönüş caiz olmaz; aksi bir davranış gasp sayılır. Ancak belli bir kullanıma 

tahsis edilmek şartıyla yapılan ıktâ‘lar şartın yerine getirilmemesi durumunda geri alınabilir. 

Ayrıca bir kişi sahip olduğu ıktâ‘yı kendi rızasıyla iade edebilir [Gözübenli, a.g.m., s.50-51. 

Ayrıca bkz., el-Mâverdî (Ebu’l-Hasan Habib el-Mâverdî), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, (Çev. Ali 

Şafak), İstanbul 1994., s.356.; Hasan Enverî, Istılâhât-ı Dîvânî Devre-i Gaznevî ve Selçûkî, 

Tahran 2535., s.71-72.; Muhammad Akram Khan, Islamic Economics and Finance: A 

Glossary, New York 2003., s.91.; Şafak, a.g.e., s.197-204.] 

8 

“İstiğlâl” kelimesinin sözlük anlamı, bir şeyin gelirinden faydalanmaktır. “Iktâ‘u’l-vazîfe”, 

“ıktâ‘u’l-tazmîn” gibi adlar da ıktâ‘u’l-istiğlâl ise gerçek kişilerin mülkiyet, faydalanma ya da 

işletme hakkına sahip olmadığı ve ıktâ‘sından kamunun zarar görmeyeceği haraç veya öşür 

arazisi gibi bir taşınmazın mülkiyetini değil, sadece kullanım hakkını sağlayan ıktâ‘dır. Buna 

“ıktâ‘u'l-imtâ” veya “ıktâ‘u’l-intifâ” da denmektedir. Bazı kamu personelinin ücretlerinin çeşitli 

devlet gelirlerinin havalesiyle ödenmesi usulü Emevî ve Abbasî dönemlerinde yaygınlaşmaya 

başlamıştır. Özellikle ordu mensuplarına hizmetlerinin karşılığı olarak haraç gibi bazı 

vergilerin toplama imtiyazının verilmesi uygulaması zamanla askerî ıktâ‘ları doğurmuştur. Bir 

ıktâ‘dâr, sadece kullanım hakkına mâlik olduğu taşınmazı başkasına kiralayabilir veya ariyet 

olarak verebilir. Bu hüküm, kiracının tasarrufu altındaki taşınmazı başkasına kiralamasının 

cevazına benzetilmektedir. Iktâ‘dârın ölümü veya ıktâ‘nın geri alınması durumunda mülkün 

el değiştirmesi sebebiyle kira akdi düşer. İntifa hakkı devlet başkanı tarafından babadan oğula 

miras kalacak şekilde ıktâ‘ edilebilir. Ancak devlet başkanının halefi bu kaydı geçersiz sayabilir. 

Mülkiyetinin beytü’l-mâle ait olduğu görüşünü savunanlara göre madenler “ıktâ‘u'ttemlîk”in 

değil “ıktâ‘u'l-istiğlâl”in konusuna girer. Eğer ıktâ‘, savaş için hazırlık yaparak gereği 

halinde orduya katılmak koşuluyla verilmişse ıktâ‘dâr intifa hakkını kamu otoritesinin iznini 

almaksızın başkasına devredemez [Gözübenli, a.g.m., s.51., Ayrıca bkz., Hasan Enverî, 

s.72.; Khan, a.g.e., s.91.; Şafak, a.g.e., s.205-207.]. 

9 

Kamuya ait pazar yerleri, konaklama yerleri ve su rezervlerinden istifade, geniş yolların kenarlarında 

oturma, tezgâh açma, gölgelik asma ya da hayvan bağlama gibi faydalanma önceliklerinin 

tahsisidir. Hanbelî ve Şâfiîler'e göre kamu yararı bulunması halinde bu tür ıktâ‘lar 

caizdir. Kamu yararı ortadan kalkınca yetkili merci tarafından geri alınır. Bu tür ıktâ‘lar, 

ıktâ‘dârın ölümüyle miras hükümlerine tâbi olmaz. Iktâ‘nın bedelsiz yapılması asıldır. Bununla 

birlikte Hanefî, Mâlikî ve Hanbelîler ile Şâfıîler'den bazılarına göre bir defaya mahsus ya 

da her yıl ödenmek üzere belli bir bedel karşılığında ıktâ‘ yapılması da caizdir. Bu durumda 

ıktâ‘nın bedeli beytü’l-mâle aktarılır. Ancak bazı Şâfiîler ıktâ‘nın bir çeşit atıyye, hibe veya teşvik 

olduğu gerekçesiyle bedel karşılığında yapılmasına cevaz vermemektedir. Çünkü bedel talebi 

satış akdinin özelliğindendir [Gözübenli, a.g.m., s.51. Ayrıca bkz., Hasan Enverî, s.72.; 

Khan, a.g.e., s.92.; Şafak, a.g.e., s.207.] 

10 

el-Mâverdî, el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, s.356 vd.; Ann K. S. Lambton, Landlord and Peasant in 

Persia: A Study of Land Tenure and Land Revenue Administration, (I.B. Tauris & Co Ltd.) 

London 1991, s.28-30.; Aynı yazar, Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of 

Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century, New York, 1988.; Tsugitaka 

Satō, State and Rural Society in Medieval Islam: Sultans, Muqta’s, and Fallahun, Leiden:


lılık arz ettiği gözden kaçmamaktadır. Nitekim İslâm medeniyetine ait her müessese 

gibi ıktâ‘ da bir yandan muhtelif siyasî ve ictimaî hadiseler diğer yandan 

İslâm toplumunu oluşturan farklı millet ve kültürlerin katkısıyla tekâmül etmiş 

ve neticede her devlet, ıktâ‘ sistemini kendi siyasî, ictimaî ve iktisadî şartlarına 

göre tadil veya tekâmül ettirerek uygulamıştır. 

Iktâ‘ sisteminin tarihî tekâmülünde Selçuklular devri özel bir yer teşkil 

eder 11 . Bu dönemde Nizâmü’l-mülk marifetiyle düzenlenen ıktâ‘ nizâmı 12 , yapılan 

bazı değişikliklerin ardından öylesine düzenli ve yaygın bir şekilde uygulanmıştır 

ki bazı müellifler ıktâ‘ sistemini Nizâmü'l-mülk’le özdeşleştirmişler ve 

söz konusu sistemin ilk defa Nizâmü'l-mülk eliyle Selçuklular döneminde uygulanmaya 

başlandığını zikretmişlerdir. Hâlbuki Nizâmü'l-mülk’ün yaptığı iş, 

daha önceki dönemlerde uygulanan ıktâ‘nın aksayan yönlerini tadil etmek ve 

Büyük Selçuklu Devleti’nin siyasî, ictimaî ve iktisadî şartlarına göre yeniden 

tanzim etmekten ibarettir. Nizâmü'l-mülk’ün ıktâ‘ sistemi üzerinde yaptığı düzenleme, 

önceki dönemlerde yaygın bir şekilde uygulandığı bilinen idarî ıktâ‘ 

(administrative iqtâ‘) ile örneklerine pek az rastlanan askerî ıktâ‘nın (military 

iqtâ‘) 13 terkibi ve böylece ıktâ‘nın idarî ve iktisadî fonksiyonları yanında askerî 

Brill 1997., s.1-2.; Aynı yazar, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, s.447.; Şafak, a.g.e., s.197- 

198.; İnalcık, “İslâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü”, s.19. 

11 

Geniş bilgi için bkz., Göksu, “Iktâ‘ Sisteminin Tekâmülünde Selçukluların Rolü”, s.83-96. 

12 

Iktâ‘ sisteminin Selçuklulardan önce de mevcut olduğunu zikretmiştik. Bunun yanında Büyük 

Selçuklularda da Nizâmü'l-mülk’ün söz konusu düzenlemesinden önce ıktâ‘ tevcihine dair 

kayıtlar mevcuttur [el-Hüseynî (Sadrud-dîn Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâsır Ali el-Hüseynî), 

Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, (Türkçe terc., Necati Lügal), TTK Yay., Ankara 1999., s.29.; 

İbnü’l-Esîr (Muhammed b. Muhammed Abdu’l-Vâhid eş-Şeybânî İbnü’l-Esîr), el-Kâmil fi’t- 

Târîh, (Tahkîk. Ebu’l-fidâ Abdullah el-Kâdı), Beyrut 1415/1995., (Türkçe terc., el-Kâmil fi’t- 

Tarih Tercümesi, X, (Çev. Ahmet Ağırakça-Abdülkerim Özaydın-Mertol Tulum), İstanbul 

1985-1987., s.59.]. Esasen Nizâmü'l-mülk de “eskiden askerlere ıktâ‘ verme usulünün olmadığını 

zikretmekle beraber [Nizâmü’l-mülk, Siyerü’l-Mülûk (Siyâsetnâme), (Be ihtimâm Hubert 

Darke), Tahran 2535 (1976), s.134., (Türkçe terc., Mehmet Altay Köymen, Ankara 1982., s.127], 

“eski sultanların” ıktâ‘dan nasıl yararlandıklarına dair örnekler vermektedir [Nizâmü'l-mülk, 

s.43-55., (Türkçe terc., s.41-51.)]. Iktâ‘ sisteminin Büyük Selçuklularda çok kısa bir süre içerisinde 

düzenli bir şekilde ülkenin tamamında uygulanabilmiş olmasının sebebi de bölge halkı 

ve devlet ricâlinin, söz konusu sisteme yabancı olmamalarına bağlanabilir [V. 

Xylyfly/Huluflu, Səlcyk Devlətinin Daxili Kyrylyşyna Dajir, (ADETI Nəşrijatə), Baqə 1930., 

s.12.; Kılıçbay, a.g.e., s.263-264.]. 

13 

Askerî ıktâ‘nın Selçuklulardan önce Fâtımîler, Büveyhoğulları ve Eyyûbîlerde uygulandığı 

bilinmektedir. Geniş bilgi için bkz, Lambton, Landlord and Peasant in Persia, s.60-64.; C. E. 

Bosworth, “Military Organisation under the Buyids of Persia and Iraq”, Oriens, 18, (1965- 

1966), s.143-167.; D. T. Suzuki, “The Iqta System of Iraq under the Buwayhids”, Orient, 18 

(1982), s.83-105.; Satō, State and Rural Society in Medieval Islam, s.6-7., 18-42.; Aynı yazar, 

“Land Tenure and Owneship, or Iqta”, s.448.; Ira Marvin Lapidus, A History of Islamic 

Societies, Cambridge University Press., 2002., s.116, 122.; Turan, “İktâ”, s.951.; Demirci, “İktâ”, 

s.45.; Sadi S. Kucur, “İktâ (Selçuklular)”, DİA, XXII, İstanbul 2000., s.47.


bir işlev kazanmasını temindir 14 . Bu yeni ıktâ‘ nizamı, hem nazariyat hem de 

fiiliyatta daha önceki İslâm devletlerinde görülen klasik ıktâ‘ modelinden farklı 

olup Büyük Selçuklulardan sonra Atabeglikler, Hârezmşâhlar, Türkiye Selçukluları, 

Eyyûbîler, Memlûkler, Osmanlılar hatta Hindistan’da kurulan Müslüman 

Türk devletlerinde görülen toprağa bağlı ordu sisteminin kurulmasına 

zemin hazırlamıştır 15 . 

Büyük Selçuklu Devleti’nin Anadolu şubesi olması hasebiyle bu devletin 

siyasî geleneği üzerine inşa edilen Türkiye Selçuklu Devleti’nde de ıktâ‘ sistemi 

uygulanmıştır. Ancak Türkiye Selçuklu ıktâ‘ının mahiyeti ve sistemin işleyişiyle 

ilgili muhtelif çalışmalar yapılmış olmasına rağmen, konuyla ilgili bütün hususların 

tam olarak aydınlatılabildiği söylenemez. Bu durumun temel sebebi, döneme 

ait kaynaklarda konuyla ilgili yeterli bilginin mevcut olmamasıdır. Iktâ‘ 

tevcihi ve bununla ilgili muamelata ait resmî vesikalardan mahrum olduğumuz 

gibi 16 , İbn Bîbî ve diğer muasır kaynaklarda rastlanan bilgiler de konunun bütün 

yönlerini aydınlatmaktan uzaktır. 

14 

Bu sistem neticesinde ortaya çıkan toprağa bağlı ordu sistemi, dönemin şartları göz önüne 

alındığında oldukça önemli bir gelişmedir. Zira bu sistemle devlet, gulâmlardan teşekkül eden 

merkez kuvvetleri dışında ordunun büyük kısmını oluşturan ıktâ‘ askerlerine maaş vermekten 

kurtulmuş, bununla da kalmayarak maişetlerini, sefer için gerekli erzak, at, silâh, çadır gibi 

teçhizâtlarını bulundukları ıktâ‘lardan temin eden ve sistemin düzenli işleyişine paralel olarak 

büyüyen düzenli ve daimî bir orduya sahip olmuştur. Eserinde siyaset, ahlak, felsefe gibi 

muhtelif konular yanında ordu ve savaş taktikleri hakkında da bilgi veren Muhammed bin 

Turtûşî, (451-520/1059-1126), askerî ıktâ‘nın Endülüs’teki uygulaması ve önemi hakkında şunları 

söylemektedir: “Toprakların askerlere ıktâ‘ edildiği dönemde Müslümanlar düşmana karşı 

daima galip gelirlerdi. Askerler kendilerine ıktâ‘ edilen arazileri yöredeki çiftçilere işlettirir, 

kendileri sadece takip ve kontrolünü yaparlardı. Dolayısıyla topraklar mamur, mallar bol, ordu 

zengin, ambarlar dolu, silâhlar haddinden fazla idi. Fakat Hâcib Mansûr İbn Ebu Âmir'in 

askerî ıktâ‘ sistemini bırakıp maaşlı askerî sisteme geçmesiyle ordunun gücü zayıflamış, araziler 

aç gözlü görevlilerin eline düşmüştür. Haraç âmilleri çiftçileri soyuyor, ellerinde ne varsa 

alıyorlardı. Bunun neticesinde halk topraklarını terk etti, hazinenin gelirleri kurudu, ordunun 

gücü zayıfladı ve buna karşılık düşman güçlendi. Nihayet bu kötü gidişin önüne geçmek için 

tekrar askeri sisteme dönüldü.” (Sirâcü'l-mülûk, II. 498-499’den nakleden Demirci, “İktâ”, 

s.46.) Melikşâh döneminde 400.000 kişi olduğu rivayet edilen [Nizâmü'l-mülk, s.133., (Türkçe 

terc., s.216.)] Büyük Selçuklu ordusunun büyük kısmının ıktâ‘ askerlerinden oluştuğu düşünülecek 

olursa, askerî ıktâ‘ sisteminin ne derece etkin bir askerî yapılanmaya imkân tanıdığı daha 

iyi anlaşılır. 

15 

Nizâmü’l-mülk’ün ıktâ‘ düzenlemesi ve Büyük Selçuklular dönemi ıktâ‘ sistemi hakkında 

toplu bilgi için bkz. Erkan Göksu, “Iktâ‘ Sisteminin Tekâmülünde Selçukluların Rolü”, s.87-93. 

16 

Kaynaklardan anlaşıldığı kadarıyla Türkiye Selçuklularında ıktâ‘ tevcihinin “Dîvân-ı 

Pervânegî”de yazıldığı İbn Bîbî (el-Hüseyin b. Muhammed b Ali el-Caferî er-Rugedî), el- 

Evâmirü’l-‘Alâ’iye fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iye, Tıpkı Basım, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadık 

Erzi), TTK Yay., Ankara 1956., s. s.348.), sicil defterlerine kaydedildiği (İbn Bîbî, s.121.) ve ıktâ‘ 

tevcih edilen kimselere bu muamelata ilişkin menşûrlar verildiği malumdur (İbn Bîbî, s.209). 

Ancak bu vesîkalardan hiç biri günümüze ulaşmamıştır. Bununla beraber bazı münşeat mec-


Mevcut kayıtları değerlendiren bazı araştırmacılar, zaman zaman tahminler 

bazen de genellemeler yapmak suretiyle konuya ışık tutmaya çalışmışlarsa da 

meselenin tam anlamıyla çözümü mümkün olmamıştır. Üstelik araştırmacılar 

tarafından ileri sürülen farklı görüşler, konu hakkında hararetli bir tartışmanın 

başlamasına zemin hazırlamıştır ki bu durum ıktâ‘yı Selçuklu tarihinin üzerinde 

en fazla tartışılan meselelerinden biri haline getirmiştir 17 . 

Türkiye Selçuklu ıktâ‘ının, Büyük Selçuklu ve sair Yakın Doğu devletlerinden 

farklı, kendine has özelliklere sahip bir nizam olduğunu ileri süren Osman 

Turan, Türkiye Selçuklu ve buna bağlı olarak da Osmanlı ıktâ‘ının menşeini 

Orta Asya geleneğine bağlamış 18 ve onu takip eden birçok araştırmacı da Selçuklu 

ıktâ‘ının, eski Türk toprak hukuku ve “ortak hâkimiyet” prensibinin yeni 

şartlara uydurulmasından ibaret olduğu fikrini benimsemişlerdir 19 . 

Türkiye Selçuklu ıktâ‘ı üzerinde muhtelif çalışmaları bulunan ve ıktâ‘nın 

feodalite ile alâkalandırılmasına en ciddi tenkidleri yapan Claude Cahen de 

Orta Asya geleneğini tümden reddetmemekle beraber, Türkiye Selçuklu 

ıktâ‘ının menşeinin sadece buna bağlanamayacağını söylemektedir. Ona göre 

Selçuklu Türkiye’sinde tesis edilen toprak hukuku ve ıktâ‘ nizamı üzerinde, 

Türklerin Anadolu’ya geldikleri sırada bölgede uygulanmakta olan Bizans 

mualarında sübaşı tayini vb hususlara dair vesîka numuneleri mevcut olup bunlardan, ıktâ‘yla 

ilgili malumat edinmek mümkündür. 

17 

Tartışmaların bir yönünü, ıktâ‘ sisteminin menşei ve uygulamaları ile ilgili hususlar teşkil 

ederken diğer yönünü de ıktâ‘nın Ortaçağ Avrupa feodalitesi ve Bizans “thema”sı veya 

“pronoia”sı ile karşılaştırılması, hatta alâkalandırılması oluşturmaktadır. Bu konudaki görüş 

ve değerlendirmeler hakkında toplu bilgi için bkz., Xylyfly, a.g.e., s.15-17.; Claude Cahen, 

“Selçukî Devletleri Feodal Devletler mi idi?” (Terc. Lütfi Güçer), İÜ İktisat Fakültesi Mecmuası, 

XVII/1-4, (Ekim 1955-Temmuz 1956), s.348-358.; Claude Cahen, Osmanlılardan Önce 

Anadolu’da Türkler, (Çev. Yıldız Moran), İstanbul 1979., s.55-59, 182-185.; M. Fuad Köprülü, 

“Ortazaman Türk-İslâm Feodalizmi”, Belleten, V/19 (1941), s.319-334.; Aynı yazar, Bizans 

Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, s.94 vd.; Ann K. S. Lambton, “Reflections 

on the Iqta”, Arabic and Islamic Studies in Honour of Hamilton A. R. Gibb, (Ed. George 

Makdisi) Leiden, E. J. Brill, 1965., s.358-372.; Marshall G. S. Hodgson, The Venture of Islam: 

Conscience and History in a World Civilization, (The Expansion of Islam in the Middle 

Periods), II., University of Chicago Press, 1977., s.49-52.; Satō, State and Rural Society in 

Medieval Islams.1-18.; Omid Safi, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum İlişkisi”, Türkler, V, 

Ankara 2002., s.354-355. 

18 

Turan, “İktâ”, s.952-953. 

19 

Toplu bilgi için bkz., M. Said Polat, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçuklularında İçtimaî 

ve İktisadî Hayat, (Marmara Üni. Türkiyat Araş. Ens., Doktora Tezi, İstanbul 1997., s.96 vd.; 

Kılıçbay, a.g.e., s.262 vd.


“pronoia”sı, İslâm ve Sâsânî geleneklerinin de belirleyici bir rolü bulunmaktadır 

20 . 

Iktâ‘nın daha Anadolu’nun fethi sırasında bölgede uygulanmaya başlandığı 

ve zamanla bir yandan bu yeni coğrafyanın siyasî, sosyal ve iktisadî şartlarına 

diğer yandan ise Türkiye Selçuklularının idarî politikası doğrultusunda tekâmül 

ederek kendine has bir mahiyet kazandığı şüphesizdir. Nitekim Anadolu’daki 

ilk arazi tevcihlerinin, Malazgirt Savaşı’ndan sonra Büyük Selçuklular 

tarafından yapıldığı malumdur 21 . Türkiye Selçuklu Devleti’nin kurulmasından 

sonra da aynı uygulama devam etmiş ve Süleyman Şâh’tan itibaren başta Anadolu’da 

faaliyet gösteren Türkmen begleri olmak üzere muhtelif devlet ricaline 

araziler tevcih edilmiştir 22 . Ancak Türkiye Selçuklu Devleti’nin kuruluş dönemine 

tesadüf eden ve zaman zaman ıktâ‘ olarak adlandırılan bu ilk arazi tevcihlerini, 

gerçek manada ıktâ‘ olarak değerlendirmek yanıltıcı olabilir 23 . Her ne 

kadar bu ilk arazi tevcihlerinin klasik ıktâ‘ nizamına veya bu nizamın öngördüğü 

şart ve hukuka uygun olup olmadığını gösteren etraflı malumat mevcut değil 

ise de -daha önce de muhtelif vesilelerle zikrettiğimiz üzere- devletin siyasî, 

idarî ve askerî yapısının büyük oranda Türkmen unsuruna, aşiret ananelerine 

dayandığı, siyasî ve idarî yapılanmanın, merkezî otoritenin tam anlamıyla tesis 

edilemediği “kuruluş dönemi”nde, diğer müesseseler gibi ıktâ‘ nizamının da 

henüz tam anlamıyla ve sistemli bir şekilde uygulandığını söylemek oldukça 

20 

Cahen’in ıktâ‘ hakkındaki görüşleri için bkz., Claude Cahen, “Iqta”, EI 2 , V, (E. J. Brill Pres), 

Leiden 1986, s.1088-1091.; Aynı yazar, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, s. 55-59, 176- 

179, 182-185.; Aynı yazar, “Selçukî Devletleri Feodal Devletler mi idi?”, s.348-358. 

21 

Zahîrü’d-dîn Nişâbûrî, Selçûknâme, (Neşr. İsmailhân Afşar Hamîdü’l-Mülk), Tahran 1332., 

s.28.; Reşîdü’d-dîn Fazlullâh, Câmi’ü’t-Tevârîh, II. Cilt 5. Cüz (Selçuklular Kısmı), (Neşr. Ahmet 

Ateş), TTK Yay., Ankara 1999., s.38-39.; Kerîmüd-dîn Mahmud Aksarayî, Müsâmeretü’l- 

Ahbâr, (Neşr. Osman Turan), TTK Yay., Ankara 1999., s.17.; Anonim Selçuknâme, (Târîh-i 

Âl-i Selçûk der Anadolu), Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi III, (Neşr ve çev. Feridun Nafiz 

Uzluk), Ankara, 1952., s.35., (Türkçe terc., s.23.). Bazı kaynaklarda, Türkiye Selçuklu Devleti’nin 

kurucusu olan Kutalmışoğulları’nın da Anadolu’ya gelmelerinin bu tür arazi tevcihi neticesinde 

vuku bulduğu kaydedilmişse de bu konu tartışmalıdır. Konu hakkındaki görüş ve 

değerlendirmeler için bkz., İbrahim Kafesoğlu, “Anadolu Selçuklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu?”, 

TED, Sayı.10-11 (1981), s.1-28.; Salim Koca, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, Çorum 

2003., s.33-37. 

22 

Cenabî, Süleyman Şâh’ın İstanbul’dan Trablus’a kadar olan btün kale ve kasabaları ele geçirip 

adamları ve maiyyetindekileri ıktâ‘ ettiğini zikretmiştir [Cenâbî Mustafa Efendi, el-‘Aylemü'z- 

Zâhir fi Ahvâli'l-Evâ’il ve'l-Evâhir, (Haz. Muharrem Kesik, Cenâbî Mustafa Efendi'nin el- 

‘Aylemü'z-Zâhir fî Ahvâli'l-Evâ’il ve'l-Evâhir Adlı Eserinin Anadolu Selçukluları İle İlgili Kısmının 

Tenkidli Metin Neşri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1994., s.2.] 

23 

Büyük Selçuklular döneminde olduğu gibi [Ann K. S. Lambton, “‘Atebetü’l-Ketebeye Göre 

Sancar İmparatorluğunun Yönetimi”, (Çev. Nejat Kaymaz), Belleten, XXXVII/147 (1973), 

s.365.], Türkiye Selçuklularında da ıktâ‘ teriminin bazen genel, bazen de teknik anlamda kullanıldığı 

anlaşılmaktadır.


zordur 24 . Bu durumda daha çok Türkmen beglerine yapılan arazi tevcihlerinin, 

yeni fethedilen yerlerin begler arasında taksimi mahiyetinde olup bir yandan 

Türkmenleri yeni fetih faaliyetlerine yönlendirmek diğer yandan ise yerleşik 

hayata geçmelerine zemin hazırlamak amacına matuf olduğu söylenebilir. Bu 

hususa dikkat çeken Cahen de Selçuklu Türkiyesi’ndeki toprak idaresi ele alınırken 

kullanılan kavramların dikkatli seçilmesi gerektiğini, XII. yüzyılda, yani 

birinci dönemde topraklarda yapılan taksimatın ıktâ‘ olmadığını, bu tevcihlerle 

daha sonraki dönemlerde ordudaki emîrlere verilen ıktâ‘ların birbirinden ayrılması 

gerektiğini belirtmektedir 25 . 

Selçuklu Türklerinin Anadolu’da kesin olarak yerleştikleri, devlet teşkilâtı, 

idarî ve ictimaî nizamın büyük ölçüde tesis edildiği XII. yüzyıl sonlarından itibaren 

ise ıktâ‘nın hızla yaygınlaştığı ve Selçuklu Türkiye’sine has özelliklerle 

devletin idarî ve askerî yapılanmasının temelini teşkil ettiği görülmektedir. Bu 

dönemde, bir yandan bir asırlık kuruluş devresinde meydana gelen “telakki 

farklılığı” veya “zihniyet değişikliği” 26 , diğer yandan ise siyasî ve askerî ihtiyaçların 

sevkiyle merkeziyetçi bir yapıya bürünen devlet, ıktâ‘ nizamını da bu 

yapıya uydurmuş 27 ve söz konusu nizamı başarılı bir şekilde uygulamak sure- 

24 

Klasik ıktâ‘ nizamının uygulanabilirliği, her şeyden önce merkezî otoritenin etkinliği ve yerleşik 

devlet düzeniyle alâkalıdır. Büyük Selçukluların ıktâ‘yı bütün ülkeye yaymalarına karşılık 

Türkmenleri tam anlamıyla sisteme dâhil edememeleri ve merkezin kontrolü altına alamamaları 

bundan kaynaklanmaktadır. 

25 

Cahen, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, s.176-178.; Polat, a.g.t., s.99-100. [Cahen, 

ayrıca “muayyen müesseseleri anlatan tabirlerin teknik ve gerçek manasında kullanılmasında 

azamî itina göstermek ve bu bakımdan mesela bir feodal olan mukta‘yı rastgele amir, beğ, 

beglerbeyi, sâhib, şıhne, sübaşı ve serleşker’e otomatik bir tarzda benzetmemek gerektiğini” 

söylemektedir. Cahen “Selçukî Devletleri Feodal Devletler mi idi?”, s.355.] 

26 

Köprülü’nün “telakki farklılığı” dediği “zihniyet değişikliği”nden kasıt, “göçebe” hayattan 

“yerleşik” hayata geçiş süreci içersinde yaşanan fikrî ve zihnî değişimdir. M. Said Polat, zihniyet 

ile yerleşim ilişkisinin, iki şekilde meydana geldiğini söylemektedir. Bunlardan birincisi, 

zihniyet değişimi ile yerleşimin tabiî bir şekilde seyretmesi ve göçebelerin uzun bir süreçte bu 

değişimi geçirdikten sonra yerleşime hazır hale gelmeleri; ikincisi, tabiî süreçte olmayıp zihniyet 

yapısı yerleşimi kabul etmediği halde şartların onu buna zorlaması sonucunda gerçekleşen 

yerleşimdir [Polat, a.g.t., s.88-89., Ayrıca bkz., Cahen, “Selçukî Devletleri Feodal Devletler mi 

idi?”, s.353-354.] 

27 

Sistem olarak ıktâ‘nın arazi tahsisatını merkezin kontrolüne bağlaması, üstelik bu sisteme göre 

arazi tahsisatı yapılanların, kendilerine ıktâ‘ edilen arazi üzerindeki yetki ve salahiyetlerinin 

sınırlanması, söz konusu sistemi klasik Ortaçağ İslâm devletine has bir payitaht düzeni ve 

merkeziyetçi devlet anlayışı için ideal bir yöntem haline getirmiştir [Lambton, Landlord and 

Peasant in Persia, s.63, 65, 66.; Reuven Amitai, “Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ‘ 

System in the Islamic Middle East (CA100-1400 AD)”, Nomads in the Sedentary World, 

(Edited by Anatoy M. Khazanov and André Wink), London 2001., s.156.; Hodgson, The 

Venture of Islam, II, s.50.]. Ancak merkeziyetçi devlet nizamı için bir araç gibi görünen 

ıktâ‘nın, mukta‘lar üzerinde gereken kontrolün sağlanamaması, mukta‘ların kötü niyetli yaklaşımları 

gibi sebeplerle, hedeflenen amacın tam tersine yani “feodalleşmeye” yol açacağı şüphesizdir 

[Göksu, “Iktâ‘ Sisteminin Tekâmülünde Selçukluların Rolü”, s.90.].


tiyle idarî ve askerî mekanizmanın düzenli bir şekilde işlemesini sağlamıştır 28 . 

Nitekim kuruluş döneminde bir vilâyetin askerî, idarî, malî bütün işleri emîr ve 

kumandanlara ıktâ‘ olarak terk edilmekte iken, özellikle II. Kılıç Arslan’dan 

sonra, “feodal” parçalanmalara nihayet vermek gayesiyle Anadolu’da askerî 

ıktâ‘ların küçültüldüğü ve bir vilâyetin başına serleşker (sübaşı) olarak gönderilen 

büyük emîr ve kumandanların -o bölge askerlerinin kumandanı olmakla 

beraber- salahiyetlerinin tamamıyla tahdid edildiği, bütün vilâyetin vergileri, 

maiyyetindeki askerlere ait malî gelir ve ıktâ‘lar üzerinde tasarruf hakkı tanınmayarak 

sadece kendisine tahsis edilen maaşla iktifasının temin edildiği görülmektedir. 

Böylece Türkiye Selçuklu ıktâ‘ı, “feodal” parçalanmalara, 

mukta‘ların başına buyruk hareketine imkân tanımayan, merkeziyetçi bir anlayış 

üzerine inşa edilmiştir ki bu durum, idarî olduğu kadar askerî bakımdan da 

devletin hızla merkeziyetçi bir yapıya bürünmesini sağlamıştır. 

Bu durum, “Tekârîrü’l-Menâsıb” ve “Rüsûmü’r-Resâ’il”de yer alan 

serleşkerlik menşûrlarından, açık bir şekilde anlaşıldığı gibi 29 , İbn Bîbî’nin kayıtları 

da bu yöndedir 30 Eserine, XII. yüzyılın sonlarından (1192) itibaren başlayan 

müellif, eserinin başlarından itibaren sık sık ıktâ‘ tevcihlerinden bahsetmek 

suretiyle hem ıktâ‘ sisteminin Selçuklu Türkiyesi’nde yaygın bir şekilde uygu- 

28 

Bazı yazarlar, bu durumun, Anadolu topraklarının gayr-i müslimler elinden fethedilmesi hadisesinin 

tabii neticesi olarak arazinin, hemen hemen bütün ülkeye şamil bir şekilde “mîrî” sayılmasına 

bağlamışlardır. Buna göre “daha fetihten itibaren toprakların büyük kısmının devlet 

tasarrufunda tutulması ve daha sonra bu nizamın üzerine kurulan askerî ıktâ‘ların devlet 

kontrolüne tâbi kılınması, öteki Selçuk şubelerini çabucak parçalayan “feodalleşme” hadisesine 

engel olmuştur. Neticede etnik durumu itibarıyla Büyük Selçuklulara ve diğer kollara nazaran 

göçebe ananelerinin daha fazla cari olmasına rağmen, onlardan daha kuvvetli bir merkeziyet 

sistemi tatbik edilebilmesinin bir sebebi budur.” [Nejat Kaymaz, “İdarî Mekanizmanın Rolü 

I”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, II/2-3 (1964)., s.98.]. Bu görüşe karşı çıkan bazı yazarlar 

ise Türkiye Selçuklularının Anadolu’yu Bizans’tan değil, bölgeyi daha önce fethetmiş 

bulunan Türk İslâm fatihlerinden aldıklarına dikkat çekerek, Anadolu’daki mîrî rejimin, bölgedeki 

Türkmen beglerinin tasfiyesinden sonra onların mülklerinin devlet mülkü (mîrî) haline 

getirilmesiyle kurulduğunu iddia etmişlerdir [Kılıçbay, a.g.e., s.283.]. 

29 

Tekârîrü’l-Menâsıb, (Neşr. Osman Turan), Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar), 

TTK Yay., Ankara 1988., s.13-30; Hasan b. ‘Abdi’l-Mu’min el-Hoyî, Rüsûmur-Resâ’il ve 

Nücûmü'l-Fezâ’il, (Tashîh ve İhtimâm: Adnan Sadık Erzi), AÜİF Yay., Ankara 1963., s.26-27. 

30 

Müellif, Alâü’d-dîn Keykubâd’ın “En büyük bir serleşker (sübaşı) küçük bir hata yapsa, adalete, 

örfe, şeriata, muamelata aykırı davransa, ona büyük bir ceza buyurur, bazen onun varlık 

ağacını, devrilmiş hurma ağaçları gibi kökünden kazır, suçlulara ‘belki yollarından dönerler 

diye and olsun onlara büyük azabdan önce dünya azabını tattırırız’ hükmünü okur, onlara 

ders verip hizaya getirmek için ‘şüphesiz suçlulardan öç alacağız’ ayetini söylerdi” demek suretiyle 

bu hususa işaret etmektedir [İbn Bîbî, s.225.]. Türkiye Selçuklu ıktâ‘ların merkeziyetçi 

yapısı hakkında toplu bilgi için bkz., Xylyfly, a.g.e., s.18-19.; Osman Turan, Türkiye Selçukluları 

Hakkında Resmî Vesikalar, TTK Yay., Ankara 1988, s.76.; Cahen, “Selçukî Devletleri Feodal 

Devletler mi idi?”, s.354., Kaymaz, “İdarî Mekanizmanın Rolü I”, s.91-156; Cahen, Anadolu’da 

Türkler, s.232-245.]


landığını göstermekte hem de Türkiye Selçuklu ıktâ‘ının genel özellikleri, kimlere, 

ne zaman ve ne şekilde ıktâ‘ tevcih edildiği, ıktâ‘ edilen arazinin ve 

mukta‘ların hukukî durumu gibi konularda önemli bilgiler vermektedir. 

Iktâ‘yla ilgili ilk kaydına II. Rüknü’d-dîn Süleyman Şâh’ın tahta oturduğu 

1196 yılında tesadüf edilen 31 İbn Bîbî’nin verdiği bilgiye göre Türkiye Selçukluları 

döneminde ıktâ‘lar sultan veya sultan adına bazı büyük devlet ricali tarafından 

belli bir hizmet karşılığı 32 veya bağış şeklinde tevcih edilmektedir 33 . Iktâ‘ 

arazisi ve gelirleri “dîvân-ı istifâ”nın kontrolünde olup 34 ıktâ‘ menşurları “Dîvân-ı 

Pervânegî”de kaleme alınmaktadır 35 . Yeni fethedilen bölgelerin uygun 

görülen bir miktarı ıktâ‘ arazisi olarak belirlenmektedir. 36 Meliklere, sivil ve 

askerî ricale, maaş veya hizmetlerinin karşılığı, ödül, bağış, bazen de hizmete 

teşvik amacıyla ıktâ‘lar verilmekte 37 ve ıktâ‘ menşurları, hükümdar değişikliği 

sırasında yenilenmektedir 38 . Tevcih edilen bir ıktâ‘ arazinde eksiltme yahut değiştirme 

olmayıp, mukta‘ın eceliyle ölümü halinde “nânpâre”si ailesine veya 

yakınlarına kalmaktadır 39 . Buna karşılık daha önce tevcih edilmiş olan bir ıktâ‘ 

arazisi genişletilebilmektedir 40 . Iktâ‘lardan gelen vergiler, devlet hazinesi için 

önemli bir gelir kaynağı olup 41 , mukta‘nın, kendisine ıktâ‘ edilen arazi üzerinde 

yaşayan halktan, normal vergi (rusûm) dışında “bir tavuk kanadı” bile talep 

edememektedir 42 . 

Türkiye Selçuklu ıktâ‘nın askerî vasfından da söz etmek gerekir. Döneme 

ait kaynaklar, Cahen’in “Türkiye Selçuklu ıktâ‘ının askerî bakımdan bir önemi 

haiz olmadığı” görüşünün 43 aksine, söz konusu sistemin askerî vasfını açık bir 

31 

İbn Bîbî, s.33. 

32 

Çinçin Kalesi’nin fethiyle ilgili başka bir kayıt da dikkat çekicidir. İbn Bîbî, bu münasebetiyle 

verdiği bilgide, Emîr-i Meclis’in “leşker-i hâssa”sında bulunup onun tarafından geniş ve verimli 

ıktâ‘larla mükâfatlandırılmış olan 100 Kürt gulâmdan da bahsetmiştir [İbn Bîbî, s.165- 

166.] ki bu kayıt, ıktâ‘ların askerî hizmet karşılığında verildiğini ve Türkiye Selçuklu ıktâ‘ının - 

en azından bu dönem için- ne derece yaygınlaşmış olduğunu göstermesi bakımından önemlidir. 

Ancak Emîr-i Meclis’in bu ıktâ‘ları kendi ıktâ‘ını parçalamak suretiyle mi yoksa Sultan 

adına mı verdiği tam olarak anlaşılamamaktadır. 

33 

İbn Bîbî, s.496 ve muhtelif yerler. 

34 


35 


36 


37 

İbn Bîbî, s.113, 120, 149, 120, 273, 289 ve muhtelif yerler. 

38 

İbn Bîbî, s.113, 120, 209-210. 

39 


40 


41 


42 

İbn Bîbî, s.477-478. 

43 

Müellif, Türkiye Selçuklu ıktâ‘ının, başka Müslüman devletlerde taşıdığı askerî önemi taşımadığı 

iddia etmiş [Cahen, Anadolu’da Türkler, s.182.] ve Türkiye Selçuklu ordusunu oluşturan


şekilde ortaya koyar mahiyettedir. Nitekim İbn Bîbî, ıktâ‘ askerlerini genellikle 

“sipâhiyân-ı kadîm/sipâh-ı kadîm”, “leşker-i kadîm” veya “asâkir-i kadîm” 

ifadeleriyle zikretmiştir. Bunların yanında, herhangi bir sefer veya hadise münasebetiyle 

bahsettiği “ülkenin etrafına dağılmış askerler” veya “vilâyet askerleri” 

tabirlerinin, ferman gönderilmek suretiyle orduya katılması emredilen ve 

vazifelerinin tamamlanmasından sonra yurtlarına, memleketlerine döndükleri 

kaydedilen askerî kuvvetlerin de ıktâ‘ askerleri olduğu şüphesizdir. Ayrıca ıktâ‘ 

arazilerinin idarî ve askerî âmirleri olmaları hasebiyle ıktâ‘ askerlerinin bağlı 

bulunduğu serleşker veya sübaşılarla ilgili her kayıt da ıktâ‘ askerleriyle ilişkilidir. 

44 

Türkiye Selçuklu ıktâ‘nın askerî vasfı, döneme ait münşeat mecmualarında 

yer alan muhtelif vesîkalar tarafından da teyit edilmektedir. Nitekim 

“Tekârîrü’l-Menâsıb”da yer alan bütün serleşkerlik menşurlarında, 

serleşkerlerin, bölgedeki ıktâ‘ askerlerinin göreve hazır halde bulundurulmasından 

sorumlu oldukları belirtilmiştir. 45 “Rusûmü’r-Resâ’il”deki bir vesikada 

da ashâb-ı ıktâ‘ât’ın özürsüz olarak hizmette kusur etmeleri ve askerleri teftiş 

(‘arz) vaktinde hazır bulundurmamaları halinde ıktâ‘larını değiştirmek veya 

ıktâ‘ sahibini azletmek salahiyetinin serleşkere verildiği görülmektedir 46 ki bu 

kayıtlar, Büyük Selçuklularda olduğu gibi Türkiye Selçuklularında da ordunun 

büyük kısmının ıktâ‘ askerlerinden oluştuğunu ortaya koymaktadır. 

Türkiye Selçuklu Devleti’nin Kösedağ Savaşı’ndan (1243) sonra Moğol vesayeti 

altına girmesi, birçok müessese gibi ıktâ‘ nizamını da olumsuz etkilemiştir. 

Selçuklu Türkiye’si, Moğol istilası esnasında tamiri kabil olmayan kayıplara 

uğramış, Moğol askerlerinin ayak bastığı yerler harabeye dönmüş, cemiyette 

huzur ve emniyet kalmamıştır. Hepsinden önemlisi, yabancı istilâsı ve tahakkümü, 

devletin kurulu idarî ve sosyal düzenini yıkacak her türlü faaliyet ve 

gelişmeler için çok müsait bir ortam yaratmıştır. 47 Bu dönemde bir yandan siyasî 

ve idarî mekanizmada, diğer yandan ise sosyal ve iktisadî yapıda meydana 

unsurlar arasında ıktâ‘ askerlerinden hiç bahsetmemiştir [s.228-231.]. Bazı araştırmacıların da 

belirttiği gibi [Alessio Bombaci, “The Army of the Saljuqs of Rum”, Annali, 38/4 (1978), s.351.; 

Polat, a.g.t., s.109.; M. Said Polat, “Türkiye Selçuklularında Askerî Teşkilât (1071-1243)”, Türklük 

Araştırmaları Dergisi, 17 (Bahar 2005), s.36.] Cahen, bu iddiasını materyal eksikliğine bağlamaktadır. 

Hâlbuki konuyla ilgili kayıtlar dikkatle incelendiğinde bu iddianın gerçekçi olmadığı 

anlaşılmaktadır. 

44 

Iktâ‘ askerlerinin Türkiye Selçuklu ordusundaki yeri hakkında geniş bilgi için bkz., Erkan 

Göksu, Türkiye Selçuklularında Ordu, (Gazi Üniversitesi SBE., Doktora Tezi), Ankara 2008, 

s.77-110. 

45 

Tekârîrü’l-Menâsıb, s.13-30. 

46 

Rusûmü’r-Resâ’il, s.26-27. 

47 

Nejat Kaymaz, Pervâne Mu‘înüd’d-dîn Süleyman, DTCF Yay., Ankara 1970., s.36-37.


gelen sarsıntı, ıktâ‘ nizamının düzenli bir şekilde işlemesine imkân vermediği 

gibi, her geçen gün bozulmasına zemin hazırlamıştır. 1243 öncesinde sınırlı bir 

şekilde uygulanan ıktâ‘ların mülk haline getirilmesi uygulaması, Moğol idarecilerinin 

de etkisiyle hızla artmıştır 48 . 

Iktâ‘ların mülkleşmesi hadisesinden en kârlı çıkanlar, Moğollara yanaşan 

Selçuklu hizmet aristokrasisi olmuştur. Özel mülkiyete dönüşen toprakların 

büyük bölümü bunların ellerine geçmiştir. Moğolların Anadolu Selçuklu Devletini 

yıkmaları sonucu, eyaletlerin bir bölümü yüksek devlet memurlarının ellerinde 

beylikler haline gelmiş, diğer bölüm ise Moğol valilerin ellerinde beyliklere 

dönüşmüştür. Daha aşağı düzeylerdeki devlet memurları ise devlet topraklarını 

paylaşmışlar veya ellerindeki ıktâ‘ları, özel mülk haline dönüştürmüşlerdir 

49 . Diğer yandan saltanat mücadelesine girişen melik ve sultanlar da galip 

çıkmanın yolu olarak, devlet topraklarından temlîklerde bulunmayı görmüşlerdir. 

IV. Kılıç Arslan'ın Erzincan civarındaki toprakları emîrlerine ıktâ‘ olarak 

dağıttıktan sonra, mücadele ettiği kardeşi II. İzzü’d-dîn Keykâvus’u yenmesi 

halinde buraları onlara temlîk edeceğine dair söz vermesi, bu hususa dair dikkat 

çekici bir örnektir. 50 

Sonuç 

Büyük Selçuklu Devleti’nin Anadolu şubesi olması hasebiyle bu devletin 

siyasî geleneği üzerine inşa edilen Türkiye Selçuklu Devleti de ıktâ‘ sistemini 

uygulamıştır. Ancak devletin idarî ve askerî yapılanmasının temelini teşkil 

Türkiye Selçuklu ıktâ‘ı, birçok bakımdan Büyük Selçuklu ve sair Yakın Doğu 

devletlerinden farklı olup, kendine has özellikler taşır. Nitekim siyasî ve askerî 

ihtiyaçların sevkiyle merkeziyetçi bir yapıya bürünen devlet, ıktâ‘ nizamını da 

bu yapıya uydurmuş ve söz konusu nizamı başarılı bir şekilde uygulamak suretiyle 

idarî ve askerî mekanizmanın düzenli bir şekilde işlemesini sağlamıştır. 

Büyük Selçuklularda bir vilâyetin askerî, idarî, malî bütün işleri emîr ve kumandanlara 

ıktâ‘ olarak terk edilmekte iken, özellikle II. Kılıç Arslan’dan sonra, 

“feodal” parçalanmalara nihayet vermek gayesiyle Anadolu’da askerî ıktâ‘lar 

48 

Olcaytu döneminde (1304-1316) harap olmuş toprakların mamur hale getirilmesi için, dîvâna 

ait toprakların şuurlu bir şekilde mülkleştirilmesi [Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, 

(Neşr. Abdu’l-Hüseyin Nevâ’î), Tahran 1362., s.480], bu tarihte bile Selçuklu topraklarının 

bir kısmının devlet mülkiyetinde olduğunun göstergesidir (Polat, a.g.t., s.109.) 

49 

Osman Turan, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 2002., s.486.; Cahen, Anadolu’da 

Türkler, s.320.; Kılıçbay, a.g.e., s.284. 

50 

İbn Bîbî’nin kaydına göre IV. Kılıç Arslan, “Rum topraklarının çoğunu sıradan ve seçkin kişilerin 

mülkü (emlak-ı hâss u âm) yapmış ve o konuda herkese hutût-ı şer‘i, menâşir-i sultânî ve 

emsile-i dîvânî yazarak hak sahiplerine bağışlamıştır [İbn Bîbî, s.642.].


küçültülmüş ve bir vilâyetin başına serleşker (sübaşı) olarak gönderilen emîr ve 

kumandanların salahiyetleri, sadece o bölge askerlerinin kumandanı olmakla 

tahdid edilmiştir. Türkiye Selçuklu serleşkerlerinin (sübaşı) askerî âmiri bulundukları 

bölgenin vergilerini toplama, maiyyetindeki askerlerin malî gelirleri 

veya ıktâ‘ları üzerinde tasarruf etmelerinin önüne geçilerek sadece kendisine 

tahsis edilen maaşla iktifa etmelerini sağlayan bir düzenleme yapılmıştır. Böylece 

Türkiye Selçuklu ıktâ‘ı, “feodal” parçalanmalara, mukta‘ların başına buyruk 

hareketine imkân tanımayan, merkeziyetçi bir anlayış üzerine inşa edilmiş 

ve bu durum, idarî olduğu kadar askerî bakımdan da devletin hızla merkeziyetçi 

bir yapıya bürünmesini sağlamıştır. Ancak bu yapı Moğol istilasıyla beraber 

ortadan kalkmıştır. ©


KAYNAKLAR 

Aksarayî (Kerîmüd-dîn Mahmud Aksarayî), Müsâmeretü’l-Ahbâr, (Neşr. Osman 

Turan), TTK Yay., Ankara 1999. 

Amitai, Reuven, “Turko-Mongolian Nomads and the Iqtâ‘ System in the Islamic 

Middle East (CA100-1400 AD)”, Nomads in the Sedentary World, (Edited by 

Anatoy M. Khazanov and André Wink), London 2001., s.152-171. 

Anonim Selçuknâme, (Târîh-i Âl-i Selçûk der Anadolu), Anadolu Selçukluları 

Devleti Tarihi III, (Neşr ve çev. Feridun Nafiz Uzluk), Ankara 1952. 

Athamina, Khalil, “Some Administrative, Military and Socio-Political Aspects of 

Early Muslim Egypt”, War and Society in the Eastern Mediterranean, 7th-15th 

Centuries, (ed. Yaacov Lev), Leiden: Brill 1997., s. 101-114. 

Bombaci, Alessio, “The Army of the Saljuqs of Rum”, Annali, 38/4 (1978), 343-369. 

Bosworth, C. E., “Military Organisation under the Buyids of Persia and Iraq”, 

Oriens, 18, (1965-1966), s.143-167. 

Cahen, Claude, “Iqta”, EI 2 , V, (E. J. Brill Pres), Leiden 1986, s.1088-1091. 

Cahen, Claude, “Selçukî Devletleri Feodal Devletler mi idi?” (Terc. Lütfi Güçer), İÜ 

İktisat Fakültesi Mecmuası, XVII/1-4, (Ekim 1955-Temmuz 1956), s.348-358. 

Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler, (Çev. Yıldız Moran), İstanbul 

1979. 

Cenâbî Mustafa Efendi, el-‘Aylemü'z-Zâhir fi Ahvâli'l-Evâ’il ve'l-Evâhir, (Haz. 

Muharrem Kesik, Cenâbî Mustafa Efendi'nin el-‘Aylemü'z-Zâhir fî Ahvâli'l- 

Evâ’il ve'l-Evâhir Adlı Eserinin Anadolu Selçukluları İle İlgili Kısmının 

Tenkidli Metin Neşri, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul 1994. 

Cin, Halil, Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması, İstanbul 1985. 

Demirci, Mustafa, “İktâ”, DİA, XXII, İstanbul 2000. 

Demirci, Mustafa, Abbasîlerde Toprak Sistemi, (Marmara Üniversitesi SBE, Doktora 

Tezi), İstanbul 2001. 

el-Belâzurî (Ahmed b. Yahya b. Câbir el-Belâzurî), Fütûhu’l-Büldân, (Tahkik. Rıdvan 

Muhammed Rıdvan), Beyrut 1403., (Türkçe terc., Çev. Mustafa Fayda, Kültür 

Bakanlığı Yay., Ankara 2002. 

el-Hüseynî (Sadrud-dîn Ebu’l-Hasan Ali İbn Nâsır Ali el-Hüseynî), Ahbârü’d- 

Devleti’s-Selçukiyye, (Türkçe terc., Necati Lügal), TTK Yay., Ankara 1999. 

el-Mâverdî (Ebu’l-Hasan Habib el-Mâverdî), el-Ahkâmü’s-Sultâniyye, (Çev. Ali Şafak), 

İstanbul 1994. 

Enverî, Hasan, Istılâhât-ı Dîvânî Devre-i Gaznevî ve Selçûkî, Tahran 2535. 

Genç, Reşat, Karahanlı Devlet Teşkilâtı, TTK Yay., Ankara 2002.


Göksu, Erkan, “Iktâ‘ Sisteminin Tekâmülünde Selçukluların Rolü”, Tarihin Peşinde 

Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi (The Pursuit of History 

International Periodical for History and Social Research), I/1, (Mart 2009), 

s.83-96. 

Göksu, Erkan, Türkiye Selçuklularında Ordu, (Gazi Üniversitesi SBE., Doktora Tezi), 

Ankara 2008. 

Gözübenli, Beşir, “İktâ (Fıkıh)”, DİA, XXII, İstanbul 2000., s.49-50. 

Hamdullah Müstevfî-i Kazvînî, Târîh-i Güzîde, (Neşr. Abdu’l-Hüseyin Nevâ’î), 

Tahran 1362. 

Hasan b. ‘Abdi’l-Mu’min el-Hoyî, Rüsûmur-Resâ’il ve Nücûmü'l-Fezâ’il, (Tashîh 

ve İhtimâm: Adnan Sadık Erzi), AÜİF Yay., Ankara 1963. 

Hodgson, Marshall G. S., The Venture of Islam: Conscience and History in a 

World Civilization, (The Expansion of Islam in the Middle Periods), II., 

University of Chicago Press, 1977. 

İbn Bîbî (el-Hüseyin b. Muhammed b Ali el-Caferî er-Rugedî), el-Evâmirü’l-‘Alâ’iye 

fi’l-Umûri’l-‘Alâ’iye, Tıpkı Basım, (Önsöz ve fihristi haz. Adnan Sadık Erzi), 

TTK Yay., Ankara 1956. 

İbnü’l-Esîr (Muhammed b. Muhammed Abdu’l-Vâhid eş-Şeybânî İbnü’l-Esîr), el- 

Kâmil fi’t-Târîh, (Tahkîk. Ebu’l-fidâ Abdullah el-Kâdı), Beyrut 1415/1995., 

(Türkçe terc., el-Kâmil fi’t-Tarih Tercümesi, X, (Çev. Ahmet Ağırakça- 

Abdülkerim Özaydın-Mertol Tulum), İstanbul 1985-1987. 

İnalcık, Halil, “İslâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlılar Devrindeki 

Şekillerle Mukayesesi”, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), İstanbul 

1996., s.15-30. 

Kafesoğlu, İbrahim, “Anadolu Selçuklu Devleti Hangi Tarihte Kuruldu?”, TED, Sayı.10-11 

(1981), s.1-28. 

Kaymaz, Nejat, “İdarî Mekanizmanın Rolü I”, DTCF Tarih Araştırmaları Dergisi, 

II/2-3 (1964), s.91-155. 

Kaymaz, Nejat, Pervâne Mu‘înüd’d-dîn Süleyman, DTCF Yay., Ankara 1970. 

Kennedy, Hugh, The Armies of the Caliphs: Military and Society in the Early 

Islamic State, Routledge, 2001. 

Khan, Muhammad Akram, Islamic Economics and Finance: A Glossary, New York 

2003. 

Kılıçbay, Mehmet Ali, Feodalite ve Klasik Dönem Osmanlı Üretim Tarzı, Ankara 

1985. 

Koca, Salim, Malazgirt’ten Miryokefalon’a, Çorum 2003. 

Köprülü, M. Fuad, “Ortazaman Türk-İslâm Feodalizmi”, Belleten, V/19 (1941), 

s.319-334.


Köprülü, M. Fuad, Bizans Müesseselerinin Osmanlı Müesseselerine Tesiri, (Önsöz, 

bazı notlara, bibliyografyaya ilaveler ve geniş bir indeksle yayınlayan Orhan 

F.Köprülü), İstanbul 1981. 

Kucur, Sadi S., “İktâ (Selçuklular)”, DİA, XXII, İstanbul 2000. 

Lambton, Ann K. S., “‘Atebetü’l-Ketebeye Göre Sancar İmparatorluğunun Yönetimi”, 

(Çev. Nejat Kaymaz), Belleten, XXXVII/147 (1973), s.365-394. 

Lambton, Ann K. S., “Reflections on the Iqta”, Arabic and Islamic Studies in 

Honour of Hamilton A. R. Gibb, (Ed. George Makdisi) Leiden, E. J. Brill, 1965., 

s.358-372. 

Lambton, Ann K. S., Continuity and Change in Medieval Persia: Aspects of 

Administrative, Economic and Social History, 11th-14th Century, New York 

1988. 

Lambton, Ann K. S., Landlord and Peasant in Persia: A Study of Land Tenure and 

Land Revenue Administration, (I.B. Tauris & Co Ltd.) London 1991. 

Lapidus, Ira Marvin, A History of Islamic Societies, Cambridge University Press., 

2002. 

Nizâmü’l-mülk, Siyerü’l-Mülûk (Siyâsetnâme), (Be ihtimâm Hubert Darke), Tahran 

2535/1976, (Türkçe terc., Mehmet Altay Köymen, Ankara 1982. 

Ögel, Bahaeddin, “İslâm’dan Önceki Türk Devletlerinde Tımar Sistemi”, IV. Türk 

Tarih Kongresi, Ankara 1952, s.242-251. 

Polat, M. Said, “Türkiye Selçuklularında Askerî Teşkilât (1071-1243)”, Türklük 

Araştırmaları Dergisi, 17 (Bahar 2005), s.17-53. 

Polat, M. Said, Moğol İstilasına Kadar Türkiye Selçuklularında İçtimaî ve İktisadî 

Hayat, (Marmara Üni. Türkiyat Araş. Ens., Doktora Tezi, İstanbul 1997. 

Reşîdü’d-dîn Fazlullâh, Câmi’ü’t-Tevârîh, II. Cilt 5. Cüz (Selçuklular Kısmı), (Neşr. 

Ahmet Ateş), TTK Yay., Ankara 1999. 

Safi, Omid, “Büyük Selçuklularda Devlet-Toplum İlişkisi”, Türkler, V, Ankara 

2002., s. 352-363. 

Satō, Tsugitaka, “Land Tenure and Owneship, or Iqta”, Medieval Islamic 

Civilization: An Encyclopedia, II., (Ed. Josef W. Meri), (Taylor and Francis 

Group), New York 2006. 

Satō, Tsugitaka, State and Rural Society in Medieval Islam: Sultans, Muqta’s, and 

Fallahun, Leiden: Brill 1997. 

Suzuki, D. T., “The Iqta System of Iraq under the Buwayhids”, Orient, 18 (1982), 

s.83-105. 

Şafak, Ali, İslâm Arazi Hukuku ve Tatbikatı, İstanbul 1977. 

Tekârîrü’l-Menâsıb, (Neşr. Osman Turan), Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî 

Vesikalar), TTK Yay., Ankara 1988.


Turan, Osman, “İktâ”, İA, V/2., İstanbul 1992., s.949-959. 

Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 2002. 

Turan, Osman, Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, TTK Yay., Ankara 

1988 

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal, Ankara 1941 

Xylyfly/Huluflu, V., Səlcyk Devlətinin Daxili Kyrylyşyna Dajir, (ADETI 

Nəşrijatь), Baqь 1930. 

Zahîrü’d-dîn Nişâbûrî, Selçûknâme, (Neşr. İsmailhân Afşar Hamîdü’l-Mülk), Tahran 

1332.


Atatürk Çiftlikleri ve Bunların Hazineye Devri 

Ataturk’s Farms and Their Transfer to the Treasury 

Yaşar SEMİZ * 

ÖZET 

Üç bölümden oluşan bu yazının konusu Atatürk’ün Türk çiftçisine öncülük ve önderlik etmek 

amacıyla kurduğu çiftlikler ve bunların hazineye devredilmesidir. 

Çalışmanın birinci bölümünde ilki 1925’te kuruluşuna başlanan Atatürk Orman Çiftliği olmak 

üzere Atatürk’ün Anadolu’nun çeşitli yerlerinde kurduğu çiftlikler ele alınmıştır. İkinci 

bölümde çiftliklerin kuruluş amaçlarına ulaştıktan sonra bunların nasıl hazineye devredildiklerinden 

bahsedilmektedir. Üçüncü bölümde Atatürk’ün hazineye bağışladığı çiftlikler de dahil 

olmak üzere Devlet Üretme Çiftlikleri’nin daha iyi idare edilmesi için yapılan yasal düzenlemeler 

değerlendirilmektedir. 

• 


Atatürk çiftlikleri, ziraat reformu, yeni ziraat teknikleri, hazine, yasal düzenleme 

• 

ABSTRACT 

This aim of this paper, which consists of there parts, is to study the establishment of the state 

farms by Ataturk to illustrate and teach new agricultural techniques to the Turkish farmers 

and later their transfer to the Turkish treasury. The first section deals with the farms that were 

established in various places of Anatolia starting with Ataturk’s Farm in Ankara. The second 

section takes up how these farms were transferred to the state ownership after the realization of 

initially intended goals. The final section covers the developments about legal regulations 

aimed to better organize and administer the State Production Farms including the ones donated 

by Ataturk. 

• 

KEY WORDS 

Ataturk’s farms, agricultural reforms, new agricultural techniques, Treasury, law and 

regulations 

* 

Doç. Dr. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Anabilim Dalı Öğretim 

Üyesi.


 

GİRİŞ 

I.Dünya Savaşı’nın son yıllarında memleketimizde açlık ve sefalet son derece 

artmıştı. Savaşın getirdiği olumsuzluklar yüzünden tarlalarda çalışacak insan 

ve hayvan kuvveti kalmadığından, Harbiye Nezareti ordudaki ihtiyat askerlerini 

ziraatçılar idaresinde görevlendirerek Konya’nın Çumra kazasında Almanya’da 

yeni icat edilen Hanomak marka traktörlerle teknik ziraat yapılmış ve çok 

iyi sonuçlar alınmıştı 1 . 

Aslında I.Dünya Savaşı’ndan önceki yıllarda da devlet ve ordu ülkenin çeşitli 

yerlerinde “devlet” ve “ordu” çiftlikleri kurmuştu 2 . Bunlar arasında en dikkat 

çekici olanlardan biri Adana’dadır. Burada toprağın ziraata hazırlanması 

için tarlanın iki tarafına karşılıklı olarak konulan “Lokomobil”lerle çekilen büyük 

pulluklar kullanıldı. Türkiye’de Cumhuriyetten önce sadece bu iki bölgede makineli 

ziraat yapılmıştı 3 . 

Bu örneklerden hareket eden büyük toprak sahibi çiftçilerimiz Millî Mücadeleyi 

takip eden yıllarda yeni ziraat aletleri ve bilhassa traktör kullanmaya 

yöneldi. 1925 yılından itibaren Ziraat Vekâleti, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i 

Hukuk Cemiyeti Reisi sıfatıyla Atatürk’ün 8 Nisan 1339(1923)’da yayınladığı 

“Dokuz Ümde”nin 3, 4 ve 5. maddesine 4 uygun olarak traktör kullanımı eğilimi 

gösterenlere dar bütçesine rağmen kredi açma yöntemiyle yardıma çalıştı. Ziraat 

Bankası’nı bu yardıma iştirak ettirdi 5 . Traktörlerin işletilmesi için gerekli 

akaryakıtın traktör sahiplerine gümrüksüz verilmesini sağladı 6 . 

1 

Süreyya Özek, “Devlet Çiftlik Yapar mı?”, Cumhuriyet, 1 Nisan 1954. 

2 

Şevket Raşit, “Türkiye’de Devlet Çiftlikleri”, Dönüm, sayı 26, Ağustos 1934, s. 51-54. 

3 

Özek, agm. 

4 

Bu maddeler şunlardır: Madde3-Müessesatı maliye çiftliklere, sanayi ve ticaret erbabina… 

para ikraz edecek sürette islah ve teksir olunacaktır. Madde4-Ziraat Bankası’nın sermayesi 

tezyit olunacak çiftliklere daha kolay ve daha vasi yardım edilmesi temin olunacaktır. Madde5-Memleketimiz 

çiftliğine ziraat makineleri vasi mikyasta ithal olunacak ve çiftliklerimizin 

alât ve edavatı ziraiyeden kolaylıkla istifade etmeleri temin kılınacaktır. Atatürk, Mustafa Kemal, 

Nutuk, c.2, Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 1973,s. 718-719; Hikmet Bilâ, CHP Tarihi 

(1919-1979) Doruk Mat., Ankara 1979, s. 745-747; Kâzim Karabekir,Paşaların Kavgası, Emre 

yay. İstanbul 1992 s. 131-134. 

5 

Yusuf Saim Atasağun, Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası (1888-1939), Kenan bs., İstanbul 

1939, s. 196-197; 201-268; Yusuf Ziya Atasağun, “Cumhuriyet yıllarında Ziraat Bankası”, Kooperatif 

Dergisi, Yıl 3, sayı 35, Ağustos 1946, s. 18-20. 

6 

TBMM ZC, Devre 1, cilt 24, İçtima 3, 21.10.1338 tarihli oturum, s. 75-81. Kütahya Mebusu Ragıp 

Bey’in traktörlerde kullanılacak yakıtın gümrüksüz getirilmesi için verdiği kanun teklifi.


İşte Atatürk bu süreçte hem ziraatçılara öncülük yapmak hem de ülke ekonomisinin 

özellikle ziraata dayandığını göstermek için harekete geçti. İhtiyaç 

duyulan parasal kaynak için Millî Mücadele devam ederken Hindistan’dan 

yardım amacıyla gönderilen yaklaşık 500-600 bin lira kullanıldı. Paranın önemli 

bir kısmı Büyük Taarruz sırasında maliyenin karşılayamadığı bazı harcamalar 

için Batı Cephesi Komutanlığı emrine verilmişti. Zaferden sonra bu paranın 

kullanılmayan yaklaşık 380 bin lirası Bakanlar Kurulu kararı ile Atatürk’e iade 

edilmişti 7 . 

Atatürk, bu paranın ülke menfaatleri için en faydalı şekilde nasıl kullanılabileceğinin 

arayışına başladı. O sırada ülkenin yabancı bankaların baskısından 

kurtarılması için milli bir bankanın kurulması fikri gündeme gelmişti. Millî 

ekonominin kurulması için milli bir bankanın kurulmasına duyulan ihtiyacı 

derinden hisseden Atatürk, elindeki paranın 250 bin lirasını temel sermaye olarak 

bu bankanın kurulması için tahsis etti. Ayrıca diğer sermaye sahiplerinden 

toplanan paranın da katılımı ile ilk millî müesseselerimizden biri olan İş Bankası 

kuruldu 8 . Yardım parasının geri kalan kısmı ile de o dönemde Türk toplumunun 

büyük bir kısmının çalışıp geçimini sağladığı, ülke ekonomisinin yaklaşık 

%80’ini oluşturan ziraat alanında yatırım yapmaya karar verdi. 

Atatürk böyle bir girişimin ilk işaretini Millî Mücadelenin hemen ardından 

16.03.1923’te Adana’da çiftçilerle yaptığı konuşmada vermişti: “Efendiler, kılıç 

kullanan el yorulur ve sonunda kılıcı kınına koyar belki kılıç o kında küflenir ve paslanır. 

Ama saban kullanan kol, gün geçtikçe daha güçlenir ve güçlendikçe daha çok toprak 

ele geçirir. Çünkü milletleri vatanlarında karar kılmanın en önemli aracı sabandır. 

Onun için, gerçek fetihler yalnız kılıçla değil sabanla yapılandır. Kılıç ve saban, beki 

fetihten birincisi ikincisine her zaman yenildi. Milletlerimiz çok büyük acılar, yenilgiler, 

çok acıklı olaylar görmüştür. Bütün olaylardan sonra yine bu topraklarda bulunuyorsak 

bunun asıl gizli nedeni şundandır: Türk çiftçisi bir eliyle kılıcını kullanırken diğer elindeki 

sabanla topraktan ayrılmadı. Eğer milletimizin büyük çoğunluğu çiftçi olmasaydı, 

biz bugün dünya yüzünde bulunmayacaktı.” 9 . 

İşte bu ifadelere uygun olarak Atatürk öncelikle başkent Ankara yakınlarında 

örnek bir çiftlik kurmak için fikir almak üzere uzmanlarla toplantılar ya- 

7 

Hasan Rıza Soyak, Atatürk’ten Hatıralar, Yapı Kredi Bankası Yay., İstanbul 2004, s. 649. 

8 

Hakkı Naşit Uluğ, Hemşerimiz Atatürk, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. İkinci bs., İstanbul 

1973, s. 241-245. 

9 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c.2, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 1989, s. 120- 

121.


parak uygun bir yer bulmalarını istedi 10 . Atatürk çiftlik için bulunmasını istediği 

yerin arazi şartlarının çok kötü ve o günkü şartlarda tarım için çok elverişsiz 

olmasını istiyordu. 

Atatürk’ün yaptığı tanımlama doğrultusunda ilk arayış Ankara’da başlatıldı. 

Ankara’yı Silifke yakınlarındaki Tekir ve Şövalye, Tarsus’ta Piloğlu, Dörtyol’da 

Karabasamak Çiftliği ile portakal bahçesi ve Yalova’da Baltacı ve Millet 

Çiftlikleri ile ilgili arayışlar izledi 11 . 

ÇİFTLİKLERİN KURULMASI 

A-Atatürk Orman Çiftliği 

1925 yılı baharında Atatürk ülkenin tanınmış ziraatçılarından bir grubunu 

çağırtarak onlara ağaçsız ve çorak Ankara’nın yanı başında büyük bir çiftlik 

kurmak istediğini söyledi ve böyle bir çiftlik için yer aramalarını emretti. 

O uzman heyette yer alan ziraatçılardan biri (Tahsin Coşkan) o zamanki hatıralarını 

şöyle anlatıyor: “Ankara’nın çevresinde bir yer ararken, en az bugünkü 

çiftlik yeri üzerinde durmuştuk. Burası tabiatın hiç cömert davranmadığı, bakımsız, 

hastalıklı, sarı ve insanı bakarken bedbin eden bir hâlde idi. İçinde şimendifer geçen 

geniş arazinin bataklık yerlerinde şehrin hayatını zehirleyen ve etrafta yaşayanları kendi 

gibi renksiz ve hasta yapan sazlıklar, birer sıtma kaynağı halinde idi. Tetkikler bittikten 

sonra neticeyi Büyük Şef’e arz ettik. Atatürk elleri ile bugünkü çiftliğin olduğu yeri 

işaret ettiler. Burayı gezdiniz mi? Buranın bir çiftlik kurulması için bulunması lazım 

gelen vasıflardan hiçbirini taşımadığı bataklık, çorak, fakir bir yer olduğu hakkındaki 

müşterek kararımızı söyledik. 

Atatürk’ün bize cevabı şu oldu: İşte istediğimiz yer böyle olmalıdır. Ankara’nın 

kenarında hem batak hem çorak hem de fena yer. Bunu biz islah etmezsek kim gelip 

islah edecek?” 12 . 

Bu ifadelerden de anlaşılıyor ki Atatürk, ziraat uzmanlarından çiftlik için 

en elverişli toprakları değil özellikle ziraat için en kötü toprakta çiftlik kurmak 

için rapor istemiştir. Onun aradığı bir çiftlik arazisinden çok temel gelir ve geçim 

kaynağı tarım olan ülke insanı ile toprak arasındaki güçlü ilişkiyi doğa şartlarının 

hemen hemen hiç uygun olmadığı bir toprak parçasında dahi sağlıklı bir 

10 

Atatürk Çiftlikleri, Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu Yay., Ankara 1939, s. 11. 

11 

Doğan Avcıoğlu, Türkiye’nin Düzeni, Bilgi Yay., Ankara 1968, s. 179. 

12 

Atatürk Çiftlikleri (1939), s. 12-13; “Atatürk Orman Çiftliği”, Türk Ticaret Almanağı, sayı 4, 

Mayıs 1956.


şekilde kurabileceğini göstermek ve en kötü şartlardaki toprağın da sahiplenilerek 

üretime kazandırılabileceğini göstermekti. 

Nitekim Atatürk Ankara’da kurmak istediği modern çiftlik alanı olarak bugünkü 

Orman Çiftliği sahasını seçti. Seçilen alanda Çubuk Suyu, Macun Çayı, 

İncesu, Bend Deresi, Kutuğun Deresi geçmektedir. Bu suların bir kısmı zaman 

zaman taşarak araziyi tahrip etmiş. Bir kısmını da arazinin çeşitli yerlerinde 

senelerce toplanarak bataklık, sazlık yerler meydana getirmiş ve sonuç olarak 

sıtma yuvası haline gelen bu yerler Ankara’nın yakın köylerinin sağlığını tehdit 

etmekteydi 13 . 

Atatürk çiftlik yerinin kesin olarak belirlenmesinin ardından bir kere daha 

yerli ve yabancı uzmanlardan kurulacak çiftlikle ilgili görüşleri için ayrıntılı bir 

rapor istedi. Uzmanlar arasında bu topraklar üzerinde herhangi bir ziraat faaliyetlerin 

yapılmayacağını iddia edenlerin bulunduğu gibi ciddi bir müdahaleden 

sonra toprağın ehlileştirip ziraata elverişli hale getirileceğini düşünenler de 

vardı. Ancak en ilginç cevap Ziraat Vekâletinin yabancı uzmanlarından Schmid 

tarafından verildi. Schmid, çiftlik arazisi olarak tespit edilen yerde ziraat yapmak 

girişimi için “Bu arazide ziraat yapmak ya sabrı tüketir ya da parayı” demişti 14 . 

O günlerde halkın görüşü de Schmid’den çok farklı değildi. Genel kanaat 

“Burada ağaç bile yetişmiyor insan nasıl yaşar şeklindeydi” 15 . 

Atatürk ise doğa şartlarının hiç de cömert davranmadığı bu Orta Anadolu 

yaylasında adeta bir mucizeyi gerçekleştirmek için yola çıkmıştı. Amacı hem 

Türk tarımına örnek bir çiftlik kurmak hem ağaç bile yetişmeyen Ankara’nın 

başkent olarak kurulmasını uygun görmeyenlere yemyeşil bir kent çevresi oluşturmaktı. 

Çiftlik ile ilgili çalışmalarla doğrudan ilgilenerek arazi alınması, işletme 

planlarının hazırlanması, arazinin düzenlenmesi ve ıslahına ait girimlerinin 

hazırlanmasını istiyordu. 

Çiftlik için ilk aşamada Merhum Abidin Paşa’nın eşi Faika Hanımdan 20 

bin dönüm arazi satın alındı. Satın alınan bu arazi, sahipleri tarafından işletil- 

13 

Tarık Rona (Atatürk Çiftliği Direktörü), “Atatürk Orman Çiftliği Nasıl Kuruldu”, Modern 

Türkiye, yıl 3, sayı 25, Ekim 1955; Atatürk Çiftlikleri, s. 14. 

14 

Türk Ziraat Tarihine Bir Bakış, Birinci Köy ve Ziraat Kalkınma Kongresi Yay. Devlet bs., İstanbul 

1938, s.267; Ekrem Üzümeri (Haz), Atatürk Orman Çiftlikleği, Ankara 1953, s. 6. 

15 

Ziraat Tarihine Bir Bakış, s.268; Aslan Tufan Yazman, Atatürk’le Beraber, Türkiye İş Bankası 

Kültür Yay., Ank. 1969, s. 108-110.


meyen çok geniş tarla parçalarıyla çevriliydi. Atatürk’ün Faika Hanım’a ait araziyi 

alması üzerine diğer arazi sahipleri de işletemedikleri topraklarını satmak 

istediklerini belirttiler. Böylece Balgat, Etimesgut, Çakırlar, Macun, Güvercinlik, 

Tahar ve Yağmurbaba, gibi çevreden birkaç tarla daha alınarak 102 bin dönümlük 

bir arazi üzerinde “Gazi Orman Çiftliği” oluşturuldu 16 . Satın alınan arazi 

için 100-120 bin lira ödendi 17 . 

Çiftlik arazisinin alınmasının hemen ardından hızla çalışmalara başlandı. 

Atatürk burada iki çadır yaptırmıştı. Birinde kendisi diğerinde iş başında bulunan 

mühendisler kalıyordu. Çalışmalar devam ederken bir aralık bazı mühendisler 

ümitsizliğe kapılmış ve çekine çekine söylenenlere karşı Atatürk, sertçe 

ayağını yere vurarak “Bu toprak mı? Dikeceğiniz de fidan mı? Serpeceğimiz de tohum 

değil mi? Niye olmasın efendim, niye olmasın. Mutlaka ve mutlaka yetiştireceğiz” 

diyor ve kararlılıkla işe devam edilmesini istiyordu 18 . 

Yaklaşık iki yıllık yorucu çalışmanın sonunda başarıya ulaşılmıştı. “Burada 

ağaç bile yetişmez insan nasıl yaşar” denilen yerde birkaç yıl içinde binlerce ağaç 

yetiştirildi. Çorak topraklar en verimli hububat ambarı hâlini getirildi. Yeşeren 

meralarda kuvvetli hayvancılık yapılmaya başlandı 19 . Atatürk hem büyük emek 

sarf ederek kurduğu çiftlikte daha fazla ilgilenebilmek hem de zaman zaman 

doğa ile baş başa kalabilmek için 1926’da Söğütözü düzlüğünde bir köylünün 

kulübesinin yanına, köylünün de onayını alarak kendi kulübesini yaptırmıştı 20 . 

Daha sonraki yıllarda Atatürk adına çiftlikle ilgili işleri yürüten Hasan Rıza 

Soyak, Atatürk’ün burada daha rahat konaklayabilmesi için Orman Çiftliği’nin 

istasyondan yukarı doğru çıkan yolun tam karşısına isabet eden yerde ufak bir 

kuleli köşk inşa ettirdi 21 . Atatürk bazı akşamlar Kuleli Köşke gelir ve çiftlik 

16 

Besim Gürocak, “Atatürk Çiftlikleri”, Atatürk ve Tarım, Tarım ve Orman Bakanlığı Yay., Ankara 

1981, s.176; “Atatürk Orman Çiftliği”, Türk Ticaret Almanağı. 

17 

Soyak, s. 650., Atatürk’ün çiftlikleri oluşturması için tam yetki ile görevlendirilen Hasan Rıza 

Soyak ve Tahsin Coşkan’ın çiftlik arazisinin satın alınması ve oluşturulması için Atatürk’ün İş 

Bankasındaki hesabından farklı zamanlarda çektikleri paranın dökümü için bak., Uygur 

Kocabaşoğlu, Türkiye İş Bankası Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. Ankara 2001, s. 614- 

615, 626 ve 629., İzzet Öztoprak, Atatürk Orman Çiftliği’nin Tarihi, Atatürk Araştırma Merkezi 

Yay., Ankara 2006, s. 19-25. 

18 

M. Kemal Ulusu (der), Atatürk’ün Yanı Başında, Nuri Ulusu’nun Hatıraları, Doğan Kitap, 

İstanbul 2008, s. 118. 

19 

M. Levent Esmer, “Önder Atatürk’ün Önder Çiftliği”, Türkiye Ziraat Mecmuası, sayı 5, Eylül 

1953, s. 111. 

20 

Ahmet Banoğlu - Nurcihan Kesim, Atatürk Başmuharrir ve Atatürk’ün Kulübesi, Türk Dünyası 

Yay., İstanbul 1957, s. 45-46. 

21 

Ulusan, s. 119.


işleri ile uğraşan Tahsin Bey’den bilgiler alır, sofrasını kurdurur ve misafirlerini 

ağırlardı 22 . 

Atatürk’ün bizzat çalışarak, bütün millete tarla başında modern ziraat araç 

ve tekniklerinin ve özellikle traktörün nasıl kullanacağını gösterdiği 23 Gazi Orman 

Çiftliğine bir aralık Macaristan’dan ziraatçı bir müdür de getirildi. Bu müdür 

o zamana kadar çiftlikte ilk planda tutulan traktör yerine kuvvetli Macar atı 

(nonyos) ile ekim yapmaya başladı ise de 24 bu durum uzun sürmedi. 

Çiftlikte üretilen ürünler yine orada kurulan işletmelerde işlenerek kıymetlendirildi. 

Küçük ölçüde fakat örnek bir süt sanayi, her geçen gün genişleyip 

güçlenen ve çeşitli kollara ayrılan ziraat sanatları tesisleri, bira fabrikası, soda, 

gazoz ve buz fabrikaları çiftliğin dikkat çeken üretim merkezleridir 25 . Çiftlikte 

ayrıca demir eşya, pulluk ve deri fabrikası vardır 26 . 

Diğer taraftan yüzme havuzları, hayvanat bahçeleri, lokantaları ve çeşitli 

dinlenme parkları açılarak halkın rahatlıkla ve güvenle dinlenip, hoşça vakit 

geçirebilecekleri mesire yerleri oluşturulduktan sonra halkın ziyaretine de açıldı 

27 . Cumhuriyet’in 10. , çiftliğin kuruluşunun 8. yıl dönümünde ise Atatürk; 

başta Başbakan İsmet İnönü ve Kazım Özalp olmak üzere bütün bakanları, milletvekilleri, 

askeri ve mülki idarecileri olmak üzere çok sayıda halkı çiftlikte 

misafir etti. Ev sahibi sıfatıyla Atatürk gün boyunca bütün toplantı yerlerini 

dolaşarak misafirleri ile yakından ilgilendi ve onlara çiftlik ürünleri ikram etti 28 . 

Misafirlere en zor şartlarda bile ziraatçılığın yapılabileceğini gösterdi. 

Gelişmeleri yakından izleyen Yunus Nadi, çiftliğin kuruluşundan hazine 

devrine kadarki gelişmesini şöyle değerlendiriyor: “ Atatürk Çiftliği, Ankara’daki 

orman çiftliklerinden başlar. Bu çiftliğin maksadı zaten en olmayacak sanılan yerde 

insan azmi ve himmetinin neler yapılacağını göstermekten ibaretti. Biz Ankara’ya gittiğimiz 

zaman orada fesleğen ve kadife çiçeğini bile bulamamıştık. Tabiatın kabiliyetsiz- 

22 

Ulusan, s. 119. 

23 

Ziraat Tarihine Bir Bakış, s.262’deki fotoğrafı, Cumhuriyet, 16 Temmuz 1929. 

24 

Bu dönüşümün sebepleri arasında traktörle kullanılan benzinin pahalı oluşu ve bazı yolsuzluklara 

rastlanması sayılabilir. Özek, agm. 

25 

Esmer, .s. 111., Üzümeri, s.10., Öztoprak, s. 91-92. 

26 

Atatürk Çiftlikleri, s, 62-69., Öztoprak, s. 42-52 ve 87-88. 

27 

“Gazi Orman Çiftliğinde Yıldönümü” Servetifünun, No 1812/128, 14 Mayıs 1931; “Gazi Orman 

Çiftliğinde”,Servetifünun, No 1875/190, 21 Temmuz 1932; Mehmet Kemal, Türkiye’nin 

Kalbi Ankara, Çağdaş Yay. İstanbul 1983, s. 266-269; Esmer, s. 111; “Karadeniz Yüzme Havuzu 

Halka Açıldı”, Hakimiyeti Milliye, 6 Ağustos 1932. 

28 

“Gazi Orman Çiftliğinde Yıldönümü”, Servetifünun, No 1920/235, 1 Haziran 1933; “Gazi Çitliğinde 

Birkaç Saat”, Hakimiyeti Milliye, 10 Ağustos 1929.


liği üzerinde çok ısrar olunarak bu kurak sahalarda bol bir yeşilliğin yaratılması zor ve 

hatta imkânsız gibi görünüyor ve gösteriliyordu. Şimdiki orman çiftliğinin o zaman 

dere kenarlarındaki bodur söğüt ağaçlarından başka yeşilliği yoktu… Bu kurak ve kıraç 

görünen Ankara’yı bütün Anadolu yaylası için numune olacak şekilde bir yeşilliğe 

boğmak medeni vazifesini yapmaklığım lâzımdır.” diye düşündü. Türk vatanını az 

zamanda cennete çevirebileceğini düşünüyordu. Bugün hakikat ispat edilmiş 

olduktan sonra Atatürk çiftlikleri millete iade ediyor 29 . Gelişmeleri yakından 

izleyen bir İngiliz gazeteci burada elde edilen sonuçları okuyucularına “Gazi bir 

çölde bir mamure vücuda getiriyor” şeklinde duyurdu 30 . 

B- Silifke Çiftlikleri 

Atatürk’ün 1925 yılında kuruluş çalışmalarını başlattığı bir diğer çiftlik Silifke’deki 

Tekir Çiftliği’dir. 12 bin dönüm büyüklüğündeki çiftliğe Atatürk ilk 

olarak 25 Ocak 1925’te gelerek arazinin ve bölgenin ne derce zorlu, bakımsız ve 

perişan olduğunu bizzat gördü 31 . 

Çiftliğin yolu, Mersin Asfaltının bugün Olukbaşı denen Tekir Köyü ayrımından 

güneye döner, Altınkum Köyünü sağda bırakarak çiftliğe uzanır. Çiftliğe 

denizden bakıldığı zaman Susanoğlu plajı ile Taşucu sahil bandı üzerindedir. 

Çiftlik evinden Akdeniz’de gelip geçen gemiler rahatlıkla görülmektedir. 

Dağın tam eteğinde büyük bir kayanın altındaki mağaradan tertemiz bir su çıkıyor. 

Bu su çiftliğin can damarıdır. 

Rum Bodoski çiftliği adıyla bilinen ve terk edilmiş olan çiftlik arazisi Atatürk 

adına açık arttırmaya vekâleten katılan Sadık Bey tarafından 36 bin lira 

karşılığında satın alındı. Ardından yine Sadık Bey aracılığı ile çiftlikte yoğun bir 

çalışma başlatıldı. Zirai çalışmaların yanı sıra o çevrede daha önce örneğine hiç 

rastlanmayacak şekilde iki katlı damı kiremitle örülü bir ev inşa edildi 32 . 

Çiftlikte ziraat ve hayvancılık yapılmaktadır. Ancak çiftliği diğerlerinden 

ayıran en önemli özelliği burada pirinç ve pamuk ziraatının yapılmasıdır. O 

dönemde pirinç ziraatının fennî tekniklerle yapan başka bir çiftlik yoktu 33 . Çiftlikte 

toprağın mümbit ve sulanabilir olmasından dolayı pamuk üretiminde de 

iyi sonuçlar alınmıştır. Dışarıdan yüksek kaliteli tohumlar getirilmiş ve uzun 

29 

Yunus Nadi, “Büyük Reisin Millete İhdası”, Cumhuriyet, 14 Haziran 1937. 

30 

Nakleden Cumhuriyet, 9 Ağustos 1929. 

31 

İzzet Aslan, Atatürk Silifke’de, Tayko mat, Ankara 1969, s. 78. 

32 

Aslan, s. 82, Önder Mehmet, Atatürk’ün Yurt Gezileri, İş Bankası Kültür Yay., Ankara 1998, s. 

373. 

33 

Atatürk Çiftlikleri, s. 36


elyaflı pamuk elde edilmiştir. Çiftlikte pamuktan başka jüt, rami ve keten gibi 

lifli maddelerin ziraatı da tecrübe edilmiştir 34 . Ziraat çalışmaları sürdürülürken 

aynı zamanda ürünlerin işlenmesi, depolanması ve pazarlanması için uygun 

binalarda yapıldı. Ziraat ve inşaat çalışmalarında çoğunlukla Silifke, Gülnar, 

Anamur ve Mut gibi çevre ilçeler ile bu ilçelere bağlı köylerdeki insanlardan 

faydalanıldı. Günlerinin önemli bir kısmını boş geçiren bu insanlar hem iş sahibi 

oldular, hem de en zor şartlarda bile uygun ziraatın nasıl yapılacağını öğrenme 

şansını buldular. 

Atatürk, 13 Mayıs 1926’da Silifke çiftliğini ziyaret ettiği zaman 35 orada çalışanları 

ve çiftliğe yeni getirilmiş olan ziraat makineleri ile hasat yapılışını izledi. 

Akşama kadar tarla işleri ile meşgul oldu 36 . 

Atatürk’ün bu çiftlikle ne kadar yakından ilgilendiğini 11 Şubat 1931’de 

Atatürk ve beraberindekilerle çiftlik ziyaretine katılan Afet İnan şöyle naklediyor: 

“Çiftlikte iki katlı küçük bir ev vardı. Yanında bir fırın ve çalışanların yemek yediği 

bir yer vardı. Çiftlikte herkesi barındıracak yer yoktu. Bu hâl karşısında tabi bütün 

düşünceler derhal dönmek ve fırtına ya da yağmura yakalanmamaktı. Hâlbuki, Atatürk 

çiftlik işleriyle meşguldü. Herkese tercüman olmak için düşünceleri iletmek istedim. – 

Tetkikatımız bitmeden dönmeyiz, sizler de buraları tanıyın-; diyerek çevresine neşe ve 

emniyet havası vermişti. Böylece herkes onun etrafında onu takip ediyordu. Bir ara 

amelelerin yemek odasına girdi. Yumurta ve peynirle yenen çiftlik yemeği hepimize pek 

tatlı gelmişti. Atatürk fırıncı ile o kadar neşeli konuşuyordu ki bütün fikirler orada toplanmıştı” 

37 . 

Her fırsatta çiftliği desteklemek isteyen Atatürk 1936 yılında Silifke’de kurulan 

Tekir Çiftliği Tarım Kredi Kooperatifinin de bir numaralı üyesi olarak 

ortağı oldu. Bu Kooperatifin kuruluş dilekçesinde çiftlik sahibi Atatürk kooperatifin 

kurulmasını isteyenlerin başında yer almıştır. Kooperatifin kuruluşu için 

Ziraat Bankası’na verilen dilekçe şöyledir: 

34 

Atatürk Çiftlikleri, s. 36. 

35 

Atatürk’ün Silifke’ye gelişi 7 Mayıs 1926’da Mersin ziyaretinin ardından gerçekleşti., Taha 

Toros, Atatürk’ün Adana seyahatleri, Adana Kent Konseyi Yerel Gündem Yay., Adana 2001, s. 

70-71. 

36 

Cumhuriyet, 26 Mayıs 1926. 

37 

Afet İnan, Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara 

1984, s. 314.


“Silifke Ziraat Bankası’na 

Merkezi (Tekir Çiftliği) olmak ve Arkarası, Perecenti, Avşar, Kardedeli, Tekir, 

Tekirkoyuncu, Türkmeneli, Türkmenkuşağı, Tazara köylerinin de ihtiva etmek üzere 

mıntıkamızın 2856 sayılı Tarım Kredi Kooperatifleri kanununa uygun bir Tarım Kredi 

Kooperatifi kurmak istiyoruz. 

Dileğimiz bankanızca da muvafık görüldüğü taktirde imzalanmak üzere altı 

nüsha ana mukavelamenin itasına rica eder ve hazırlanacak ana mukavelamenin Ekonomi 

Bakanlığınca tasdik ve noterlikçe tescil muamelelerinin iflası için gereğinin yapılmasını 

arz ederiz. 30/6/936 

1 

Tekir Çiftliği Sahibi Kemal Atatürk 

2 3 4 

Tekir Köyünden Tekir Köyünden Tekir Köyünden 

Alirıza Oğlu Osman Nuri Oğlu Ziya Mehmet Oğlu İbrahim “ 38 

Atatürk taleplerinin kabul edilmesi üzerine Ekonomi Bakanı Celal Bayar’a 

çektiği telgrafta ise şu ifadelere yer verdi: 

“Celal Bayar’a 1.VII.1936 

Tarım Kredi Kooperatiflerinin ilki olan Tekir Kooperatifi muamelesinin bittiğini, 

sevinerek öğrendim. Bu kooperatifte 1 sayılı ortak olarak bulunmamı, muhabbetle yad 

etmenize teşekkür ederim. Tarım Kredi Kooperatiflerinin az zamanda bütün yurdu kaplamasını, 

başarıcı gayretlerinizden bekliyoruz. Gözlerinizden öperim. K.Atatürk” 39 . 

Silifke çiftliği Ankara’daki Gazi Çiftliğinden sonra Atatürk çiftlikleri arasında 

ikinci büyüklüğe sahiptir. Bu çiftlikte at ve koyun yetiştiriciliği yapılmakla 

beraber bilhassa pirinç ve pamuk tarımı bakımından oldukça önemli bir yere 

sahiptir 40 . Atatürk ziraat (tecrübelerinden) yalnızca iki sahada deneme uygulamasını 

yeterli görmemişti. Memleketin farklı iklimlerinde de inceleme ve araştırma 

çalışmaları yaptırdı. Adana, Tarsus ve Yalova’da aldığı çiftliklerde farklı 

38 

Remzi Saka, “Atatürk ve Kooperatifçilik” Kooperatif Dergisi, yıl 3, sayı 34, Eylül 1948, s.5; 

Kooperatif üyelerinin tam listesi için bak “Tekir Kredi Kooperatifi”, Karınca, sayı 29-30, 

İkinciteşrin 1936. 

39 

Remzi Saka, “Atatürk ve Kooperatifçilik II “, Kooperatif Dergisi, yıl 3, sayı 34, Ekim 1948, s. 7. 

40 

Gürocak ,s. 178.


tetkik ve tecrübeler yaptırdı. Bütün bu çalışmalara belli aralıklarla kendisi de 

katılarak ilgilendi. 

Atatürk’ün Ankara ve Silifke’nin dışında kurduğu Yalova’da 11.895 dönüm 

arsa üzerinde kurulan Millet ve Baltacı çiftliği, Dörtyol’da 16.500 dönüm arazinin 

üzerinde portakal bahçesi ve Karabasamak çiftliği Tarsus’ta da 8 bin dönüm 

üzerinde Piloğlu çiftliği adıyla biliniyor 41 . 

C-Yalova ve Diğer Çiftlikler 

1929 yılında kurulan Yalova çiftliği iki kısımdan oluşmaktadır. Yalova’nın 

doğusunda ve sahilinde bulunan kısım Baltacı, Yalova’nın batısında bulunan 

kısmı Millet Çiftliği adıyla anılır. Çiftlikte zeytin dışında tarla bitkileri (yoncalık), 

Amerikan asma fidanlığı, bağ, meyve fidanlığı, sebzelik vardır. Ayrıca çiftlikte 

sığır, koyun, tavuk ve arıcılık da yapılmaktadır 42 . 

Yalova Çiftliğin 220 dönümlük zeytinliği de vardı. Uzun zaman bakımsız 

kalan zeytinlik Atatürk çiftlikleri kapsamına alınınca fenni bir bakıma tabi tutuldu. 

Dışarıdan yüksek evsaflı zeytin fidanları getirilerek mevcut zeytin ağaçlarına 

katıldı 43 . 

Atatürk bu çiftliği çok sevdiği için çiftliğin bir köşesine küçük bir köşk yaptırmıştı. 

1929 yılında koca bir çınarın yakınında yapılan inşaat yükselirken çınarın 

bir dalının kesilmesi ihtiyacı doğmuştu. Dalın kesilmesini istemeyen Atatürk 

köşkün temelinin ağacın biraz uzağına taşınması için gerekli hazırlıklar 

yapıldı. Ağustos 1930 da kalın tahta kızaklarla köşk beş metre civarında doğuya 

doğru kaydırıldı. Bütün bu işlemler sırasında Atatürk, kız kardeşi Makbule 

Hanım, Afet İnan, Yaveri Nasuhi Bey ve Muhafız Alay Komutanı İsmail Hakkı 

Tekçe ile birlikte gelişmeleri yakından takip etti. Daha sonra bu köşke yapılan 

kaydırmadan dolayı “ Yürüyen Köşk” adı verildi 44 . 

Atatürk 1926 yılında Tarsus’ta Piloğlu ve Adana Dörtyol’da birer çiftlik 

kurmuştu. Yine öncelikle verimsiz ve bataklık alanların ıslah edilmesi yöntemiyle 

kurulan bu iki çiftlikten Piloğlu’nda hububat ve hayvancılık öne çıkarken, 

Dörtyol’da portakal bahçeleri dikkat çekmektedir. 

41 

Atatürk Çiftlikleri, s.27 ve 40; Gürocak, s. 175-177. 

42 

Mustafa Işıkan, “Yalova Deneme ve Üretme Çiftliği”, Çiftçi, cilt 11, sayı 123/3, Aralık 1955, s. 

92-96. 

43 

Atatürk Çiftlikleri, s. 40; Mahmut Necmettin Deliorman, “Yalova ile Millet Çiftliği Ararsındaki 

Bahçeler”, Kurun, 31 Mayıs 1938. 

44 

Ulusu, s. 98-100.


Atatürk, Dörtyol ve Tarsus’ta çiftlik kurmaya ocak 1925’te başlayan Adana- 

Mersin gezisi sırasında karar vermişti. Bu gezi sırasında Atatürk eşi Latife Hanımla 

birlikte portakal dallarından yapılan zafer taklarının altından geçtiler. 

Atatürk ve beraberindekiler 20 ocak’ta da Mersin’e geçtiler ve burada 11 gün 

süreyle çeşitli incelemelerde bulundular. İncelemelerin önemli bir kısmını narenciye 

konusu teşkil etti 45 . 25 ocak’ta Mersin Ziraat Odası yöneticileri, Atatürk’ü 

bir portakal bahçesine davet ettiler. Atatürk burada yanındakilerden 

narenciye hakkında bilgi aldı. Bahçeden ayrılırken “Anlıyorum ve görüyorum ki 

bu bölgede iyi narenciye yetiştirilebilecek. Bu hem sağlık hem kazanç açısından güzel bir 

üründür. Bu bakımdan narenciye ziraatına önem vermek gerekir” diyerek izlenimlerini 

özetledi 46 . 

Tarsus’ta kurulan çiftlik hububat ağırlıklıyken, Dörtyol çiftliği narenciye 

ağırlıklıdır. 1938 yılı itibarı ile portakal bahçesinde 900 sandık portakal, 3000 

limon,1500 adet turunç, 100 adet krepfort, 20 salkım muz üretilmişti 47 . 

Atatürk kurduğu bu örnek çiftliklerde ziraat sahasında tutulacak yolu her 

fırsatta göstermiş ve bizzat ziraatla uğraşarak övünülecek eserler meydana getirmiştir. 

En kötü arazi ve iklim şartlarında bile uygun teknik ve kararlı tutunma 

azmiyle büyük sonuçlar alınacağını göstermiş ve bu alanda da Türk toplumuna 

öğretmenlik yapmıştır 48 . Bu öğretmenliğin en önemli dersi ise başta bulundukları 

bölgeler olmak üzere ülke genelinde ziraatın kalkınması için iyi birer 

örnek, ziraatçılar için de iyi bir okul olan bu çiftlikleri için “Ziraatı mutlaka sanat 

ve ticaretle birleştirmek lâzımdır. Ziraata sanat katılmazsa ve ürünleri satışa çıkarılmazsa 

zararla karşılaşılır” 49 demişti. Atatürk, şahsî bir menfaat beklemediği bu 

çiftlikleri 1937 yılında bütün unsurları ile birlikte millet adına hazineye devretti. 

Atatürk’ün Çiftlikleri Hazineye Devretmesi 

Atatürk 1925 yılından başlayarak 13 yıl süre ile çok ciddî ve planlı çalışmalar 

yaparak ziraata hiç de uygun olmayan topraklarda çiftlikler kurarak ziraata 

elverişli hale getirdi. Bunun için gerektiğinde yerli ve yabancı uzmanlara yerli 

ve ithal bitki ve hayvanlar üzerinde çeşitli çalışmalar yaptırarak bu topraklar 

için en elverişli olanlarını tespit ettirip uygulattı. Çiftliklerde yerine göre arazi- 

45 

Toros, s. 69. 

46 

Toros, s. 69. 

47 

Atatürk Çiftlikleri, s. 40. 

48 

Esmer, s. 111, Ulus, 8 Sonkânun 1938. 

49 

Emre Ahmet Cevdet, İki Neslin Tarihi Mustafa Kemal Neler Yaptı, Hilmi Kitapevi, İstanbul 

1960, s. 358-359.


yi ıslah ve tanzim ettirdi, çevresini güzelleştirdi. Ziraatla ilgili okullar için örnek 

deney ve staj sahaları oluşturdu. Çiftliklerde halka gezip dolaşabileceği, gerektiğinde 

bilgi alabileceği yerler sundu. Hilesiz ve nefis gıdalar üretip, sattırarak 

halkın ziraattan nasıl bir gelir elde edebileceğini gösterdi. Çevre köylerle birlikte 

kooperatifler kurulmasına öncülük ederek ziraatta işbirliğinin önemini gösterdi. 

Bu şekilde çiftliklerin kuruluşunun amacına ulaştığını gösterdikten sonra 

bunları hazineye devretmeye karar verdi. Çünkü ziraatla ilgilenenlerin çiftliklerin 

devlet elinde olursa buralardan daha rahat ve kolay faydalanacaklarını düşünmüştü 

50 . 

Hasan Rıza Soyak devir işleminin nasıl başlatıldığını şöyle naklediyor: 

“1937 senesi Mayıs ayı içindeydi; memleket dışında bir vazife ziyaretine çıkacak ve ilkin 

Paris’e uğradıktan sonra Almanya’ya gidecektim. – Çocuk! Çabuk gel, gel de artık şu 

çiftliklerin devir işini halledelim. Biliyorsun ben 1927 senesinde, Büyük Nutkumu verdiğim 

celselerden birinde TBMM’ye bunların partiye ait olduğunu söylemiştim. Bu 

itibarla devir esnasında hükümetten, parti için bir miktar para alırsak iyi olacaktır. Bakalım 

İsmet Paşa’nın avdetinde meseleyi onunla da görüşeceğim, 51 en münasip şekli o 

zaman kararlaştırırız” 52 . 

İsmet İnönü ise çiftliklerin hazineye devredilmesini kendisinin önerdiğini 

söyler: “Bu meseleyi ben açtım Atatürk’e, Atatürk’le ilk görüşmemde Orman Çiftliğinin 

satın alınması meselesini konuştuk. Atatürk Ziraat Vekâleti’nin çiftliği almak istediğini 

söyledi. O zaman hatırımda tam rakamı kalmadı, bedeli meselesinin konuşulduğunu 

da orada öğrendiğimi zannediyorum. Ben buna itiraz ettim. Orman Çiftliğini 

yetiştirmek için çok emek sarf etmişsiniz, ama hükümet ve devlet de bir örnek göstermek 

için gösterdiğiniz gayreti kolaylaştırmak üzere çok emek sarf etmiştir. Büyük ölçüde 

hükümet yardımı ile meydana gelmiş bir eseri tekrar hazineye satmak muamelesi bizim 

için doğru olmaz. – Ne olacak çiftlik diye sordu… Hazineye ver doğrudan doğruya dedim… 

O hâlde ben vereyim dedi” 53 . 

Bu görüşmeden sonraki görüşmeleri Hasan Rıza Soyak şöyle anlatıyor: 

“Ben Paris’ten Almanya’ya geçmek üzere hazırlanırken Ankara’dan nöbetçi yaver telefon 

etti. Atatürk’ün Almanya seyahatimi geriye bırakarak derhal yurda dönmekliğimi 

emrettiğini bildirdi. Hemen o akşam yola çıktım. İstanbul’a vardığım gün Atatürk’da 

50 

Mahmut Goloğlu, Tek Partili Cumhuriyet (1931-1938), Kalite Mat. Ankara 1974, s. 239. 

51 

Başbakan İsmet İnönü o sırada İngiltere Kralı VI. George’un taç giyme töreninde Türkiye’yi 

temsilen Londra’da bulunuyordu. 

52 

Soyak, s. 651. 

53 

İsmet İnönü, Hatıralar, 2. Kitap, Bilgi Yay., İstanbul 1987, s. 287.


buraya gelmişti ve birkaç saat sonra Karadeniz yoluyla doğuya doğru bir seyahate çıkmak 

üzere idi 54 . Kendisi ile karşılaşınca, İnönü ile konuştuktan sonra çiftlikleri, bütün 

tesis ve varlıklarıyla, hazineye hibe etmeye katı karar verdiğini söyledi ve bana şu talimatı 

verdi. Son akşam Ankara’ya git; mevcudu tespit edip, bir listesini yap. Ayrıca başvekilliğe 

tarafımdan bir mektup hazırla. Mektup müsveddesini İsmet Paşa’ya gösterip 

ve mutabakatını al, sonra bana telgrafla bildir… Ankara’da emirleri dairesinde bir mektup 

ve bir liste hazırladım. Müsveddeyi Başbakan’a okudum, muvafık buldu. Ankara’dan 

mektubu ve listeyi telgrafla Trabzon’da bulunan Atatürk’e arz ettim” 55 . 

Bu gelişmenin ardından Atatürk 11.06.1937’de Trabzon’dan Başvekâlet’e 

yazdıkları mektupla çiftliklerini millete hediye ettiklerini bildirdi 56 . “Mâlum 

olduğu üzere, ziraat ve ziraî iktisat sahasında fennî ve amelî tecrübeler yapmak maksadıyla 

muhtelif zamanlarda memleketin muhtelif mıntıkalarında müteaddit çiftlikler tesis 

etmiştim” diye başlayan mektup “…Tecrübelerini müsbet iş sahasından alan bu müesseselerin 

ziraat usullerini düzeltme, istihsalatı arttırma ve köyleri kalkındırma yolunda 

devletçe alınan ve alınacak olan tedbirlerin hüsnü intihab ve inkişafına çok müsait 

birer amil mesnet olacaklarına kani bulunuyorum ve bu kanatla, tasarrufum altındaki 

bu çiftlikleri bütün tesisat, hayvanat ve demirbaşları ile beraber hazineye hediye ediyorum. 

Çiftliklerin arazisi ile tesisat ve demirbaşını mücmel olarak gösteren bir liste ilişiktedir. 

Gerekli kanuni muamelenin yapılmasını dilerim” ifadeleri ile bitiyordu. 

Atatürk, Başvekâlet’e çektiği telgrafın ve ekinde yer alan listenin bir an önce 

mecliste ele alınmasını istiyordu. Başbakan İnönü de derhal mukabil bir telgraf 

çekerek çiftliklerin Hazineye bağışlanmasından dolayı hükümetin duyduğu 

memnuniyeti bildirdi 57 . Ancak Başbakan İnönü’nün zamanlama bakımından 

kanunun mecliste ele alınması konusunda bazı çekinceleri vardı. Hasan Rıza 

Soyak, kanunun meclise getirilmesi sırasında İnönü ile aralarında geçen gelişmeyi 

şöyle naklediyor: “O gün (12 haziran) müzakereyi takip etmek üzere BMM 

binasına girerken Başvekil İsmet Paşa’nın beni odasında beklediğini söylediler, derhal 

yanına çıktım. 

Gel Soyak! Ben mektubu bugün meclise arz etmekten vazgeçtim. Bunu kasım içtimasına 

bırakmayı daha uygun buluyorum; diye söze başladı. Şaşırmıştım. –Niçin Pa- 

54 

Atatürk 8 Haziran 1937’de İzmir Yolcu Gemisi ile Trabzon’a hareket etmişti. (Ulus ve Cumhuriyet 

9 Haziran 1937) ve 10 haziran’da Trabzon’a ulaşmıştı. Mahmut Goloğlu, Atatürk ve Trabzon, 

Kültür ve Yardımlaşma Derneği, İstanbul 1987, s. 432. 

55 


56 

BCA, Dosya No: 384, fon kodu: 30..10.0.0, Yer no: 2.12..5., Belge ekte sunulmuştur. 

57 

BCA, Dosya no: 391, Fon kodu: 30.,0.0, Yer no : 2.12..10


şam- Önce bir hususi kanunla Cumhurreisi’nin maaş ve tesisatından kesilen ağır vergileri 

hafifletmek lâzım- dedi. Aksi hâlde çiftlikleri devrettikten sonra geçinme hususunda 

güçlük çeker diye düşünüyorum. Hâlbuki meclis bugün yarın tatile girecek, böyle bir 

kanunu yetiştirmek imkânsızdır. İnşallah kasımda ilk iş olarak bunu yaparız. Ondan 

sonra da Meclise arz ederiz. 

Aman Paşam bu çok yakışıksız bir şey olur. Adeta taviz karşılığı hibe gibi bir şey. 

Atatürk bunu katiyen kabul etmez… Müsaade buyrulursa iş yürüsün… Peki öyleyse 

dedi ve odasından çıkarak meclise girdi” 58 . 

Meclis’in 12 Haziran 1937 tarihli oturumunda Reisicumhur Atatürk’ün tasarruflarında 

bulunan çiftliklerini hazineye devrettiklerini dair tezkeresi ile bu 

yüksek değerdeki hareketi şükranla TBMM’ye arz eden Başvekâlet tezkeresi 

okundu ve büyük alkış aldı. Başbakanlık tezkeresi şöyledir: 

“Büyük Millet Meclisi Yüksek Reisliğine 

Reisicumhur Atatürk, tasarruflarında bulunan çiftliklerini hazineye ihda buyurduklarını 

melfut (ilişikteki) tezkere ile tebliğ buyurmuşlardır. Devletin ziraat politikasında 

ve memleketin ziraat inkışafında mühim amil olacak kıymet ve ehemmiyette olan 

alicenabane hareket şükran ile Meclis’e arz ederim” 59 dedikten sonra Atatürk’ün bu 

konuda Başbakanlığa yazdığı yazı ve ekleri okundu 60 . 

Listenin okunmasından sonra kürsüye gelen Başbakan İnönü şu konuşmayı 

yaptı 61 . 

“Muhterem arkadaşlar; şimdi büyük sevinç ve heycanla dinlediğimiz Atatürk’ün 

teberrüü yüksek kıymetli üzerinde ehemmiyetle durulacak çok mühim bir hadisedir. 

Yüksek heyetinizin ve bütün memleketin dikkatini celbedecektir ki hazineye intikal etmekte 

olan bu çiftlikler değeri milyonlar ifade eden bir servet halindedir. Bu çiftlikleri 

Atatürk senelerden beri şahsî tasarrufu ve bilhassa şahsi emeğiyle vücuda getirmiştir. 

58 

Soyak, s. 654-655. 

59 

TBMM Zabit Ceridesi, Devre 5, c. 19, İçtima 2,, 12.06.1937, s. 266; BCA Dosya No 387, Fon Kodu 

: 30..10.0.0, Yer No: 2.12..7. 

60 

TBMM Zabit Ceridesi, Devre 5, c. 19, İçtima 2,, 12.06.1937, s. 266-268; Atatürk’ün tezkeresi ve 

ekleri için ayrıca bak. Atatürk’ün Tamım Telgraf ve Beyannameleri, c.4, Atatürk Araştırma 

Merkez Yay., Ankara 1991, s.669-672, ek 2. 

61 

Engin Karapınar (Yayına haz.), İsmet İnönü’nün TBMM’deki Konuşmaları, c. 1, (1920-1938), 

TBMM Kültür ve Sanat Yay., Ankara 1992, s. 414-419., “İsmet İnönü Dedi ki: Atatürk her türlü 

şahsi menfaatlerin üstündedir” Cumhuriyet, 13 Haziran 1937., “Atatürk’ün Yüksek Jesti” 

Ulus, 13 Haziran 1937.


Anadolu ortasında herkesin burada nasıl bir mamure çıkacağına bedbin bir nazarla 

baktığı sırada bütün memleket gibi Anadolu ortasında da ilimle ve çalışma ile büyük 

mamure vatandaşlar için büyük servet temin olunabileceğine şahsen misal vermek hevesi 

senelerden beri kendisini işgal etmekteydi. Çiftliklerin maddeten olan yüksek kıymetleri 

ancak bu kanaat ile ve şahsî çalışma ile temin edilmiştir. 

Arkadaşlar, Atatürk’ün bu eserleri vücuda getirdikten sonra bunları hazineye hiçbir 

bedelsiz ve karşılıksız terk etmesinde esaslı, büyük ve siyasi bir ideal vardır. … 

Bu çiftlikleri Atatürk, Cumhuriyet Halk Fırkası’nın malı olarak saklıyordu. Şimdi 

hazineye terk etmesi, bir defa çiftliklerin istifadesi köylüler için bir mektep teşkil edici 

bir vasıta hâlinde kullanılması devlet elinde ameli noktai nazardan daha kolay mümkün 

olacağını ümit etmesindendir.” dedikten sonra Atatürk bize bir defa daha kendi 

huzur ve rahatının, vatandaşların refahında olduğunu söylüyor diyerek konuşmasını 

tamamladı. 

İnönü’nün ardından milletvekillerinden sırayla Mehmet Somer, R.Şevket 

İnce, Örge Evren, Hüsnü Kitapçı, Rasıh Kaplan, Nakiye Elgün, Rüşeni Barkın, 

Durak Sakarya, Berç Türker, Muhiddin Baha Pars, Yaşar Özey, Cemal Hüsnü 

Taray ve İ.Mehmet Uğur kürsüye çıkarak Atatürk’ün takdire şayan davranışından 

övgü ile söz ettiler 62 . 

Konuşmalardan sonra Dr. Cemal Tuncay ve arkadaşları tarafından verilen 

iki maddelik Atatürk’ün bağışlarla ilgili telgrafı ve duyulan memnuniyeti ifade 

eden takrir alkışlarla kabul edildi 63 . Takririn kabul edilmesinden sonra TBMM 

Reisi Mustafa Abdülhalik Renda meclis kararına uyarak Atatürk’e şu telgrafı 

çekti 64 . 

“Memleketin ziraî kalkınmasına yardım olmak üzere yıllardan beri bizzat uğraşarak 

yetiştirdiğiniz çiftlikleri ve içinde bulunan fabrika, hayvanat, âlet ve sairenin kâffesini, 

ziraatın inkişaf ve tekâmül uğrunda hükümetçe alınmakta olan tedbirlerin muvaffakiyetini 

kolaylaştırmak gayesi ile emir buyurdukları hakkındaki haber Kamutay’da 

derin heyecan uyandırmış ve hislerinin ve derin teşekkürlerinin yüksek huzurunuza 

sunulmasına ittifakla karar verilmiştir. Derin saygılarımla arz ederim.” 

62 

TBMM Zabıt Ceridesi, 12.06.1937, s. 269-274. 

63 

TBMM Zabit Ceridesi, 12.06.1937, s. 275; Ayın Tarihi No 43, Ankara, Temmuz 1937, s. 43 ve 

Karınca Dergisi, Sayı 37, Haziran 1937, s. VI. 

64 

Ayın Tarihi No. 43, Ankara, Temmuz 1937, s.44-45; Cumhuriyet, 14 Haziran 1937.


Gazi Orman Çiftliğindeki Bira Fabrikası Meselesi 

Bu gelişmenin ardından çiftliklerin hazineye devri için yasal düzenlemelerin 

tamamlanması için çalışmalar başlatıldı. Ancak Gazi Orman Çiftliğindeki 

bira fabrikası kimsenin beklemediği bir tartışmanın başlamasına sebep oldu. 

Çünkü İnönü bazı yasal ve etik sebeplerden dolayı bira fabrikasının devrini 

uygun görmüyordu. Nitekim hatıralarında bu konuyu şöyle açıklıyor: “Çiftlik 

devrediliyor, fakat bira fabrikası devredilmiyor. Bunu sonradan öğrendim. Dediler ki 

bira fabrikası devredilmeyecek ve bira inhisarı yapılacak. … Bomontiye 65 lüzum yok 

diyorlar. Hâlbuki ona da ihtiyaç vardır dedim. İnhisar vekâleti bira fabrikası ile bir inhisar 

mukavelesi yapacak ve (fabrikayı) işletecek. Bunu Orman Çiftliği yapacak. Orman 

Çiftliği devlete verilecek ve sonra da bira fabrikası ile vekâlet böyle bir şey yapacak. Bir 

gün vekil (Gümrük ve İnhisar Vekili Ali Rana Tarhan) bana geldi ve dedi ki, Orman 

Çiftliği ve bira fabrikası üzerine bir mukavele yapmaya imkân yoktur. Hukuki vaziyet 

odur ki, bütün bu tasarruflar Atatürk’ün adınadır… Bunun üzerine ben Atatürk ile 

konuştum. Bira fabrikası ile mukavele yapılacak, bunu Orman Çiftliği yapamaz. Mal 

sahibi olan, tasarruf sahibi olan sizinle vekâlet arasında inhisar mukavelesi yapılması 

lâzım. Güldü. Nasıl olacak dedi. Bu olmayacak dedim” 66 . 

Ancak o sırada İstanbul’daki Bomonti Fabrikasına ruhsat verilmeyeceği 

varsayıldığı için Orman Çiftliği’ndeki bira fabrikasının genişletilmesi ile ilgili 

çalışmalar İnönü’nün de bilgisi dâhilinde başlanmıştı. Ancak yapılmış olan büyük 

yatırımlar sebebiyle borçlar da çoğalmıştı. Atatürk çiftliği, genişletilmesine 

devam etmek şartıyla, bir millî müessese olarak idare edilmek üzere, borçlarıyla 

beraber hükümete devretmeye razı olmuştu 67 . Esasen Atatürk’ün yakın çevresinde 

bulunanlar bu fabrikanın verimli olabilmesi için devlet tarafından satın 

alınmasını uygun görüyorlardı 68 . 

65 

O sırada İstanbul’da özel sektörün elinde bulunan bira fabrikasının imtiyaz süresi bitmek 

üzereydi. Aynı zamanda devletle de bir mahkemesi vardı. Bu süreçte Ahmet İhsan Tokgöz İstanbul’daki 

Bomonti Fabrikasının çoğunluk hisselerini almış (Soyak, s.668) İdare Meclisi Reisi 

olmuş, İsmet İnönü’nün eniştesi Kudüs’lü Abdülrezzaki’yi de idare meclisine almıştı. Ahmet 

İhsan bir taraftan Ankara’daki bira fabrikasının genişletilmesini önlemek diğer taraftan da 

Abdülrezzaki vasıtasıyla Ankara’daki fabrikanın gelir getirmeyeceği fikrini İnönü’ye telkin ettiriyordu. 

Atay Falih Rıfkı, Çankaya, Sena Mat., İstanbul 1980, s. 494; Ayrıca bak. “Türk Birası 

ve Bomonti Fabrikası”, Ticaret Dünyası, yıl 5, sayı 7, Ocak 1950, s. 2-5. 

66 

İnönü, Hatıralar, s. 288-289. 

67 

Kazım Özalp- Teoman Özalp, Atatürk’ten Anılar, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., Ankara 

1992, s.60. 

68 

Şevket Süreyya Aydemir, İkinci Adam, Remzi Kitapevi, İstanbul 1966, s. 483, dipnot 1.


Atatürk 16 Haziran 1937’de Trabzon’daki incelemeleri tamamladıktan sonra 

yine İstanbul’a döndü. O sırada İstanbul’a gelmiş olan Genel Sekreteri Hasan 

Rıza Soyak’tan çiftliklerin hazineye devredilmesi ile ilgili, Mecliste yapılmış 

görüşmeler ile ilgili bilgi aldı. Soyak’ın meclis görüşmeleri öncesi İnönü ile yaptığı 

konuşmaları hakkında anlattıklarını dikkatle dinledikten sonra “herhalde 

kendisi bunu bana izah eder” diyerek konuyu kapatmıştı. 69 

Bira fabrikası konusu Nyon Antlaşması 70 konusunun görüşülerek oylanması 

için TBMM’nin olağanüstü toplantıya davet edildiği sırada yeniden gündeme 

geldi. Meclis antlaşmayı müzakere etmek üzere 18 Eylül 1937’de toplanıyordu. 

Atatürk Meclis’in toplanacağı sırada Ankara’da olmak istediğinden 16 eylül 

akşamı hareket etti. 17 eylül sabahı Ankara’da Etimesgut İstasyonunda Başbakan 

İnönü tarafından karşılandı. İstasyonda Atatürk’ü karşılarken, yeri ve zamanı 

uygun olmamasına rağmen fabrikayı göstererek bilinen eleştirilerini tekrarladı. 

Fabrikaya yeni yardımlar yaparak büyütmenin zararlı bir yatırım olduğunu 

belirtmek istemişti 71 . Oysa Atatürk çiftliği devlet idaresine bıraktığından 

itibaren yönetimi değişmemiş olmasına rağmen Çiftliğin ihmal edildiği fikrinde 

bulunuyor ve devir başından beri bunu kabul ettiği için pişman olduğunu belirten 

sözler sarf ediyordu 72 . 

Aynı gün akşama doğru Gazi Orman Çiftliği’ne gelen Atatürk ilgililerden 

bilgi alarak gerekirse kanunun yeniden incelenmesini istedi. O gün Atatürk’e 

bilgi verenlerden biri olan Hasan Rıza Soyak görüşmeleri şöyle nakletmektedir: 

“Atatürk’ü Çiftlik Müdürünün odasında buldum. Yanlarında Dahiliye Vekili Şükrü 

Kaya, Çiftlik Müdürü Tahsin Coşkan ve Başyaver Celal Öner vardı. Gösterdiği yere 

oturdum. Bak unutmadan söyleyeyim. Bu sabah trenle çiftlikten geçerken İsmet Paşa, 

bira fabrikası hakkında bana şunları söyledi: -Fabrikanın istenilen vasıflara haiz olmadığı 

anlaşılmış, çıkaracağı biranın maliyeti yüksek, memlekete dağıtılması hayli güç ve 

çok masraflı olacakmış. Çünkü fabrika deniz kıyısında değilmiş. Sen(Soyak) ve Tahsin 

Bey verdiğiniz yanlış bilgiyle kendisini aldatmışsınız” dedi 73 . Bu açıklamaya Soyak 

69 


70 

Nyon Konferansı 1937’de İspanya’daki iç savaş sırasında Akdeniz’deki denizaltı korsanlığını 

önlemek için toplanmıştı. Konferansa İspanya, Almanya, İtalya ve Arnavutluk dışında kalan 

bütün Akdeniz ve Karadeniz ülkelerinin yanı sıra Türkiye’de katılmıştı. Denizaltı gemilerinin 

korsanlık hareketine karşı alınacak müşterek tedbirlere ek olarak 17 Eylül 1937 tarihinde deniz 

üstü gemileri ve uçakların yardımıyla engellenmesini içermektedir., Ulus, 19 Eylül 1937. 

71 

Aydemir, s.483; Hulusi Turgut (Der.), Kılıç Ali’nin Anıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yay., 

İstanbul 2006, s. 311. 

72 

Özalp, s. 60 

73 

Soyak, s. 661-662.


şu cevabı vermişti: “Sayın Başbakan’a bunları kim söylemişse yanlış söylemiş, hakikat 

hiç öyle değildir. Sırf kendilerinin ısrarlı emirleri üzerine Ankara Fabrikası, eğer iyi bir 

idare tarafından işletilirse her bakımdan istenilen ve tarafımızdan vaat edilen şeyleri 

tahakkuk ettirecek kabiliyettedir” 74 . 

Bu ifadelerden anlaşılıyor ki, Atatürk’ün yaptığı bazı temas ve görüşmeleri 

İnönü’ye, İnönü’nün temasları ve görüşmeler de Atatürk’e eksik ya da bir miktar 

değiştirilerek anlatılıyordu 75 . İnönü’nün bu durumdan hayli rahatsız olduğu 

bilinmektedir. Nitekim hatıralarında da bu konuya değinmekte ve şöyle demektedir: 

“Evvelce de Atatürk ile Hükümet Başkanı olarak beni müteessir eden bir 

olay cereyan etmişti 76 . Atatürk vekillere sert muamele yapacak. Atatürk’ten bilhassa 

rica ettiğim vekillerden hangisini istemiyorsa vekile söyleriz, hiç kimse itimadına mazhar 

olmadığı hâlde vekâlette kalma arzusunda değildir. Bunu rica ettim kendisinden. Bu 

nokta üzerinde son derece kırılıyorum… Benim için çok üzüntü verici bir hadise oluyor” 

77 . 

17 eylül akşamı da İnönü ve bakanlar kurulunu Çankaya’ya davet ettiler. 

Çankaya sofrasında hava gergindir. Atatürk sözleri hemen ziraat işlerine getirir 

ve “ En ziyade ehemmiyet verdiğimiz bu işler maalesef iyi gitmiyor. Ziraat işlerinde bir 

keşmekeş var. Ziraat vekâleti acz içindedir. Buna bir çare bulmak lâzımdır” 78 der. Sonra 

konuşmalarını Ziraat Vekili Muhlis Erkmen’i eleştirmeye getirir ve ondan 

memnun olmadığını söyler. İnönü’nün bir kere daha korktuğu başına gelmişti. 

O an bir anda değişerek daha önce görülmedik bir şekilde tepki göstererek “yani 

Ziraat Vekilinin çekilmesi isteniyor. Tıpkı bundan evvelki diğer bazı vekiller hakkında 

yapıldığı gibi fikrim alınmaya lüzum görülmeden vekillerim istifaya mecbur ediliyor. 

Emrivakiler karşısında bulunduruluyorum. İleri sürdüğüm görüşlere itimat edilmeye- 

74 


75 

Bu anlatımlardan biri Atatürk’ün Çiftliğe karşı Bomonti’yi gündeme getirmesinin sebebi olarak 

o sırada Atatürk’e İnönü’nün kardeşi Hasan Rıza Temelli’nin bu şirketin çıkarlarını savunmakta 

olduğu şeklindedir. Şükrü Temelli bu olayların tartışıldığı günlerde trafik kazasında 

hayatını kaybetmişti. İnönü’nün bundan dolayı da canı çok sıkılıyordu. Soyak, s.671. İnönü, 

Hatıralar, s.289. Kılıç Ali’nin Anıları, s. 312-313. Bu olayda Çiftlikte konuşulanları İnönü’ye anlatan 

Dahiliye Vekili Şükrü Kaya idi. Kılıç Ali’nin Anıları, s. 312-313, Soyak, s. 669; Can Dündar( 

Haz.) Yaveri Atatürk’ü Anlatıyor Salih Bozok, Doğan Kitap, İstanbul 2003, s. 136. 

76 

Daha önce İktisat Vekili Mustafa Şeref Bey de sofradaki bir tartışmanın ardından istifa etmek 

zorunda kalmıştı. 

77 

İnönü, Hatıralar, s. 289. 

78 

Kılıç Ali’nin Anıları, s. 313; Aydemir, s. 484.


rek başkalarından araştırılıyor. En önemli memleket konuları ilgisi olmayanlarla görüşülerek 

hep sofra başında kararlaştırılıyor. Bu vaziyetten korkuyorum” dedi 79 . 

Sofra başında geçen ve zaptı olmayan bu konuşmalar daha sonra sofrada 

olanlardan dinlenerek çeşitli şekillerde anlatılır. Bu anlatımlardan en ilginç olanı 

o gün toplantıya da katılmış olan Kâzım Özalp tarafından şöyle nakledilir: 

“Atatürk sözü çiftlikteki ağaçların bakımsızlığından açıyor. Tarım Bakanı Şakir 

Kesebir’den bunun sebebini soruyor. Kesebir yerine Başbakan atılarak – sebebini adamlarınıza 

sorun” diyerek sözlerini şöyle sürdürüyor. “ Ne oldu Paşam size? Eskiden 

böyle değildiniz. Artık emirlerinizi hep sofradan mı alacağız. Aramıza Kara Tahsinler 80 

giriyor. Konuşmamıza meydan vermiyorlar” 81 . 

Bu konuşmanın ardından Atatürk “Efendiler anlaşılıyor ki bugün fazla görüşemeyeceğiz” 

diyerek toplantıyı bitirmiştir 82 . 

Bu olayın ardından 20 Eylül 1937’de İsmet İnönü Başbakanlık görevinden 

ayrıldı. O sırada Meclis açık olmadığı için Celal Bayar önce vekâleten, 1 ekim de 

Meclis yeni dönem çalışmalarına başladıktan sonra 25 ekim’den itibaren de asaleten 

Başbakanlık görevini yürütmeye başladı 83 . 

Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu’nun Kurulması ve Çiftliklerin Resmi 

Devri 

Atatürk’ün Çiftliklerini hazineye bağışı sırasında yaşananlar Devlet Ziraat 

İşletmeleri konusunda yasal bir eksiklik olduğunu gösterdi. Nitekim Atatürk de 

1 Kasım 1937’de TBMM’nin beşinci dönem üçüncü toplanma yılını açarken bu 

konuya değinmiş ve “Millî ekonominin temeli ziraattır. Bunun içindir ki, ziraatta 

kalkınmaya büyük önem vermekteyiz. Köylere kadar yayılacak programlı ve pratik çalışmalar, 

bu programa erişmeyi kolaylaştıracaktır. Fakat bu hayatî işi isabetle amacına 

ulaştırabilmek için ilk önce ciddî etütlere dayalı bir ziraat siyaseti tesbit etmek ve onun 

için de her köylünün ve bütün vatandaşların kolayca kavrayabileceği ve severek tatbik 

edebileceği bir ziraat rejimini kurmak lâzımdır” 84 dedikten sonra sözlerini şöyle 

sürdürdü: “Köylüler için, umumiyetle pulluğu pratik ve faydalı bulurum. Traktörler, 

büyük çiftliklere tavsiye olunabilir. Köyde ve yakın köylerde, müşterek harman makineleri 

kullandırmak, köylülerin ayrılmayacağı bir âdet hâline getirilmelidir. Memleketi 

79 

Kılıç Ali’nin Hatıraları, s. 314; Aydemir, s. 484. 

80 

Sultan II. Abdülhamid’in Başkâtibi 

81 

Özalp, s. 60-61. Benzer ifadeler Atay, s. 496. 

82 

Atay, s. 496-497; Kılıç Ali’nin Hatıraları, s. 315. 

83 

Kılıç Ali’nin Hatıraları, s. 322 ve 328; Özalp, s. 61. 

84 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçler, c. 1, , s. 412.


iklim, su ve toprak verimi bakımından, ziraat bölgelerine ayırmak icap eder. Bu bölgelerin 

her birinde, köylülerin gözleri ile görebilecekleri, çalışmaları için örnek tutacakları 

verimli, modern, pratik, ziraat merkezleri kurmak gerekir. Bugün devlet idaresinde bulunan 

çiftliklerin ve bunların içinde türlü ziraat-sanayi kurumlarının bir kısmı; ziraat 

hayat ve faaliyetinin bütün sahalarında her türlü teknik ve modern tecrübelerini ikmal 

etmiş olarak bulundukları bölgelerde en faydalı ziraat usul ve sanatlarını yapmaya 

hazır bulunmaktadırlar. Bu vekâlet için büyük kolaylıklar temin edecektir” 85 . 

İşte Atatürk’ün hem çiftliklerini hazineye devretmek için yazdığı mektuba 

hem de 1 Kasım 1937’de Meclis’in açılışı sırasında ziraatla ilgili açıklamalarına 

uygun olarak Bayar Hükümeti’nin Ziraat Vekâleti tarafından 27.12.1937 tarihinde 

Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu’nun teşkili hakkında bir kanun lâyihası 

hazırlandı 86 . Kanun lâyihasının esbabı mucibesinde (hazırlanış gerekçesi) şu 

ifadeler yer alıyordu: “Atatürk’ün 11.VI.1937 tarihli mektubu ile Hazineye teberrü 

eyledikleri çiftlik ve müesseselerin idaresi için özel bir kanuna ihtiyaç duyulmuştur. İlk 

kuruluşları ile istihdaf edilen yüksek maksadı göz önünde tutarak bu çiftlik ve müesseselerin 

ziraatımız ve ziraat sanatlarımız için hakiki bir rehber ve numune olmak hizmetlerinin 

devam ettirilmesi bu kanun esasını teşkil etmektedir.” 

27.12.1937’de TBMM’ye arz edilen kanun lâyihası 7.1.938 (7 Kânunisanı 

1938) tarihinde kanunlaşır 87 . Kanunun 1. maddesinde kurumun kuruluş amacı 

açıklanıyor: “Her türlü ziraat işleri ve sanatları ile meşgul olmak üzere Ankara’da 

Ziraat Vekâletine bağlı Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumu oluşturulmuştur” denmektedir. 

3. maddede kurumun yapacağı işler arasında: a) Bu kanunla uhdesine geçecek 

ve ileride uhdesine verilecek ziraî ve sinaî kurumları işletmek ve bunların 

ziraat ve sanatları sahasındaki işletme ve yetiştirme hizmetlerini yapmak, b) 

Bölgelerine göre lüzumlu ziraat çeşitlerini, yöntemlerini ve sanatlarını gösterip 

yaymakta örnek ve rehber olacak yeni ziraat işletme merkezleri, fabrikalar, 

atölyeler tesis edip işletmek” sayılabilir. 

5. madde ise Atatürk’ün 11.06.1937 tarihli mektubu ile hazineye bağışladığı 

bütün menkul ve gayrimenkul mallar ve bunlara ait hak ve sorumlulukların 

kurma devri ile ilgilidir. “Devlet veya devlet müesseselerine ait olup 1. ve 3. maddele- 

85 

Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri, c. 1, s. 412-413. 

86 

TBMM ZC, Devre 5, c. 22; İçtima 3, 7.01.1938, s.46-49; Atatürk Çiftlikleri, s. 93. 

87 

TBMM Kavanın Mecmuası, Devre 5, İçtima 3, cilt 18, Ankara, 1 Teşrinisanı 1938, s.101-104; 

Sarkıs Karakoç; Sicilli Kavanini, c.19, Cihan Kitaphanesi 1938, s. 13-17; Resmi Gazete, sayı 

3807, 13.01.1938; Ulus, 8 Sonkânun 1938; TBMM Zabit Ceridesi, 17.01.1938, s. 46-49.


rinde yazılı amaçlara uygun mahiyetteki diğer menkul ve gayrimenkul mallardan uygun 

görülenleri gerekli görüldükçe Ziraat Vekâleti’nin teklifi üzerine Devlet Ziraat 

İşletmeleri Kurumuna devrine Bakanlar Kurulu yetkilidir. 

Bu maddenin birinci fıkrasına göre Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumuna intikal 

edecek malların 1 ikinciteşrin 1937 tarihindeki bilanço ve mevduat vaziyetleri esas 

tutulmak üzere Maliye ve Ziraat Vekâletlerine kurum tarafından tayin edilecek birer 

kişiden oluşan üç kişilik bir komisyon kıymetlerini tespit edeceği gibi bu maddenin 2. 

fıkrasına göre bilâhare görülecek lüzum üzerine Devlet Ziraat İşletmeleri Kurumuna 

devrine karar verilecek devlete ve devlet kurumlarına ait mallar hakkında da devir tarihlerindeki 

vaziyetlerine göre aynı komisyon tarafından kıymet ve takdiri yapılır” denmektedir. 

18 maddeden oluşan bu kanunun yürürlüğe girmesinden kısa bir süre sonra 

11.05.1938’de daha önce millete hediye ettiğini duyurduğu çiftliklerinin bağışlama 

belgelerini imzaladı 88 . Belgelerin imzalanma işi Atatürk’ün beraberinde 

Salih Bozok ve Başyaveri Celal Ünver’le birlikte Gazi Çiftliğindeki Marmara 

köşküne gelişleri ile başladı. Devir merasimi sırasında Hasan Rıza Soyak, Dâhiliye 

Vekili ve CHP Genel Sekreteri Şükrü Kaya, Ziraat Vekili Faik Kurdoğlu ve 

Ankara Valisi Nevzat Tandoğan da hazır bulundu 89 . 

Öğlen saatlerinde Ankara Defterdarı ve Tapu Müdürü’nün de Marmara 

köşküne gelmesi ile devir işlemlerine başlandı. Devir işlemlerini Atatürk adına 

vekâleten Başkâtibi Hasan Rıza Soyak yürüttü. 

Devir resmi senedinin akit tablosunda şu ifadeler yer almaktadır 90 . 

“11.05.1938 tarihine rastlayan çarşamba günü ben aşağıda imza ve resmi mührünü 

koyan ve Türkiye Cumhuriyeti kanunlarının verdiği selahiyeti haiz bulunan Çankaya 

Tapu Sicilli Muhafızı Eşref Tüzüner özel bir suretle resmi senet tanzimi için Marmara 

Köşküne giderek yüksek şahsiyetleri malŭm bulunan Reisicumhur Atatürk resmi 

bir senet tanzimini irade buyurarak söze başladılar. Tapu sicilinde adına mücessel mahal 

ve vasıfları iş bu ve bağlı 14 tane resmi senette gösterilen ve 1 sıra sayısından başlayıp 

100 sıra sayısında nihayetlenen Ankara’da Orman Balgat, Çakırlar, Macun, 

Tahhar, Güvercinlik, Etimesgut, çiftliklerindeki tarlalarla yapılarını ve 101 sıra sayısından 

başlayıp 135 sıra sayısında gösterilen Dörtyol’daki portakal bahçeleri ile içindeki 

88 

“Büyük Şefimizin Eşsiz Jestleri”, Ulus, 12 Mayıs 1938. 

89 

Ziraat Tarihi, s. 270; Üzümeri, s. 18; Ulus, 12 Mayıs 1938. 

90 

Atatürk Çiftlikleri, s. 131 ve devamı; “Atatürk, Millete Hediye Ettikleri Çiftliklerinin Bağışlama 

Vesikalarını İmza Buyurdular”; Belediyeler Dergisi, sayı 33, Mayıs 1938, s. 5-6.


yapılarımı, Karabasamak, Hüyük ve Kasaba mevkilerimdeki arazilerimi ve 126 sıra 

sayısından başlayıp 129 sıra sayısında nihayetlenen Tarsus’ta Piloğlu çiftliğindeki arazi 

ve yapılarımı ve 130 sıra sayısından başlayıp 133 sıra sayısında nihayetlenen Silifke’de 

Tekir ve Şövalye çiftliklerindeki yapı ve arazimi ve 134 sıra sayısından başlayıp nihayetlenen 

Yalova Baltacı ve Milet çiftlikleri ile yine Yalova Balabandere ve Samanlıova 

mevkiinde bulunan tarlalardaki tam ve yarım hisselerimi şartsız ve kayıtsız olarak bağışlama 

suretiyle Hazineye terk ve teberru ettim Bu gayrimenkullerin Hazine adına 

tescilini isterim” diyerek sözlerini bitirdiler. Bu resmî senedi tanzim ederken hazır 

bulunan Ankara defterdarımızı Kayaalp’da Hazine namına bütün hukuk 

vecibe ile bağışlamayı kabul ettiğini söylediler. Aşağıda adları yazılı şahıslar 

huzurunda bu senedi tanzim ettim. Huzurlarında açıkça okudum, irade ve arzuları 

dairesinde yapıldığını tasdik ve kabul buyurdular. Bu resmî senedi hepimiz 

imzaladık. 

Şahit Riyaset-i Cumhur Genel Sekreteri Hasan Rıza Soyak 

İmza 

Şahit Riyaset-i Cumhur Baş Yaveri Celal Öner 

İmza 

Saat 

12.45 

Tapu Sicil Müdürlüğü 

Mühür ve İmza 

Atatürk, Hazine’nin dışında bazı gayrimenkullerini de Ankara Belediyesi’ne 

bağışladı 91 . Ankara Belediyesi’ne yapılan bağış senedinin giriş kısmı hazineye 

devir senedi ile aynı şekilde başlamakta ve şöyle devam etmektedir: “Tapu 

sicillerinden adıma mücessel mal ve vasıfları iş bu resmi senette gösterilen Ankara’nın 

Tülüce Mahallesinde Hükümet ve Hanardı sokaklarında, altında altı dükkânı bulunan 

otel ile Orman Çiftliği mevkiinde 12 hektar 2497 ve 9460 ve 12 hektar 3200 ve 30 hektar 

8156 metre murabaı miktarlarındaki 13, 14, 18 ve 21 parsel sayılı gayrimenkullerimi 

kayıtsız ve şartsız olarak bağışlama suretiyle Ankara Belediyesi’ne terk ve teberru 

ettim. Belediye adına tescilini isterim.” 

Bu resmî senet düzenlenirken hazır bulunan Ankara Belediye Reisi Nevzat 

Tandoğan’da bağışlamayı kabul etti. 

91 

Atatürk Çiftlikleri, s. 131 ve devamı; Belediyeler Dergisi, sayı 33, Mayıs 1938, s. 6; Ulus, 12 

Mayıs 1938.


Bağışla ilgili düzenlemeler bittikten sonra Ziraat Vekili Faik Kurdoğlu bağışlardan 

duyduğu memnuniyeti şu şekilde açıkladı 92 : “Atatürk çiftlik sahasında 

bizlere ve memleket çiftçisine en hakiki, en iyi yolu göstermişlerdir. Bu çiftlikler realist 

düşüncelerden doğmuş, bu memleket için hakiki numune çiftlikleridir. Yalnız milli değil, 

beynelminel ölçüde kıymette eserlerdir. Mevcut vasıta ve şartlarda sebat, sistem ve 

teknikle vücuda getirilmiş abidelerdir. Maddi kıymetleri 4,5 milyona yaklaşır. Manevi 

bakımdan okul ve model olarak ülkü olarak kıymetlerinin ölçüsü yoktur. Atatürk her 

sahada ve her işte en büyük kıymet ve hakikat şahikasıdır. Atatürk’ün ziraat için söylediklerinin 

ve filende yaptıklarının eşine dünya tarihinde rastlanmaz. Atatürk her sahada, 

her işte ve her fikirde yüce liderdir. Ona bin minnet ve şükran.” 

Atatürk, listesi önceden bildirilen, hazineye bağışladıkları gayri menkullerden 

başka 30 Ağustos Sokağında Ankara Fevzi Paşa Mahallesi’nde Ulus Matbaasının 

tamamı, bütün demirbaş eşyası çevresindeki arsaları ile ve aynı sokakta 

16290 metre kare büyüklüğündeki arsasını Cumhuriyet Halk Partisi’ne, Hipodrom 

ve Stadyum civarındaki arsaları ile çarşı içerisindeki bir otel ve altındaki 

dükkânları Ankara Belediyesi’ne bağışladılar 93 . 

Atatürk, imza ve takrir işlemlerinden sonra Dâhiliye ve Ziraat Vekilleri ile 

Ankara Valisini yemeğe alı koymuşlar ve bağışladıkları çiftliklere ait hatıralarını, 

amaçlarını ve Türk çiftçiliği hakkındaki emir ve direktiflerini, bu sahadaki 

yüksek ideallerini büyük bir neşe içinde anlatmışlardı 94 . 

Yemek masasından ayrılırken Ziraat Vekili Fahri Kurdoğlu, Türk köylüsü 

ve çiftçisi adına şu veciz konuşmayı yaptılar: “Atatürk, bugün bir faninin erebileceği 

en yüksek bahtiyarlığı ile karşılaştım: Beni yüksek huzurunuza kabul buyurdunuz, 

sofranıza alıkoydunuz. Ehemmiyetini vücuda getirilişlerindeki nesillerin bir birlerinden 

daha fazla nispette anlayıp öveceği büyük ve âli cenap bağışlarınızın tarihi bir safhasında 

hazır bulundurdunuz. Bu asil hareketiniz yekpare kendi yapınız, sayısız hizmetlerinizin 

yüz binlerce eser ve direktiflerin arasında bir iştir. Ululuğunu ve yüceliğini eşiğinde 

bulunan bizlerden çok ilerledikçe tarih görecek ve minnet ve şükranla övecektir.” 

Dedikten sonra Ankara Vali ve Belediye Reisi Nevzat Tandoğan’la birlikte Atatürk’e 

şükran ve minnetlerini sunmuşlardır 95 . 

92 

“Ziraat Vekilinin Beyanatı”, Ulus, 12 Mayıs 1938. 

93 

Belediyeler Dergisi, s. 6., “Atatürk’ün Teberrüleri”, Kurun, 12 Mayıs 1938; Asim Us,” Atatürk’ün 

Teberrüleri”, Kurun, 13 Mayıs 1938. 

94 

Kurun, 12 Mayıs 1938. 

95 

Kurun, 12 Mayıs 1938.


Bu gelişme ile birlikte Atatürk’ün çiftliklerini hazineye devretme süreci tamamlanmış 

oldu. 

SONUÇ 

Savaştan yeni çıkmış, hemen hemen hiçbir ciddî sanayisi olmayan ülkelerin 

başlıca kuvvet ve servet kaynağı toprak ve ziraattır. Atatürk de bu gerçekten 

hareket ederek Cumhuriyet’in ilanından sonra “Milli ekonominin temeli ziraattır. 

Bunu içindir ki ziraatta kalkınmaya büyük önem vermekteyiz” 96 sözlerine uygun olarak 

ilki 1925’te Ankara’da Orman Çiftliği’nden başlayarak Anadolu’nun çeşitli 

yerlerinde çiftlikler kurdu. Zaman zaman kendisinin de bizzat çalışarak katkıda 

bulunduğu bu çiftlikler tabiatın hiç cömert davranmadığı yerlerde kurulmuş ve 

uzun çalışmalar sonucunda genel ziraat, hayvancılık, sanayi ve ticari teşkilatlarıyla 

bir bütünlük oluşturmuşlardır. 

Bu çiftliklerde verimsiz toprakların nasıl ıslah edilip düzenleneceği en iyi 

verimin nasıl elde edileceği üzerinde yabancı uzmanlardan da faydalanılarak 

incelemeler yapıldı. Ziraatta başta traktör olmak üzere zirai makine ve aletlerinin 

yerinde kullanımı anlatıldı. Sulama tesisleri kurularak kurak toprakların 

nasıl sulanacağı ve doğru gübre kullanılması yöntemiyle daha fazla ürünün 

nasıl elde edileceği uygulamalı olarak gösterildi. 

Çiftlikler bu özellikleri ile bulundukları bölgelerde ilgililer için iyi bir örnek, 

ziraat eğitimi yapan kurumlar için iyi bir laboratuar, ziraat eğitimi almak 

isteyenler için de iyi bir okul oldu. 

Atatürk, çevreyi güzelleştiren, halka gezecek ve dinlenilecek yerleri temin 

eden çiftliklerinin amacına ulaştıklarını gördükten sonra bunları 11.06.1937 de 

hazineye devrederek daha geniş ölçüde halkın hizmetine sunmuş ve Türk milletine 

en önemli derslerinden birini daha vermiş oldu. © 

96 

Türk Ziraat Tarihi, s.287.

180 • TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ


Atatürk’ün Çiftliklerini hazineye devrettiğini gösteren mektubu


TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI DERGİSİ • 183


Atatürk’ün Çiftliklerini hazineye bağışladığına dair TBMM’de okunan tezkere





Orman Çiftliği istasyon binası 



Silifke Çiftliği Krokisi



Silifke Çiftliği Karakol Binası


Osmanlılar İle Anadolu Beylikleri Arasındaki 

İlişkilerde Ulemânın Diplomatik Rolü 

The Diplomatic Role of Ulama in the Relations Between the 

Ottoman and Anatolian Beyliks 

İsmail ÇİFTCİOĞLU * 

ÖZET 

Teşkilât ve müesseselerde Selçuklu geleneğinin hâkim olduğu Anadolu Beylikleri ve Osmanlılarda, 

ulemânın hizmet alanı içinde tedrisat, kaza ve telifâtla ilgili faaliyetler, ağırlıklı bir yere 

sahipti. Bununla birlikte gerek Anadolu Beylikleri, gerekse Osmanlılar, önceki teamüllerin de 

etkisiyle bu zümreden diplomasi alanında da faydalanma yoluna gittiler. Ulemânın bu alanda 

tercih edilmesinin temel nedeni, hem siyasî çevreler, hem de toplum nazarında belli bir itimat 

ve saygınlığa sahip bulunmasıyla ilgilidir. Osmanlılarla Beylikler arasındaki siyasî meselelerin 

diplomasi kanalıyla çözümünde elçilikle görevlendirilen ulemâ, taraflar arasında barışın tesisi 

ve anlaşma zemininin hazırlanmasında önemli rol oynamıştır. Bu resmî görevinin yanında, 

zaman zaman kendi inisiyatifi doğrultusunda üstlendiği arabuluculuk misyonuyla yine, barışın 

sağlanması yönünde kayda değer katkılarda bulunmuştur. 

• 


Osmanlılar, Anadolu Beylikleri, Ulemâ, Diplomasi, Elçilik 

• 

ABSTRACT 

In the Ottoman and Anatolian Beyliks dominated by the Seljuk tradition in terms of organization 

and institutions, the ulama (scholars) mostly worked in the areas of teaching, judicial 

activities and book writing. Besides, both the Ottomans and Anatolian Beyliks used the scholars 

in the area of diplomacy. The main reason for their use as a diplomatic mission can be attributed 

to their popularity and respect among the population as well as the rulers. The ulama 

charged with diplomatic mission to solve the problems between the Ottoman and Beyliks 

played a significant role in establishing peace and realizing agreement. Along with such official 

mission, the ulama sometimes adopted a voluntary role to mediate between the conflicting 

parties and made significant contributions to peace and cooperation. 

• 

KEY WORDS 

The Ottomans, Anatolian Beyliks, Ulama (Scholars), Diplomacy, Ambassadorship 

* 

Yrd. Doç. Dr., Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi İlköğretim Bölümü Öğretim Üyesi.


 

Âlim sözcüğünün çoğulu olan ulemâ terimi, topluma mal olmuş bilginler 

anlamına gelmektedir (İpşirli, 1999: 71). İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren 

ulemânın nazarî ve amelî sahada ihtisaslaşmaya başladığı görülür. Ancak bu 

ihtisaslaşma kesin hatlarla ayrılmış değildi. Her âlim en azından fıkhın esas 

prensiplerini öğrenir, her fakih İslâm akaidinin diğer disiplinlerinden bir kısım 

bilgileri yeteri derecede bilirdi (Gökbilgin, 1993: 23). Ulemânın bilhassa Abbasiler 

dönemine kadar geçimini her hangi bir meslek veya sanatı icra ederek temin 

ettiği bilinmektedir. Ancak Abbasilerin ulemâyı, özellikle de kadıları maaşa 

bağlamaları ile bu gelenek bozulmuştur. Büyük Selçuklularda, Nizamiye Medreseleri’nin 

kurulmasıyla birlikte ulemâ, siyasî otorite karşısında bağımsız tutumunu 

önemli ölçüde kaybetmeye başlamıştır. Selçuklu yönetiminin 

Batınılik’e karşı Sünnî inançları savunmak amacıyla açtığı bu medreselerde görev 

yapacak olan hocalar, devlet tarafından tayin edilmiştir. Bu uygulama ile 

İslâm dünyasında bundan böyle ulemânın devletin kontrol ve hâkimiyetine 

girdiği bir süreç başlamıştır. Anadolu Selçuklu ve Osmanlı ulemâsı da doğal 

olarak böyle bir geleneğin vârisi olmuşlardır (Ocak, 2003: 246). 

İslâm tarihinde ulemânın devlet yöneticilerinden hemen hemen her dönemde 

ilgi ve saygı gördüğüne dair sayısız örneklere rastlamak mümkündür. 

Bununla birlikte bu zümrenin, devlet yöneticilerinin hatalı olan icraatlarını zaman 

zaman eleştirdikleri, bu yüzden de karşılıklı bir takım sıkıntıların yaşandığı 

durumlar da olmuştur. Nitekim, Ebu Hanife (ö. 767), Emevi ve Abbasi halifeleriyle; 

Buhârî (ö. 869) Tahirîlerin Buhâra emiriyle; Şemsü’l-eimme lakabıyla 

tanınan Serahsî (ö. 1090) de Karahanlı hükümdarlarıyla bu tür sıkıntılar yaşamıştır. 

Ünlü âlim Gazalî (ö. 1111) ise: “devlet başkanlarına karşı daha rahat konuşabilmek 

için sultanların yanına gitmemeyi ve sultanlardan para almamayı 

prensip haline getirmiştir” (Baktır, 2002: 561). Anadolu Selçukluları ile bu devletin 

vârisi olan Beylikler ve Osmanlı dönemlerinde de ulemânın yönetim çevreleriyle 

ilişkilerinde benzeri örneklere rastlanmakla birlikte, bu zümreye siyasî 

otorite tarafından genelde saygı duyulduğu ve fikirlerine önem verildiği bilinmektedir. 

Kuruluş devrinde Osmanlılar, kaynağını Selçuklu bakiyyesinden sağladıkları 

(Unan, 1998 43; Lekesiz, 1999: 81) ulemâdan öncelikle istişare mekanizmasında 

yararlanma yoluna gitmişlerdir. Buna ilaveten ulemâyı vezirlik, 

vezir-i âzamlık, kadıaskerlik, defterdarlık, nişancılık gibi divan üyelikleri ile 

merkezi bürokrasinin önemli makamlarına getirmişlerdir (İpşirli, 1999: 72).


Osmanlılar gibi Anadolu Beylikleri de ulemânın kaynağını ağırlıklı olarak Selçuklu 

bakiyyesinden sağlamışlardır. 

Gerek Anadolu Beylikleri gerekse Osmanlılar, hem siyasî irade hem de toplum 

nazarında itimat ve itibara sahip bulunan ulemâdan diplomasi alanında da 

yararlanmayı ihmal etmemiş, bu zümreye taraflar arasındaki siyasî anlaşmazlıkların 

çözümünde elçi sıfatıyla önemli görevler vermişlerdir. Bu makalede, 

ulemânın Osmanlılar ile Beylikler arasındaki ilişkilerde üstlendiği bu misyonla 

ilgili olarak bazı örneklere yer verilmektedir. Böylece kaza, tedrisat ve bürokraside 

büyük hizmetleri görülen bu zümrenin, diplomasi alanında da ne kadar 

önemli bir rol üstlendiği hususuna dikkat çekilmektedir. 

İlk sıralarda Çobanlı-Candarlı etkisinde bulunduğu anlaşılan (Emecen, 

2001: 19) ve yönünü Bizans’a doğru çeviren Osmanlılar, çevresindeki Beylikleri 

doğrudan karşılarına almak yerine, ılımlı bir siyaset izlemeyi tercih ettiler. 

Mecbur kalmadıkça civar Beyliklerle bir mücadeleye girmekten kaçındılar. Ancak 

şartlar oluştuğunda ilhak faaliyetlerinden de geri durmadılar (Karadeniz, 

2008: 5). Osmanlıların ilk ilhak ettikleri beylik Karasioğulları oldu. Sulh yoluyla 

ve daha ziyade bütünleşme şeklinde gerçekleşen bu ilhak ile Osmanlılar, Rumeli’ye 

geçiş için önemli bir avantaj elde ettiler (Günal Öden, 1999: 54-62). Karesi 

Beyliği’nin ilhakından sonra Eratna Beyliği’nin elinden 1354 yılında Ankara’yı 

alan Osmanlılar, Batı Anadolu’daki diğer Beyliklerle olan ilişkilerinde özellikle 

I. Murad devrinden itibaren vasallık sistemini esas aldılar. Esnek bir çizgide 

seyreden bu siyasetin sonucunda Germiyan arazisinin önemli bir bölümü akrabalık 

yoluyla, Hamidoğulları topraklarının tamamı ise, satın alınmak suretiyle 

elde edildi (Âşıkpaşazâde, 1949: 129-131). Osmanlı fetihlerinin uçlardan hinterlanda 

doğru genişlemesi, Selçukluların vârisi iddiasıyla diğer Beylikler üzerinde 

hâkimiyet kurmaya çalışan Karamanoğullarını telaşlandırdı. 1367 yılındaki 

başarısız Gorigos seferiyle (Tekindağ, 1954: 170-174) Beylikler nazarındaki nüfuzu 

sarsılan Karamanlılar, Osmanlılarla yaptıkları 1387’deki Frenk-Yazısı Savaşı’nı 

kaybettiler ve Osmanlı tâbiiyetini kabul ettiler. Bu zaferin ardından Osmanlılar 

Orta Anadolu’da üstünlük kurarlarken, 1389 yılında gerçekleşen I. Kosova 

Savaşı’nda Karamanoğulları ile birlikte diğer bütün Anadolu Beylikleri 

Osmanlıların yanında yer aldılar (İnalcık, 1997: 293; Emecen, 2001: 45). Ancak I. 

Murad’ın Kosova’da ölümünü duyan Anadolu beyleri isyan etmekte gecikmediler. 

Yeni tahta geçen ve daha evvelki ılımlı siyaseti bırakıp seri ve sert bir ilhak 

politikası takip eden Yıldırım Bâyezid, merkeziyetçi bir yönetim kurma 

teşebbüsüne girişti. Bu maksatla 1389-1398 yılları arasında düzenlediği seferlerle 

Saruhan, Aydın, Menteşe, Germiyan, Candar ve Karamanoğulları Beylikle-


riyle, Sivas’taki Kadı Burhâneddin Ahmed devletini ortadan kaldırarak topraklarını 

Osmanlı ülkesine kattı (Anonim, 1992: 37; İnalcık, 1999: 68). 

Ankara Savaşı’ndan sonra, kardeşlerini bertaraf ederek duruma hâkim olan 

Çelebi Mehmed, Timur tarafından toprakları geri verilen Anadolu Beyliklerine 

karşı tavizkâr bir siyaset izledi. Aydın, Karaman ve Candaroğuları Beylikleri 

üzerinde hâkimiyet kurarak onları vasallık bağı ile kendisine bağladı. Saltanatının 

ilk yıllarında sıkıntılı anlar yaşayan ve Beyliklere karşı bazı tavizler vermek 

zorunda kalan Sultan II. Murad ise, 1421-1429 yılları arasında, izlediği ılımlı 

siyasetiyle duruma hâkim oldu ve Candaroğulları ile Karamanoğulları dışındaki 

bütün Beylikleri ilhak etti (Karadeniz 2008: 27). Osmanlıların Rumeli’deki 

meşguliyetlerini fırsat bilen Karamanlılar saldırıya geçerek kaybettikleri yerleri 

geri alma teşebbüsünde bulundularsa da, Osmanlılar karşısında her defasında 

mağlup olmaktan kurtulamadılar ve yapılan antlaşmalara uymadılar (Anonim, 

1989: 4-7, 33-34, 36). Hatta Batılı bazı devletlerle işbirliği yapmaktan da geri 

durmadılar (Dukas, 1956: 142; Tekindağ, 1993: 325). Bu arada 1461 yılında Kastamonu 

ve Sinop’u ilhak eden Osmanlılar, Candaroğulları Beyliği’ne son verdiler. 

Diğer taraftan, Venedik ve Akkoyunlularla ittifak yapmaktan çekinmeyen 

Karamanlıların üzerine düzenledikleri bir seferle Konya’yı ele geçirdiler (Anonim, 

2000: 127; İbn Kemal, 1957: VII, 273-277). Ancak Karaman ülkesinin tamamen 

ilhakı Otlukbeli zaferinden sonra gerçekleşebildi. İçel taraflarında Osmanlılara 

bağlı olarak hüküm süren Karamanoğlu Kasım Bey’in 1493 yılında vefatıyla 

beylik sona ermiş oldu (Tekindağ, 1993: 327). Bundan sonra, Çaldıran Seferi’ni 

müteakip Dulkadiroğulları Beyliği’ni ilhak eden Osmanlılar, Mısır Seferi 

sırasında da Ramazanoğulları Beyliği’ni kendilerine bağladılar. 

Anadolu’da siyasî birliği tam anlamıyla Yavuz Sultan Selim döneminde 

sağlayabilen Osmanlıların, bunu başarmaları elbette kolay olmamıştır. Zira, 

Hristiyanlara karşı gazanın öncülüğünü yaparak İslâm dünyasında haklı bir 

şöhrete kavuşmaları, onları Anadolu Beylikleri ile olan ilişkilerinde daha dikkatli 

davranmaya zorlamıştır. İşte bu yüzdendir ki, Beyliklerle olan meselelerin 

çözümünde bu ince siyasetin bir gereği olarak yeri geldiğinde diplomasiden de 

yararlanma yoluna gitmişlerdir. Kuşkusuz Osmanlılar karşısında ittifak halinde 

hareket etmeyi âdet haline getiren Anadolu Beylikleri de, mecbur kaldıklarında 

aynı yola başvurmuşlardır. Bunun için her iki taraf da ekseriyetle ulemâdan 

faydalanmayı tercih etmişlerdir. Kimi zaman vezir veya kadı; kimi zaman da 

vaiz yahut kâtip sıfatıyla görevlendirilen, ancak ulemâ üst kimliğinde birleşen 

bu zümre, gerçekten de taraflar arasındaki siyasî meselelerin diplomatik kanallarla 

çözümünde aktif rol oynamıştır. Aşağıda ulemânın Osmanlılarla Kara-


man, Germiyan ve Candaroğulları Beylikleri arasındaki ilişkilerinde üstlendiği 

bu role dair bazı örneklere yer verilmektedir. 

1. Osmanlı-Karamanoğulları İlişkileri 

Osmanlılar ile Karamanlılar arasında barışın tesisi için Sultan I. Murad döneminde 

karşılıklı olarak elçilerin gidip geldiği bilinmekte ise de, kaynaklarda 

bu elçilerin isimleri belirtilmemektedir. Benzeri durum Yıldırım Bâyezid dönemi 

için de söz konusudur. Çelebi Mehmed döneminde karşılıklı gidip gelen bir 

elçi isminden bahsedilmemekle birlikte, kroniklerde Karamanlı âlimlerden Kadı 

(Kara) Mürsel’in, Osmanlılar ile Karamanoğulları arasındaki anlaşmazlıkların 

çözümü için arabuluculuk görevine hazır olduğunu Karaman hükümdarı 

Mehmed Bey’e ilettiği ifade edilmektedir. Bilindiği gibi Mehmed Bey, Mehmed 

Çelebi’nin Rumeli’de kardeşi Musa Çelebi meselesiyle uğraştığı sırada, onun 

Bursa’ya gelmekte olduğu haberini alınca, şehri ateşe vererek Kirmasti (Kemal 

Paşa) yolundan Hamid İli’ne, oradan da Karaman’a dönmüştü. Rivayete göre 

bu sırada kadıaskerlik görevinde bulunan Kadı Mürsel, Karamanoğlu’na: “Beyim! 

Gel, ben duacını gönder. Varayım, Osmanoğlu ile sizi barıştırayım” demiş, 

Karamanoğlu ise bu teklife yanaşmayıp: “Hey! Bu ne sözdür? Elbette o benim 

üzerime gelirse ben onunla haklaşırım” cevabını vererek Osmanlılara karşı olan 

tavrını değiştirmemiştir (Âşıkpaşazâde 1949: 149; Neşrî, 1995: II, 523-525). Öyle 

anlaşılıyor ki kronikler, bu ifadelerle Karamanlıları Osmanlılar karşısında uzlaşmaya 

yanaşmayan taraf olarak göstermeye, dolayısıyla Osmanlıların durumunu 

meşrulaştırmaya çalışmaktadırlar. 

II. Murad devrine gelindiğinde kaynaklar Osmanlılarla Karamanlılar arasındaki 

mevcut siyasî meselelerin çözümünde görev alan bazı elçi isimlerden 

söz etmeye başlarlar. Kaynakların bu konuda haber verdiği ilk isim Mevlânâ 

Hamza’dır. Karamanoğlu II. İbrahim Bey devri âlimlerinden olan Mevlânâ 

Hamza, daha çok fetva konusundaki kifayeti ile tanınmaktaydı (Mecdî 

Mehmed Efendi, 1269: 120-121; Hoca Sadeddin, 1280: II, 456). Osmanlı hükümdarı 

II. Murad, 1433 yılında Karamanlılar üzerine yürüyüp, Karamanoğlu İsa 

Bey’i hükümdar ilan ettiğinde, Osmanlı kuvvetlerinin önünden kaçan ve takip 

edileceğini anlayan II. İbrahim Bey, mütecaviz tutumundan dolayı özür dilemek 

ve barış teklifinde bulunmak maksadıyla Mevlânâ Hamza’yı, Osmanlı hükümdarına 

murahhas olarak göndermişti. Mevlânâ Hamza Sultan Murad’a, 

İbrahim Bey’in: “Hünkâr hazretleri bizim küstahlığımızı mazur tutup, bu kez 

dahi suçumuzu affetsin. Bu defadan gayrı suçta bulunmayayım” şeklindeki 

sözlerini ilettikten sonra, “Karamanoğlu ettiği işe pişmandır. Hünkârdan af 

umar. Hamid İli’nden dahi elini çekti. Elhâsıl sultanım bu kere dahi bizi bağış-


lasın” diyerek Osmanlı hükümdarının elini öptü. Sultan Murad, Karamanlı 

âlimin bu sözleri karşısında “Mevlânâ Hamza, senin hatırın için suçundan geçtim. 

Amma bu vilayeti ona ben verdim. Şimdiden sonra karındaşı İsa’ya veririm” 

cevabını verdi. Bu görüşme sırasında Karamanoğlu İsa Bey de oradaydı. 

Osmanlı hükümdarı, Mevlânâ Hamza’ya karşılık İbrahim Bey’e Behcetü’ttevârîh’in 

yazarı Şükrullah’ı elçi olarak (Şükrullah, eserinde bu görevinden 

bahsetmez) gönderdi. Böylece Karamanoğlu ile daha önce almış olduğu toprakları 

geri vermesi ve bundan sonra bir daha düşmanca davranmaması şartıyla 

barış yapıldı (Âşıkpaşazâde 1949: 175; Neşrî, 1995: II, 617-619). 

Karamanlılar ile Osmanlılar arasındaki husumetin, -kaynaklarda bu konuda 

her ne kadar yeterli bilgi bulunmasa da- zaman zaman ulemâyı rahatsız ettiğini; 

başka bir ifadeyle bu zümrenin, taraflar arasında gereksiz yere kan dökülmesini 

tasvip etmediğini söylemek mümkündür. Nitekim II. İbrahim Bey 

zamanında Karaman’a gelerek burada bir müddet ikâmet eden ünlü âlim Alâeddin 

Ali es-Semerkandî, Osmanlılarla Karamanlılar arasındaki mevcut anlaşmazlıklardan 

rahatsızlık duymuş olmalı ki, taraflar arasında barışın sağlanması 

yönünde bir tutum sergilemiştir (Konyalı, 1967: 213). 

Bu konuda başka bir örneğe ise, Şikârî’deki (1946: 190) kayıtlarda rastlıyoruz. 

Müellife göre Segedin Antlaşması’ndan (1444) hemen sonra Osmanlılarla 

Karamanlılar arasında vuku bulan savaş sırasında, Şeyh Yahya (Kâtip Yahya b. 

Muhammed), Mevlânâ Şemseddin ve Mevlânâ Nizâmeddin gibi önde gelen 

şahsiyetlerin başını çektiği, üç yüz kadar ulemâ, fudalâ, müftü ve vaizden oluşan 

bir heyet, Germiyan ve Dulkadiroğulları ileri gelenlerini de önlerine düşürüp 

Sultan II. Murad ile Karamanoğlu II. İbrahim Bey’i barıştırdı. Bu teşebbüs 

iki hükümdar arasında bir muahede yapılmasına vesile oldu. Barış heyetinde 

bulunan Şeyh Yahya tarafından kaleme alınan Sevgendnâme (ahdnâme)’deki 

şartlara göre (Uzunçarşılı, 1937: 120-123; Aköz, 2005: 165-173) Karamanoğlu II. 

İbrahim Bey, bundan sonra Osmanlı topraklarına saldırmayacak ve Osmanlıların 

dostlarına dost, düşmanlarına da düşman olacaktı. Diğer taraftan ahidnâme 

sadece Sultan II. Muradın saltanatıyla sınırlı kalmayıp, oğlu II. Mehmed’in saltanatı 

boyunca da geçerliliğini koruyacaktı. 

Şikârî’de geçmemekle birlikte Osmanlı kronikleri, bu muahedenin yapılmasından 

önce II. İbrahim Bey’in Sultan II. Murad’a, zevcesi Melek Hatun (II. 

Murad’ın kız kardeşi) ile veziri Hoca Server’i kendisini bağışlaması için gönderdiğinden 

bahsederler (Âşıkpaşazâde, 1949: 182-183; Neşrî, 1995: II, 643-645). 

Kroniklere göre Melek Hâtun eşinin yaptıklarından dolayı bağışlanması için 

göz yaşları dökmüştü. Kalbi yumuşayan Osmanlı sultanı Hoca Server’e döne-


rek: “Yeminini bozmanın ve inkâr etmenin Karamanlılara has bir âdet ve İbrahim 

Bey’in bu hanedanın tutuşturduğu bir mum olduğunu, geçmiş hatalarını 

göz yumduğumuzu, tutmadığı yeminlerini yüzüne vurmadığımızı, bildiğin 

halde, o yalan söyleyen taraftan nakl-i iman ile hangi yüzle sulh için gayret 

edersin? Ne cüretle ona kefil olmaya kalkışırsın?” diyerek çıkıştı. Hoca Server 

padişaha methüsenada bulunduktan sonra şunu arz etti: “Daha evvelki kabahatlerinde 

bu hakir kul onun yanında değildi. Şimdiki hatası dahi bu hakirin 

rızası ile olmamıştır. Turgutoğullarının tahrikiyle olmuştur. O dahi tamamen 

pişman olup, suçunu itiraf etmiştir. Bundan sonra bir kusuru görülürse cezası 

bana olsun” diyerek yemin ve ahdinin sağlamlığını taahhüt etti (Hoca 

Sadeddin, 1280: I, 371). Bu görüşmeden sonra -muhtemelen yukarıda sözünü 

ettiğimiz diğer ulemânın da aracı olmasıyla- taraflar arasında muahede yapıldı. 

Ancak ahidnâme 1451 yılına kadar yürürlükte kalabildi. Zira bu tarihte Sultan 

Murad ölmüş ve yerine oğlu II. Mehmed tahta geçmişti. Bu değişiklik İbrahim 

Bey’i yeniden ümitlendirdi. Osmanlılar aleyhine Venedik Cumhuriyeti ile 

bir antlaşma yapan İbrahim Bey, Aydın ve Menteşe hükümdar ailelerini de 

tahrik etti (Dukas, 1956: 142-143; Müneccimbaşı, 1995: 235; Tekindağ, 1963: 44- 

46) . Bu durum yeni padişahın ilk seferini Karamanlılar üzerine yapmasına neden 

oldu. Osmanlı ordusu Akşehir ve Beyşehir taraflarına geldiğinde karşı koyamayacağını 

anlayan Karamanoğlu, Taşeli’ne çekilmek zorunda kaldı. Ulemâdan 

Molla Veli’yi elçi olarak gönderip sulh teklifinde bulundu. Osmanlıların 

murahhası ise, Kasap oğlu Mahmud Bey’di. Taraflar arasında yapılan muahede 

gereğince İbrahim Bey, Akşehir, Beyşehir ve Seydişehir’i Osmanlılara terk ediyor, 

ayrıca Osmanlı ordusuna asker vermeyi kabul ediyordu (Tursun Bey, 1977: 

38-39; Oruç Beğ, 2007: 77; Uzunçarşılı, 1988a: I, 453-454). 

Fatih Sultan Mehmed döneminde Karamanlılardan Osmanlılara gönderilen 

bir başka elçi de, ulemâdan Sarı Yakub oğlu Ahmed Çelebi’dir. Karamanoğlu II. 

İbrahim Bey’in ölümünden (1463) sonra, ortaya çıkan taht kavgasında kardeşi 

Pîr Ahmed Bey’in Osmanlıların yardımıyla beyliğin başına geçeceğini haber 

alan İshak Bey, Sarı Yakub oğlunu II. Mehmed’e elçi olarak göndermişti. İshak 

Bey Osmanlı hükümdarına, biraderi Pîr Ahmed Bey’in, üzerine gönderilmemesi 

şartıyla Akşehir ve Beyşehir’i terk edeceğini bildiriyordu. Ancak bu teklif II. 

Mehmed nezdinde kabul görmedi. Nitekim, Server Çavuş oğlu Çavuşbaşı 

Ahmed’le Karamanoğlu’na: “Akşehir ve Beyşehri evvelden bizim satın alınmış 

mülkümüzdür. Ona ne minnetimiz vardır. Çarşamba suyu sınır olsun. Ötesi 

sana, berisi bize. Tâ ki biz kardeşini koyuvermiyelim” cevabını gönderdi. İshak


Bey, padişahın bu teklifini kabul etmeyince, Pîr Ahmed Bey’e yardıma karar 

verildi (Âşıkpaşazâde, 1949: 214; Neşrî, 1995: II, 775-777). 

2. Osmanlı-Germiyanoğulları İlişkileri 

Germiyanlılar ile Osmanlılar arasında Germiyanoğlu Süleyman Şah döneminde 

Karamanoğullarından kaynaklanan bazı siyasî endişeler yüzünden bir 

yakınlaşma olmuştur. Hamitoğullarına verdikleri destek nedeniyle 

Karamanoğullarının Germiyanlılara cephe alması, Süleyman Şah’ı zor durumda 

bırakmıştır. Gün geçtikçe güçlenen Osmanlılarla mütecaviz Karamanlılar arasında 

sıkışan Germiyan beyi, çareyi Osmanlılarla sıhriyet tesis etmekte bulmuştur. 

Osmanlı kronikleri, oldukça ihtiyarlamış olan Süleyman Şah’ın, oğlu Yakub 

Bey’i yanına çağırarak: “Oğul! Dilersen ki bu il sizin elinizde kala. Osmanlı ile 

birlik edin ve kızımın birini onun oğlu Bâyezid’e verin” diye tembihte bulunduğunu 

kaydederler (Âşıkpaşazâde, 1949: 129; Neşrî, 1995: I, 203-205). Kroniklerin, 

Germiyan beyinin siyasî bir mecburiyetten dolayı yakınlaşma ihtiyacı hissettiği 

Osmanlılarla birlik içinde olmayı öğütleyen bu tür sözlerine yer vermeleri 

elbette manidardır. Öyle anlaşılıyor ki, kronikler bu ifadelerle Türkmen beylerinin 

Osmanlılarla ittifak hâlinde olmalarını ima etmekte, dolayısıyla beylikler 

üzerinde henüz kurulmakta olan Osmanlı nüfuzunu güçlendirmeye yönelik 

propaganda yapmaktadırlar. 

Osmanlı kaynakları, Süleyman Şah’ın kızı Devlet Hatun ile Sultan I. 

Murad’ın oğlu şehzâde Bâyezid arasında gerçekleşen düğünden bahsederken 

yine, Osmanlı propagandasının hâkim olduğu bir üslûp kullanırlar. Buna göre 

Süleyman Şah’ın Osmanlılarla dünür olma isteğini Sultan I. Murad’a bildirmek 

üzere dönemin tanınmış ulemâsından İshak Fakih görevlendirilir. Osmanlı sultanının 

huzuruna, bakımlı atlardan ve Denizli’nin ak alemli bezlerinden oluşan 

zengin hediyelerle çıkan İshak Fakih: “Kızımızı oğlun Bayazıd Han’a alın. Kızımıza 

birkaç parça hisar verelim. Cıhazına (çeyizine) tutsun.” sözleriyle Süleyman 

Şah’ın dünürlük teklifini iletir. Sultan Murad bu teklifi değerlendirip 

kabul eder. Kütahya, Simav, Eğrigöz ve Tavşanlı’nın çeyiz olarak verilmesiyle 

karar sağlama alınmış olur. 1381 yılında gerçekleşen ve Osmanlılar için âdeta 

bir gövde gösterisine dönüşen düğüne, gerek Anadolu Beylikleri’nden, gerekse 

Memlüklerden çok sayıda elçi, değerli hediyeler getirir (Âşıkpaşazâde, 1949: 

129; Neşrî, 1995: I, 204-207). Düğünden sonra şehzâde Bâyezid Kütahya valisi 

olurken, kayın pederi Süleyman Şah da Kula’ya çekilir ve vefatına kadar burada 

ikâmet eder (Varlık, 1974: 61-66).


Osmanlılar ile Germiyanlılar arasındaki ilişkilerde elçilikle görevlendirilen 

bir diğer isim de Kara Timurtaş Paşa oğlu Umur Bey’dir. Devlet adamlığının 

yanı sıra, âlim kişiliği ile de bilinen; Bursa, Edirne, Afyonkarahisar, Bergama ve 

Biga gibi şehirlerde ilmî ve dinî eserler yaptırarak bazı kitapları Türkçeye tercüme 

ettiren Umur Bey (Uzunçarşılı, 1988a: I, 575-576), Küçük Mustafa Çelebi 

ve İsfendiyar Bey meselelerini hallettikten sonra, divan heyetinin sayısını azaltan 

Osmanlı hükümdarı II. Murad tarafından, Germiyanoğlu Yakub Bey’e elçi 

olarak gönderilmiştir (1423) (Neşrî, 1995: II, 575). Ancak kroniklerde onun bu 

göreviyle ilgili olarak ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. 

3. Osmanlı-Candaroğulları İlişkileri 

Osmanlılar ile Candaroğulları arasındaki ilk ilişkiler, Sultan I. Murad döneminde 

başlamıştı. Karşılıklı mücadele şeklinde cereyan eden bu ilişkilerin 

ardından, kaynaklarda “Kötürüm Bâyezid” olarak da zikredilen Celâleddin 

Bâyezid’in, memleketini oğlu İskender Bey’e vermeye kalkması, Osmanlıların 

beylik içindeki taht kavgalarına müdahil olmalarına yol açmıştı. Osmanlıların 

yardımı ile Kastamonu’da hükümdar olan Süleyman Paşa burada bir müddet 

hüküm sürdü ise de, Yıldırım Bâyezid tarafından ortadan kaldırıldı. Böylece 

beyliğin Kastamonu kolu da sona ermiş oldu (1391) (Esterâbadî, 1990: 370-371; 

Uzunçarşılı, 1988b: 125-128; Yücel, 1988: 75-83). 

Bu arada, babası Celâleddin Bâyezid’in vefatından (1385), Ankara Savaşı’nın 

sonuna kadar beyliğin Sinop kolunun hükümdarlığını elinde bulunduran 

İsfendiyar Bey, Timur’un eski Candarlı topraklarını kendisine geri vermesiyle 

memleketinin sınırlarını genişletmişti. Çelebi Mehmed döneminde Osmanlılara 

tâbi olan İsfendiyar Bey Çankırı, Kalecik ve Tosya taraflarını oğullarından Hızır 

Bey’e vermek istedi. Ancak büyük oğul Kasım Bey, bu duruma karşı çıkarak 

kardeşine verilen toprakların kendisine bırakılması halinde, Osmanlıların himayesine 

gireceğini Çelebi Mehmed’e bildirdi. Osmanlı sultanı bu isteği kabul 

edip, İsfendiyar Bey’den Çankırı, Kalecik, Tosya Kastamonu ve Bakır Küresi’nin 

Kasım Bey’e verilmesini istedi. İsfendiyar Bey, başlangıçta bu isteğe ret 

cevabı verdi ise de, karşı koyacak gücü olmadığından Osmanlılarla anlaşmayı 

tercih etti. Bu maksatla veziri ile ulemâdan vaiz Mehmed’i Çelebi Mehmed’e 

göndererek Kastamonu ve Bakır Küresi’nin kendisine bırakılmasını; diğer şehirleri 

ise, Kasım Bey’e değil, Osmanlı Devleti’ne terk edeceğini bildirdi (Neşrî, 

1995: II, 539-541). Sözü edilen yerleri işgal eden Osmanlılar Tosya, Çankırı ve 

Kalecik taraflarını Kasım Bey’e verdiler. Böylece biri yarı müstakil, diğeri de 

Osmanlı himayesinde olmak üzere, Candaroğulları Beyliği ikiye bölünmüş oldu 

(Uzunçarşılı, 1988b: 129-132).


Sonuç 

İslâm dünyasında klasik ulemâ tipinin belirginleşmeye başlamasıyla birlikte, 

bu zümrenin hizmet alanında da belli bir şekillenme söz konusu olmuştur. 

Abbasiler ve Büyük Selçuklular dönemlerinde ulemânın genellikle dinî hizmetlerin 

yanında tedrisat, kaza ve telifatla meşgul olduğu, zaman zaman da kendisine 

ihdas edilen resmî görevleri yerine getirdiği bilinmektedir. Türkiye Selçukluları 

ile bu devletin teşkilât ve müesseselerde birer takipçisi olan Anadolu Beyliklerinde 

hemen hemen aynı teamülün devam ettiği görülür. Osmanlılarda 

bunlara ilave olarak ulemânın, Divân-ı hümâyûn’da ve merkezi bürokrasinin 

önemli kademelerinde sıkça boy gösterdiği dikkati çeker. 

Beylikler ve Osmanlı dönemlerinde yine önceki teamüllerin bir uzantısı 

olarak ulemâdan diplomasi alanında faydalanma yoluna gidilmiştir. Ulemânın 

bu alanda tercih edilmesinin önemli sebepleri vardır: Ulemâ her şeyden önce 

hem siyasî çevreler, hem de toplum nazarında belli bir itimat ve saygınlığa sahiptir. 

Bu itimat ve saygınlık onun ilmî, aynı zamanda dinî hüviyetinden kaynaklanmaktadır. 

Bu yüzdendir ki, hem Osmanlılar hem de Anadolu Beylikleri, 

aralarında zuhur eden meşruiyet mücadelesinde bu zümreden faydalanmasını 

bilmişlerdir. Diğer taraftan ulemânın diplomasi ve nezaket kurallarını kavrama 

ve vâkıf olma konusundaki yeterliliğinin de, bu tür tercihlerde etkili olduğu 

söylenebilir. 

Ulemânın Osmanlı-Anadolu Beylikleri ilişkilerindeki misyonu iki şekilde 

gerçekleşmiştir. Bunlardan ilkine göre ulemâ, taraflar arasında barışın tesisi 

veya anlaşmanın sağlanması için görüşmelerde bulunmak, başka bir ifadeyle 

taraflar arasındaki mesajları iletmek amacıyla siyasî irade tarafından elçilikle 

görevlendirilmiştir. Ancak burada ulemâyı sadece mesaj iletmekle görevli bir 

diplomat olarak düşünmek doğru değildir. Zira, bazı durumlarda ulemânın 

sergilediği tavırların veya ikna kabiliyetinin de karşı tarafın vereceği kararlarda 

önemli etkisi görülmüştür. Nitekim Sultan II. Murad’ın, Karamanoğlu II. İbrahim 

Bey’i, Karamanlı âlim Mevlânâ Hamza’nın hatırı için affettiğini söylemesi, 

bu konuya dair kayda değer bir örnektir. 

Ulemânın resmî yetkisini kullanarak yerine getirdiği bu görevin yanı sıra, 

taraflar arasında barışı sağlamak adına bazen kendi inisiyatifi doğrultusunda 

hareket ettiği durumlar da söz konusu olmuştur. Gerçekten de bazı âlimler, 

bilhassa Karamanlılar ile Osmanlılar arasında -Karamanlı hükümdarlarının siyasî 

ihtirasları yüzünden- ortaya çıkan husumetten hoşlanmamış, aynı kültür 

ve inanca mensup kitleler arasında kardeş kanı dökülmesini tasvip etmemişler-


dir. Bu nedenle karşılıklı barışın tesisi için arabulucu rolünü üstlenmekten kendilerini 

alamamışlardır. Buna en güzel örnek de Karamanlılardan; Şeyh Yahya, 

Mevlânâ Şemseddin ve Mevlânâ Nizâmeddin gibi önde gelen şahsiyetlerin başını 

çektiği; ulemâ, fudalâ, müftü ve vaizlerden oluşan kalabalık bir heyetin, 

Karamanoğlu II. İbrahim Bey’le Sultan II. Murad’ı barıştırma girişimleridir. ©


KAYNAKLAR 

Aköz, Alaaddin (2005), “Karamanoğlu II. İbrahim Bey’in Osmanlı Sultanı II. 

Murad’a Vermiş Olduğu Ahidnâme”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 18: 159- 

178. 

Anonim (1989), Gazavât-ı Sultân Murâd b. Mehemmed Hân, (Yay. Halil İnalcık- 

Mevlûd Oğuz), Ankara: TTK Yayınları. 

Anonim (1992), Tevârîh-i Âl-i Osman, (F. Giese neşri), (Haz. Nihat Azamat), İstanbul: 

MÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları. 

Anonim (2000), Osmanlı Kroniği (1299-1512), (Haz. Necdet Öztürk), İstanbul: Türk 

Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları. 

Âşıkpaşazâde (1949), Tevârîh-i Âl-i Osman. (Haz. Nihal Atsız), İstanbul: Türkiye Yayınevi. 

Aziz B. Erdeşir-i Esterâbadî (1990), Bezm u Rezm, (Çev. Mürsel Öztürk), Ankara: KB 

Yayınları. 

Baktır, Mustafa (2002), “Beylikleri Döneminde Anadolu’da Ulemâ-Ümerâ Münasebetleri”, 

Türkler, C. 7: 560-568. 

Dukas (1956), Bizans Tarihi, (Çev. VL. Mirmiroğlu), İstanbul: İstanbul Matbaası. 

Emecen, M. Feridun (2001), İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, İstanbul: 

Kitap Kitabevi. 

Hoca Sadeddin (1280), Tâcü’t-Tevârîh, C. I-II, İstanbul: Matbaa-i Âmire. 

Gökbilgin, M. Tayyib (1993), “Ulemâ”. İA, C. 13: 23-26. 

Günal Öden, (1999), Karası Beyliği, Ankara: TTK Yayınları. 

İbn Kemal (1957), Tevârih-i Âl-i Osman, (Haz. Şerafettin Turan), VII. Defter, Ankara: 

TTK Yayınları. 

İnalcık, Halil (1997), “Türkler”, İA, C. XII/2: 286-308. 

İnalcık, Halil (1999), “Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakış”, Osmanlı, C. I: 37-116. 

İpşirli, Mehmet (1999), “Osmanlı Ulemâsı”, Osmanlı, C. 8: 71-79. 

Karadeniz, H. Basri (2008), Osmanlılar İle Beylikler Arasında Anadolu’da Meşruiyet Mücadelesi, 

İstanbul: Yeditepe Yayınları. 

Konyalı, İ. Hakkı (1967), Âbideleri ve Kitabeleri İle Karaman Tarihi, İstanbul: Baha Matbaası. 

Lekesiz, M. Hulûsi (1999), “Osmanlılarda Sünnî-Hanefî Geleneğinin Oluşmasında 

Ulemânın Rolü”, Osmanlı, C. 8: 80-84. 

Mecdî Mehmed Efendi (1269), Terceme-i Şakâ’ik, İstanbul: Matbaa-i Âmire. 

Müneccimbaşı (1995), Camiü’d-Düvel, (Çev. Ahmet Ağırakça), İstanbul: İnsan Yayınları.


Neşrî (1995), Kitâb-ı Cihan-nümâ, (Yay. F. Reşit Unat-M. Altay Köymen), C. I-II, Ankara: 

TTK Yayınları. 

Ocak, A. Yaşar (2003), “Dinî Bilimler ve Ulemâ”, Osmanlı Uygarlığı, (Haz. Halil İnalcık, 

Günsel Renda), C. I, İstanbul: KB Yayınları. 

Oruç Beğ (2007), Oruç Beğ Tarihi, (Haz. Necdet Öztürk), İstanbul: Çamlıca Yayınları. 

Şikârî (1946), Karamanoğulları Tarihi. (Haz. M. Mesut Koman), Konya: Yeni Kitab Basımevi. 

Tekindağ, Şehabettin (1954), “Karamanlıların Gorigos Seferi (1367)”, İÜEF Tarih 

Dergisi, sy. 6: 161-174. 

Tekindağ, Şehabettin (1963), “Son Osmanlı-Karaman Münasebetleri Hakkında Araştırmalar”, 

İÜEF Tarih Dergisi, C. XIII, sy. 17-18: 45-76. 

Tekindağ, Şehabettin (1993), “Karamanlılar”, İA, C. VI: 316-330. 

Tursun Bey (1977), Târîh-i Ebü’l-Feth, (Haz. Mertol Tulum), İstanbul: Baha Matbaası. 

Unan, Fahri (1998), “Osmanlı İlmiye Tarîkînde Pâyeli Tâyinler Yahut Devlette Kazanç 

Kapısı”, Belleten, C. LXII, sy. 233’ten ayrıbasım: 41-64. 

Uzunçarşılı, İ. Hakkı (1937), “Karamanoğlu Devri Vesikalarından İbrahim Bey’in 

Karaman İmâreti Vakfiyesi”, Belleten, C. I: 56-127. 

Uzunçarşılı, İ. Hakkı (1988a), Osmanlı Tarihi, C. I, Ankara: TTK Yayınları. 

Uzunçarşılı, İ. Hakkı (1988b), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri, 

Ankara: TTK Yayınları. 

Varlık, M. Çetin (1974), Germiyanoğulları Tarihi (1300-1429), Ankara: AÜ Edebiyat 

Fakültesi Yayınları. 

Yücel, Yaşar (1988), Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar I, Çoban-oğulları Beyliği, 

Candar-oğulları Beyliği, Ankara: TTK Yayınları.


Eyyûbîler’de Mezâlim Mahkemeleri ve Dârü’l-Adl 

Atrocıty Courts and Darü’l-Adl (Justice Port) In Ayyubıds 

Ayşe D. KUŞÇU • 

ÖZET 

Mezâlim Mahkemeleri, İslâm Tarihinde daha ziyade normal mahkemelerde halledilemeyen 

olağanüstü davalara bakan “mahkemeler üstü bir mahkeme” gibi işlev görmekte idi. Bu 

mahkemelere genellikle halife veya hükümdar ya da adaletin tevzii hususunda onlara vekalet 

edebilecek liyâkatte kişiler başkanlık ederlerdi. Hz. Muhammed döneminde şekillenip Dört 

Halife döneminde kurumsallaşan bu mahkemelerin benzerlerine eski Türk devletlerinde de 

rastlanılmakta idi. Ancak Türkler, İslâmiyeti kabul ettikten sonra tıpkı Emeviler ve Abbasiler 

döneminde olduğu gibi Mezâlim geleneğini benimsediler ve hattâ bu kurumu daha da 

geliştirdiler. Tolunoğulları, Ihşidiler, Gazneliler, Büyük Selçuklular, Atabeyler, Türkiye 

Selçukluları, Eyyûbîler ve Memlûkler döneminde sultanlar, haftanın belirli günlerini 

mezâlime ayırarak halkın şikayetlerini bizzat kendileri dinlemeye özen gösterdiler. Osmanlılar 

döneminde ise “Mezâlim Divânı” veya “Mezâlim Mahkemeleri” adı altında bir kurum 

bulunmamakla birlikte bu kurumun görevini “Divân-ı Hümayûn” yerine getiriyordu. 

Osmanlı sultanları da zulme uğrayanların en büyük umudu, adaletin en keskin kılıcı 

idiler. Bununla birlikte Türk ve hattâ bütünüyle İslâm tarihinde ilk olarak Musul Atabeyi 

Nureddin Mahmud Zengi ve onun sarayında yetişip daha sonra müstakil bir devlet kuran 

Eyyubî hükümdarı Selahaddin, bu mahkemeler için hususî binalar inşâ ettirmiştir. Bunlara 

“Adalet Sarayı” manâsında “Dârü’l-Adl“ denildi. Eyyûbîler’in Mezâlim mahkemeleri 

hususundaki yenilikleri bu somut adımlarla sınırlı kalmadı. 

• 


Adalet, mezâlim mahkemeleri, Eyyubîler, Darü’l-Adl. 

• 

ABSTRACT 

Atrocity Courts were such widespread Islamic superior courts that try extraordinary cases 

proven to be insoluble in the normal courts. They used to function under the presidency of the 

Caliph himself or the ruler or someone who had the right and the merit to represent them in 

distributing justice. Tribunals having features in common with the Atrocity Courts which had 

been created in Prophet Muhammad’s time and istituted in the period of Four Caliphs’ were 

also seen in the ancient Turkish states. After they had affiliated Islam Turks sustained the 

Atrocity Courts just like the Umayyads and Abbasids did, and they even improved it. Under 

Tulunids, Ikshidids, Ghaznavids, Great and Roman Seljuqs, Atabegs, Ayyubids and Mamluks 

• 

Dr. Gazi Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.


the sultans considered it important to hear the complains of the people presiding to the 

Atrocity Courts in the special days of the week themselves. In the Ottomans’ time though there 

were no such tribunals entitled “Atrocity Courts” their functions were being fulfilled by “Divan-ı 

Hümayun” which was known to be the imperial council of the Ottoman State. The sultan 

was being reckoned as the sword of justice and a gleam of hope for those who suffered 

cruelty. However untill Nuraddin Mahmud Zengi of Mosul Atabegs and later Saladin Ayyubi 

who received training in Zengid’s palace in Mosul there had never been a special building set 

apart for the Atrocity Court. Zengi and Ayyubi both constructed new buildings for that 

purpose named as “Dârü’l-Adl“ meaning Court of Justice. Ayyubids took even further steps 

with respect to the Atrocity Courts in the forthcoming years. 

• 

KEY WORDS 

Justice, Atrocity Courts, Ayyubids, Darü’l-Adl.


 

Giriş 

Mezâlim Divanı veya Mezâlim Mahkemeleri, İslâm tarihinde Adliye Teşkilâtı’nın 

son derece önemli ve bir o kadar da dikkat çeken bir kurumudur. Osmanlı 

Devleti dönemine kadar istisnasız bütün İslâm Devletlerinde var olan bu 

kurum, bazı araştırmacılar tarafından günümüz “yüksek mahkemelerine” ya da 

“yüce divana” benzetilerek açıklanmaya çalışılmıştır. Fakat tarihî süreç içerisinde 

zaman zaman farklı fonksiyonlar icra eden bu kuruma bu tarz benzetmeler 

ile açıklık getirmeye çalışmak yüzeysel bir değerlendirme yapmaktan öteye 

gidemez. Çünkü ele alacağımız Eyyûbîler döneminde konu, hukukî bir uygulama 

gibi gözükse de kökeni Türk yönetim felsefesine dayanan farklı bir boyutuyla 

karşımıza çıkar. 

Mezâlim kelimesi, Arapça “za-la-me” (zülmetmek, zalim olmak, haksızlık 

etmek) fiil kökünden türemiş bir isim olup “mazleme”(haksızlık, zülum) kelimesinin 

çoğuludur. 1 Terim olarak mezâlim, İslâm devletlerinde konusu, hadd, 

kısas ve diyet cezalarını gerektirmeyen haksız fiiller ile özel borç ilişkileri dışında 

kalan ve haksızlığa yol açan davranışları önlemek için yürütülen, temelde 

kamu düzenini ayakta tutmayı hedefleyen olağanüstü mahkemelere denilmiştir. 

2 Sahip olduğu bu özel statüden dolayı çoğu zaman halifenin veya sultanın 

ya da onlara vekâlet edebilecek kabiliyette ehliyetli birinin başkanlık ettiği bu 

fevkalâde mahkemeler, bir oturum tarzında düzenlendiğinden “Mezâlim Divanı” 

adını da almışlardır. 

Zulüm, buna karşılık olarak hak ve adalet gibi kavramlar, insanlığın yerleşik 

hayata geçtiği bir başka deyişle toplu halde yaşamaya başladığı dönemlerden 

itibaren önem kazanmaya başlamıştır. Toplumların devlet olma sürecinde 

1 

İbrahim Mustafa, Ahmed Hasan ez-Zeyyât, Hâmid Abdülkâdir, Muhamed Ali Neccâr, 

Mu’cemü’l-Vasit, Kahire 1972 , II.Baskı; İlyas Karslı, el-Mu’cemü’l-Esasî, İstanbul, 1997. 

2 

el-Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Habîb Ebi’l-Hasan, el-Ahkâmü’s-Sultaniyye (Ter.: Ali Şafak , 

İslâmda Hilâfet ve Devlet Hukuku ), I.Baskı, İstanbul, 1973, Bedir Yayınevi, s.156, 1 No’lu dipnot. 

Burada geçen “hadd” kelimesinin birkaç manâsı vardır. Bunlardan birincisi, sınır manâsıdır; 

ikincisi, Riayet edilmesi gereken Şer’i kurallar; üçüncüsü, Bir şeyi mahiyeti ile tarif; dördüncüsü, 

cezayı gerektiren herhangi bir suç; beşincisi ise, dinen suç olan eylemlere karşı bizzat Şâr’i’ 

(Şer’iati uygulayan kimse) tarafından belirlenmiş, miktarı belli, cezalardır. Metinde geçen ve 

fıkhî bir ıstılâh haline gelmiş olan hadd, bu sonuncu manâsıyla kullanılmıştır. Hadd, suçu işleyen 

için ukûbet (ceza), diğer insanlar için de caydırıcı bir mahiyet arz eder. Haddler : Hadd-i 

Zinâ, Hadd-i Şurb, Hadd-i Sirkat, Hadd-i Sekr, Hadd-i Kazif, Hadd-i Kat-ı Tarik adıyla altı 

nev’e ayrılır ve bunlara “hudud-ı hâlisa” da denir (Mehmet Erdoğan, Fıkıh ve Hukuk Terimleri 

Sözlüğü, İstanbul, 1998, Rağbet Yay., s.129-130).


ise önemini daha da arttırmış, hattâ zulmün yok edilmesi, hak ve adaletin temini 

gibi hususlar devlet yöneticilerinin temel görevleri arasında yer almıştır. Kısacası 

insanın ve toplumun en temel ihtiyaçlarından biri olan hak ve adaletin 

temini, insanlığın toplumsal gelişimi ile birlikte gelişme göstermiştir. Sümerler 

döneminde yaşanan bir hadise bunun tipik bir örneği ve hattâ ilk yazılı ispatı 

niteliğindedir. Milattan önce 1850 yıllarında Sümer ülkesinde bir cinayet işlenmiş 

ve bu cinayet başkent İsin’de oturan kral Ur-Ninurta’ya ulaştırılmıştır. O da 

bu işin araştırılması görevini Nippur şehrindeki adalet mahkemesi halk kuruluna 

vermiştir. 3 Bilindiği üzere Sümerliler, ilk yazılı kanunların mucidi idiler ve 

şehir devletleri halinde yaşamaktaydılar. 

Hak ve adaletin temini, yaygınlaştırılması meselesi yalnızca gelişmiş toplumların 

ve onların idarecilerinin bir vasfı olmayıp aynı zamanda bütün dinlerin 

de titizlikle ele aldığı konular arasında yer almıştır. İslâmiyet de diğer dinler 

gibi zulmün ortadan kaldırılmasına son derece önem vermiş, getirdiği emir ve 

yasaklarla bir yandan fertlerin birbirleri ile olan ilişkilerini düzenlerken diğer 

yandan, o zamana kadar kabileler halinde yaşayan, Arap toplumunu devlet 

sistemi ile tanıştırıp onların da hak ve adalet gibi en temel haklarının devlet 

güvencesi altına alınmasını sağlamıştır. Bu çerçevede İslâm peygamberi Hz. 

Muhammed, Medine İslâm Devletinin ilk devlet başkanı olmasının yanı sıra 

aynı zamanda ilk başyargıçtır. Mevcut şartlar içinde ilk başkumandan ve ilk 

imam, kısacası en yüksek dünyevî otoriteyi kullanan kişi yine odur. Fakat onun 

vefatını takip eden dönemde halifeleri, yani İslâm Devletinin başkanları onun 

peygamberlik görevi hâriç, “devlet başkanı” sıfatıyla, uhdesinde bulundurduğu 

diğer bütün yetkileri üstlenmişler, ancak zamanla kumandanlığı, askerlik işlerini 

en iyi bilene, imamlığı, bazen bizzat kendileri yaptıkları gibi bazen de vekillere 

tevdi etmişlerdir. Yargıçlığı ise, yine kendileri yaptıkları gibi sırf bu iş için 

kadılar görevlendirmişlerdir. İslâm Devletinin sınırlarının genişlemesi ve nüfusun 

artması zaten bir müddet sonra doğrudan doğruya buna imkan vermemiştir. 

Böyle olmakla birlikte İslâm devleti idarecileri her dönemde adaleti ve istişareyi, 

devletin en temel unsurları haline getirmişler ve “olmazsa olmaz” olarak 

görmüşlerdir. Bu anlayış tarih boyunca halife veya sultan, unvânı ne olursa olsun 

devlet başkanlarının aynı zamanda “başyargıç” olmasını zarurî kılmıştır. 

Fakat bulundukları konum itibarıyla onlar, yalnızca alelâde kadıların ve mah- 

3 

S.N. Kramer - Muazzez İlmiye Çığ, Tarih Sümer’de Başlar, Ankara 1990, T.T.K. Yay., s.47.


kemelerin halledemediği fevkalâde dâvâlara yani Mezâlim Mahkemeleri’ne 

başkanlık edebilmişlerdir. İslâm alimlerinden el-Mâverdî’ye göre 4 ; 

Mezâlim mahkemesine başkanlık eden sultan veya ona vekâleten bu işi üstlenen 

şahıs, halk arasında ihtilâf çıkaranları anlaşmaya, hakları inkâr edenleri 

azâmetle inkârından vazgeçirmeye, geçimsizleri korku ile yola getirmeye çalışan, 

kötülükleri önleyen biri idi ve düzene karşı gelenleri anında cezalandırabilirdi. 

Kendisinde kudretli olmak, emirlerinde tesirli, nüfûz sahibi, azâmetli, 

namusu bakımından dürüst, tamahkâr olmayan, takvâ sahibi olmak gibi vasıflar 

aranırdı. 5 

Belki de bu sebeplerden olsa gerek, bir kısım İslâm alimleri bu fevkalâde 

mahkemenin menşeini Hz. Muhammed dönemine kadar dayandırırlar. Esasen 

Hz. Muhammed daha Peygamber olmadan önce “emin” sıfatıyla Kabe’de 

Hacerü’l-Esved meselesini hallederek, kamu düzenini sağlamaya yönelik oldukça 

önemli bir girişimde bulunmuştur. Ancak kendisine peygamberlik geldikten 

sonra, önünde Kur’an-ı Kerim gibi bir rehberinin de bulunması, bu gibi 

konularda onu tek yetkili kılmıştır. Özellikle Medine’ye hicretten sonra Ensâr 

ve Muhacirîn veyahut Müslümanlar ile Medine’de bulunan Yahudi kabileleri 

arasındaki anlaşmazlıklarda Hz. Peygamber tek müracaat merkezi olmuş, problemleri 

çözmüştür. Bir defasında Zübeyr bin Avvâm ile Ensâr’dan biri arasında 

arazi sulama meselesi yüzünden bir ihtilâf çıkmıştır. Hz. Muhammed bu meseleyi 

şöyle halletmiştir: Zübeyr’e 

- Ey Zübeyr, önce sen sula sonra da Ensâr. Bu sözler üzerine Ensâr’dan 

olan şahıs, 

- Şüphesiz o, amcanın oğludur ya Resulullah dedi. Bunun üzerine 

Resulullah sinirlendiler ve Zübeyr’e: 

- Ey Zübeyr, suyu iki topuklarına ulaşıncaya kadar akıt, buyurdu. 6 

4 

Basra’da doğan Ali bin Muhammed bin Habîb Ebi’l- Hasen ( 974-1058) el-Mâverdî, 

Büveyhoğulları’nın iktidarı zamanında yetişmiş, Basra ve Bağdad’da Fıkıh, Üsûl-i Fıkıh, Tefsir 

ve Hadis tahsil etmiştir. Fıkıhçı, Üsûlcü, Tefsirci, Edebiyatçı, Siyasetçi bir âlim olan el- 

Mâverdî’nin bu alanlarda pek çok eseri mevcuttur. Kendisi bir ara gül suyu (mâ-i verd) ticareti 

ile de meşgul olduğundan bu lakabla anılmıştır. Muhtelif şehirlerde kadılık yapan, hattâ 

Nişabur yakınlarındaki Ustuvâ şehrinde başkadılık görevinde bulunan el-Mâverdî, 

Büveyhoğulları’ndan el-Kâdir’in sarayında danışman olarak da çalışmıştır. Onun siyâsete olan 

ilgisi ve yakınlığı bu sahada kıymetli eserler vermesine sebep olmuştur. Kitâbu Nasihati’l- 

Mülûk, Kitâbu Teshîli’n- Nazar ve Ta’cîli’z-Zafer, Kitâbu Kavânîni’l- Vüzerâ, Ma’rifetü’l-Fezâil 

ve el-Ahkâmu’s-Sultâniyye bunlardandır. 

5 

el-Mâverdî, el-Ahkâm, s.157. 

6 

el-Mâverdî, el-Ahkâm, s.157.


Resulullah böylelikle her ikisinin talebini reddetmiş ancak her ikisinin de 

ihtiyacına cevap vermiştir. 

Resulullah’dan sonra Dört Halife döneminin başlarında Müslümanların 

birbirleri ile aralarında öyle kayda değer büyük nizâ ve ihtilâflar çıkmamış, çıkanlar 

da devlet başkanı olan halifeye intikâl edecek boyutta olmamıştır. Çünkü 

bu ilk dönemlerde Müslümanlar, kendi özünde bulunan iman, insaf ve sorumluluk 

duygusunun bir gereği olarak, başkalarına zulüm ve haksızlık yapmaktan 

kaçınmışlardır. 7 Ancak devlet başkanlığı seçimi gecikince, insanlar arasında 

dedi-kodu çoğalmaya, hükümlerin tatbikinde ihmâlkârlıklar olmaya başlayınca 

mezâlim mahkemelerine ihtiyaç duyulur olmuştur. 

Mezâlim Mahkemesinin Kurumsallaşması 

Hz. Ali kendi döneminde mezâlim işlerine bakmak ve bu işleri yürütme 

amacıyla memur tayin eden ilk halife olmuştur. Hattâ o, bir gün minberde: İncitici 

söz söylemeye, dövmeye teşebbüse, elbise yırtmaya 9 dirhem para cezası 

kararı vermiştir. 8 Daha sonraki dönemlerde Hz. Ali’nin bu ve benzeri uygulamaları 

insanlar arasında yayılmış, hâkim ve idâreciler, mütegallibe ve mazlûmlar 

arasındaki ihtilâfları çözme yoluna gitmişlerdir. Bu konuda genel yargı işlerinin 

yarısı mezâlim mahkemelerine devredilmiş ve bunlar için hâkimlik yetkisini 

taşıyan şahıslar tâyin edilmiştir. 

İlk defa yargı işleri için belirli bir gün tâyin eden, kendisine getirilen anlaşmazlıkları 

bu belirli günlerde halleden kişi, Emevî halifelerinden Abdülmelik 

bin Mervân olmuştur. O, halledemediği işleri de kadısı İbn İdris el-Ezdî’ye havale 

etmiştir. Onun bu uygulamasından iki farklı sonuca ulaşmak mümkündür. 

Bunlardan birincisi; bu dönemde Mezâlime gelen davaların çeşitliliği, yani alelade 

davalar olmadığıdır ki, Halife Mervan belki de bunların bir kısmını halledecek 

şer’i bilgi ve yeterliliğe sahip olmadığını düşündüğünden böyle bir yola 

başvurmuştur. İkincisi ise Mervan’ın yukarıda belirttiğimiz gibi İslâm devlet 

başkanlarının son derece önem verdikleri Mezâlim mahkemesi riyasetini zaman 

zaman adalet ve liyakâtlerinden emin oldukları kişilere devretme yönünde bir 

tercih kullandıklarıdır. 

Yine Emevî halifelerinden Ömer bin Abdülaziz halife olunca bizzat kendisi 

sünnete uygun bir şekilde mezâlim işlerine bakmaya, ihtilâfları çözmeye başlamıştır. 

Emevîler’in zorluk ve sıkıntılarını, kalblerindeki korkularını yok eden 

7 

Corcî Zeydân, İslâm Uygarlıkları Tarihi, (Günümüz Türkçesi’ne çev.:Nejdet Gök), İstanbul, 

2004, İletişim Yay., c.I, s.310. 

8 

el-Mâverdî, el-Ahkâm, s.158.


bu şahsa etrafındakiler bir gün; “hayatından korkuyoruz” dedikleri vakit, o 

cevaben; “Şimdi onlardan kendimi korursam, ahirette beni kim koruyacak?” 

demiştir 9 . 

Emevîler döneminden sonra Abbâsîler döneminde de bazı halifeler mezâlim 

işlerine büyük önem vermişlerdi. Bunlar arasında Mehdî, Hadî, Harûn 

Reşid ve oğlu Me’mûn’u zikretmek gerekir. Me’mun halkın şikayetlerini dinlemek 

için pazar gününü ayırmıştır. Bir gün mezalim meclisinden çıkarken üstü 

başı perişan bir kadın ile karşılaşmış ve sebebini sorduğunda kadın, onun oğlu 

Abbas’tan şikayetçi olduğunu söylemiştir. Bunun üzerine Me’mun, oğlu Abbas 

ile kadını yüzleştirmiş ve kadını haklı görünce lehine hüküm vermiştir. Böyle 

olmakla birlikte Me’mun’un Mezâlim işlerini zaman zaman o dönemde başkadı 

olan Yahya bin Eksem’e bıraktığı da olmuştur. Kardeşi Mu’tasım ise Ahmed bin 

Davud’u bu işle görevlendirmiştir. 10 

Abbasi halifeleri Muhtedi’den sonra mezâlim divanlarına katılmamışlar ve 

halkın şikayetlerini dinleme işlerini vezirlerine havale etmişlerdir. Halifelerin 

güç ve otoritelerinin giderek zayıflamaya başladığı dönemlerde ise valiler bu işi 

üstlenmişlerdir. 11 

Tarihte yüzlerce devlet kurmuş ve bu devletleri başarıyla idare etmiş olan 

Türk hükümdârları da hak ve adalete son derece büyük önem vermişlerdir. 

Zaten devlet kurmak ve idare etmek, kamu hukuku meydana getirmek demektir. 

12 Bu sebeple hak ve adalet devletin ve toplum hayatının temel prensibi olarak 

kabul edilmiştir. Türk hükümdarları gerek İslâmiyet’in kabulünden önce ve 

gerekse İslâmî dönemde hâkimi oldukları milletin hak ve hukukunu gözetip, 

bu konuda gerekli tedbirleri almayı en mühim vazifeleri arasında görmüşlerdir. 

Eski Türklerde adlî teşkilâtın, hükümdarın başkanlığındaki yüksek devlet 

mahkemesi (“Yargu” siyasi suçlarla meşgul) ile, hakan adına örfî hukuku (töre 

hükümlerini) uygulamakla görevli yargan (yargucı)lar ve maiyyetlerinden ibaret 

olduğu anlaşılmaktadır. 13 Asya Hun devletinde Tanhu ile -evlilik yoluylaakrabalık 

bağı olan bazı aile mensuplarının yargıçlık görevi yaptıkları belirtilmiştir. 

14 Avrupa Hun devleti hükümdarı Attilâ kendisine suikast hazırlayan 

9 

el-Mâverdî, el-Ahkâm, s.158-159. 

10 

Corcî Zeydân, İslâm Uygarlıkları, s.311. 

11 

Corcî Zeydân, İslâm Uygarlıkları, s. 311. 

12 

Salim Koca, Türk Kültürünün Temelleri, Ankara, 2003, c.II, s. 84. 

13 

İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, İstanbul, 1989, VI. Baskı, s.280. 

14 

M. Mori, “Kuzey Asya’daki Eski Bozkır Devletlerinin Teşkilâtı”, Tarih Enstitüsü Dergisi, İstanbul,1978, 

S.9, s.217.


Bizans suikastçilerinden biri olan ve aynı zamanda Bizans heyetinin tercümanlığını 

yapan Bigila (Vigilas)’yı bir heyet önünde alenen sorguya çekmiştir. 15 Yine 

Göktürk “ayguçı”sı meşhur Tonyukuk, Kapgan Kagan tarafından bu mevkiden 

uzaklaştırıldığı yıllarda (705-716) yüksek devlet mahkemesi üyeliği 

(yarganlık) yapmıştı. 16 Bu bir bakıma İslâmiyet’ten önce Türklerde Mezâlim 

Mahkemesi benzeri bir kurumun varlığı manâsına da gelir, ancak verilen örneklerden 

anladığımız kadarıyla eski Türkler’deki bu mahkeme, daha ziyade 

hükümdara ve devlete karşı suç işleyenleri yargılayan bir kurumdur. 

Böylesine güçlü bir hukukî kültüre ve adalet teşkilâtına sahip olan Türkler, 

İslâmiyetin kabulünden sonra da yabancı olmadıkları mezâlim kurumunu kolayca 

benimsemişler ve hatta geliştirmişlerdir. 17 

Abbasiler döneminde Mısır’da Tolunoğulları Devleti’ni (875-905) kuran 

Ahmed bin Tolun, mezalim işlerine öylesine önem vermiştir ve halk da ona o 

derece güvenmiştir ki, bu dönemde Mısır’da adlî davalara bakan kadı Bekkâr 

neredeyse vazifesinden azl edilmişçesine dava göremez hale gelmiştir. 18 

Tolunoğulları Devletinden sonra Mısır’da kurulan ikinci Türk devleti olan 

Ihşidîler Devleti (935-969) döneminde de mezâlim oturumları tertip edilmiştir. 

Türkler’in ve Türk hükümdarlarının adalete verdiği değer hususunda en 

manidâr hadiselerden biri de Karahanlılar döneminde kaleme alınıp, Türk devlet 

geleneğini ve felsefesini en iyi anlatan siyasetnâmelerden biri olan Kutadgu 

Bilig’de geçer. Burada müellif Yusuf Has Hâcib , adalete “Kün Toğdı” adını verir 

ve onu hükümdar yerine koyar. 19 Yani hükümdarlığın en önemli vasıflarından 

olan adalet, bir bakıma hükümdarlıkla özdeşleşmiştir. Bu anlayış Türk devletlerinin 

hepsinde geçerliliğini korumuştur ve Türk hükümdarlarını tıpkı 

Emevî ve Abbâsîler’in adaleti ile meşhur halifeleri gibi haftanın belirli günlerinde 

belirli bir yerde mezâlim meclisleri tertip etmeye sevk etmiştir. Türk hükümdarları 

bu meclislerde ya bizzat kendileri mezâlim mahkemesine başkanlık 

etmişler veya kendi yerlerine bu mahkemeye başkanlık edebilecek dirâyettecrübe 

ve bilgi birikimine sahip birini bu işle görevlendirmişlerdir. Meselâ 

Gazneliler döneminde “Mezâlim Divânı”na bizzat hükümdâr da gelirdi. Bura- 

15 

İbrahim Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, s.280; Şerif Baştav, Büyük Hun Kağanı Attila, Ankara 

,1998, K.B. Yay., s.71. 

16 

İ.Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, s.280. 

17 

Vecdi Akyüz, “Müslüman Türk Devletlerinde Divan-ı Mezâlim Kurumu”, Türkler, c.V, Yeni 

Türkiye Yayınları, s. 210. 

18 

Kındî Ebû Ömer Muhammed bin Yusuf, Kitâbü’l-Vulât ve’l-Kudat, (Yay.:R.Guese), Beyrut, 1908, 

s.512. 

19 

Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig (Ter.: Reşid Rahmeti Arat ), Ankara, 1991, V. Baskı, s. 7, b.68.


da hükümdar büyük-küçük rütbeye bakmadan halkının en basit kişisinin dahi 

şikâyetini dinler ve dâvâsına bakardı. 20 

Selçuklular ve Zengîler döneminde ise hükümdârlar Pazartesi ve Perşembe 

olmak üzere haftanın iki günü “Mezâlim Divânı” tertip etmişlerdir. 21 Özellikle 

Büyük Selçuklu Devleti sultanlarının askerî ve siyasî otoriteyi sağlaması, o dönemde 

halifeliğin ve İslâm dünyasının içine düştüğü anarşiden kurtarılması 

için adetâ bir zaruret olarak karşılanmış, böylelikle mutlak otorite ve adalet 

kavramlarına dayanan güçlü bir yapı ortaya çıkmıştır. 22 Selçuklu veziri 

Nizâmü’l-Mülk’ün meşhur eseri Siyâset-nâme’de: “Padişah için haftada iki gün 

Mezâlim’e oturmaktan, haklıyı haksızdan ayırmaktan, adalet dağıtmaktan 

raiyyet’in sözünü, vasıtasız kendi kulağı ile işitmekten başka çare yoktur. Onların 

daha mühim olan birkaç dilekçeyi arzetmeleri, (hükümdar)ın da (dilekçelerin) 

her biri hakkında bir yazılı emir ( misal) vermesi gerekir. Zira, cihân hakiminin 

zulme uğrayanlar ve adalet isteyenleri haftada iki gün huzuruna davet 

ettiği ve sözlerini dinlediği haberi memlekette yayılınca, bütün zalimler korkarlar; 

ellerini çekerler( kısa tutarlar) (hiç) kimse cezalandırılma korkusu ile zulüm 

ve yağmaya cesaret etmez” denilmektedir. 23 Nizâmü’l-Mülk’ün bu ifadelerinden 

de anlaşıldığı gibi, Selçuklu Devletinde Mezâlim Mahkemeleri, kamu düzenini 

sağlama hususunda oldukça etkin bir rol oynamakta idi. 

20 

Erdoğan Merçil, “Gazneliler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi., c. VI, s. 295. 

21 

Selçuklular ve Harezmşahlar zamanında adliyenin , “Şer’i yargı” ve “Örfî Yargı” olarak ikiye 

ayrıldığına hükmetmek mümkündür. Çünkü şer’i davalara kadılar bakarken, örfî ve kanunî 

meseleleri halletmekle görevli ayrı mahkemeler bulunuyordu. Bu mahkemeler Adalet Teşkilatı’nın 

başkanı, başka bir deyişle “Adalet Bakanı” konumunda bulunan ve kendisine “Emir-i 

dâd” veya “Dâdbeg” denilen kişiye bağlıydılar.Taşrada sözünü ettiğimiz bu görevlinin naipleri 

ve inzibat memurları bulunuyordu. Bu teşkilatın üstünde, ağır siyasî suçlar sultanın başkanlığındaki 

mahkeme: Divan-ı Mezâlim’de veya Türkçe ismiyle “Yuwuluk’us-Sultan’da 

hükme bağlanırdı. Burada geçen “yuwuluk” kelimesine Divan-ı Lügati’t-Türk de rastlıyoruz: 

“Oğlan yuwuldı (oğlan uslandırıldı, haşarılığı yatıştırıldı) şeklinde geçiyor ki, mahkeme etme 

ve cezalandırma doğrudan doğruya uslandırma amaçlı olduğu için iki tabir arasında mantıklı 

bir ilgi mevcuttur. (İ. Kafesoğlu, Türk Millî Kültürü, s.354; Kaşgarlı Mahmud, Divanü Lûgat-it- 

Türk, (Ter.:Besim Atalay),Ankara, 1992, III.Baskı, c.3, s.80). 

22 

Nejdet Gök, “Türk- İslâm Kültüründe Adalet Anlayışı ve Osmanlı Uygulamalarından Örnekler”, 

Türkler,c.XI, s.66. Esasen Büyük Selçuklu Adlî Teşkilâtı’nın gücü tıpkı diğer Selçuklu kurumlarında 

olduğu gibi muhtelif unsurların bir araya gelmesinden kaynaklanmaktadır. Zira 

Selçuklu kurumlarına baktığımız zaman; bir yandan Gazneliler teşkilâtı vasıtasıyla intikal 

eden Abbasî-Samanî gelenekleri, diğer yandan yine Gazneliler ve Karahanlılar’dan intikal 

eden Eftalit, Köktürk ve Uygur gelenekleri ve nihayet devletin kurucusu ve asli unsuru olan 

Oğuz kabile gelenekleri ile karşılaşırız. Bu sebeple Büyük Selçuklu Adlî Teşkilâtı’nda Şer’i hukuk 

kadar “Türk töresi”nin de etkisi vardır.Bu konuda ayrıca bkz.Fuad Köprülü, “Ortazaman 

Türk Hukukî Müesseseleri”, Türkler, c. V. 

23 

Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-nâme, (Hzl.: M. Altay Köymen), Ankara, 1999, T.T.K. Yay., s.10.


Türk Devletlerinde adalet ve kamu düzeni konusundaki hassasiyet Selçuklulardan 

sonra da devam etmiştir. Hükümdarların halkı “kendi kulağıyla dinleme” 

geleneği Büyük Selçuklular’dan sonra Harezmşahlar ve Zengiler döneminde 

de revaç bulmuştur. 24 Harezmşahlar döneminde halkın şikayet dilekçelerini 

sultana iletmekle görevli hususi bir görevli tayin edilmiştir. “Kıssadârlık” 

makamı denilen bu makama tayin edilen kişinin doğrudan sultana bağlı olduğu 

anlaşılmaktadır. 25 Ayrıca Harezmşahlar’dan Muhammed bin Tekiş’in annesi 

Türkmen Hatun’un bizzat kendisinin mezâlim oturumları yaptığını görüyoruz. 

26 Bu husus Mezâlim kurumunun gelişimi açısından farklı bir örnek teşkil 

etmekle birlikte daha önce Asya Hunları’ndaki bir uygulama ile benzerlik gösterir. 

Zirâ Asya Hunları’nda da tanhu ile akrabalık bağı olan kişiler, halkın şikayetlerini 

dinleyip töre çerçevesinde hüküm verebiliyorlardı. 

Zengiler döneminde ise özellikle Zengî Devleti Sultanı Nureddin 

Mahmud’un, zamanımıza kadar gelen “el-Âdil” unvanı o dönemde onun diğer 

unvanlarının hepsinden daha meşhur ve yaygın olarak biliniyordu. 27 Gerçekten 

de Nureddin iktidarı döneminde bu unvanı fazlasıyla hak edecek pek değerli 

icraatta bulunmuştu. Her şeyden önce o, bu mahkeme için ”Dârü’l-Adl” denilen 

husûsî bir mekan yaptırmakla tarihe geçmişti. 28 Daha önce hiçbir hükümdârın 

böyle bir girişimi olmamıştı. Mezâlime gelen dâvâlar genellikle şehrin Cuma 

24 

Harezmşah hükümdarı Celâleddin Harezmşah’ın (ölm.1231)müverrihi Nesevî’nin diğer İslâm 

devletlerindeki benzer kurumlara benzeterek “Divânü’l-Mezâlim (Mezâlim Divanı)” olarak 

açıklamaya çalıştığı bu mahkeme Celâleddin’in ordusunda vazife görmekte idi. Devletin merkezinde 

ve hattâ büyük askerî merkezlerde bu tür kurumların varlığı gayet tabiî idi. (Fuad 

Köprülü, “Ortazaman Türk Hukukî Müesseseleri”, Türkler, c. V,s.243). Ortaçağlar boyunca 

askerlik san’atında bütün milletlerin takdir ve gıptasıyla karşılaşan Türkler’in, ordu için bu 

tarz bir mahkeme kurmaları ve bu mahkemelerde örf ve âdete ve devletin örfî kanunlarına göre 

hüküm verdikleri bilinmektedir. Onların bu gelenekleri zamanla İslâmî bir renk almıştır. 

“Ordu kadılığı” denilen kurum da , bu geleneğin devamından başka bir şey değildir. Bu kurum, 

Selçuklular, Eyyûbîler, Memlûkler ve Osmanlılar dahil olmak üzere pek çok Türk-İslâm 

Devleti’nde etkin bir şekilde varlığını devam ettirmiştir. 

25 

Aydın Taneri, Türk Devlet Geleneği, Dün-Bugün, İstanbul, 1993, M.E.B.Yay., II.Baskı,s.160; Vecdi 

Akyüz, “Müslüman Türk Devletlerinde Divan-ı Mezâlim Kurumu”,s.212. 

26 

İbn Haldûn, Abdurrahman, Tarihu İbn Haldûn (Kitâbü’l-İber ve Divânü’l-Mübtedâ ve’l-Haber), 

Beyrut, tarihsiz, c.V, s.235. Türk tarihinde “Katun” veya “Hatun” adı ile anılan hükümdar eşleri 

veya annelerinin devlet içindeki konumları hakkında fikir sahibi olmak için bkz.: H.Namık 

Orkun, Eski Türk Yazıtları, Ankara,1994; Muharrem Ergin, Orhun Âbideleri, İstanbul, 1988, Boğaziçi 

Yay.,.XII.Baskı; Bahriye Üçok, İslâm Devletlerinde Türk Nâibeler ve Kadın Hükümdarlar, 

Ankara, 1981. Ayrıca Türkmen Hatun ve faaliyetleri hakkında bkz.: İbrahim Kafesoğlu, 

Harezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara, 1956. 

27 

Nureddin’ in el-Adil’den başka el-Alim ve el-Arif olmak üzere iki farklı ünvanı daha vardı. 

Bu hususta bkz. Nikita Elısséeff, Nûr ad-Din, un Grand Prince Musulman de Syrie au Temps des 

Croisades, Institut Français de Damas 1967, (I-III); Bahaeddin Kök, Nûruddin Mahmud bin Zengi 

ve İslâm Kurumları Tarihindeki Yeri, İstanbul, 1990 .İşaret Yay. 

28 

Bahaeddin Kök, Nûruddin Mahmud bin Zengi,s.102.


Camii’nde hükümdarın başkanlık ettiği meclislerde hallediliyordu. Fakat İslâm 

tarihinde ilk defa olarak Nureddin Mahmud, Haleb’de bir mahkeme binâsı 

“Dârü’l-Adl”i yaptırmıştı. 29 

Nureddin, daha sonra Kadı Kemâlüddin eş-Şehrizûrî’nin de teşvikiyle 

Dımaşk’ta da bir “Dârü’l-Adl” yaptırdı. Darü’l-Keşf dediği bu binânın yapılış 

sebebini İbn Vâsıl ve el-Makrîzî şöyle açıklar: Nureddin Mahmud, emîrleriyle 

birlikte saltanat merkezi olan Dımaşk’ta otururdu. Fakat o, uzun süreli olarak 

buradan ayrıldığı vakit, emîrlerinden Esedüddin Şirkûh 30 , büyük mülkler edinip 

oldukça nüfûzlu bir hâle geldiğinden adetâ saltanat şeriki gibi davranırdı. 

Nâibleri de halka zülmederdi. Bu yüzden halkın Esedüddin Şirkûh’dan şikâyeti 

artmıştı. Bu sebeple Nureddin Mahmud, Esedüddin ve halka zülmeden sâir 

devlet erkânının yargılanması için bu binâyı inşâ ettirdi. 31 

Daha önce belirttiğimiz gibi Nureddin Mahmud, inşâ ettirmiş olduğu bu 

Adalet Sarayı’nda haftada iki gün kadılar ve fakihlerin de hazır bulunduğu 

meclisler tertip ederdi. Bu meclislerde halkın, üst düzey devlet görevlileri, 

zıman usülü 32 zekât toplayan zekât memurları ve sâire ile olan dâvâlarına bakardı. 

Kısacası halk ve devlet (hükümet) arasındaki anlaşmazlıklar bu Adalet 

Sarayı’nda çözüme kavuşurdu. 

Hem Selçuklular ve ve hem de Zengiler ile muasır olup Şia esaslara dayanan 

Fâtimîler döneminde de mezâlim oturumları tertip edilirdi. Ancak bu divânlara 

bizzat Fâtimî halifeleri değil onların oldukça geniş yetkileri hâiz vezirleri 

başkanlık ederdi. Bilindiği üzere Fâtimî vezirleri “vezâret-i tefviz” yetkilerini 

kullanıyorlardı. Hattâ Halife el-Âzıd, Fâtimîler’in büyük vezirlerinden es- 

29 

Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul, 1983, s.134; Mehmet Altay 

Köymen, Alp Arslan ve Zamanı II, Ankara, 1983, Ankara Üniv. D.T.C.F. Yay.s. 151; 

30 

Esedüddin Şirkûh, Eyyûbî Devleti’nin kurucusu Selahaddin Eyyûbî’nin amcasıdır. 

31 

İbn Vâsıl, Cemâlüddin Muhammed bin Sâlim, Müferricü’l- Kürûb fi Ahbâr-ı Benî Eyyûb (İlk üç 

cildin tahkiki: Cemâlüddin eş-Şeyyâl), Kahire, 1953-1960 ve (IV. ve V. Ciltlerin tahkiki: 

Hasaneyn Muhammed er-Rabie), Kahire 1972-1977, c. I, s. 268-269; el-Makrîzî, Kitâbü’l-Mevâiz 

ve’l-İtibar bi-Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr, tarihsiz, Bulak bsm, c.II, s. 208, 

32 

İslâm Devletlerinde, devletin en önemli gelir kaynaklarından biri zekat idi. İnsanların hayatını 

idâme ettirmek için elde ettiği gelirden değil, dinen nisâb miktarını aşan, kazançtan alınan zekat, 

bir bakıma vergi gibi idi. Bazen bizzat devlet tarafından görevlendirilen zekat memurlarınca 

toplandığı gibi bazen de devlete belirli bir miktarda zekat toplayabileceğini garanti edip 

bunu bir kefaletle belirten kişi ya da kişilerce toplanırdı. İşte bu ikinci usûl, Arapça garanti, kefalet, 

güvence ve sigorta gibi manâlara gelen “zıman” kelimesiyle ifade edilirdi. Zekat konusunda 

geniş bilgi için bkz. Hayreddin Karaman, “Zekât”, mad., M.E.B. İslâm Ansiklopedisi , 

c.XIII, s. 495-496.


Sâlih Talâî bin Ruzzik vezârette bulunduğu sırada oğlunu da mezâlime bakmak 

ve orduya kumanda etmekle görevlendirmişti. 33 

Eyyûbîler Döneminde Mezâlim Mahkemeleri 

Fâtimîler’den sonra Mısır’da 1174 senesinde tamamıyla müstakil hareket 

edip Eyyûbî Devleti’ni kuran Selahaddin de tıpkı sarayında yetiştiği ve Mısır’daki 

ilk dönemlerinde tâbi olduğu Nureddin Zengi gibi adaleti, devletin 

temel prensiplerinden biri olarak gördü ve pek çok tatbikatıyla bunu gösterdi. 

Devletini kurduktan sonra Kahire’de metbû’ Nureddin’in inşâ ettirmiş olduğu 

Dârü’l-Adl’e benzer, bir bina inşâ ettirerek burada, Ramazan ayı hâriç, haftada 

iki gün pazartesi ve perşembe aralarında kadıların, fakihlerin ve âlimlerin bulunduğu 

mezâlim meclisleri tertip ettirmeye başladı. 34 Bu meclisler büyük küçük 

herkese açıktı. Bunun yanısıra halk, haftanın diğer günleri de gelip sultana 

şikâyetlerini arz edebilirlerdi. Kendisinin hayatını kaleme alan İbn Şeddâd’ın 

naklettiğine göre, Selahaddin döneminde Kahire’de inşâ edilen söz konusu bu 

Dârü’l-Adl’in kapısı sürekli şikâyetlere açık idi. Selahaddin, bütün zamanını 

mezâlime gelen bu şikâyetleri incelemekle geçirir, sonra da gece veya gündüz 

farketmeksizin mezâlim kâtibi ile bir saat oturarak bunları istişâre ederdi. 35 

Selahaddin’in adalete verdiği önem hususunda İbn Şeddâd’da geçen iki 

hadise oldukça mühimdir. Bunlardan birincisi, Selahaddin’in hâssa birliğinde 

görevli olup kendisinin yakın adamlarından biri ile yeğeni Takıyüddin Ömer 

arasında geçen bir anlaşmazlık sebebiyle, yeğenini yargılanmak üzere hâkim 

önüne çıkmaya zorlamasıdır. İkincisi ise, Selahaddin ile Ömer el-Ahlatî olarak 

bilinen Tâcir Şeyh Hasan arasında geçen hâdisedir. Buna göre Şeyh Hasan Kudüs’te 

Kadı İbn Şeddâd’a gidip sultandan dâvâcı olur. İbn Şeddâd, dâvânın sebebini 

sorduğunda, Şeyh Hasan, o vakit ölmüş olan Sungur el-Ahlatî’nin daha 

önce kendisinin kölesi olduğunu, onun ölümüyle bu zât üzerindeki mülkiyet 

hakkının kaybolmadığını, sultanın Sungur el-Ahlatî’nin mallarına el koyduğu- 

33 

Halife el-Âzıd’ın Ruzzik bin es-Sâlih Talâî bin Ruzzik’i Mezâlim’in idâresi ve ordu kumandanlığı 

ile görevlendirdiğine dâir sicil, el-Kalkaşandî’de kayıtlıdır (el-Kalkaşandî, Ahmed bin Ali, 

Subhu’l-‘Aşâ fi Sınâati’l-İnşâ, (Tahkik, açıklama ve ilâveler: Muhammed Hüseyin Şemsüddin), 

Beyrut-Lübnan , 1987, Darü’l-Fikr Neşriyâtı, c. X, s.334 v.d.; el-Makrîzî, el-Hıtat, c. II, s. 207-208, 

Bulak bsm. ). 

34 

İbn Şâhinşâh el-Eyyûbî, Muhammed bin Takıyüddîn Ömer, Mizmârü’l-Hakâik ve Sırrü’l-Halâik 

(Tahkik, Hasan Habeşî), Kahire, 1968, Alemü’l-Kutûb, s.53; Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddin Ebî’l- 

Muzaffer Yûsuf bin Kızoğlu et-Türkî, Mir’âtü’z-Zaman fî Tarihi’l-Ayân, Haydarâbâd, 1951, Meclis-i 

Dâireti’l- Maârifi’l-Osmaniyye, c.VIII, I.Kısım, s. 283; el-Makrîzî, el-Hıtat, c.II, s.208, Bulak 

bsm. 

35 

İbn Şeddâd, Bahâüddin, en-Nevâdirü’s-Sultaniyye ve’l-Mehâsinü’l-Yûsufiyye (Siretü Selahaddin), 

Kahire, 1994, II.Baskı, s. 42.


nu iddiâ ederek bu malları istediğini belirtir. İbn Şeddâd: “Ya Şeyh! bunun için 

mi buradasın?” dediğinde Şeyh Hasan, “Hukuk gecikmekle iptâl olmaz, bu durum 

kitapta kayıtlıdır. Onun ölümü benim mülkiyet hakkımı ortadan kaldırmaz” 

der. Bunun üzerine İbn Şeddâd, durumu tahkik için Şeyh Hasan’ın elindeki 

kayıtları inceler. Nihâyet Şeyh Hasan’ın Sungur el-Ahlatî’yi Erciş’te bir 

tüccardan satın aldığını ve bu olayın tarihini bulur. Bu hâdise Selahaddin’e intikâl 

eder. Aynı kişi bu defa da Selahaddin’in huzurunda aynı şeyleri iddia 

edince, Selahaddin kendisini cesaretinden dolayı kutlayıp bir hil’at ile büyük 

bir bağışta bulunur. 36 

Eyyûbîler döneminde gerek Selahaddin ve gerekse onun halefleri zamanında 

sadece Mısır’da değil, Eyyûbî hânedanı mensuplarının hâkim olduğu 

diğer eyâletlerde de Mezâlim Divânları tertip edilir ve bunlara bu eyâletlerin 

hâkimleri başkanlık ederdi. 37 Çünkü devlet daha başlangıçtan itibaren Eyyubî 

ailesi mensupları arasında bölüşülmüştü ve her bir eyalet yarı müstakil bir idare 

ile yönetiliyordu. Bu bakımdan adetâ federasyonel bir yapı arz ediyordu. 

Eyâletlerdeki hâkimler yaptıkları pek çok işte olduğu gibi Mezâlim hususunda 

da Mısır’daki büyük sultanı örnek alıyorlardı. Meselâ Selahaddin’in oğlu Haleb 

hakimi el-Melik ez-Zâhir Gıyâsüddin Gâzî, Haleb’de bir Dârü’l-Adl yaptırmış 

ve her pazartesi ve perşembe günleri mezâlim meclisleri tertip ettirmiştir. 38 Yine 

Dımaşk, Haleb ve Hama’daki Eyyûbî hâkimleri pazartesi ve perşembe günlerini, 

hâkimi oldukları eyâletin dahilî işleri ile kamu meseleleri ve umûmî kazâ 

yâni mezâlime ayırmışlardır. el-Kalkaşandî bu eyâletlerde nâibler tarafından 

Darü’l- Adl’de tertip edilen bu tür meclislere “el-Mevkıb” denildiğini kaydeder. 

39 

el-Kâtibü’l-İsfahânî, Selahaddin’in Dârü’l-Adl’de kadılar ve âlimler huzurunda 

meclisler tertip ederek işe başladığını, kazâ ve hükümlerle haklının haksızdan 

ayırt edilip herkese hakkının verildiğini bildirir. 40 el-İsfahânî, 

Selahaddin’in gerek Kahire’deki ve gerekse Dımaşk’taki Dârü’l-Adl’de tertip 

36 

İbn Şeddâd, en-Nevâdir, s. 42-46. 

37 

Eyyubî Devleti, Mısır merkez olmak üzere Suriye, Yemen ve Güneydoğu Anadolu’nun belirli 

bir bölümüne hâkim olmuş ve bu hâkim olunan yerler de kendi içinde farklı idare birimlerine 

bölünmüştü. Meselâ Suriye; Dımaşk, Haleb, Hama ve Hıms gibi dört büyük eyâletten oluşuyordu.. 

38 

Sıbt, Mir’ât, c.VIII, II.Kısım, s. 580. 

39 

el- Kalkaşandî, Subh, c. IV, s.229-232; A.Gassân Sebanu, Memleketü Hama el-Eyyûbîyye, Dımaşk, 

1984, Darü’l Kuteybe Yay, s. 145. Esasen tören/alay/merasim manâsındaki bu ıstılâh, 

Eyyûbîler’den önceki hiçbir Türk ve İslâm Devleti’nde bu manâda kullanılmamıştır. Kelimenin 

bu manâda kullanımı yalnızca Eyyûbîler’e hastır. 

40 

el-Kâtibü’l-İsfahânî, el-Fethü’l-Kussi fi’l-Fethi’l-Kudsî (Tahkik ve şerh: Muhammed Mahmud 

Subh), Kahire, 1965, Dârü’l-Kavmiyye Neşriyatı, s. 214.


ettiği pek çok mecliste hazır bulunmuştur. Bu sebeple onun bu hususta verdiği 

bilgiler oldukça değerlidir. el-İsfahânî, 1175 senesinde Dımaşk’taki Dârü’l- 

Adl’de Selahaddin’in huzurunda oturup onun buyurduğu işleri yaparken dönemin 

meşhur şâirlerinden Hımıslı amâ şâir Ebu’s-Sa’adât el-Menâvat gelmiş 

ve Selahaddin’i metheden bir kaside söylemiştir. Bu kasidenin beyitlerinden 

birinde: 

“O öyle bir meliktir ki, ülkedeki bütün gelinlerin duvağı açılsa, 

Tacları onun eşsiz adâletiyle süslenmiştir.” 41 Şeklinde Selahaddin’in adâleti 

övülür. 

Eyyûbîler döneminde Mısır’da ve diğer eyâletlerde düzenlenen bu mezâlim 

meclislerinde yalnızca mezâlim işleri görülmezdi. Mezâlim işlerine bakıldıktan 

sonra devletin diğer işleri, tâyin ve azillerin müzâkereleri yapılırdı. Bu yönüyle 

Eyyubî Mezâlim mahkemelerini bir bakıma Büyük Selçuklular’da sultanın ve 

üst düzey devlet görevlilerinin hazır bulunup devlet işlerini görüştüğü “Divanı 

Âli” gibi mütalaa etme imkanı doğsa da tam olarak bir yargıya varmak mümkün 

değildir. Zirâ Mezâlim meclislerinin toplanma sebebi bütünüyle hukukî 

amaçlıdır. Devlet işlerinin burada görüşülme sebebi ise; sultan dâhil bütün devlet 

erkanının burada hazır bulunmasının vermiş olduğu fırsatın kullanılması ile 

alâkalı olabilir. 42 

Kaynaklardan anladığımız kadarıyla Eyyûbî sultanlarının hemen hepsi diğer 

devlet işleri görüşülsün veya görüşülmesin Mezâlim Mahkemelerinde bizzat 

bulunmaya büyük önem vermişlerdir. Onlar Mezâlime baktıkları zaman 

saltanat tahtı üzerinde oturmazlardı. Tahtın yanında ayakları yere değecek bir 

halde bir kürsü üzerinde otururlardı. Sultan bu kürsüye oturunca sağ tarafında 

dört mezhebin başkadıları ve önünde Beytü’l-Mâl vekili ve diğer âmme memurlarıyla 

muhafızlar ve saray hizmetkârları hazır bulunurdu. 43 Ancak ilk defa 

olarak Eyyûbî sultanı el-Melik es-Sâlih Necmüddin Eyyûb, çok utangaç olup 

insanlarla yüzyüze gelmekten kaçındığı için mezâlimde bir takım düzenlemeler 

41 

Ebû Şâme, Şihâbüddin Abdurrahman bin İsmail bin İbrahim bin Osman el-Makdisî ed- 

Dımaşkî eş-Şâfiî, Kitâbu’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn (en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye), (Tahkik, 

dipnot ve ilâveler: İbrahim Şemsüddin), Beyrut, 2002, Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, c.II, s. 257-259. 

42 

Ayrıca yukarıda değindiğimiz gibi daha Resullulah döneminden itibaren Müslümanlar’ın her 

türlü dinî ve dünyevî problemleri ile devlet yönetimine dair işlerin pek çoğunun şehrin Cuma 

Camisinde halledilmesi geleneğinin burada etkili olduğu muhakkaktır. 

43 

el-Makrîzî, el-Hıtat, Bulak bsm, c.II, s. 224; Corcî Zeydân, İslâm Uygarlıkları, s. 312.


yapmıştır. Mezâlim başkanlığına kendi yerine İftihârüddin Yâkût el-Cemâlî’yi 

tâyin etmiştir. 44 

es-Salih’in bu istisnâ durumu hâriç Eyyûbî Mezâlim Divânları’nda el- 

Mâverdî ve en-Nuveyrî’nin Mezâlim Divânı’nda mutlaka bulunmaları gerektiğini 

bildirdikleri görevliler daima hazır bulunmuşlardır. 

Mezâlim Mahkemelerinin son derece fonksiyonel olduğu Eyyûbîler döneminde 

(1174-1250) hükümdarların adalet işlerine bu denli önem vermelerinin 

yanı sıra adlî teşkilâtın lokomotif görevini üstlenen kadılar da itina ile seçilirdi. 

İlmiyye sınıfının ileri gelenlerinden olan bu kadılar, müderrislik ve hatiplik gibi 

eğitim-öğretim görevi de ifâ edebiliyorlardı. Başkadıların pek çoğu Mısır’daki 

“es-Sâlihiyye” ve Dımaşk’taki el-Medresetü’ş Şâmiyye el-Berraniyye’de müderrislik 

etmişlerdi. Sultan tarafından tayin edilen başkadıların kadılık alâmeti yine 

sultan tarafından kendilerine gönderilen Kellûte ve Kubba idi. 45 Kellûte, başa 

sarılan bir çeşit sarık idi. Kubba ise elbise üzerine giyinilen bir cübbe idi. 

Mezâlim Divânı, Eyyûbîler’den sonra 1250 yılında aynı coğrafyada kurulup 

XVI. Yüzyılın başlarına kadar Ortadoğu’nun en büyük devletlerinden biri olan 

Memlûk Devleti döneminde de devam etmiştir. el-Makrîzî’nin ifâdesine göre, 

bu divân Memlûk Devleti idare merkezi binası olan Kal’atü’l Cebel’de “Dârü’l- 

Adl” denilen yerde, Ramazan ayı hâriç, senenin her pazartesi ve perşembe günleri 

toplanırdı. Amme hizmetleri ele alınır ve genellikle başka memleketlerden 

gelen elçiler de bu meclise gelebilirlerdi. Burada silsile-i merâtibe göre oturulurdu. 

el-Makrizi, bu konuda oldukça ayrıntılı bilgiler verir. Kaynaklarda 

Eyyûbî Mezâlim Divânı hakkında bu kadar ayrıntı bulunmamakla birlikte el- 

Makrizî’nin vermiş olduğu bu bilgiler ışığında Eyyûbîler döneminde de Mezâlim 

Divânı’nın benzeri bir silsile-i merâtib gereği düzenlendiği kanaatine varılabilir. 

Zirâ Memlûk Devleti’nin pek çok konuda Eyyûbî Devleti’nin takipçisi 

olduğu görülür. 

el- Markizî’nin verdiği bilgilere göre; Mezâlim meclisi toplandığında, sultan 

minber benzeri yüksek bir yerde otururdu ki, bu sultanın tahtı idi. Onun 

sağında sırasıyla Şafiî, Hanefî, Malîkî ve Hanbeli mezhebi başkadıları, Hanbelî 

başkadısının yanında Beytü’l-Mâl vekili, onun yanında Kahire Muhtesibi otururdu. 

Sultanın solunda ise Sır Kâtibi, onun yanında Nâzırü’l-Ceyş ve ilerisinde 

de Muvakkîler ve muarrifler ile Küttâb-ı Dest ve Muvakki-î Dest oturur ve 

44 

en-Nuveyrî, Nihâyetü’l-Ereb, c.XXIX, s. 274-275; R. Şeşen, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, 

s.135; A.Gassân Sebanu, Memleketü Hama, s. 145. 

45 

İbn Vâsıl, Müferric, c.IV, s. 172, c.V, s. 44; Ebû Şâme, er-Ravzateyn, c.V, s. 178.


böylelikle daire tamamlanırdı. 46 Şâyet meclise vezir iştirâk eder ve bu vezir de 

kalem erbâbından olursa, Sultan ile Kâtibü’s-Sırr arasında otururdu; kılıç ehlinden 

ise diğer vazifelilerin yanında yer alırdı. Meclise saltanat nâibi katılırsa o 

da kılıç ehlinden olan vezir gibi diğer görevlilerin yanında bulunurdu. Bunlar 

sultanın arkasında sağ ve sol tarafa oturmak kaydı ile ikinci bir daire oluştururlardı. 

Aralarında silâhdâr, câmedâr, hâsekiler, yaşlılar, Yüzler Emirleri’nin büyükleri 

otururlardı. Bunlara “Danışma Emîrleri” denirdi. Bunların en aşağısında 

da bazı büyük emîrler ve vazifeliler otururdu. Böylelikle ikinci daire de tamamlanmış 

olurdu. Danışma emîrlerinin arkasına hâcibler, devâtdâr ve diğer 

vazifeliler oturur, böylece sultanın bulunduğu daire giderek derinleşirdi. Burada 

tabii olarak şikâyet sahipleri ve onların dâvâcı oldukları kişiler de bulunurdu. 

47 

Teşkilât bakımından Selçuklular’dan ve Memlûk Devletinden büyük ölçüde 

istifade eden Osmanlılar döneminde ise Mezâlim mahkemelerinin işlevini 

daha geniş yetkilerle donatılmış olan “Divan-ı Hümâyun” ifâ etmiştir. Divân-ı 

Hümayûn’un aslî görevi halkın şikayetlerini dinlemektir. Osmanlı sultanları 

divândaki görevlerinden çekildikten sonra da, özellikle davaları, “Kasr-ı Adâlet” 

veya “Adâlet Köşkü” adı verilen mahalde, pencere arkasından dinlemeye 

devam etmişler ve bunu en önemli görevleri arasında saymışlardır. 48 

Mezâlim Mahkemesindeki Görevliler ve İfâ Ettikleri Görevler 

İslâm Devletlerinde Mezâlim oturumlarına halife veya sultanın ya da bizzat 

onların görevlendirdiği bir şahsın başkanlık ettiğini belirtmiştik. 

Bir şahıs şayet hükümdar tarafından sadece Mezâlim işlerine bakmakla görevlendirilmiş 

ise, haftanın her günü görevini yerine getirirdi. Böylelikle halkın 

şikayetleri vaktinde cevap bulur, adalet gecikmez, halk kötülükleri aksettirmekten 

çekinirdi. Ayrıca yüksek memurların fazla meşgul edilmeleri önlenmiş 

olurdu. 49 

46 

Burada geçen görevliler hakkında geniş bilgi için bkz. el-Kalkaşandî, Subh ve Ayşe D. Kuşçu, 

Eyyûbî Devleti Teşkilâtı, Ankara, 2005 (Basılmamış Doktora Tezi) 

47 

el-Makrîzî, el-Hıtat, c.II, s. 208-209 Bulak bsm.; el-Kalkaşandî, Subh, c. IV, s.45-47. 

48 

Nejdet Gök, Türk-İslâm Kültüründe Adalet Anlayışı, s.67. Osmanlı Devleti’nde Adalet anlayışı 

hakkında bkz., Halil İnalcık, Osmanlıda Devlet, Hukuk, Adalet, İstanbul, 2000, Eren Yay. Ayrıca 

Doğu-Batı Dergisi’nin 13.sayısında (Yıl: 4) bu konuda yazılmış çeşitli makaleler bulunmaktadır. 

Bunlar arasında, Halil İnalcık, Türk Tarihinde Türe ve Yasa Geleneği, s. 157-175; Doğan Özlem, 

Hukuk Devletini Sosyal Devlet İçinde Düşünmek, s. 9-23; Hayrettin Ökçesiz, Hukuk ve 

Adalet Üstüne Duygular, s. 225-230, adlı makaleler oldukça kayda değer. 

49 

el- Mâverdî, el-Ahkâm, s.161.


“Divân Reisi” veya “Sâhibü’d- Divân” denilen kişinin sultan olması durumunda 

yanında kıssaları okuması için Sırr Kâtibi’ni de getirmesi âdetten idi. 

Mezâlim başkanından hariç genel olarak Mezâlim oturumlarına şu kişiler 

katılırdı. 

1- Muhafızlar, çavuşlar: Başta sultan veya onun vekili olmak üzere, divâna 

katılan sâir şahısların can güvenliğini sağlamak; mahkemede emniyet ve asayişi, 

huzur ve sükunu temin etmek; kaba kuvvet kullanmaya cür’et edenlere mâni 

olmak; mahkemeye gelmek istemeyenleri getirmekle görevliydiler. 

2- Hukukçular: Kadılar, fakihler ve sâir ulemâdan oluşurdu. Bu kişiler karışık 

işlerin, olayların sorulup danışılması için hazır bulunurdu. Bir bakıma “bilirkişi” 

vazifesi ifâ ederlerdi. 

3- Kâtipler: Bunların her birinin çeşitli vazifesi vardı. Mezâlime mürâcaât 

eden dâvâlı ve dâvâcıyla ilgili leh veya aleyhte olan hususları tespit edip mahkemeye 

takdim etmek; Divân Reisi’nin emriyle mevcut yazılardan gerekli olanlarını 

yeterli sayıda kopya etmek; çeşitli müessese ve şahıslara gönderilecek 

olan yazıları kaleme almak ki, bu işi yapanların yazışma kurallarını çok iyi bilen 

kâtipler olması gerekiyordu; mahkemenin seyri esnâsında kayda geçilmesi gereken 

hâdiseleri kaydetmek. 

4- Şahitler: Bunlar şuhûd (görgü şahitleri) ve udûldan (hukukçular) oluşuyordu. 

İhtilâflı meselelerde bildiklerini gördüklerini söylemek, mahkemenin 

cereyân tarzını takip etmek, verilen kararı geçerli kılmak gibi görevleri vardı. 50 

Genel Olarak Mezâlim Mahkemeleri’nin Baktıkları Dava Çeşitleri 

el-Mâverdî ve en-Nuveyrî, mezâlim mahkemelerini menşeî itibariyle Hz. 

Muhammed (S.A.V)’den de önceye, İslâmiyetten önceki dönemde yapılan, 

Hılfü’l-Fudûl 51 ’a kadar dayandırırlar ve Mezâlim mahkemelerinin baktıkları 

dâvâları, yani Mezâlimin görevlerini on sınıfa ayırırlar. Bunlar şu şekildedir: 

50 

el- Mâverdî, el-Ahkâm, s.161-162; en-Nuveyrî, Nihâyetü’l- Ereb, c.VI, s. 271-274; el- Kalkaşandî, 

Subh, c. IV, s.43-47; el-Makrîzî, el-Hıtat, c. II, s. 208-210, Bulak bsm.; R. Şeşen, Salâhaddîn Devrinde 

Eyyûbîler Devleti, s.135; Mehmet Aykaç, Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdâri Teşkilâtında Divânlar 

(750-847), Ankara, 1997, T.T.K. Yay., s.64. 

51 

“Hılfü’l-Fudûl”, İslâmiyet’ten önce Rabîa ve Mudar kabileleri başta olmak üzere Arap kabilelerinin 

daha ziyade ticaret gibi dünyevî gayelerle aralarında anlaşarak oluşturdukları bir sulh 

platformu idi. Arapların “Haram Ayları” dedikleri dört ayı içine alan ve üç tanesi ardı ardına 

gelen bu dönemde Mekke-Tâ’if ve Medine üçgeni arasında kalan bölgede tam bir sulh ortamı 

yaşanır, kan dökmek yasaklanır, insanlar huzur ve güven içinde Arabistan’ın bir ucundan diğer 

ucuna gidip gelebilme, ticaret yapabilme ve sair ihtiyaçlarını karşılayabilme imkanına kavuşurdu. 

Genellikle çok basit sebeplerle bu sulh anlaşması birkaç defa ihlâl edilmişti. Ancak


1- İdârecilerin (vâlilerin), halka zulmetmesi, cebir ve şiddet hareketlerinde 

bulunması hallerinde bunlara bakarlar. Bu gibi durumlarda idârecilerin bu hareketleri 

önlenir. İnsaf ve merhameti bırakmayan memurlarla değiştirilir. Bu 

açıdan memurların durumunu araştırır. 

2- Vergi memurlarının vergi toplarken gösterdiği zorlukları önlemek, onların 

dinî esaslara, halifelerin (veya hâkimlerin) emirlerine göre ölçülü hareket 

etmelerini sağlamak. Alınması gereken vergi miktarı ne ise onu almak. Fazla 

vergi alınmışsa hazineden tekrar mükellefe iâde ettirmek, eksik vergi alınmışsa 

mükelleften eksik kısmı tahsil etmek (Bu durum genellikle zimmete geçirme 

hadiselerinde görülürdü.) 

3- Devlet mallarının ve mülklerinin kayıtlarını (yani Malî Divân defterlerini) 

lüzumu halinde kontrol etmek. Bu işle görevli memurlar, halkın devlet malından 

yararlanacağı miktarı, kimlere ait olduğunu, ne kadarını tekrar devlete 

iâde etmesi gerektiğini esaslı bir şekilde yazarlar. Bu memurlar doğruluktan 

ayrılır, malların kayıtlarını eksik tutarlarsa gerekli hükümlere göre bu yanlış 

hareketlerin, önüne geçilir. 

4- Hazineden kendisine yiyecek ve içecek yardımı yapılanların, erzâkın geç 

ve eksik verilmesi hâlinde şikâyetleri üzerine duruma el koymak. Yani memur 

ve askerlerin maaşlarındaki gecikme, eksik veya fazla ödemeden dolayı ortaya 

çıkabilecek ihtilâfları çözme. Bu gibi durumlarda hâkim kayıtları kontrol eder, 

eski verilenlerden daha az bir miktarda erzâk ve maaş verilmişse ve bu eksiklik 

memurun şahsından ileri geliyorsa, ona aradaki fark ödettirilir. Kayıtlardan ve 

hazinenin almış olduğu tedbirlerden ileri geliyorsa hâkim hazine aleyhine karar 

verir. 

5- Gasbolunan mâl ve hakları geri vermek. Bu iki gruptur. 

a) İdâreci şahısların, bazı şahıslara ait mâl ve mülkü ya rağbetten yani onu 

ele geçirmeyi çok arzulamalarından dolayı veya zorla almalarıdır. Bu gibi durumlarda 

mezâlim hâkimi durumu açıkça bilirse, mâl veya mülkün iâdesini 

son olarak Resulullah (S.A.V)’ın amcalarından ez-Zübeyr’in gayretleri ile genç ve yaşlı bütün 

Mekkeliler’in saygı gösterdikleri Abdullah bin Cud’an’ın evinde yapılan merasimle yeniden 

bir “Hılfü’l-Fudûl” mutabakatı yapıldı. Resullulah (S.A.V.) da bu merasime katılıp yemin 

edenler arasında idi. Hâşim Oğulları, el-Muttalib Oğulları, Zühre Oğulları ve Teym Oğulları 

gibi Mekke’nin ileri gelen ailelerinin de katıldığı bu sulh yemini Arap toplumu için o derece 

önemli olsa gerek ki, Resullullah (S.A.V.) kendisine peygamberlik geldikten sonra bile bu yemine 

katılanlar arasında bulunduğu için gurur duymuştur. (Muhammed Hamidullah, İslâm 

Peygamberi, (Ter.:Salih Tuğ), İstanbul, 2003, VI. Baskı, İrfan Yay., c.I, s.51-53; Corcî Zeydân, İslâm 

Uygarlıkları, s.310).


emreder. Durum açık olarak anlaşılmıyorsa duruşma yapar. Mâl sahibi mâlı 

nereden elde ettiğini ispatlarsa mâlı gâsıptan alınır ve sâhibine verilir. Şâyet 

mâl Divân-ı Sultânî’de yani devletin mâl deposunda ise ayrıca bir delil ve şâhide 

gerek duyulmadan mâlı kendisine verilir. Burada yoksa tazminata hükmedilmesini 

emreder. 

b) Bir kısım taşınabilir mâlların ve hukukî tasarrufların gasbı. Bu iş de ya 

idâreciler yahutta kuvvetli şahıslar tarafından yapılır. Mâl sahibinin şikâyet ve 

talebi ile dört yoldan biri ile mâl gâsıbın elinden alınır. Ya gâsıbın ikrar ve itirafıyla; 

ya mezâlim hâkiminin mâlın kime ait olduğunu bilmesiyle, ya gâsıbı ele 

veren delillerle veyahut da şahsın mâlı gâsbettiğine dâir şâhitlerin şehâdeti ile. 

6- Vakıf mâlları ile ilgili dâvâlar. Özel ve genel vakıfları koruma ve himâyeye 

dâir dâvâlar. 

7- Hâkimler tarafından sonuçlandırılamayan dâvâlara bakmak. (İşte bu 

noktada mezâlimin buradaki fonksiyonu günümüz temyiz mahkemesi ile hemen 

hemen aynıdır). Mezâlim hâkimleri kuvvetçe daha üstün, emirleri daha 

geçerlidir. Hükmün gereği ne ise onu tamı tamına infaz ederler. 

8- Devlet memurlarının, özellikle malîyecilerin vazifelerini yerine getirirlerken 

karşılaştıkları güçlükleri yenmek. Memurun aczinden yararlanan, vergisini 

inkâr eden kimselerin bu hallerine mâni olur. Allah’ın hakkına, kamu hakkına 

ait konularda yerine getirilmeyen hakları, yapılmayan işleri yerine getirtir. 

9- İbâdetlerin yerine getirilmesini kontrol eder. Cumaların, bayramların, 

haccın, harplerin kontrolünü yapar, şartlarını arar, ihlâllerini önler. Zirâ Allah’ın 

hakkı yapılıp yerine getirilmede en öncelikli haktır. (Bu noktada ise 

İslâmın özgün bir hukukî kurumu olan “hisbe teşkilâtı” ile bir örtüşme söz konusudur. 

Bu teşkilâtın başında olan muhtesibin beledî bir takım görevleri yanı 

sıra bu tür dinî konularda da yetkili olup bir takım cezaî yaptırımlar uygulayabildiği 

bilinmektedir.) 52 

10- Şahısların birbirleri arasındaki ihtilâfları halleder. Bu gibi durumlarda 

mezâlim hâkimi, normal hâkimler gibi duruşmayı yaptıktan sonra icâbına göre 

hükmeder. Hükümde şüpheye düşülürse bakılır; isâbet edilen kısımlar alınır, 

52 

Bu konuda bkz. Yusuf Ziya Kavakçı, Hisbe Teşkilâtı. Bir İslâm Hukuk ve Tarih Müessesesi Olarak 

Kuruluş ve Gelişmesi, Ankara, 1975.


diğerleri bırakılır 53 ( Bu durum daha ziyâde Şer’i hukukun yetersiz kaldığı dâvâlarda 

olur.) 

Sonuç 

1174-1250 senelerinde Mısır, Suriye, Yemen ve Güneydoğu Anadolu’nun 

bir bölümüne hâkim olan Eyyûbîler, siyasî ideal, askerî yapı ve kültürel bakımdan 

Selçuklular ve Zengiler’in takipçisi olmuşlardır. Böylelikle tipik bir Türk- 

İslâm devleti görünümü arz eden bu devlet, adlî teşkilât konusunda hem İslâm 

hukukunu hem de Türk hakimiyet anlayışından kaynaklanan Türk töresini 

bünyesinde barındırmayı başarmıştır. Dönemin bütün kaynaklarında devletin 

kurucusu olan Selahaddin’in adalete verdiği değer konusunda doğrudan veya 

dolaylı bir bilgiye rastlamak mümkündür. O, bu vasfını resmî veya özel hayatında 

uyguladığı pek çok işte göstermiştir. Onun, Haçlılar’ın en büyük düşmanı, 

iyi bir devlet adamı ve iyi bir siyasetçi olarak yetişmesinde birinci derecede 

rol oynayan Nureddin Mahmud’u örnek alarak Kahire’de bir Adalet Sarayı 

yaptırması onun adaletinin yalnızca somut bir göstergesidir. Asıl önemli olan 

Kutadgu Bilig’de de özellikle vurgulanan Türk hakimiyet telakkisine göre; hükümdarın 

halka karşı en önemli vazifelerinden (sorumluluklarından) biri kabul 

edilen “köni törü”, yani “doğru kanunlar” koyup bunları “nısf” (adalet) ile uygulama 

prensibinin hayatiyete geçirilmesidir. Ancak bu temel prensip çerçevesinde 

devletin bir hukuk devleti olması sağlanabilir. Selahaddin’in de bu yolda 

belki de en önemli adımı Mezâlim oturumlarına son derece önem verip bizzat 

katılmasının yanı sıra kendisini bile yargılatabilecek seviyede adaleti kurmuş 

olduğu devletin temeli yapmasıdır. 

Selahaddin’den sonra gelen Eyyûbî hükümdarları da aynı yolu takip etmeye 

çalışmışlardır. Ancak çeşitli iç ve dış sebeplerden kaynaklanan otorite bunalımı, 

onların hiçbir zaman Nureddin ve Selahaddin gibi adaletiyle tarihe mâl 

olma fırsatını elde etmelerine imkan vermemiştir. © 

53 

el-Mâverdî, el-Ahkâm, s.162-167; en-Nuveyrî, Şihâbüddin Ahmed bin ‘Abdülvehhâb, 

Nihâyetü’l- Ereb fî Fünuni’l-Edeb (Tahkik:Said ‘Âşûr, Kaynaklar:Muhammed Mustafa Ziyâde, 

Fuad Abdülmuti es-Sayyâd), Mısır, 1985, c.VI, s. 271 v.d.


KAYNAKLAR 

A.Gassân Sebanu, Memleketü Hama el-Eyyûbîyye, Dımaşk, 1984, Darü’l Kuteybe Yay. 

AKYÜZ, Vecdi, “Müslüman Türk Devletlerinde Divan-ı Mezâlim Kurumu”, Türkler, 

c.V, Yeni Türkiye Yayınları. 

AYKAÇ, Mehmet, Abbâsi Devleti’nin İlk Dönemi İdâri Teşkilâtında Divânlar (750-847), 

Ankara, 1997, T.T.K. Yay. 

BAŞTAV, Şerif, Büyük Hun Kağanı Attila, Ankara ,1998, K.B. Yay. 

Corcî Zeydân, İslâm Uygarlıkları Tarihi, (Günümüz Türkçesi’ne çev.:Nejdet Gök), İstanbul, 

2004, İletişim Yay.c.I 

Doğu-Batı Dergisi, (Yıl:4),S.13. 

Ebû Şâme, Şihâbüddin Abdurrahman bin İsmail bin İbrahim bin Osman el-Makdisî 

ed-Dımaşkî eş-Şâfiî, Kitâbu’r-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn (en-Nûriyye ve’s- 

Salâhiyye), (Tahkik, dipnot ve ilâveler: İbrahim Şemsüddin), Beyrut, 2002, 

Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye Neşriyatı. 

ELISSÉEFF, Nikita, Nûr ad-Din, un Grand Prince Musulman de Syrie au Temps des 

Croisades, Institut Français de Damas 1967, (I-III). 

ERDOĞAN, Mehmet, Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1998, Rağbet Yay. 

ERGİN, Muharrem, Orhun Âbideleri, İstanbul, 1988, Boğaziçi Yay.,.XII.Baskı. 

GÖK, Nejdet, “Türk- İslâm Kültüründe Adalet Anlayışı ve Osmanlı Uygulamalarından 

Örnekler”, Türkler, c.XI. 

İbn Haldûn Abdurrahman, Tarihu İbn Haldûn (Kitâbü’l-İber ve Divânü’l-Mübtedâ ve’l- 

Haber), Beyrut, tarihsiz, c.V. 

İbn Şâhinşâh el-Eyyûbî, Muhammed bin Takıyüddîn Ömer, Mizmârü’l-Hakâik ve 

Sırrü’l-Halâik (Tahkik, Hasan Habeşî), Kahire, 1968, Alemü’l-Kutûb. 

İbn Vâsıl, Cemâlüddin Muhammed bin Sâlim, Müferricü’l- Kürûb fi Ahbâr-ı Benî 

Eyyûb (İlk üç cildin tahkiki: Cemâlüddin eş-Şeyyâl), Kahire, 1953-1960 ve (IV. 

ve V. Ciltlerin tahkiki: Hasaneyn Muhammed er-Rabie), Kahire 1972-1977. 

İbrahim Mustafa, Ahmed Hasan ez-Zeyyât, Hâmid Abdülkâdir, Muhamed Ali 

Neccâr, Mu’cemü’l-Vasit, Kahire 1972 , II.Baskı. 

İNALCIK , Halil, Osmanlıda Devlet, Hukuk, Adalet, İstanbul, 2000, Eren Yay 

KAFESOĞLU, İbrahim, Türk Millî Kültürü, İstanbul, 1989, VI. Baskı. 

____________, Harezmşahlar Devleti Tarihi, Ankara, 1956. 

el-Kalkaşandî, Ahmed bin Ali, Subhu’l-‘Aşâ fi Sınâati’l-İnşâ, (Tahkik, açıklama ve ilâveler: 

Muhammed Hüseyin Şemsüddin), Beyrut-Lübnan, 1987, Darü’l-Fikr 

Neşriyâtı.


KARAMAN, Hayreddin, “Zekât”, mad., M.E.B. İslâm Ansiklopedisi, c.XIII. 

KARSLI, İlyas, el-Mu’cemü’l-Esasî, İstanbul, 1997. 

el-Kâtibü’l-İsfahânî, el-Fethü’l-Kussi fi’l-Fethi’l-Kudsî (Tahkik ve şerh: Muhammed 

Mahmud Subh), Kahire, 1965, Dârü’l-Kavmiyye Neşriyatı. 

KAVAKÇI, Yusuf Ziya, Hisbe Teşkilâtı. Bir İslâm Hukuk ve Tarih Müessesesi Olarak Kuruluş 

ve Gelişmesi, Ankara, 1975. 

Kındî, Ebû Ömer Muhammed bin Yusuf, Kitâbü’l-Vulât ve’l-Kudat, (Yay.:R.Guese), 

Beyrut, 1908. 

KRAMAER,S.N.- ÇIĞ, Muazzez İlmiye, Tarih Sümer’de Başlar, Ankara 1990, T.T.K. 

Yay. 

KOCA, Salim, Türk Kültürünün Temelleri, Ankara, 2003, c.II, s. 84. 

KÖK, Bahaeddin, Nûruddin Mahmud bin Zengi ve İslâm Kurumları Tarihindeki Yeri, İstanbul, 

1990 .İşaret Yay. 

KÖPRÜLÜ, Fuad, “Ortazaman Türk Hukukî Müesseseleri”, Türkler, c. V. 

KÖYMEN, Mehmet Altay, Alp Arslan ve Zamanı II, Ankara, 1983, Ankara Üniv. 

D.T.C.F. Yay. 

KUŞÇU, Ayşe D., Eyyûbî Devleti Teşkilâtı, Ankara, 2005 (Basılmamış Doktora Tezi) 

el-Makrîzî, Takıyûddin Ahmed bin Ali, Kitâbü’l-Mevâiz ve’l-İtibar bi-Zikri’l-Hıtat ve’l- 

Âsâr, tarihsiz, Bulak bsm. 

el-Mâverdî, Ali b. Muhammed b. Habîb Ebi’l-Hasan, el-Ahkâmü’s-Sultaniyye (Ter.: 

Ali Şafak , İslâmda Hilâfet ve Devlet Hukuku ), I.Baskı, İstanbul, 1973, II.Baskı İstanbul 

1976, Bedir Yayınevi. 

MERÇİL, Erdoğan, “Gazneliler”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. 

MORİ, M., “Kuzey Asya’daki Eski Bozkır Devletlerinin Teşkilâtı”, Tarih Enstitüsü 

Dergisi, İstanbul,1978, S.9. 

Muhammed Hamidullah, İslâm Peygamberi, (Ter.:Salih Tuğ), İstanbul, 2003, VI. Baskı, 

İrfan Yay. 

Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-nâme, (Haz.: M. Altay KÖYMEN), Ankara, 1999, T.T.K. Yay. 

en-Nuveyrî, Şihâbüddin Ahmed bin ‘Abdülvehhâb, Nihâyetü’l- Ereb fî Fünuni’l-Edeb, 

(Tahkik:Said ‘Âşûr, Kaynaklar:Muhammed Mustafa Ziyâde, Fuad Abdülmuti 

es-Sayyâd), Mısır, 1985. 

ORKUN, H.Namık, Eski Türk Yazıtları, Ankara,1994. 

Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddin Ebî’l-Muzaffer Yûsuf bin Kızoğlu et-Türkî, Mir’âtü’z- 

Zaman fî Tarihi’l-Ayân, Haydarâbâd, 1951, Meclis-i Dâireti’l- Maârifi’l- 

Osmaniyye. 

ŞEŞEN, Ramazan, Salâhaddîn Devrinde Eyyûbîler Devleti, İstanbul, 1983.


TANERİ, Aydın, Türk Devlet Geleneği, Dün-Bugün, İstanbul, 1993, M.E.B.Yay., 

II.Baskı. 

ÜÇOK , Bahriye, İslâm Devletlerinde Türk Nâibeler ve Kadın Hükümdarlar, Ankara, 

1981. 

Yusuf Has Hâcib, Kutadgu Bilig (Ter.: Reşid Rahmeti Arat ), Ankara, 1991, V. Baskı


Nizârî İsmailîleri’nin Gelir Kaynakları * 

Source Of Income Nizari Ismailis 

Ayşe ATICI ARAYANCAN ** 

ÖZET 

Büyük Selçuklu topraklarında 1090–1257 yılları arasında varlıklarını koruyan Nizârî 

İsmailîleri, Türk ve İslam tarihi için önemlidir. Nitekim Selçuklu coğrafyasında yaptıkları 

faaliyetler ile uzun yıllar ayakta kalmayı başarmışlar, kendilerine ait bölgelere sahip olup, 

otonom bir yapı kurarak kendi gelir kaynaklarını oluşturmuşlardır. Makalemizde, illegal 

yollar ile Selçuklu bünyesinde otonom bir yapı kurarak varlıklarını koruyan Nizârî 

İsmailîlerin vergi, ganimet, hediyeler, tarım, dokumacılık, gibi çeşitli yollardan elde 

ettikleri gelir kaynakları üzerinde durulacaktır. 

• 


Nizârî, Selçuklu, Gelir, Vergi, Din 

• 

ABSTRACT 

Between the years 1090-1257 in the Great Seljuk territory to protect assets Nizar İsmailis, 

Turkish and Islamic history is important . Indeed, their activities in geography with Seljuklu 

for many years had managed to remain standing, have their own region and their income 

sources by establishing a structure of autonomous created. In this article, an autonomous 

structure within the Seljuk and illegal road building to protect the assets of the various ways 

Nizar İsmailis will focus on sources of income 

• 

KEY WORDS 

Nizari, Seljuks, İncome, Tax, Religion 

* 

Bu makale, I. İktisat Tarihi Kongresinde sunulmuş (2007) ‘’Hasan Sabbah ve Halefleri Döneminin 

Gelir Kaynakları’’ adlı bildiri metninin genişletilerek ve yeni kaynaklar eklenerek yazılmış 

hâlidir. 

** 

Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi.


 

Giriş: 

Din olgusu, toplumların hayatını daima etkilemiştir. Siyasî, ekonomik ve 

psikolojik etkileri olan bu süreç medeniyetler için bazen birleştirici bazen de 

yıkıcı bir takım sonuçlara yol açmıştır. Öyle ki savaşlar, iç çatışmalar hatta ayrıkçı 

hareketler bu süreçte kaçınılmaz olmuştur. Nitekim dini bir hareket olarak 

ortaya çıkan Nizârî İsmâilîleri de Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nu etkilemiş, 

mevcut düzeni sarsmış ve adeta devlet içinde otonom bir yapı kurup, çalkantılara 

neden olmuştur. Özellikle Selçuklu coğrafyasında yaptıkları faaliyetler 

dikkate değerdir. Büyük bir coğrafyaya sahip olan Selçuklu İmparatorluğunun 

sınırları, Orta Asya’dan, batıda Ege ve Akdeniz sahilleri, kuzeyde Aral gölü, 

Hazar Denizi, Kafkasya ve Karadeniz, güneyde Arabistan yarımadası ve Umman 

denizine 1 kadar uzanmaktaydı. Bu geniş alan üzerinde Nizârîler, Hasan 

Sabbah öncülüğünde önceleri İran daha sonra Suriye bölgesinde varlığını sürdürmüşlerdir. 

Yaptıkları propaganda faaliyetleri ile imparatorluğu derinden 

etkilemişlerdir. 

Hasan Sabbah, eski İsmâilî düşüncelerini yeniden canlandırdığı için onun 

kurduğu yeni yapıya “Davet-ül Cedide” denilmiştir. Bu yeni davette amaç, geniş 

kitlelere “Ta’lim doktrinini” 2 ulaştırmaktadır. Nizârî İsmâilîliği’nin inançsal, 

felsefi temeli olan ve Hasan Sabbah tarafından geliştirilen “Ta’lim doktrinini” 

yayma çabaları, başlangıçta dinî bir amaçla ortaya çıkmış ise de gittikçe yaygınlaşan 

propaganda çalışmaları ile zaman içinde siyasî bir tavır kazanmıştır. Bu 

çerçevede söz konusu siyasi ve dini tavrın gelişimini özetleyebiliriz. Hasan 

Sabbah Fatımi İsmâilî dâîsi olarak Mısır’da bir süre yaşadıktan sonra 

H.475/M.1082’de İsfahan’a gitmiş ve dokuz yıl İran’da kalmıştır, İran’da kaldığı 

sürede, çeşitli bölgeleri dolaşarak İsmâilîliğin propagandasını yapmıştır. 3 İlk 

olarak Kirman ve Yezd’e oradan Huzistan’a, daha sonra Damgan’a geçmiş, o 

bölgelerde İsmâilî faaliyetlerini sürdürmüştür. Daha sonra, Deylem bölgesinde 

İsmâilîği yaymaya başlamıştır. Deyleman dâîliğine getirilen Hasan Sabah, 

Alamut kalesini ele geçirmek için planlar yapmaya başlamış, Kuzey İran’a yani 

1 

Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara, 2004, s. 1. 

2 

Allah’ı tanıma ve hakikati anlamak akıl ve nazarla değil, ancak masum bir imamın öğretisi ile 

mümkün olduğuna inanılan anlayıştır. 

3 

Heınz Halm,, The Fatımîds and Their Traditions of Learning, I.B. Taurıs, The İnstıtute of İsmâilî 

Studies, London, 1997, s. 59., Müstevfi, Nüzhet’ül Külûb, Tahran, 1913, s. 41 İran bölgesinde 

Hasan Sabbah’tan başka El–Kirmani, El-Muayyed al Şirazi, Nasır-i Hüsrev hepsi ayrı ayrı 

dâîlik yapmıştır.


Hazar Denizi kıyılarında Gilan ve Mazenderan gibi dağlık bölgelerde çalışmalarını 

hızlandırmış ve burada tam üç yıl çalışmıştır. İsmâilî mezhebinin propagandasını 

yapmış, halkı İsmâilîği davası etrafında toplamak için o bölgelere 

yeni dâîler göndererek etkisi altına almıştır. Nihayetinde Büyük Selçuklu toprakları 

içinde olan Rudbar vadisinde bulunan “beldetü’l-ikbal” dediği 

Alamut’u kendisine merkez olarak seçmiştir. 

Propaganda yöntemi ile yayılan Nizârî İsmâilî merkez olarak Alamut’u seçtikten 

sonra teşkilatlanmaya önem vermiştir. Teşkilatlanma ve bir devlet olabilmek 

için gerekli olan bütün alt yapıları oluşturmaya başlamıştır. Bunun için 

önce bir dâî teşkilatı kurmuş, coğrafyasını genişletmiş, edebiyata ve dile önem 

vermiş ve gelir kaynakları oluşturmuştur. Bilindiği gibi çeşitli kaynaklarda ve 

araştırmalarda Nizârî İsmâilîleri “teşkilat, devlet, tarikat, düzen, mezhep, fırka, 

cereyan, hareket ”vs. gibi sıfatlarla tanımlanmak istenmiştir 4 . Ancak tam olarak 

devlet kuramayan, aynı zamanda dinî amaç uğruna yola çıkan, dağlık ve 

kayalık bölgeleri mekân seçerek dağınık bir coğrafyayı benimseyen, çeşitli suikastlar 

yapan, bulundukları bölgelerde İsmâilî olmayan ve halka huzur vermeyen 

Nizârîler, Selçuklu topraklarında bazı bölgeleri ve kaleleri ele geçirmelerinden 

dolayı Selçuklu devleti bünyesinde iç devlet gibi varlığını korumuşlardır. 

Dolayısıyla bunlar için tam olarak nasıl bir terim kullanılması gerektiği meselesi 

de tartışmalıdır. Bu nedenle böyle bir durumda Selçuklu imparatorluğu 

bünyesinde otonom bir yapı kuran Nizârî İsmâilîleri’nin gelir kaynakları nelerdir, 

nerelerden gelir sağlamışlardır mevzuları bir merak konusudur. 

Bu çerçevede hadiseye baktığımızda Nizârî İsmâilîleri illegal olarak vergi, 

haraç, ganimet toplayıp, suikast yaparak hazineye gelir sağlarken, tarım, dokumacılık 

ve hayvancılık yaparak üretime dönük faaliyetler de bulunmuş, propagandalarını 

ayakta tutmaya çalışmışlardır. 

4 

Mesela Mehmet Altay Köymen İsmâilîleri “hareket” olarak, Osman Turan ise İsmâilîleri “teşkilat’’, 

İsmail Kaygusuz ise “devlet” olarak nitelendirmiştir. Yine Farhad Daftary gibi batılı 

araştırmacılar İsmâilîleri “devlet” olarak, Bernard Lewıs ise “Haşişiler” adlı çalışmasında “radikal 

bir tarikat” olarak zikretmektedir. İsmail Kaygusuz ise “Hasan Sabbah ve Alamut” adlı 

çalışmasında da İsmâilîyye inancı ve devleti olarak kullanmıştır. Sonuç olarak İsmâilîlerin Şii 

koluna mensup süreç içinde değişime uğramış bir harekettir. Ve Sultan Sancar ile yaptıkları 

anlaşma sonucunda bir takım şartlar altında âmam verilmiştir.


1.Gelir Kaynakları: 

a. Nizârî İsmâilîleri’nin Çeşitli Yollar ile Müslüman ve Hristiyan Halktan 

Aldığı Vergiler: 

Nizârî İsmâilî gelir kaynaklarından en önemlisi çeşitli yollar ile halktan alınan 

vergilerdir. Bunların başında müritlerden alınan vergiler gelmektedir 5 . Bu 

vergi Nizarî İsmâilî teşkilatı bünyesinde bulunan dâîlerin aracılığıyla alınmaktaydı. 

Dâî, tacir ve zanaatkâr kılığında şehrin bir mahallesine gelip yerleşir ve 

insanları iyice tecrübe ettikten sonra uygun gördüğü kimseleri İsmâilî mezhebine 

davet ederdi. Gerektiğinde onların derecelerini yükseltir ve üstlerinden 

yükünü kaldırtırdı 6 . Uygun gördüğü kişiye yani müritte talim doktrini anlatmaya 

başlar, mürid olmak isteyenlerden her aşama için 12 dinar vergi alırdı. Bu 

olay Muhammed Hammadi b. Malik b. Ebufedâîl’in Keşfü Esrar-il –Batıniyye 

ve Ahbar-il Karamita adlı eserinde şu şekilde geçmektedir: “Dâî ibadet ve takvası 

mütevazı hayatıyla kendini tanıtıp, çevresindeki kimseler ile ilişkiler kurup, 

konuştuğu kimseleri tarttıktan sonra, içlerinden gizli gerçeklere ilgi duyanları 

ve özellikle cahil olanları seçer ve ona İsmâilî gerçeklerini anlatmaya 

başlardı 7 . Önce namaz ve zekâtın Bâtınî manasını öğretip telkinde bulunur, daha 

sonra telkinleri kabul eden müride “Allaha yakınlık kazandıracak bir sadaka(vergi) 

ver ki, ermeğe sana bir merdiven ve kurtuluşa vesile olsun ve biz de 

sana mevlamızdan namazları senin üzerinden kaldırmasını ve bu ağır yükü 

senden indirmesini isteyelim” der. Müritte dâîye çıkarıp 12 dinar verir. Dâî 12 

dinar alıp imama götürür ve ‘filan kulun namaz ve zekâtın manasını anladı, 

onu bu yükten kurtar’ derdi. O da: ‘Ben ondan namaz yükünü kaldırdım’ deyip, 

üzerlerinde olan yük ve köstekleri kaldır ayetini okurdu 8 .Aynı şekilde 

12’şer dinar karşılığında şahıslar, oruç, içki memnuniyeti ve taharetten de kurtulurlardı 

9 . Bunun için ise aynı dâî müride oruç üzerine telkinde bulunur ve der 

ki: “Fidyeyi ver ki erişmene merdiven ve vesile olsun. Mevlamızdan orucu senden 

kaldırmasını isteyelim” der. Bu sözün üstüne mürid 12 dinarı verir. Davetçi 

onu imam ya da mevlana dediği kişiye götürür ve “Mevlana! Kulun falan orucun 

hakiki manasını belledi. Ona Ramazan’da yiyip içmeyi helal kıl” der. Mev- 

5 

Henry Corbin,,İslam Felsefesi Tarihi, İletişim Yayınları, (Çev Hüseyin Hatemi ) , İstanbul, 

1986,s.45 

6 

Heınz Halm, age., s.18 . 

7 

Robert Mantran, İslam’ın Yayılış Tarihi (VII-XI. Yüzyıllar ), (Çev. İsmet Kayaoğlu), A.Ü İlahiyat 

Fakültesi, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 1981, s.142. 

8 

Ş.M.Günaltay, Bâtinilerin ve Karmatilerin İç yüzü, Yazan: Muhammed Hammadi b.Malik b. 

Ebufidal Diyanet İşleri Yayanları, Ankara,1948,s. 42. 

9 

Ahmet Ateş, “Bâtınîye”, s İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul, 1949, s.341.


lâları: “Davetçiye sırlarımıza karşı bu müride güvenip emin oldun mu?” der. 

Davetçi de “evet” deyince. Mevlaları: “Ben de oruç ödevini üzerinden kaldırdım” 

der. Dâî bir süre sonra yine kişinin yanına gelir ve : ‘’Şimdiye kadar mezhepten 

üç derece tanıdın şimdi de taharetin hakiki manasını öğreneceksin bunun 

içinde 12 dinar vermen lazım’’ der. Kişi taharetinde hakiki manasını anlayınca 

12 dinarı çıkarıp verir. Daha sonra yine 12’şer dinar karşılığında artık akıl 

yolu ile cennete girme zamanının geldiğinden bahsederdi 10 . Yine İsfahan yakınlarında 

davethane kuran İbn Attaş’ın oğlu Ahmet bölgede tam otuz bin kişiyi 

Nizârî İsmâilîğine kazandırmış, mürid olarak İsmâilîği mezhebine katmıştır ve 

bu bölgeden Selçuklu hazinesini zarara uğratacak, kendi hazinelerini güçlendirecek 

vergiler toplamışlardır 11 . 

Alınan diğer bir vergi ise Selçuklu köylülerinden İsmâilîği mezhebini kabul 

etmedikleri için alınan vergilerdir. Nizârî İsmâilîleri Davet’ül Cedide fikrini 

yaymak için zaman zaman masum Selçuklu halkının üzerine saldırmıştır. Fikirlerini 

kabul etmeyen köylü halkın malını gasp edip, eziyet etmiş yada öldürmüşlerdir. 

Bu eziyetten vazgeçmenin karşılığı olarak sultana ait köylere ve halkın 

hayvanlarına, evine, tüm mal varlıklarına vergi koyup tahsil etmişlerdir. Bu 

yüzden sultan kendine ait köylerden, halk da kendi emlakından istifade edemez 

olmuştur 12 . Buna en iyi örnek İbn Attaş’ın İsfahan’da kalede hükmünü 

sürdürürken, rasgele her tarafa saldırıp, yağmalaması ve halkın onun şerrinden 

kurtulmak için vergi vermeyi kabul etmesi 13 verilebilir. 

Halktan ve yoldan geçen tüccarlardan alınan diğer bir vergi ise yol vergisidir. 

Güvenli bir şekilde seyahat edebilme ve yol emniyetinin sağlanması açısından 

ulaşım önemliydi. Nizârîler de sahip oldukları kalelerin etrafını koruma 

altına alıp, aslında Selçuklu toprakları olan ancak kendine mal ettiği bölgelerden 

yol vergisi almıştır. Buralar genellikle elde ettikleri yada yaptırdıkları kalelerin 

çevresinden geçen yollardır. Örneğin Girdkuh kalesinin eteğinden geçen 

kervanlardan bir miktar vergi almışlardır. Nizârî İsmâilîleri tarafından yapılan 

suikast uyarısından korkan Sultan Sancar onlara ait Kurmiş bölgesinde bulunan 

mülklerin haracından 3 bin dinar eksiltmiş ve Girdkuh eteğinden geçen yolculardan 

da yol vergisi almalarına izin vermiştir, hatta alınan bâctan onlara veri- 

10 

Ş.M.Günaltay, age., s. 42-43. 

11 

Farhad Daftary,Muhalif İslam’ın 1400 Yılı İsmâilîler : Tarih ve Kuram, (Çev.Ercüment Özkaya), 

Ankara, 2001 s. 393. 

12 

İbn’ül Esir, El Kâmil Fi’t –Tarih Tercümesi (İslam Tarihi) , (Çev.Abdülkerim Özaydın), C. 10-11, 

İstanbul, 1987,s.346. 

13 

Ömer Rıza Doğrul, Hasan Sabbah’ın Cennet Fedâîleri, İstanbul, 1975, s. 54; İbrahim Kafesoğlu, 

Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu, İstanbul,1953,s. 212.


lecek olan miktarı da belirlemiştir 14 . Bugün iç gümrük vergisi olarak nitelendirilen 

bu vergi Büyük Selçuklu İmparatorluğun da cevaz-ı rah yada bâc bedraga 

vergisi olarak geçmektedir 15 . Burada bir nevi yol müsaadesi vergisi gibi düşünülen 

cevaz-ı rah dikkati çekmektedir. Görüldüğü üzere Nizârî İsmâilîleri önceleri 

illegal sonraları legal olarak yol vergisi almışlardır. 

Diğer bir gelir kaynağı ise birçok Hristiyan yöneticiden çeşitli biçimlerde 

cizye adı altında alınan vergilerdir. Nizârî İsmâilîleri’nin Frenk ve Rum şahlarından 

aldıkları cizyeler buna örnektir. Bu durum Cuveynî’nin eserinde: “O 

mel’unların korkusundan sararıp solan cizye veren ve bu yaptıklarından ar duymayan 

Frenk ve Rum şahları bu olaydan mutlu olmuşlardır 16 ”diye geçmektedir. 

Nizârî İsmâilîlilerin halktan çeşitli yollarla aldıkları vergilerden yukarıda 

bahsettik. Bilindiği gibi vergi kelimesiyle ifade ettiğimiz konular aslında bazı 

mükellefiyetlerdir. Bunlar genellikle maddi olarak alınırdı. Bu maddi karşılık 

ya üretilen mal ya da paradır 17 . Bu noktada alınan verginin Nizârî İsmâilî teşkilatında 

hangi kalenin hazinesinde toplandığı, kime verildiği, hangi idari kalemlere 

sunulduğu sorusu akla gelmektedir. Toplanan gelirler, bir kalenin kendi 

ihtiyaçlarına sarf olunduğu gibi merkezi idare olan Alamut kalesi için de kullanılmaktaydı. 

Verginin doğrudan alındığı yerler ise şehir, kasaba, kalelerin 

civar bölgeleri veya mıntıkalardı. Yani Büyük Selçuklu toprakları içinde yapısını 

kuran Nizârî İsmâilîleri, Selçuklu tebâsının kendi devletine ödemesi gereken 

vergiyi zaman zaman kendi teşkilatına ödetmişlerdir. Bu hususların yanında 

İsmâilîliği kalelerinin içinde dükkân, pazar, çarşının olup olmadığını, sosyal 

hayatın nasıl olduğunu ve buralardan ne tür vergiler alınıyor du? gibi sorulara 

ne yazık ki kaynak yetersizliğinden dolayı cevap veremiyoruz. 

b. Hediyeler ve Ele Geçirilen Ganimetler: 

Bu dönemde alınan ve verilen çeşitli hediyeler Nizârî İsmâilîlerinin hazinesinin 

zenginliğini gösteren en önemli unsurlar arasındadır. Nitekim hazineyi 

besleyen gelirlerin en değerli ve en yüklüsü kral, baron ve sultanların gönderdikleri 

hediyelerdi. Nizârî Fedaîleri tarafından öldürülmekten korkan civar 

14 

Cüveyni, Tarih-i Cihanguşa, (Çev.Mürsel Öztürk), Ankara 1999,s.547 . 

15 

Tuncer Baykara, “Selçuklularda Vergilere Dair,” IX.Türk Tarih Kongresi, 1988, s. 689. 

Örneğin Tuncer Baykar’a çalışmasında“Bir müsellemlik vesikası verilen zatın gittiği ve geldiği 

yerde alıp satmada bütün hukuk bâc bedraga ve cevâz-ı râh’tan muaf müsellem olmasını amirdir” diye 

bahsetmiştir. 

16 

Cuveynî, age., s.511. Her ne kadar Cuveynî bu şekilde belirtmiş olsa da durumun böyle geliştiğine 

pek ihtimal vermemekteyiz. 

17 

Tuncar Baykara, agm., s. 688.


devletlerinin kral ve baronları Alamut’a değerli hediyeler göndermişlerdir 18 . 

Örneğin 1227’de Kutsal topraklara yeni bir Haçlı seferini başlatan Alman İmparatoru 

II. Fredirick, Suriye Nizârîleri’nin lideri Mecdeddin’e gönderdiği elçilerle 

tam 80 bin dinar tutarında armağanlar göndermiştir 19 . Yine Mecdeddin, 1237 

yılında Anadolu Selçuklu Sultanı Alâeddin Keykubat’a elçi göndererek 

Alamut’a gönderdiği iki bin dinarlık yıllık verginin bundan böyle kendisine 

gönderilmesini istemiştir. Bu arada Erran ve Azerbaycan emiri Muzaffereddin 

Özbeg ile Alamut Efendisi III. Hasan arasında bir dostluk oluşmuştur. Özbeg 

Irak Acem’de bağımsızlık iddiasına kalkışan yardımcısı Mengli’nin üzerine yürümeye 

karar vermiş ve III. Hasan ordusunu alıp yardıma gitmiştir. Özbeg, 

Azerbaycan’da kendi sarayında konuk olarak ağırladığı Alamut Efendisine büyük 

saygı göstermiş ve askerlerinin masrafını kendi kesesinden karşılamıştır 20 . 

Yine Hasan Sabbah’ın haleflerinden Alâaddin Muhammed döneminde verilen 

ve alınan hediyeleri de buna örnek verebiliriz. Celaleddin Harizmşah beş fedaîyi 

diri diri yaktırmıştır. Alamut’ta bu olayı çok ciddiye alan İsmâilîler karşılık 

olarak hemen Celaleddin Harzemşah ile yüzleşirler. Alaadin Muhammed elçisi 

Salahadiin’i Barhana’daki vezir Şeref al-Mulk’e gönderir. Ve İsmâilî elçisi : “Beş 

fedaîmizi yaktığınız, onların her biri için on dinar kan hakkı ödemek zorundasınız “der. 

Bu sözler Şeref al-Mülk’ü bir eylem ve düşünce koyamayacak kadar büyük 

dehşete düşürür ve çok korkar. O bolca hediyeler ve şahane onurlandırmalar ile 

birlikte elçiye başka değerli şeyler de verir. Sultan’ın hazinesine getirmeyi teklif 

ettikleri otuz bin dinar yıllık vergilerini on bine indirdiğini bildiren bir resmi 

mektup yazdırır, Şeref al-Mülk bu belgeyi mühür ile onaylar ve elçiye verir” 21 . 

Bolca hediye kabul eden Nizari İsmaili yöneticilerinin kendileri de zaman 

zaman önemsedikleri kişilere hediyeler vermiştir. Örneğin Nasavi, Alaaddin 

Muhammed’in yanına gittiğinde aldığı hediyeleri “Allaaddin Muhammed bana 

çok cömertçe davrandı. İki kere aynı miktarda armağanlar ve onur giysileri verdi. Kendisi 

çok saygıdeğer ve onurlu bir adamdı. Benim üzerime giydirdiklerinin değeri ayni ve 

nakdi (eşya ve parasal) olarak üç bin dinar civarındadır. Bize bu değer karşılığında 

verdiği iki takım onur giysisi şunlardır: Saten kumaştan bir kaftan, bir başlık, biri satenden 

çizgili ve diğeri Çin krepinden bir kürk ve şapka, iki dinar ağırlığında kemer, 

yetmiş elbiselik kumaş parçası, askeri gereçler eksiksiz yani tam takım eyerleriyle iki at, 

bin altın dinar değerinde dört eyer, üstü kumaş örtülü at ve takım elbiseme uygun otuz 

18 

Marco Polo, Dünyanın Hikâye Edilişi (Harikalar Kitabı), (Çev Işık Ergüden), İstanbul, 2003, s.122. 

19 

Farhad Daftary, age., s. 449. 

20 

Farhad Daftary, age., s.437. 

21 

İsmail Kaygusuz,Nizârî İsmâilî Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut (Öğretisi,Tarihi,Felsefesi,), 

İstanbul, 2004, s. 141


kadar onur cübbesi” 22 şeklinde anlatmıştır. Yine Hasan Sabbah’ın haleflerinden 

Rukneddin Meymundiz Kalesindeki hazinesinden kıymetli bir hediyeyi padişaha 

sunduktan sonra geri kalanları askerlere dağıtmıştır 23 . Başka bir örnekte 

ise Büyük Selçuklu hükümdarı Sultan Sancar Irak Selçuklu devleti olayları ile 

ilgilenirken Sultan Sancar’a bağlı bir grup emir Erkuş’un komutasında harekete 

geçerek Horasan da İsmâilîlerin elinde bulunan Girdkuh kalesini kuşatmıştır. 

Uzun süre devam eden kuşatma sonucunda İsmâilîler çok zor durumda kalmıştır. 

Kale tam ele geçirilmek üzereyken Emir Erkuş kuşatmayı terk etmiştir. Rivayete 

göre Emir Erkuş İsmâilîlerden aldığı çok değerli altın, mücevher ve paralar 

karşılığında kuşatmadan vazgeçmiştir. 

Bu hediye alıp vermeler aslında Nizârî İsmâilî hazinesinin zenginliğini göstermektedir. 

Aynı zamanda ticaret alanında da faaliyetler bulunduğuna da kanıttır. 

Yukarıda geçen Çin krepinden kürk, şapka, cübbe, saten kumaşlar vs. 

yani başka ülkelerden ithal edilmiş olan ticaret eşyaları ticari alışverişin yapıldığını 

gösterir. Yani dışarıdan ithal edilen bu eşyalar aslında iç dış ticaretin aktif 

bir şekilde sürdüğünün göstergesidir. Ayrıca İsmâilî gruplar tarafından ele geçirilen 

savunmaya elverişli arazi parçası Dar ül Hücreler’de yaşayan Alamut 

döneminin dağlılar, köylüler ve kentli gruplardan oluşan Nizârî cemaatinin 24 

mutlaka kendi aralarında başka ticari faaliyetlerinin bulunduğu varsayılmaktadır. 

Alınan ve verilen hediyelerin yanı sıra hazineyi besleyen en önemli gelir 

ganimetlerdir. Kaynaklarda etraftan topladıkları deve, sığır, davar, merkep ve 

v.b. gibi diğer ganimetlerin 25 varlığından bahsedilmektedir. Horasan ve 

Huzistan’daki bazı kalelere yerleşerek ticaret ve hac kervanlarını da açıktan 

basarak soyup ganimet elde etmişlerdir 26 .Aynı şekilde, İsfahan’da şehrin muhtelif 

yerlerine dağılarak, kendilerine muhalefet edenlerin, güçlerinin yettiği 

şahısların mallarını gasp edip öldürmüşlerdir 27 . Yine, Beyhak yöresinde bulunan 

Turayşit kasabasındaki İsmâilîler harekete geçmiş ve o bölgede geniş çapta 

yağma ve talanda bulunmuşlardır. Pek çok kişiyi öldürmüş mallarını yağma 

etmiş, kadınları esir almışlardır 28 . 

22 

İsmail Kaygusuz , age., s. 141 

23 

Cuveyni, age., s.508. 

24 


25 

Bernard Lewıs, age., s.59. 

26 

Osman Turan, age., s.228. 

27 

İbnü’l Esir, age., c.10, s. 259 

28 

İbnü’l Esir, age., c.10,317; Bernard Lewıs,a.g.e,s.51.


Halktan zorla aldıkları ganimetlerin yanında savaşlardan topladıkları ganimetlerde 

hazineyi beslemiştir. Örneğin Sultan Muhammed Tapar, İsmâilî kalesi 

Alamut’u ikinci kez kaleyi kuşatmaya almıştır. 9 ay kuşatma altında kalan 

Nizârî İsmâilîleri açlıktan kale içinde perişan olmuşlardır. Sultan Muhammed 

Tapar’ın ölüm haberinin üzerine kuşatma sona ermiş, sefalet içinde kalan 

İsmâilîler ise askerlerin bıraktıkları şeylere hücum etmişlerdir. Alamut halkı 

hazineye 200 bin dinardan daha fazla kıymetli eşya ve erzak nakletmiştir 29 . 

c.Üretim Sektöründen Elde Edilen Gelirler: 

Nizari İsmailileri propagandalarını ayakta tutma ve kendi halkının geçimini 

sağlamak için tarım, dokumacılık ve hayvancılık gibi üretim sektöründe yer 

alan unsurlara da önem vermişler ve bir takım girişimlerde bulunmuşlardır 

c.1 Tarım: 

Üretim sektörünün en başında tarımsal faaliyetler ile elde edilen ürünler 

gelmektedir. Tarımsal üretime dair açık bir bilgi olmasa da ilgili sektörün var 

olduğunu biliyoruz. Hasan Sabbah Alamut kalesini ele geçirdikten sonra kaleyi 

yenileme çabalarına başlamış, ambarlarını ve su kaynaklarını genişletmiştir. 

Taşların ve kayaların içinde çeşitli uzunlukta ve genişlikte taş ve kireç kullanılarak 

büyük hacimli su depoları ve yiyecek depoları yapmışlardır 30 . Bazı sıvı ve 

katı yiyecekleri oradaki depolarda bozulmadan muhafaza etmişlerdir. Alamut 

vadisinin sulama sistemini mükemmelleştirip tarımsal üretimi artırmış, vadiye 

pek çok meyve ağacı diktirmiştir. Su ve yiyecek gereksinimi için sarnıçlar ve 

ambarlar yaptırılmıştır. Vadi içindeki tarlaları sulamak için su kanalları açtırılmıştır. 

Benzer şekilde Buzurg Ümmid de Lamsar kalesini ele geçirdikten sonra, 

kaleyi sağlamlaştırmış, su şebekesi ve sarnıçlar yaptırarak 31 tarım yapılmasını 

desteklemiştir. 

Nizari bölgesi olarak bilinen Girdkuh ve çevresi Mansurabad olarak bilinen 

Alamut kalesi tarım için en verimli bölgelerden birkaç tanesidir ve bu bölgelerde 

aktif tarım yapılmıştır. Cuveyni’nin eserinde geçen ‘’Nizam’ül Mülk Ahmed 

derhal harekete geçerek Alamut’u oranın yanında ve Andic’in sahilinde bulunan 

Ustuvand’ı kuşatmıştır. Uzun süren savaşlardan sonra Alamut’takilerin tahıllarını 

(galle) yok etti” 32 cümlesi bölgede tarım yapıldığına kanıttır. Nizârî İsmâilîleri, 

yerleştiği bütün kalelere kendi düzenlerini kurup, civarında sebze ve meyve 

29 

El-Bundari, age., s. 11. 

30 

Cuveyni, age., s.574. 

31 


32 

Alaaddin Ata Melik Cuveyni, age., s.545.


yetiştirmeye uygun olan kalelerden istifade ederek kendi ihtiyaçlarına yetecek 

kadar çeşitli zirai ürünler yetiştirmişlerdir. Alamut’ta “Cennet bahçesi” denilen 

yani Hasan Sabbah’ın kalenin etrafına kurduğu meyve bahçelerinin varlığından 

söz edildiğini biliyoruz. Bu örnek de kalelerde meyve bahçelerinin varlığının 

ispatıdır. Hatta kalelerin etrafında da bir takım mahsuller bulunmaktadır 33 . İbn 

Batuta’ya göre kurutulmuş meyve üretimi ihraç edilecek kadar önemlidir 34 . 

Marco Polo da eserinde bu meyve bahçelerinden bahsetmiştir. Bu dönemde 

haşhaş ve şarap kullanımı da mevcuttur. Buradan yola çıkarsak bölgede haşhaş 

ve üzüm bağlarının olduğunu varsayabiliriz. Ancak Nizârî İsmaillerin coğrafyasının 

önemli bir bölümü dağlık ve kayalık arazilerdir. Bu nedenle ekilebilir 

alanların azlığı söz konusudur ve üretimde çeşitlenme çok azdır. Bu açıdan 

baktığımızda geçimlik küçük topluluk ekonomilerinin olduğunu söyleyebiliriz. 

Çünkü dışarıya ihracat yapabilecek ve bundan kar sağlayabilecek kadar çok 

üretim yapabilecekleri tarım alanları yoktur. Kendilerini doyurabilecek kadar 

tarımla uğraşmışlardır. Yine kaynaklarda tarım aletleri kullanımı, tarımda verimliliği 

artırma gibi sulama dışında tarımsal faaliyetlerin varlığına rastlanmamaktadır. 

c.2 Hayvancılık: 

Nizâri İsmâilîeri tarımın yanı sıra hayvancılık ile de meşgul olmuşlardır diyebiliriz. 

Özellikle Alamut Vadisinde geniş meralar bulunmaktadır. Kaynaklarda 

etraftan topladıkları deve, sığır, davar, merkep ganimetlerin 35 varlığından 

bahsedilmektedir. Bu hayvanların bir kısmından halk temel gereksinimlerini 

karşılarken hayvancılıktan elde ettikleri yün ve yapağı ile de dayalı olarak dokumacılık 

ile meşgul olmuşlardır. Yine bu hayvanlardan hayvansal gıdalar elde 

edip depolarda saklamışlardır. 

c.3: Dokumacılık: 

Bu dönemde görülen sektörlerden bir diğeri ise dokumacılıktır. Hasan 

Sabbah Alamut kalesi kuşatıldığı dönemde iki kızı ve karısını Girdkuh’a gönderir 

Ve reis Muzaffer‘e davamıza yardımcı olmaları için bu kadınlara ip eğirt, 

dikiş diktirir. Ancak o işi yaparlarsa, onlara ücret öde diye mektup 36 yazmıştır. 

Buradan anlaşıldığı üzere kalelerin içerisinde dokumacılık ve dikiş üzerine faaliyetler 

bulunmaktadır. Muhtemelen ganimetlerden elde ettikleri koyun, keçi 

33 


34 

Ahmet Tabakoğlu, Türk İktisat Tarihi, İstanbul,1986,s.137. 

35 


36 

Cuveyni, age., s.545., Farhad Daftary, age., s.404.


vs. gibi hayvanların yünlerinden yararlanarak kadınlar tarafından üretim yapılmaktadır. 

Ayrıca burada emeğin ücretlendirilmesinden de bahsedilmektedir. 

Buradan yola çıkarak üretim araçlarına sahip bir üst sınıf ile bunlar için çalışan 

bir alt sınıfın olduğu söylenebilir. Ayrıca ekonomik anlamda paylaşım ve 

iş bölüşümü ilişkilerinden bahsetmek de çok zor. 

c.4.Sanayi Kolları: 

XI.-XIII. yüzyıllar arasında sanayi kolları olarak madencilik, dericilik vb. 

alanlarda faaliyetler olduğunu bilmekteyiz. Ancak Nizari İsmaililerin söz konusu 

sanayi kollarında üretim yaptıklarına dair net bir verimiz yoktur. Yukarıda 

bahsettiğimiz üzere Alamut kalesinin içinde çeşitli uzunlukta ve genişlikte 

taş ve kireç kullanılarak büyük hacimli su depoları ve yiyecek depoları yapıldığından 

37 söz etmiştik. Bu depoların yapımında taş ve kireç kullanılmıştır. Bu 

taşları ve kireçleri çıkardıkları bir maden ocağı olabilir yada bu maddelerin ticaretinin 

yapıldığı muhtemeldir. 

Diğer sanayi dalları olan dericilik, silah sanayi vs. gibi alanlarda üretim yapıldığına 

dair kaynaklarımızda herhangi bir örneğe rastlanmamaktadır. Ancak 

yaşadıkları dönem düşünüldüğünde özellikle dericilik Selçuklu İmparatorluğunda 

çok önemli bir sektördür. Ve ganimetlerden elde ettikleri hayvanların 

derilerini küçük miktarda satıyor olabilirler. 

d. Dayanışma: 

Nizârî İsmâilîleri propaganda faaliyetlerini sürdürebilmek ve ekonomiyi 

ayakta tutmak için kadın erkek mücadele verip, çeşitli gelir kaynakları oluşturmuşlardır. 

Hata dayanışma çerçevesinde kendi aralarında para toplayıp 

merkez hazineye yollamışlardır. Örneğin Ahmet b. Abdülmelik b. Attaş Şahdiz 

Kalesinin dizdarı ile arkadaş olmuş ve o ölünce kaleyi ele geçirmiştir. Ona destek 

olmak ve propagandanın devam edilmesi babında İsfahan’daki İsmâilîler 

ona taç giydirmiş ve aralarında para toplayarak ona göndermişlerdir. 

e.Para Kullanımı: 

Bilindiği gibi ekonominin en önemli unsurlarından biri paradır. İnsanlık tarihinde 

para ekonomik faaliyetin gelişmişliğini gösteren en önemli araçlardan 

biridir Nizari İsmâilîlerin gelir kaynaklarını ele aldığımızda dikkatimizi çeken 

bir diğer husus acaba onlara ait bir paranın var olup olmadığıdır. Girdkuh kalesine 

giden Hasan Sabbah’ın kızlarına ve karısına ücret ödenmesi söylenmiştir. 

37 

Cuveyni, age., s.574.


Onlara ücret öde sözü de ilginçtir. Bu ücreti ne ile ödemişlerdir. Nizârî 

İsmâlîleri ödemeleri takas ticareti ile mi yapıyordu, Selçuklu parası mı kullanılıyordu 

yoksa kendilerine ait para bastırmışlar mıydı? gibi bir takım sorular 

aklımıza gelmektedir. Bu önemli bir durumdur. İllegal yollarla büyük Selçuklu 

İmparatorluğu topraklarında var olmayı başarabilen Nizârî İsmâilîleri tüm bu 

ekonomik faaliyetlerini ne ile yapmaktadır. 

Nizârî İsmâilîleleri muhtemelen Selçuklu topraklarında ele geçirdiği bölgelerde 

yine Selçuklu paraları kullanmıştır. Ancak bir süre sonra kendi paralarını 

bastırmışlardır. Bunlara ait ilk para 1966’da Newyork Amerikan Nümizmatik 

Derneği’nin 1158 yılında basılmış çok nadir paralar ele geçirmesi ile ortaya 

çıkmıştır. George C. Miles’in yazdığı Coins of the Assassin of Alamut makalesine 

göre“Paralardan birinin çapı 14mm. ağırlığı 0,65 gr.dır. Ön yüzünde “Muhammed 

bin (Kiya) Buzurg Ummid” yazılı, çevresinde ise basıldığı yer, darphane 

adı “Kursi al-Daylam” ve 553 A.H. (1158) tarihi açık bir biçimde kazınmıştır. 

Arka yüzünde “Ali tanrının dostudur (Aliyyü Veliyullah)” Şii formülü 

ile başlayan yazının sonraki üç satırdan “al-Mustafa li-dinillah, Nizâr” (Tanrı 

dini için seçilmiş Nizar) okunmaktadır. Bu üç satır kenar yazıtındaki “Amir almü’minin 

salâvat (tanrının inayetleri kutsamaları onun (Ali )ve en saygı değer 

kişilikler olan soyundan gelenler üzerine olsun ) sözleri tamamlanmaktadır 38 . 

Bu nümizmatik kanıt aslında Nizârî İsmaillerin zaman içinde kendi ekonomik 

politikasını oluşturduğunu, hazineyi besleyecek legal yada illegal yollar bulduğunu, 

üretim ve dış ticarete dönük hareketliliğin var olduğunu ortaya çıkarırken, 

Nizârî İsmâilî ekonomisinin ve gelir kaynaklarının gelişmişliğini göstermektedir. 

f.Sonuç: 

Propaganda ile geniş bir coğrafyada faaliyetlerini sürdürmüş olan Nizari 

İsmailileri varlıklarını korumak ve devletleşebilmek adına çok iyi bir örgütsel 

yapı kurmuşlardır. Kurdukları bu yapıyı korumak adına birçok devlet adamına 

suikastlar düzenleyip, dailer aracılığıyla halkı etkilemeye çalışmışlardır. Bunun 

yanı sıra gizlilik içerisinde yürüttükleri propaganda faaliyetleri çerçevesinde 

dağlık arazileri ve kale içlerini tercih ederek zor bir coğrafyada varlıklarını sürdürüp, 

geçimlik küçük topluluk ekonomileri oluşmuştur. Dışarıya ihracat yapabilecek 

ve bundan kar sağlayabilecek kadar çok üretim arazileri bulunmaz 

iken, ticaret ve diğer ekonomik faaliyetlerin çokluğu söz konusu değildir. 

38 

İsmail Kaygusuz, age., s. 83.


Devletlerin, milletlerin hayatlarında siyasi ve sosyal olaylar kadar bulundukları 

coğrafyanın konumu ve iktisadi imkânları da önemli rol oynar. Dağlık 

bir coğrafyayı seçen, çevrelerinde köylerle, az sayıda bazı küçük kentleri kapsayan, 

sayısız kaleden oluşan Nizârî İsmâilîleri halktan aldıkları çeşitli vergiler, 

hediyeler, tarım, sanayi, dokumacılık ve dayanışma ile elde ettikleri gelir kaynakları 

ile ayakta durabilmişlerdir. Yaşamsal değerleri ayakta tutma adına yaptıkları 

bir takım ekonomik faaliyetlere rağmen sistemli ve sürekli olan aktif bir 

ekonomi görülmemektedir. Ancak yine de İsmâilî gruplar tarafından ele geçirilen 

savunmaya elverişli arazi parçası olan Dar ül Hücreler’de yaşayan Alamut 

döneminin dağlılar, köylüler ve kentli gruplardan oluşan Nizârî halkının mutlaka 

kendi aralarında ticari faaliyetler bulunmuştur. 

Sonuç itibariyle Nizârî İsmâilîleri, propaganda çerçevesinde yaptıkları faaliyetlerin 

en önemli amacı siyasi olarak varlıklarını korumaktır. Bunun için Selçuklu 

imparatorluğunun muazzam bürokrasi mekanizması içinde yaşayan şehir, 

göçebe ve köy halkından toplanan vergi, ganimet vs. sayesinde ihtiyaçlarını 

karşılayıp, legal yâda illegal ekonomik faaliyetlerde bulunmuşlar, ancak Büyük 

Selçuklu İmparatorluğunu sarsmayı başaramamışlardır. ©


KAYNAKLAR 

Ateş, Ahmet, “Bâtınîye”, İslam Ansiklopedisi, C. 2, İstanbul, 1949. 

Baykara, Tuncer, “Selçuklularda Vergilere Dair”, IX. Türk Tarih Kongresi, 1988, s. 689 

Corbin, Tuncer, İslam Felsefesi Tarihi, İletişim Yayınları, (Çev Hüseyin Hatemi ) , İstanbul, 

1986 

Cuveyni, Ata Melik, Tarih-i Cihanguşa, Çev.Mürsel Öztürk, Ankara 1999. 

Daftary, Farhad, Muhalif İslam’ın 1400 Yılı İsmâilîler: Tarih ve Kuram, (Çev. Ercüment 

Özkaya), Ankara, 2001 

______________;Mediaeval İsma’ili History and Thought, Cambridge Unıversity Press, 

New York- USA, 2001. 

______________;İsmâilî Literature, New York, USA, 2004. 

Doğrul, Ömer Rıza, Hasan Sabbah’ın Cennet Fedâîleri, İstanbul, 1975. 

Günaltay, Ş.M. Bâtınîlerin ve Karmatilerin İç yüzü, Yazan: Muhammed Hammadi 

b.Malik b. Ebufidal Diyanet İşleri Yayınları, Ankara,1948. 

Halm, Heinz, The Fatımîds and Their Traditions of Learning, I.B. Taurıs, The İnstıtute of 

İsmâilî Studies, London, 1997 

Hodgson M.S. Marshall, The Order Of Assassins, Mounte & Go, Gravenhage, 1955. 

Hasan, İbrahim Hasan, İslam Tarihi ,”Siyasî, Dinî, Kültürel, Sosyal”, İstanbul, 1985. 

İbn’ü Esir, El Kamil Fi’t –Tarih Tercümesi (İslam Tarihi) , (Çev. Abdülkerim Özaydın), 

C.10–11, İstanbul, 1987. 

İbnü’l Adim, Bugyet-‘t–Taleb fi Tarihi Haleb (Seçmeler ) ,Biblogyarafilerle Selçuklular Tarihi 

,(Çev. Ali Sevim), TTK, Ankara, 1982. 

Kafesoğlu, İbrahim, Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu 

İmparotorluğu.,İ.Ü.Edb.Fak.Yayınları, İstanbul, Osman Yalçın Matbaası,1953 . 

______________; “Selçuklular”, İslam Âlemi Tarih Coğrafya Etnografya ve Biblografya 

Lûgatı İslam Ansiklopedisi, Milli Eğitim Yayınevi, C.X, İstanbul, 1967 

Kaygusuz, İsmail, Nizârî İsmâilî Devletinin Kurucusu Hasan Sabbah ve Alamut (Öğretisi, 

Tarihi, Felsefesi,),Su yayınları, İstanbul, 2004 

Köymen M. Altay, Alp Arslan ve Zamanı II, DTCF A.Ü.Yayınları, Ankara,1983. 

______________; Selçuklu Veziri, Nizamül-Mülk ve Tarihi Rolü, M.K, 1977. 

______________; Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi İkinci İmparatorluk Devri II, Ankara, 

1984. 

______________; Selçuklu Devri Türk Tarihi, DTCF, Ankara, 1982. 

Lewis, Bernard, Fedâîyan-ı İsmâişî Tabistan, Devarpenah Maatbası, Tahran,1948. 

______________; The Orginis of İsmâilîsm, Cambridge, 1928. 

______________; The Sources for the History of the Syrian Assisian, Cambridge ,1928. 

______________; “İsmâilîler”, İ.A., C. V/2, İstanbul, 1960.


______________; Haşşaşiler (Ortaçağ İslam Dünyasında Terörizm ve Siyaset) (Çev.Ali 

Aktan), Sebil Yayınevi , İstanbul, 1999. 

______________; Haşşaşiler (Radikal Bir Tarikat), (Çev.Kemal Sarıözen) Kapı Yayınları, 

İstanbul, 2005. 

______________; The Assassins, Printed Great Britain, London, 1967 

Mantran, Robert, İslam’ın Yayılış Tarihi (VII-XI. Yüzyıllar ),(Çev. İsmet Kayaoğlu), 

A.Ü.İlahiyat Fakültesi, A.Ü. Basımevi, Ankara, 1981. 

Mateos (Urfalı), Urfalı Mateos Vekayi-namesi ve Papaz Grigo’un Zeyli (1136-1162) 

(Çev.Hrant D. Anderasyan) , (Haz. Eduard Delaurar, Halil İnanç) ,TTK, Ankara, 

1962. 

Müstevfi, Nüzhet’ül Külûb, Tahran, 1913. 

Müneccimbaşı (Ahmet b.Lütfullah), Câmiu’d –Düvel (Selçuklular Tarihi 1), Horasan– 

Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları (Yayınlayan ve Nedim Çevirisinden Günümüz 

Türkçesine Aktaran Ali Öngül), Akademi Kitapevi, İzmir, 2000. 

Saykes, Serperesi, Tarih-i İran , (Çev.Seyyid Fahreddin Takiyi Fahr Dayi Geylani), 

Dünya-yi Kitap ,Tahran ,1377. 

Tabakoğlu, Ahmet, Türk İktisat Tarihi, İstanbul,1986. 

Teyfik b. Ebuziya, Hasan b. Sabbah, Ankara, 1699.


Bolvadinli Ahmet Fevzi Efendi ve Konyalı 

Mehmet Vehbi’nin İcazetnamesi 

Ahmad Fawzi Bolvadini And An İcazetname Of 

Mohammad Vahbi Konavi 

İrfan GÖRKAŞ * 

ÖZET 

In this text, the diploma which Mohammad Vahbi, who is from Konya, gave it to Ahmad 

Fawzi Bolvadinî, will be evaluated. Firstly, we will talk about Ahmad Fawzi’s life by benefitting 

from autobiography which he prepared and presented as a petition by himself. After that, 

the diploma will be mentioned. 

There are two reasons for our choosing this diploma as a subject for this text. First of them is in 

view of Mohammad Vahbi. According to me this diploma is one of the last diplomas which he 

gave to his pupils before the republic era. The second one is in view of Ahmad Fawzi Bolvadinî. 

Ahmad Fawzi has two diplomas. One of them is from Sheikh al-İslam Musa Kazım, the second 

one is from Mohammad Vahbi. He had the Ruus exam with this first diploma, and was appointed 

as a mudarris of province called tashra. The second diploma and its content will be 

evaluated here. 

• 


Diploma, Konyalı Mohammad Vahbi, Ahmad Fawzi Bolvadinî, Abu Saeed 

Mohammed KHadimî. 

• 

ABSTRACT 

Bu yazıda, Konyalı Mehmet Vehbi Hoca’nın Bolvadinli Ahmed Fevzi Efendi’ye verdiği icazetname 

ele alınacaktır. Öncelikle, kendi el yazısıyla yazıp verdiği bir dilekçesinde yer alan otobiyografisinden 

hareketle Ahmet Fevzi Efendi’nin kısaca biyografisine yer verilecek, daha sonra 

icazetname değerlendirilecektir. 

Bu icazetnameyi yazı konusu olarak seçmemizin iki nedeni vardır. Birincisi Mehmet Vehbi 

Hoca açısındandır. Bize göre bu icazetname, Mehmet Vehbi Hoca’nın Cumhuriyet öncesi verdiği 

son icazetnamelerden birisidir. İkincisi Ahmet Fevzi açısındandır. Ahmet Fevzi, iki icazetname 

alır. Birincisi Şeyhülislam Musa Kazım’dan, ikincisi Mehmet Vehbi Hoca’dan. Birinci 

icazetname ile ruus sınavına katılır ve taşra müderrisi olarak atanır. İkinci icazetname, işte 

burada ele aldığımız icazetnamedir. 

* 

Dr. Öğretmen


• 

KEY WORDS 

İcazetname, Konyalı Mehmet Vehbi, Bolvadinli Ahmet Fevzi, Ebu Said Muhammed Hadimî.


 

Bolvadinli Yörükzade Ahmet Fevzi Efendi 

Bolvadinli Yörükzade Ahmet Fevzi Efendi adıyla, iki yıl önce bir kitap yayınlandı. 

Adından da anlaşılacağı gibi kitap, bir biyografi kitabıdır. Burada ele alacağımız 

icazetnamenin orijinali, kitapta ek olarak yayınlanmış, ama bugüne 

kadar icazetname üzerinde herhangi bir değerlendirme yapılmamıştır. Kitabın 

yazarı, Yargıtay 8. Hukuk Dairesi emekli başkanı H. Hilmi Özdemir’dir. Kitaba 

göre 1290’da doğan Bolvadinli Yörükzade Ahmet Fevzi Efendi, Mehmet Vehbi Hoca’nın 

talebesidir. Bu hususu, Yörükzade 30 Haziran 1340/1924 tarihli Bolvadin 

Müftülüğü’ne verdiği bir dilekçesinde şöyle belirtir: 

Bolvadin Müftülüğü huzur-ı fadılanesine. 

Bolvadin Kazası müderrislerinden Alaca Mahallesinden Yörükzade Ahmed Fevzi 

Efendi bin Mehmed Tevellüd 1290. Acizleri sene 309 tarihinden itibaren Konya 

meb’us-ı sabıkı Mehmed Vehbi Efendi hazretlerinin halka-i tedrisinde bulunmakda 

iken padişahdan Dersaadet’e azimet edüb orada dahi merhum Şeyhulislam Musa Kazım 

Efendi hazretleri halka-i tedrisinde bulunub ba’de'l-icaze o tarihde açılan ruus imtihanına 

bi’d-duhul 150 kuruş maaşla "taşra müderrisi" ünvanıyla kazamız Bolvadin'e 

gelüb kazamızda "tedris-i ulum ve va'z u nasihat" vazifesiyle maaşlarımızı almakta 

iken i’lân-ı hürriyet senesinde maaşı mezkurumuz 200 kuruşa iblağ olmağın "merkez 

kaza müderrisi" ünvanıyla maaşlarımızı ahz edüb vazifelerimizi ifa etdikden sonraların 

ol sene 337 tarihlerinden itibaren her tarafda küşad olunan "medaris-i ilmiye" 

kazamızda dahi küşad olub Umur-ı Şer'i Vekalet’inin 14 Kanun Sani 338 tarih ve 

2606/5 numaralu emirname-i alisî mu’cib 200 kuruş maaşla kazamız "Medaris-i İlmiye"sine 

tercihan müderris ta’yin olub daha sonra Şer’iyye Vekaleti'nin Tedrisat-ı 

Müdiriyyet-i Umumiyye'nin 9 Teşrinsani sene 338 tarih ve 6595/45 numralı emri 

mu’cibince 1 Eylül 338 tarihinden itibaren müderrisin faslından 500 kuruş maaş tahsisi 

olub tedrisat şartıyla maaşlarımızı almakta iken bu defa Tevhid-i Tedrisat esası kabul 

edildiği 12 Mayıs 340 ve 448/425 numralu emirnamesi mucibince kazamız ve muhitinde 

ahaliye va'z u nasihat vazifesi bi’l-ifa kaza vaizi ünvanıyla tahsisan tahriri ahz 

eylediğimizi arz u beyan eylerim efendim. 30 Haziran 340. Bolvadin Kazası vaizlerinden 

Yörükzade 1 

1 

Biyografi için bk. H.Hilmi Özdemir, Bolvadinli Yörükzade Ahmet Fevzi Efendi, Ankara, 2007, 

s.123. İrfan Görkaş, “Yörükzade’nin Biyografisi Üzerine”, Bolvadin Yenises, 20 Ağustos 2007, 

Sayı 740, s.3. İrfan Görkaş, “Örnek Bir Din Adamı: Bolvadinli Yörükzade Ahmet Fevzi Efendi”,


Anlaşılmaktadır ki kendi biyografi dilekçesine göre Yörükzade, 

1309/1893’ten itibaren Konya meb’usu Mehmet Vehbi’nin öğrenciliğini yaparken 

İstanbul’a gider Şeyhulislam Musa Kazım’ın öğrencisi olur. İcazet aldıktan 

sonra 2 aynı yıl (1319/1903) 3 ruus sınavına girer ve 150 kuruş maaşla “taşra müderrisi” 

olarak Bolvadin’e atanır. Beş yıl sonra 1324/1908’de Bolvadin’de göreve 

başlar. Yani “İlan-ı Hürriyet” yılında (1908’de), 200 kuruşla “merkez kaza 

müderrisi” olur. Teşrinievvel 1337/1921’de her tarafta açılan Medaris-i İlmiye, 

Bolvadin’de de açılır. 14 Kanunisani 1338/1922’de, Umur-ı Şer’iyye Vekâleti’nin 

aynı tarih ve 2006/5 numaralı emirleriyle Bolvadin İlmiye Medresesi’ne tercihen 

müderris tayin olunur. Şer’iyye Vekâleti’nin Tedarisat-ı Müdüriyyeti 

Umumu’nun 9 Teşrinisani 1338 tarih ve 448/45 sayılı emirleri gereği 1 Eylül 

1338 tarihinden itibaren 500 kuruş maaşla “müderris-i fuzala”ya terfi eder. 12 

Mayıs 1340/1924 tarih ve 448/425 emirle, Tevhid-i Tedrisat-ı Esasi gereği “vaiz” 

ünvanıyla, kaza ve muhitinde ahaliye vaz u nasihat vazifesine atanır. Yukarıda 

verilenlerden başka satır aralarında, yazar, babasına dayanarak, babasının 

eğitim hayatının 18 yıl sürdüğünü, 35 yaşında Bolvadin’e döndüğünü yazar. 

Yazarın bu bilgisi ile Yörükzade’nin açıklamaları birlikte düşünülürse, 

Yörükzade’nin “309 tarihinden itibaren Konya meb’us-ı sabıkı Mehmed Vehbi Efendi 

hazretlerinin halka-i tedrisinde bulunmakda iken” ifadelerine göre Konya’daki tahsiline 

başlayış yaşı 15 yaş olmalıdır. 1319’da ruus sınavına girip taşra müderrisi 

olarak atandığına bakılırsa tahsil hayatı 10 yıl olarak görünmektedir. Bu demektir 

ki aile, Yörükzadenin 35 yıllık tahsil hayatına, Bolvadin’deki tahsil yıllarını 

da ilave etmektedir. Böyle düşünüldüğü takdirde 15 yaşında başlayan Konya 

tahsili de dâhil tahsil hayatı 18 yıl, yani 35 yaşına kadar sürer. 

Mehmet Vehbi Hoca’nın (1862-1949) biyografisine bakılırsa, Mehmet Vehbi 

Hoca’nın Yörükzade ile örtüşen Konya tarihleri, 1888-1893 yıllarıdır. Çünkü 

Vehbi Hoca, bu yıllarda, Konya’da, Mahmudiye Medresesi müderrisidir. Daha 

sonra 1901’de Konya Hukuk Mahkemesi üyeliğine seçilir. 1903’de Mekteb-i 

Hukuk’a Vesaya Müderrisi olarak atanır. 1908’de II.Meşrutiyetin ilan edilmesi 

Bolvadin Yenises, 2003, Sayı 522, s.3. Ayrıca bak. Muharrem Bayar, Bolvadin Tarihi, c.2, İstanbul, 

2004, s.458. 

2 

Musa Kazım’ın icazeti için bak. H.Hilmi Özdemir, age, s.157-164. İcazet tarihi 1319’dur. 

3 

“Usul-i tedris ve teslit-i ruus hakkında ba-irade-i seniye mahz olan kaideye tevfikan bu kere 

icra olunan imtihanda bahr-ı sefid Hufyebaş(?) Kurşunlu Medresesinde Bolvadinli Ahmed 

Fevzi Efendi ibn Mehmed isbat-ı ehliyet-i ilmiye etmiş olmağla bin üç yüz yirmi dört sene-i 

hicriyesinde tedrise bed’ ev mübaşeret etmek üzere ruhsatı havi işbu ilmühaber izni muma 

ileyhe ita kılındı 15 Zilhicce 1319 ve 12 Mart 1318” Özgün belge için bak. Özdemir, age, s.175


sonrasında Konya mebusu olarak Meclis-i Mebusan’a girer, 4 yani İstanbul’a 

gider. Yörükzade’nin 1290/1874 yılında doğduğu, tahsil hayatına 15 yaşında 

başladığı dikkate alınırsa, 1889 yılı, Yörükzade’nin Mehmet Vehbi Hoca’nın 

“halka-i tedris”ine katılma yılıdır, denilebilir. Yani bu yıl Mehmet Vehbi’nin, 

Mahmudiye Medresesi’nde ikinci müderrislik yılıdır. Yörükzade’nin verdiği en 

yakın yıl, 1309/1893’tür. Buna göre 1893 yılı, Yörükzade’nin Mehmet Vehbi’nin 

halka-i tedrisinden ayrıldığı yıl olmalıdır. Konya’dan ayrılma gerekçesine 

Yörükzade’nin kendisi herhangi bir sebep belirtmemiş olsa da, Vehbi Hoca’nın 

1901’de Konya Hukuk Mahkemesi üyeliğine seçilmesi meselesi, Yörükzade’nin 

Konya’dan ayrılma gerekçesini oluşturmuş olabilir. Bu durumda 

Yörükzade’nin Konya tahsili sekiz yıl sürmüştür, denilebilir. 

Yörükzade, yazdığı otobiyografisine göre 1309’dan itibaren İstanbul’da 

Şeyhülislam Musa Kazım’ın öğrenciliğini yapar, on yıl sonra 1319/1903’de icazet 

alır. Musa Kazım’ın şeyhülislamlık makamına ilk atanma tarihi, 4 Recep 

1328/12 Temmuz 1910’dur. 5 Buna göre Yörükzade, şeyhülislam olmadan önce 

Musa Kazım’dan ders ve icazet almış olmaktadır. Musa Kazım’ın Mekteb-i Hukuk, 

Mekteb-i Sultanî, Darulfünun ve Darulmuallimin hocalıklarından önce 

Fatih Cami’nde ders verdiğini biliyoruz. Muhtemelen Yörükzade, Musa Kazım’ın 

derslerini burada, yani Fatih Camiinde takip etmiş olmalıdır. Çünkü 

otobiyografisine göre Yörükzade, Musa Kazım’dan icazet aldıktan 6 sonra, 

“ruus sınavı”na katılır. Ruus sınavının yapılış tarihi, 15 Zilhicce 1319/12 Mart 

1318’dir. 7 Bu demektir ki Yörükzade icazeti alır almaz, yani 1319/1903 yılında 

sınava katılmıştır. Ancak ruus belgesine göre, beş yıl sonra yani 1324/1908’de 

göreve başlayabilecektir. İşte ruus sınavı ile göreve başlama yılı arasındaki bir 

sürede, yani müderris atanmış olduğu halde, Yörükzade, Mehmet Vehbi’den 

icazet alır. 8 Mehmet Vehbi’nin icazet tarihi 1321/1905’tir. Anlaşılacağı gibi 

Mehmet Vehbi bu sırada henüz Meclis-i Mebusan’a girmemiştir. 

İşte burada, bu yazıda söz konusu ettiğimiz icazetname bu icazetnamedir. 

O halde burada şu soruyu sorabiliriz. Müderris olarak atanmış olan Yörükzade, 

acaba Mehmet Vehbi’den ne icazetnamesi almıştır? Acaba Mehmet Vehbi icazetnamesinin 

muhtevasında neler vardır? 

4 

Remzi Ateşyürek, “Mehmed Vehbi Efendi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 2003, 

c.28, s.540-541 

5 

Şeyhülislam Musa kazım Efendi, Külliyat Dinî ve İctimaî Makaleler, Yay. Ferhat Koca, Ankara 

Okulu, Ankara, 2002, s.13. 

6 

Musa Kazım’ın icazeti için bak. H.Hilmi Özdemir, age, s.157-164. İcazet tarihi 1319’dur. 

7 

H.Hilmi Özdemir, age, s.175, 176. 

8 

H.Hilmi Özdemir, “İcazetname Belge No 9”, age, s.142-156. Ayrıca bak. Ek 1.


Şimdi bu icazetnamenin muhtevasını görebiliriz. 

Mehmet Vehbi Hoca’nın Yörükzade’ye Verdiği İcazetname 

Mehmet Vehbi Hoca’nın Yörükzade’ye verdiği icazet tarihinin 1321/1905 

olduğunu söylemiştik. İcazetnameye baktığımızda, Mehmet Vehbi’nin 

Yörükzade’ye verdiği icazetin, iki bölümden oluştuğunu söyleyebiliriz. 

İcazetnamenin Birinci Bölümü 

İcazetnamenin birinci bölümü, Ebu Said Muhammed Hadimî’ye ulaşan, 

Hadimî medresesi icazet silsilesini ifade eden ve Arapça yazılmış bir icazettir. 

Mehmet Vehbi Hoca, bu icazet silsilesine, “Ahmed Fevzi Efendi b. Mehmed Efendi 

el-Bolvadinî” adını el yazıyla ilave etmiş, “Kad savvertü hazihi’l-icazete mine’labdi’l-fakiri’l-hakiri’l-mu’terif 

tera bi-…el-müftehır bi-hidmeti’t-tullabi’l-müktemil biğubari 

erculi’l-fukahai es-Seyyid Muhammed Vehbi Efendi b.Hüseyin Efendi el-Hadimî 

eş-şehîr Peçelikzade ahsenellahu teaala bi’l-hüsna ve’z-ziyade fi seneti ihda ve ışrine ve 

selasemie ve elf min hicreti men lehu’l-urfu ve’ş-şeref ve’ş-şeafaatu’l-kübra li’l-halefi 

ve’s-selefi anhu teaala” ifadesiyle ve “mühür”le tamamlamıştır. 9 

Besmele ve hamdden sonra Mehmed Vehbi Hoca, “ve ba’d fe-yekulü’l-abdü’lfakiru’l-hakir 

el-mu’terif bi’l-aczi ve’t-taksir es-seyyid Mehmed Vehbi Efendi b.Hüseyin 

Efendi el-Hadimî mevliden ve’l-Konevî mavtınen afa anhüma’l-bâri daimen…” şeklinde 

bir giriş yapar ve sözü “nefs ilmi (ilmü’n-nefs)”ne getirir. Nefis ilmini, nefislerin 

imarının anlatıldığı ve nefis imarıyla ilgili tahsilin yapıldığı ilim olarak 

tanımlar. Nefs ilmini ayet ve hadislerle destekleyerek anlatır. Mehmet Vehbi 

Hoca, şu ayetleri delil olarak zikreder. 

“Fe-lemma cavezâ kâle li-fetahu âtina ğadaenâ lekad lekıyna min seferina 

hâzâ nesabâ. 10 Kâle eraeyte iz eveyna ila’s-sahrati fe-innî nesîtü’l-hûte ve ma 

ensanîhu illa’ş-şeytanü en ezkürahu vettehaze sebîlehu fi’l-bahri aceba. 11 Kâle 

zâlike ma künna nebği fe’rteddâ alâ âsârihima kasasa. 12 Fe-veceda abden min 

ıbadina âteynahu rahmeten min ındina ve allemnahu min ledünnâ ‘ılmâ. 13 Kâle 

lehu Musa hel ettebi’uke alâ en tü’allimenni mimma ‘ullimte ruşda, 14 ve 

9 

H.Hilmi Özdemir, age, s.150-151. 

10 

Kehf Suresi, 18/62 

11 


12 


13 


14 

Kehf Suresi, 18/ 66.


kalellahu teala innema yahşallahe min ıbadihi’l-ulema 15 ve kalellahu ve’llezine 

ûtul-ılme deracat” 16 

Mehmet Vehbi Hoca, konuya devamla “Peygamber Efendimizin, şüphesiz 

melekler, kanatlarını ilim talep edenin ayakları altına sererler, buyurmuştur” 

hadisini belirtir ve “bilgin (el-âlim)” ve “bilginin üstünlükleri (fazlu’l-âlim)” 

konusuna geçer. Mehmet Vehbi, bilgini (âlim), göklerde olanların ve sudaki 

balıklara varıncaya kadar yerde olanların bilgisine dalan kimse olarak tanımlar. 

Bilginin ibadet edene üstünlüğü, yıldızlı gecedeki dolunayın, yıldızlara 

(kevakib) olan üstünlüğü gibidir. Bilginler (el-ulema), nebilerin varisleridir. 

Mehmet Vehbi hoca devamla, bu konuda “aklî” ve “naklî” delilin çok olduğunu, 

anlatılamayacağını ifade eder ve sözü “üstad”a getirir ve Ahmet 

b.Hanbel’in, “yüce üstad (el-üstaz el-âlî) edinmek, selefin sünnetidir” sözüne 

yer verir. Yine el-Hakim’in, “hoca aramak (talebü’l-üstaz), doğru bir yoldur” 

dediğini belirtir ve Ahmed Fevzi b. Mehmed Efendi el-Bolvadinî’nin ömrünün uzun 

bir müddetini “edebi ilimler” ve “aklî fenler”in tahsili yolunda harcadığını, zamanın 

fazıllarının meclisinde bulunduğunu, bu ilimlerden ve fenlerden gayreti 

kadar nasibini elde ettiğini anlatır, Allah’ın onu ilmi, ameli, tefsir veya hadis 

bakımından usul ve füru yönüyle başarılı kılması için dua eder. Şeyhlerinin ve 

üstatlarının kendisine izin verdiğini belirterek “şeyhlerini, üstatlarını ve onların 

üstatları”ndan bazılarını anacağını belirtir. Çünkü peygamberimizin bir hadisinde 

belirttiğine göre “güneş ve ay daim oldukça, salihler zikredildiği anda, 

rahmet inmeye devam edecektir.” 

Anlaşılmaktadır ki Mehmet Vehbi’nin icazeti, tasavvufa, icazetteki ifadesiyle 

“ilmü’n-nefs”e ve “üstad”a dairdir. Bu açıdan Mehmet Vehbi, ilk olarak el- 

Hac Hüseyin Feyzi b.Mustafa el-Kadıhanî’ye yer verir. Kadihanî, el-müftî el- 

Konevî olarak tanınmaktadır. Devamla Seyyid Mehmed Efendi el-müfti el- 

Hadimî’yi belirtir. Sırayla şu isimlere yer verir. Seyyid Ahmed Efendi el-müfti 

el-Hadimî, Veliyyüddin Efendi el-Akşehrî, eş-Şeyh es-Seyyid Ebi Said Muhammed 

el-Hadimî, es-Seyyid Mustafa Efendi el-Öztemirî el-Konevi, es-Seyyid 

Ahmed Efendi b.Abdullah b.Ebi Said el-müfti Hadim, muhaddislerden Ömer 

b.Abdülkerim b.Abdürrasuli el-Mekki, İsmail Efendi el-Aydıncıkî, el-Hac Mustafa 

Efendi el-Hadimî, el-Alaî doğumlu ve Konevî vatanlı Molla Efendi, es- 

Seyyid Ömer b.Abdurrahman el-müfti el-Karamanî, el-Reşid Mustafa Efendi elmüsevvid 

el-Ereğli el-Konevî, el-Hac Mehmed Efendi b.İsmail el-Horzumî/el- 

Harezmî doğumlu el-Kırkağacî vatanlı, es-Seyyid Süleyman el-Kırkağacî, es- 

15 

Fatır Suresi, 35/28 

16 

Mücadele, 58/11


Seyyid Süleyman el-Vehbî el-Kırkağacî, es-Seyyid Mehmed el-Şükrî el-Alâî 

Reyhanzade diye maruf, el-hac hafız İsmail b.İdris el-Aydıncıkî Mekkede mücavir 

Medinede ikamet etmiştir, Numan Efendi el-müfti Hadim b.Ebi Said el- 

Hadimî, el-Hac Mehmed Efendi el-müfti el-Hadim, es-Seyyid Ahmed Efendi, 

el-Hac İbrahim Efendi el-Alaşehrî, es-Seyyid Mehmed Efendi el-müfti Hadim. 

Mehmet Vehbi, dikkat edin ilk olarak icazet alanlar diyerek “kardeş, Seyyid 

Hacı nitelemeleriyle Mehmed Said Efendi 17 ve Müftizade diye bilinen İbn Yusuf, 

Mehmed Said’in kardeşi Şarihu’l-Mecami olan Abdullah Efendi” 18 nin ismini 

verir. İkinci olarak icazet alanın es-Seyyid el-Hac Said Efendi olduğunu, üçüncü 

olarak icazet alanın es-Seyyid Mehmed olduğunu Müftüzade olarak tanındığını 

belirtir. Mustafa el-Boluvî, İsmail Efendi el-Konevî’den sonra Ahmed el- 

Ürgübî’nin aynı şekilde icazet aldığını belirtir. 

Mehmet Vehbi, bunların hepsinin büyük fazıl kimseler olduğunu, hepsinin 

şeriatın hadimi, et-Tarikatu’l-Muhammediye’nin şarihi olan Ebu Said Muhammed 

el-Hadimî’den icazet aldıklarını belirtir. Böylece Yörükzadenin icazet silsilesi, 

18.yüzyıl Hadim Medresesi kurucusu ve müderrisi Ebu Said Muhammed Hadimî’ye 

ulaşmış olur. 

Onların akranı olduğunu söylediği El-Hac Abdullah Efendi el-Senkorî (?) 

el-Kayserî’nin, Vehbi’nin “üstazülkül” olarak andığı es-Seyyid Sadık el- 

Kayserî’den icazetli olduğunu belirterek, devamında şu isimlere yer verir. Abdullah 

b.el-Kankırevî el-İslambulî, Ahmed el-Ürgübî, Osman el-Akşehrî el- 

Kayserî, es-Seyyid Mehmed Emin el-Hadimî. Bunların icazet senetleri de muttasıl 

olarak Ebu Said Muhammed Hadimî’ye ulaştığını ifade eder. 

Mustafa b.Ömer el-Vidinî el-İslambulî, İbrahim b.Mehmed el-Esirî, 

Abdurrahim Efendi b.Yusuf el-Uluvî el-Ebik Efendi’nin kardeşi diye meşhur, 

kardeşi Mehmed b.Yusuf el-Uluvî el-İbik Efendi diye meşhur isimleri belirtir ve 

senetlerinin muttasıl olarak el-Allame el-Devvanî’ye ulaştığını belirtir. 

Es-Seyyid Ahmed el-Hazim Efendi b.es-Seyyid Abdurrahman er-Ruhî el- 

Nevşehrî el-İslambulî yine Mehmet Vehbi’nin Hadimî medresesinden icazet 

alan hocaları, üstatları, şeyhleri arasında saydığı isimlerdendir. Yine buradan 

icazet alanlar, Seyyid el-Hac Salih b. es-Seyyid Mehmed ki Hacı Torun Efendi 

el-Kayserî olarak tanınır, hocaların hocası (üstazü’l-esatize) el-Hafız Kasım b. 

eş-şeyh el-hac Mahmud el-Kayserî’dir. Mehmet Vehbi bunların icazet senetleri- 

17 

Ebu Said Muhammed Hadimî’nin oğlu’dur. 

18 

Ebu Said Muhammed Hadimî’nin oğlu’dur.


nin muttasıl şekilde Şeyhü’l-meşayıh Ebu Said Muhammed el-Hadimî’ye ulaştığını 

belirtir. 

Yine, el-hac Ömer Efendi el-Akşehrî el-İslambulî, Mehmed Esad b. el-imam 

Ahmed ki İmamzade adıyla tanınır, es-Seyyid Abdurrahman el-kuyucağı el- 

İslambulî, es-Seyyid Salih el-Amasravî el-Ankaravî Ebi Said es-Seyyid Muhammed 

el-Hadimî’den icazet almışlardır. Yine es-Seyyid Mehmed b.Yusuf ki 

Müftüzade diye tanınır, eş-Şeyh Muhammed el-Hadimî’den icazetlidir. Es- 

Seyyid Hazim Ahmed b.Abdurrahman b.Abdullah, babası, Mehmed 

Saçaklızade ki her ikisinin senedi de Taftazanî’ye ulaşır. Taftazani’den icazetli 

olan Buhari şarihi eş-Şeyh Yusuf Efendizade kendi senediyle Nebi s.av.e ulaşır. 

Diğer isimleri belirtmek gerekirse, zikredilen isimler şunlardır: 

Abdürrezzek el-Antaki ve el-Hüseyn Pirzade, eş-Şeyh Muhammed el-Yemani, 

Abdülhay, es-Sevri, Ali el-Makdisi, Allame Şehabeddin Abdülberr b.el-Şahne, 

Kemaleddin İbn Hümam, Siraceddin Ömer b.Ali ki Kariü’l-Hidaye diye tanınır, 

Alaaddin es-Siraki(?), es-Seyyid Celaleddin, Alaaddin Abdülaziz el-Buhari, Allame 

Şemseddin Muhammed el-Gerederi, Hidaye sahibi Burhaneddin, 

Şemsüleimme el-Serahsi, Şemsüleimme el-Hulvanî, el-Kadî Ebi Ali el-Nesefi, el- 

İmam Ebi Bekr Muhammed b. Fazl, Abdullah Ebi Hafs el-Buhari, Babası, Muhammed 

b.Hasan el-Şeybani, İmam Azam Numan b.Sabit, Balebek müftüsü 

diye tanınan Muhammed Hibetullah b.Mahmud el-Nacî. 

Mehmet Vehbi, üstatlarımızın silsilesine dönelim, yani Ebu Said Muhammed 

el-Hadimî’yi kastediyorum diyerek sözü, Hadim medresesi kurucusu, 

müftüsü ve Nakşî şeyhi Muhammed Hadimî’ye getirir. Onun icazetini, şeyhi ve 

babası olan zahid, naki bir kimse olan Şeyh Mustafa el-Hadimî’den icazet aldığını 

açıklar. Silsilede yer alan bir diğer isim, Muhammed b.Ahmed el- 

Tarsusî’dir. Kütüb-ü Sitte, özellikle Buhari icazeti almıştır. İcazet aldığı kimse 

Şeyh Muhammed b.Ali el-Kamil el-Dımaşkî’dir. Silsiledeki diğer isimler sırasıyla 

şunlardır. Hayreddin b.Ahmed el-Deylemî, Ahmed b.Muhammed 

Eminüddin b.Abdülâl, babası, Şeyhülislam Zekeriya el-Ensari, Buhari şarihi 

Ahmed b.Ali b.Hacer el-Askalanî, Burhaneddin, Allame b.el-Şahne, Siraceddin 

el-Debirî, el-Herevi, Ebu’l-hasan Abdurrahman el-Davudi, Abdullah el-Serahsi, 

Muhammed b.Yusuf el-Feriri(?), Muhammed b.İsmail el-Buhari ki senedi muttasıl 

olarak Nebi a.s.v’a ulaşır. 

Mehmet Vehbi, burada tekrar Ebu Said Hadimî’ye döner, bir diğer icazet 

silsilesine yer verir. Buna göre Hadimî, Ahmed el-Kazabadi’den bilgiler (elulum) 

alır. Mehmet Vehbi, devamında silsileyi şu şekilde verir. Tefsiriyle meş-


hur olan Muhammed el-Sivasi, el-fazıl el-Güdanî(?), eş-Şeyh Abdullah el- 

Cezeri, Ahmed el-Müncel, Mevlana Mirzacan el-Şirazi, Mevlana Celaleddin 

Muhammed b. Esad el-Devvani, Mevlana Muhyiddin el-Keşkeşani, Mevlana el- 

Şerif el-Cürcani, Mevlana Mübarekşah, Mevlana Kutbeddin el-Razi, Mevlana 

Kutbeddin el-Şirazi, Mevlana Ömer el-katib el-Kazvini, Mevlana el-İmam el- 

Gazali, İmamu’l-harameyn Abdülmelik b.Yusuf el-Cüveyni, Babası Yusuf b.el- 

Tayyib, Mevlana Muhammed b.Süleyman el-Saluki, İbrahim el-Mervezi, 

Ebulabbas Ahmed, Ebulkasım Osman, Ebu İbrahim İsmail, Ebu Abdullah Muhammed 

b.İdris el-Şafii, Muhammed b.Hasan el-Şeybani, Ebu Hanife Numan 

b.Sabit, Hammad b.Süleyman, İbrahim en-Nahaî, Alkame ve Ebu 

Abdurrahman el-Esved b.Zeyd, Ebi Abdurrahman b.Abdullah b.Habib. Bu ise 

iki sahabiden icazet alır. Bunlar, Abdullah b.Mesud ve Ali b.Ebi Talib’tir. Onlar 

ise Nebi a.s.v.den icazet alırlar. Mehmet Vehbi sözünü, “bu ne güzel bir isnad” 

diyerek tamamlar. Nebi a.s.v’in vahiy emini Cebrail’den, Cebrail’in ise Allah’tan 

aldığını belirterek el yazısıyla Ahmed Fevzi Efendi b.Mehmed Efendi el- 

Bolvadinî adını silsileye kaydeder ve Bolvadinli Ahmed Fevzi Efendi’ye tavsiyelere 

geçer. 

Mehmet Vehbi hoca, tavsiyelerine, “bu fazıl kardeşim Ahmed Fevzi Efendi 

b.Mehmed Efendi el-Bolvadinî’nin, hidayete erenlerin güneşi, iktida edenlerin 

dolunayı (bedr), talebenin başvuru kaynağı, akıl sahiplerinin sığınağı (melce) 

olmasını diliyorum. Ona Allah’tan sakınmasını (takva), ona itaatini, salih ameli, 

onun kulluğunu, onun rızasına uymayı, arzulardan uzak durmayı tavsiye ediyorum” 

diyerek başlar ve şöyle devam eder: Ey doğru sözlü kardeşim bilmelisin 

ki aklî ve naklî ilimlerin en uzak maksadı, bilgidir (el-marife). Bu bilgi, Allah’ı 

bilmek, kulun kendisini (nefsihi) bilmesi, kendisiyle Allah arasındaki bağı 

bilmesidir. O halde bilgi konusundaki ilk ilimde, Allah’ın izzeti, azameti ve 

kemali kendi zatında ve sıfatında keşfedilir ve kula ve ameline ilave olarak her 

yönden âlemlerden müstağni kalınır. 

İkinci ilimde, her yönden mevlasının keremi, ihsanına kadar sürekli olarak 

hem zahiri hem Batıni bakımından kulun dünyasındaki ve ahiretindeki zilleti, 

hakirliği, fakirliği keşfedilir. Keremin ve ihsanın kesilmesi gerçekleşmesi bakımından 

“turfete ayn”dır. Kulun, mensur bir heba olması anında. 

Üçüncü ilimde, uygun olan keşfedilir, yani gani ve hamid olan mevlasına 

tazimle kulun acziyle birlikte amacının genişliği, gücünün nihayeti ile kıyamını 

gerektirenler keşfedilir. Mevlanın şanına layık olan bu tazimden sonra, Allah’ın 

hakikat olarak takdir ettikleri keşf edilir. Ayrıca Mevlanın iki dünyada (dareyn) 

verdikleri keşf edilir. Bu da ancak onun fazlı ve ihsanıyla olur. Kul açısından


bu, ne olumlu (icab) ne zorunlu (vücub), ne hakikattır (istihkak). Bu durum ve 

tazimle yapılan Mevla kıyamı, istihlak yolunu hazır etmeye, şeriata uyarak kemalin 

elde edilmesine devam ederek elde edilen üç ilimin gerektirdiği şeydir. 

Mehmet Vehbi Hoca ilimle ilgili açıklamalarını, son sözümüz “Lailahe illallah 

Muhammedün Rasulüllah birahmetike ya erhamerrahimin” olsun diyerek tamamlar 

ve “kad sadartü hazihi’l-icazete mine’l-abdi’l-fakiri’l-hakiri’l-mu’teziri’l-mu’terif bi’laczi 

ve’t-taksiri tera bi-akdemi’l-müftehır… es-Seyyid Mehmed Vehbi Efendi bin Hüseyin 

Efendi el-Hadimî el-şehir Peçelikzade ahsenallahu teala ve bi’l-husna ve’z-ziyadeti fi 

senetin ıhda ve ışrine ve selasemie ve elf min hicre men lehu’l-urfu’ş-şerefu ve’şşefaatu’l-kübra 

li’l-halefi ve’s-selefi anhu teaala” 19 diyerek icazeti düzenlediğini 

açıklayarak mühürler. Mehmet Vehbi Hoca’nın verdiği icazet burada sona ermez. 

Aksine icazetin sözünü ettiğimiz birinci bölümü tamamlanmış olur. 

İcazetnamenin İkinci Bölümü 

Mehmet Vehbi Hoca icazetin ikinci bölümüne “sonra diyorum ki” diye başlayarak 

icazeti kendisine, Kadınhanlı Hüseyin Efendi’nin verdiğini söyler ve 

icazet silsilesini açıklamayı sürdürür. Bunlar sırasıyla vermemiz gerekirse şunlardır: 

Ahmed Hazim el-Nevşehrî, Balebek müftüsü olarak tanınan Muhammed 

Hibetullah. Mehmet Vehbi Hoca’ya göre Hibetullah’tan el-Şifau’ş-Şerif icazeti 

almışlardır. Ayrıca hocaları el-Kütübü’s-Sitte, tefsir ve diğer akli ve nakli ilimleri 

almışlardır. Nevşehri, üstazım Hibetullah Muhammed el-Naci bana şu zinciri 

vermiştir (ahberana), diyerek rivayet zincirini belirtir. Salih b.İbrahim el-Cebini, 

Hanbelilerin Şam (Dımaşk) müftüsü Muhammed Ebu’l-Vehhab b.Abdülbaki el- 

Hanbeli, Muhammed b.Bülyan(?) el-Hanbeli ed-Dımeşki, el-Vefai el-Hanbeli 

ed-Dımeşki, Dımeşk Muhaddisi el-Şems Muhammed b.Muhammed b. Tolon el- 

Hanefi ed-Dımeşki, eş-Şems Muhammed b. Nasıreddin ed-Dımeşki, Aişe binti 

Muhammed b. El-Hadi ed-Dımeşki, İbn el-Şahne diye tanınan Ahmed b.Ebi 

Talib b.Ebi Niam el-Hicazi ed-Dımeşki, Ebu Abdullah el-Hüseyn b.el-Mübarek 

ez-Zebidi, Abdülevvel b.İsa el-Herevi, Ebulhasan Abdurrahman b.Muzaffer el- 

Davudi, Ebi Abdullah Muhammed b.İsmail b.İbrahim el-Buhari, Mekki 

b.İbrahim, Yezid b.Ubeyd, İbn Ekva Ebu Seleme, Nebi a.s. Mehmet Vehbi Hoca, 

verdiği bu silsileden “Benim söylemediğim bir şeyi bana isnad eden kimse, 

ateşteki yerine hazırlansın” hadisini rivayet eder. Ebu Seleme’nin “o halde benimle 

Buhari arasında on iki ravi vardır”, “benimle Rasulullah arasında yirmi 

ravi vardır” dediğini aktarır. Hepsinin Muhammed Hibetullah’ın hocası olduğunu, 

iki Muhammed arasında bir silsile olduğunu söyler ve silsiledeki isimleri 

19 

H.Hilmi Özdemir, “İcazetname Belge No 9”, age, s.151.


sıralar. İkincisi olan Ümmü Seleme zincirini verir. Sonra nefsime ve sana vasiyet 

ediyorum. Allah teaala bütün nebilere ve velilere ve Nebi a.s.vasiyet etmişti. 

Gizli ve aleniyet içersinde Allah’tan sakınan kimse kurtulmuştur. 

Mehmet Vehbi Hoca şöyle devam eder: “İlimle ve ilmin neşriyle, özellikle 

şeriat ilimleriyle meşgul olmak gerekir. Zira onlar, ebedi saadetin anahtarıdır. 

Bütün malayani işlerden kaçınmak gerekir. Yine nebi a.s.den rivayet edilmiştir. 

Allah’tan kuluna arız olanların alameti, kulun malayani olmayanlarla meşgul 

olması, vaktinin zerresini malayani şeyleri tasarrufa harcamaması, hasretini 

kıyamet gününe uzatmasıdır. Yemekte, giyinmekte, meskende şüpheli şeylerden 

uzak durmak, masivadan kalbi arındırmak (tathir) gerekir. Bu ise ancak 

tatlılıkla, riyazatla, halk sohbetini terk etmekle kolay olur. Yine ahlakı iyileştirmekle 

(tehzib) meşgul olmak gerekir. Şöhretin sebeplerinden kaçınmak gerekir, 

çünkü şöhret afettir. İhvanla birlikteliği azaltmak gerekir. Onların zararının en 

azı, vaktini israf etmeleridir. Vakit ise senin malının sermayesidir…” 

Mehmet Vehbi Hoca, öğrencisine, fasit meyillere ve şeytani isteklere vakti 

harcamamasını, meliklere hizmette izzeti aramasını, dünyayı ve dünya ehlini 

talep etmemesini, dünyadan bir şey elde etmemesini söyler. Ömrü müddetince 

zilleti seçmesini, dünya işinde ondan başkasında müstağni olarak Bari’ye tevekkül 

etmesini söyler. Hadis-i Kudsi’de belirtildiği gibi her kulu kul yapmasını 

belirtir. Hadiste Allah şöyle buyurur: “Ey dünya bana hizmet edene hizmet 

et. Sana hizmet edeni, kendine tabi kıl.” Mehmet Vehbi Hoca’ya göre bunlar, 

denenmiş ve müşahede edilmişlerdir. Nebi a.s.v. şöyle buyurmuştur: “İçinde 

kalacağın kadar dünya için, içinde kalacağın kadar ahiret için amel et. Allah’a 

ihtiyacın kadar onun için amel et. Katlanmaya sabredebildiğin kadar cehennem 

için amel et.” Hadis ve belirtilenler, nasihat ehli için yeterlidir. Mehmet Vehbi 

Hoca’ya göre bunlar, önceki ve sonraki ilimlerin özüdür (zübde), netice olarak 

nebilerin ve elçilerin hikmetinin amacı ve istediğin şeylerin sonuncususun. O 

halde senin istediğin zorunlu (vacib) bir bağış (hibe), onun ayrık akıllarından 

(müfarik) olmaktır. O halde baki salihleri (el-salihat el-bakiyat), fani zaillere (elfaniyat 

el-zailat) feda etme. En aşağı olanları hayırlı olanla değiştiren kimselerden 

olma. Çünkü bunların hepsi, Allah’ın katındaki yardım kanadıyla eşit olmaz. 

Mehmet Vehbi Hoca Yörükzade’ye tavsiyesini şöyle sürdürür: O halde Allah 

tealanın şu sözünü düşün. “Sizde olanlar tükenir, Allah katında olanlar bakidir, 

sonsuzdur” 20 O halde kendilerini nimetlendirerek arkadaşlığına ulaşma- 

20 

Nahl Suresi, 16/96 “Ma ındeküm yenfedü ve ma ındellahi bâk.”


ya çalışan, dostluğunu kazanan, kabrinde senin dostluğunu kazanarak dünyanın 

sona ermesinin gayreti içinde olan nefsine muhalefet et. Arzularına (heva) 

tabi olarak dünya ehline tabi olan kimselere muhalif ol. Nasihatım, onlarla birlikteyken, 

onların zuhruflarına (zaharif) ve zahiratlarına meyletmişken sadece 

sanadır…” 21 

Halkla hüsn-i muaşeret üzere ol. Merhametle, hilmle, sevgiyle, şefkatle 

davran. Zulmedeni affet. Kötülük edene ihsan et. Tevazuyla, rifkle muamele er. 

Gücünün yettiği kadar öfkeni yut, kızgınlığını defet. Allah’ın Habib’ine olan şu 

sözünü düşün. “Fe bima rahmetin minallahi linte lehüm ve lev künte fazzan 

galîza’l-kalbi lenfaddu min havlik” 22 ol. 

Ayet onlardan ne istiyor, rahmete nail olanlara onun sebebini nasıl ortaya 

koyuyor, ayrılığın veya birliğin (cem’) sebebine nasıl işaret ediyor? Aklın, nefsin, 

ruhunun gayreti sürdükçe onlara olan ihtiyacını kıs. Nebi a.s., “Allah’a 

imandan sonra amellerin en üstünü, insanları sevmektir” buyurdu. Bu konuda, 

el-Cami es-Sağir’in şu hadisi yeterlidir. “En üstün amel, sana gelmeyene gitmen, 

sana vermeyi yasaklayana vermen, sana kötülük edene iyilik etmendir.” 

Sohbetin salihlerle, özellikle fakirlerle 23 olsun. Fakirlerin edebiyle edeblen… 

Büyük Hikmeti ve Adem aleyhisselamın çamurundan hamurlanan uzak gayeyi, 

yani kulluğa (ibade) hasredilmesini öğren. Faziletleri yerine getir ki o Kuran’ı 

okumaktır, özellikle namaz (salat) kılmaktır, özellikle de teheccüt namazını 

kılmaktır. Kuran okumanın en iyisi, zikredilebildiği kadarıyla Allah’ı zikirdir. 

Bütün zikir gayretiyle, bire bir Allah’ın huzurunda olmaya devam ederek en iyi 

kulluğu yerine getirmeye çalış. Neticede Allah’a kavuşabilesin ki bu hal, maksatların 

ve yolların en yücesidir. Allah bizi, rızıklandırsın, muvaffak kılsın. Son 

sözüm, Lailahe illallah Muhammedün Rasulullah sallallahu Teala aleyhi ve 

selleme teslimen li-kesir ev el-hamdü lillahi rabbi’l-alemiyn. 24 Böylece Mehmet 

Vehbi Hoca nasihatlerini tamamlar ve şu ifadelerle icazeti imzalar. 

“Ve kad harrartü eydan hazihi’l-icazete mine’l-abdi’l-ğarikı fi bihari’l-isyan ve’lharikı 

min şerri’s-sehvi ve’n-nisyan ev men’i mine’t-türab ve hadai mine’z-zübab es- 

Seyyid Mehmed Vehbi Efendi bin Hüseyin Efendi el-Hadimî mevliden ve mavtınen el- 

Konevî eş-şehir Peçelikzade en’amellahu teala anhüma li-ddünya ve’l-ahirati fi seneti 

21 

H.Hilmi Özdemir, “İcazetname Belge No 9”, age, s.154. 

22 

Al-i İmran Suresi, 3/159 

23 

Fakirlerden kasıt, “dervişler”dir. 

24 



ihda ışrine ve selasi mie ve elf min hicreti men lehu’l-iz ve’ş-şeref ve’ş-şefaatü’l-kübra 

lil-halef ve’s-selef lillahi teala” Mühür. 

Ek İcazetname 

İcazetnamede, Ek icazetname ismi bulunmamaktadır, aksine önceki icazetnamenin 

mühürlenmesiyle bu icazet başlamakta, herhangi bir girişten söz 

edilmemektedir. Dolayısıyla ek icazetname başlığı bize aittir. 

Ek icazetname, yine Arapça yazılmıştır. “Haze Hatmü Hace …” şeklinde 

başladığından anlaşılmaktadır ki Yörükzade’nin “hatme-i hace” yaptırabilme 

icazetidir denilebilir. İcazetnamede yazıldığı şekliyle, “7 Fatiha-i Şerife, 100 Salavat-ı 

Şerife, 79 Elemneşrahleke Suresi, 1001 İhlas-ı Şerif, 71 Fatiha-i Şerif, 100 

Salavat-ı Şerife” isimleri sayıldıktan sonra Nakşibendiliğin hatme-i hacesinin 

okunması icazetini verdiğini, yine Hocalarının (şüyuh) Şeyhlerinin (meşayıh) 

kendisine verdiği gibi Bahaiyye evradı, Delail-i Hayrat, Hizbü’l-Bahr icazeti verdiğini 

belirtir. 25 Dualarla icazetini tamamlar, şu ifadelerden sonra icazeti mühürler. 

“Ve kad harrartü eydan hazihi’l-icazete mine’l-fakiri’l-hakiri’l-mu’terif bi’l-aczi fi 

fi’l-kasir es-Seyyid Mehmed Vehbi Efendi bin Hüseyin Efendi el-Hadimî müvelliden 

ve’l-Konevî muvattınen ekremehümallahu teala fi’d-dünya ve’l-ukba fi seneti ihda ışrine 

ve selase mie ve elf min hicretin men lehu’l-iz ve’ş-şeref ve’ş-şefatü’l-kübra lil-halef ve’sselef 

lillahi Teala.” Mühür. 26 

Sonuç 

Sonuç olarak Hadimli Mehmet Vehbi Hoca’nın, Bolvadinli Ahmed Fevzi 

Efendi’ye verdiği icazetname ile ilgili şunları söyleyebiliriz. İcazetname, her 

şeyden önce bir isim “silsile”sinden oluşmaktadır. Bu silsile, el-Hac Hüseyin 

Feyzi b.Mustafa el-Kadıhanî’den başlamakta Hz. Peygamberde sona ermekte, 

oradan Cebrail vasıtasıyla Allah’a ulaşmaktadır. Bu anlamda silsile, bilginin 

kaynağı meselesinde, bilginin kaynağının Allah olduğu anlayışını ortaya koymaktadır. 

Bu husus, İslam dünyasındaki icazetnamelerde görülen ortak ve genel 

özelliktir. Mehmet Vehbi icazetnamesine has olan, başka bir deyişle diğer 

icazetnamelere göre daha özel olan durum, silsilenin, 18.yüzyıl Osmanlı düşünürlerinden 

Ebu Said Muhammed Hadimî’ye ve onun medresesi hocalarına ve 

öğrencilerine ait isimleri ihtiva etmesidir. 

25 

Ahmet Fevzi, Bolvadin’de Hacı Ata’ya, Kaside-i Bür’e, Delailülhayrat ve Hizbülazam icazeti verir. 

İcazetler için bak. İrfan Görkaş, “Hacı Ata’nın İcazetleri ve Yörükzade’yle İlişkisi”, Bolvadin 

Yenises, 05 Kasım 2007, Sayı 751, s.7 

26 



İkinci olarak icazetnamede, genel ilimlerden başka icazeti verilen ilimlerden 

bazılarının adlarına yer verilmektedir. Bu ilimlerin başında hadis disiplini, 

özellikle de Buhari Şerif veya Kütüb-i Sitte adlı eserler gelmektedir. Adı verilen 

bir diğer disiplin, tefsirdir. Genel adıyla ilimler, icazetnamede, “aklî” ve “naklî” 

ilimler olarak belirtilir. 

İcazetname’nin, burada söz etmemiz gereken bir başka önemli özelliği vardır. 

Bilindiği gibi Mehmet Vehbi Efendi, Nakşî geleneğe mensup bir isimdir. 

Hatme-i Hace icazetiyle birlikte düşünüldüğünde, onun verdiği icazet, aynı 

zamanda bir tasavvuf icazeti sayılabilir. İcazetname İslam düşüncesi açısından 

değerlendirilebilir. Sözgelimi bu yönüyle icazetnamede, İslam düşüncesinin 

temel meselelerinden olan hem bilgi meselesine, hem ahlak meselesine dair 

Mehmet Vehbi’nin görüşlerini bulabiliyoruz. Zira Mehmet Vehbi Hoca, icazetnamenin 

birinci bölümünde nefis ilminden söz etmektedir. Mehmet Vehbi, nefis 

ilmini ki bu ilmin tasavvufa dair ilim olduğu anlaşılmaktadır, öncelikle tanımlar. 

Çünkü onu “nefislerin imarının anlatıldığı ve nefis imarıyla ilgili bilgi 

tahsilinin yapıldığı ilim” olarak tanımlar. Nefs ilmini ayet ve hadislerle destekleyerek 

anlatır. 

Mehmet Vehbi Hoca, verdiği icazette, öğrencisi Bolvadinli Ahmed Fevzi’den 

de söz eder. Fevzi’nin ömrünün uzun bir müddetini “edebi ilimler” ve “aklî 

fenler”in tahsili yolunda harcadığını, zamanın fazıllarının meclisinde bulunduğunu, 

bu ilimlerden ve fenlerden gayreti kadar nasibini elde ettiğini anlatır, 

Allah’ın onu ilmi, ameli, tefsir veya hadis bakımından usul ve füru yönüyle başarılı 

kılması için dua eder. Bu bağlamda Mehmet Vehbi’nin icazeti, bir mutasavvıfın 

“ilmü’n-nefs”e ve “üstad”a dair görüşlerini içeren bir icazetnamedir. 

Mehmet Vehbi hoca, akli ve nakli ilimlerin amacının bilgi elde etmek olduğunu 

belirtir ve bilgi elde etmenin amacının da kulun Allah’ı bilmesi, kendisini 

(nefsihi) bilmesi, kendisiyle Allah arasındaki bağı bilmesi şeklinde sıralar. Bu üç 

amaç, neticede insanı keşf ilmine ulaştıracaktır. Bu anlamda Mehmet Vehbi, 

tasavvufi (keşf) bilgiyi “la ilahe illallah” önermesi temelinde özetler. Böylece tasavvufi 

bilgiyi, öteki adıyla keşf bilgisini, “kelime-i tevhid”le temellendirmiş 

olur. Bildiğimiz kadarıyla bu temellendirme tarzı, icazet isimlerinin kendisine 

ulaştığı Ebu Said Muhammed Hadimî’ye aittir. 

İcazetnamenin belirteceğimiz bir başka özelliği “ahlak”tan söz etmesidir. 

Bu icazetnamenin ikinci bölümüdür. Vehbi Hoca, ahlakı, hadisle, hadis bilimiyle 

temellendirir. Bu anlamda Hibetullah’tan el-Şifau’ş-Şerif icazeti, el-Kütübü’s- 

Sitte, tefsir ve diğer akli ve nakli ilimlerin icazetlerinden söz eder ve talebesine,


“ilimle ve ilmin neşriyle, özellikle şeriat ilimleriyle meşgul olması gerektiğini, 

onların ebedi saadetin anahtarı olduğunu, bütün malayani işlerden kaçınması 

gerektiğini” tavsiye eder. Yemekte, giyinmekte, meskende şüpheli şeylerden 

uzak durmasını, masivadan kalbini arındırmasını, ahlakını iyileştirmesini 

(tehzib), şöhretin sebeplerinden kaçınmasını, tek sermayesinin de vakit olduğunu…” 

öğütler. 

Mehmet Vehbi Hoca, öğrencisine, fasit meyillerle ve şeytani isteklerle vakit 

harcamamasını, meliklere hizmette izzeti aramamasını, dünyayı ve dünya ehlini 

talep etmemesini, ömrü müddetince zilleti seçmesini, dünya işinde ondan 

başkasında müstağni olarak Bari’ye tevekkül etmesini, nefsine muhalefet etmesini, 

arzularına uyanlara uymamasını söyler. 

Yazımızı Mehmet Vehbi Hoca’nın Yörükzade’ye yaptığı, Nakşî tasavvuf 

geleneğin temel ilkeleri diyebileceğimiz ahlaki tavsiyesiyle tamamlayabiliriz: 

“Halkla hüsn-i muaşeret üzere ol. Merhametle, hilmle, sevgiyle, şefkatle davran. 

Zulmedeni affet. Kötülük edene ihsan et. Tevazuyla, rifkle muamele et. 

Gücünün yettiği kadar öfkeni yut, kızgınlığını defet. Sohbetin salihlerle, özellikle 

fakirlerle olsun. Fakirlerin edebiyle edeblen… Büyük hikmeti ve Adem 

aleyhisselamın çamurundan hamurlanan en yüce gayeyi, yani kulluğa (ibade) 

hasredilmesini öğren. Faziletleri yerine getir ki o Kuran’ı okumaktır, namaz 

kılmaktır, özellikle teheccüttür. Kuran okumanın en iyisi, zikredilebildiği kadarıyla 

Allah’ı zikirdir. Bütün zikir gayretiyle, bire bir Allah’ın huzurunda olmaya 

devam ederek en iyi kulluğu yerine getirmeye çalış. Neticede Allah’a kavuşabilesin 

ki bu hal, maksatların ve yolların en yücesidir. Allah bizi, rızıklandırsın, 

muvaffak kılsın. Son sözüm, lailahe illallah Muhammedün Rasulullah 

sallallahu Teala aleyhi ve selleme teslimen li-kesir. Ev el-hamdü lillahi rabbi’lalemiyn.”dir. 

Böylece Mehmet Vehbi Hoca nasihatlarını tamamlar ve icazeti 

imzalar. ©


KAYNAKLAR 

H.Hilmi Özdemir, Bolvadinli Yörükzade Ahmet Fevzi Efendi, Ankara, 2007 

İrfan Görkaş, “Örnek Bir Din Adamı: Bolvadinli Yörükzade Ahmet Fevzi Efendi”, 

Bolvadin Yenises, Bolvadin, 2003, Sayı 522. 

____________“Yörükzade’nin Biyografisi Üzerine”, Bolvadin Yenises, 20 Ağustos 

2007, Sayı 740. 

____________“Hacı Ata’nın İcazetleri ve Yörükzade’yle İlişkisi”, Bolvadin Yenises, 05 

Kasım 2007, Sayı 751. 

Muharrem Bayar, Bolvadin Tarihi, c.2, İstanbul, 2004. 

Remzi Ateşyürek, “Mehmed Vehbi Efendi”, Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul, 

2003, c.28. 

Şeyhülislam Musa Kazım Efendi, Külliyat Dinî ve İctimaî Makaleler, Yay. Ferhat Koca, 

Ankara Okulu, Ankara, 2002.


Atatürk’ün Ecdat Yurdu Taşkale 

Yerleşmesinin Coğrafyası 

The Geography of Taşkale Settlement Atatürk’s Ancestry Homeland 

Tahsin TAPUR ∗ 

ÖZET 

Araştırma sahası, İç Anadolu Bölgesi’nin güneyinde, Karaman kent merkezinin 46 km güneydoğusunda 

bulunan tarihi Taşkale (Kızıllar) yerleşmesidir. Bu çalışmanın amacı, tarihi 

Taşkale yerleşmesinin; tarihi, yerleşmenin kuruluşunda etkili fiziki coğrafya özellikleri, nüfusu, 

nüfus gelişimi, yerleşme özellikleri, mesken tipleri, ekonomik özelliklerini ortaya koymaktır. 

Ayrıca Taşkale’nin tanıtılması gereken en özelliklerinden birisinin de Türkiye Cumhuriyeti’nin 

kurucusu büyük önder Atatürk’ün atalarının yaşamış olduğu bir yerleşim yeri olmasıdır. 

Araştırmada gerek araziden elde edilen veriler ve gerekse ilgili literatür değerlendirilerek 

Taşkale yerleşmesi coğrafi açıdan incelenmiştir. Bu inceleme sonunda Taşkale, doğal (mağaralar, 

Gürlük pınarı ve mesire yeri) ve beşeri (tahıl ambarları, sit alanları, otantik yaşamı, halısı) 

güzellikleri ile korunması gereken tarihi bir yerleşim yeri olduğu belirtilmiştir. 

• 


Karaman, Taşkale, Atatürk’ün Ata Yurdu, Kızıllar Halısı. 

• 

ABSTRACT 

The research area is the settlement of Taşkale (Kızıllar) that is located on 46 km south-east of 

Karaman city centre, in the south of Central Anatolia. The aim of this study is to reveal its 

history and physical geographic features effective in the foundation of the settlement, 

population, population development, settlement features, housing types and economic features 

of historical Taşkale settlement. Besides, one of the most characteristic to be revealed of Taşkale 

is being a settlement in which ancestors of great leader Atatürk who is the founder of Turkish 

Republic lived. In of the research both data gained from the field and concerned literatures were 

assessed and Taşkale settlement was analyzed in terms of geographical aspect. By the result of 

this assessment, Taşkale was determined as a settlement that is to be protected with its natural 

(caves, Gürlük spring and promenade place) and human beauties (granaries, sit areas, 

authentic life, and carpet). 

• 

KEY WORDS 

Karaman, Taşkale, Homeland of Atatürk, Kızıllar Carpet 

∗ 

Dr., Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi, Coğrafya Eğitimi Anabilim Dalı.


 

Giriş 

Taşkale (Kızıllar), İç Anadolu Bölgesi’nin güneyinde, Karaman kent merkezine 

46 km uzaklıktadır. İbrala deresinin geçtiği dar bir vadinin kenarında kurulan 

Taşkale’nin; batısında Yeşildere Kasabası (Karaman), kuzeybatısında Karaman 

il merkezi, güneyinde Mut ve Silifke ilçeleri (Mersin), doğusunda Ayrancı 

ilçesi (Karaman) ve Bolkar dağları yer alır (Şekil: 1). 

Şekil: 1- Taşkale ve çevresinin lokasyon haritası


Çalışmanın amacı, Karaman’ın güneybatısında yer alan tarihi Taşkale yerleşmesinin 

coğrafi özelliklerini incelemektir. Çünkü yapılan araştırmalara göre 

Taşkale (Kızıllar) tarihi M.S. 2 ve 3. yüzyıllara kadar inmektedir. Manazan harabeleri 

başta olmak üzere Taşkale çevresinde tarihi kalıntı ve antik yerleşim 

yerlerinde yapılan tespitler ve ortaya çıkan buluntular; Frigler, Geç Roma, Erken 

Hristiyanlık ve Bizans dönemlerine ait izler taşımaktadır. Selçuklu Türklerinin 

Karaman yerleşmeleri ile Taşkale’ye Selçuklu, Karamanoğulları Beyliği ve 

Osmanlılar hakim olmuşlardır. Osmanlı zamanında Karaman’dan Rumeli’ye 

gönderilen Türkmen ve Yörük grupları bulunmaktadır. Atatürk’ün anne 

(Konyarlar) ve baba tarafından (Kocacık Yörükleri) soyu Taşkale (Karaman) 

çevresinden Rumeli’ye gitmişlerdir. Bu nedenle Taşkale aynı zamanda Atatürk’ün 

ata yurdu olarak da bilinmektedir. 

Bu çalışmada tarihi Taşkale yerleşmesinin; fiziki coğrafya özellikleri, tarihi, 

nüfusu ve nüfus gelişimi, yerleşme özellikleri, mesken tipleri, ekonomik faaliyetleri 

gibi konular üzerinde durulmuştur. Çalışmanın hazırlanmasına literatür 

taraması ile başlanılmıştır. Özellikle Taşkale’de Belediye’ye ait dokümanlar toplanmış, 

Belediye Başkanı ve yerel halk ile (2008 ve 2009 yıllarımda) görüşmeler 

yapılmıştır. Karaman İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Türkiye İstatistik Kurumu 

gibi resmi ve özel kuruluşlardaki Taşkale ile ilgili bilgi ve istatistikî verileri 

toplanmıştır. Taşkale’den elde edilen arazi bilgileri ile literatürden sağlanan 

bilgiler fotoğraflarla desteklenerek coğrafi metot dahilinde tarihi Taşkale yerleşmesi 

incelenmiştir. 

Fiziki Coğrafya Özellikleri 

Taşkale, Karaman kent merkezinin 46 km güneydoğusunda İbrala deresinin 

geçtiği dar bir vadinin kenarında kurulmuştur. Kuruluş yerinin seçiminde 

fiziki coğrafya şartlarının büyük etkisinin olduğu dikkati çekmektedir. 

Taşkale ve çevresinde yer alan dağ sıraları genellikle Toros dağlarının kuzey 

uzantılarıdır. Bu bölgedeki arazilerin temelinde Paleozoik ve Mesozoik’e ait 

formasyonlar yer alır. Bu araziler yarı kristalize gri ve beyaz renkli, sert, kırılgan, 

ince tabakalı kalkerlerden oluşmaktadır. Bu temel formasyonlar üzerinde 

yer alan Tersiyer formasyonları, Neojen’e (Miosen ve Pliosen) ait birliklerle 

temsil edilirler. Sahada DSİ’nin yaptığı sondaj çalışmalarından elde edilen verilere 

göre Miosen yaşlı formasyonların, denizel ve karasal olmak üzere iki ayrı 

fasiyeste teşekkül ettikleri görülmüştür. Denizel Miosen formasyonlarında bol 

fosil görülürken, karasal Miosen formasyonlarında hemen hemen hiç fosile rastlanmamaktadır 

(D.S.İ, 1975: 21).


Neojen’e ait formasyonlar Kretase üzerinde diskordans olarak gelen 10 cm 

çapında iri konglomeralarla başlar ve yukarı doğru konglomeraların çakıllarının 

küçüldüğü dikkati çeker. Taban konglomerası olarak adlandırdığımız bu 

konglomeralar; Kretase kalkerleri, radyolarit ve serpantin çakıllarından meydana 

gelmiştir (Akkuş, 1995: 8-12). Miosen kalkerleri karslaşmaya uygun (mağara, 

dolin, uvala gibi) litolojideki birimlerdir. 

Taşkale çevresinde Kuaterner’e ait birimler daha çok İbrala deresinin kenarında 

görülür. Toroslardan gelen irili ufaklı birçok mevsimlik derenin oluşturduğu 

İbrala deresi, taşımış olduğu malzemeleri derenin kenarında biriktirmiştir. 

Bu malzemeler Kuaterner’e ait alüvyon depolarıdır. Bu alüvyon depolar; 

çakıl, kum, silt, kil ve killi marnlar ile temsil edilmektedir. Alüvyonlar Taşkale 

çevresindeki tarım yapılan alanları oluşturur. 

Taşkale ve çevresi Toros dağlarının Karaman’a doğru uzanan yamaçları 

üzerinde yer alan plato sahası üzerinde yer alır. Plato sahası batıda, Hacıbaba 

Dağı’nın güney ucundaki yamaçlardan başlar, Ayrancı’nın doğusuna kadar 

devam eder. Platoyu meydana getiren yüzey, Post Pliosen ile Pleistosen 

aşınımlarıyla meydana gelmiş Miosen ve Pliosen alanlarıdır. Bu görünümü itibariyle 

Taşkale çevresi bir aşınım sathı özelliği taşımaktadır. 

Şekil: 2- Taşkale ve çevresinin topografya haritası


İbrala deresi Taşkale yerleşmesinde olduğu gibi Karaman ovasına kadar 

simetrik vadilerin tabanında akmaktadır. İbrala deresi, dağlar ve plato sahasından 

aşındırdığı materyali havza tabanında ulaştığı sahada bırakarak birikinti 

koni ve yelpazelerinin oluşmasına neden olmuştur. Plato sahasında yer alan 

vadi yamaçları polisiklik bir özellik göstermektedir. Taşkale çevresinde İbrala 

Deresi Vadisi’nde bu durumu açıkça görmek mümkündür (Foto: 1). 

Plato yüzeyi ile ova tabanını birleştiren sırtlarda Pleistosen Konya Gölü sularının 

tedrici bir şekilde çekildiğini gösteren izler mevcuttur. Bu izler Pleistosen’deki 

yağışlı ve kurak devrelerde çeşitli yükseltide aşınım sathı (polisiklik 

vadi) basamaklarının oluştuğunu gösterir. Plato sahası, Toros Dağları’na doğru 

yükselmekte ve 1400-1500 m.ye ulaşmaktadır. 

Foto: 1- İbrala deresinin Neojen çökelleri içinde açmış olduğu dar ve 

derin vadiden bir görünüm 

Plato üzerinde Yeşildere-Taşkale arasında volkanik formasyonlar kalın örtü 

tabakaları halinde yatay bir şekillenme göstermektedir. Bu tabakaların plato 

sahası üzerindeki aşınım sathını maskelemiş olması, buradaki volkanizmanın


oldukça yeni olduğuna işaret eder. Muhtemelen bu volkanik faaliyet Holosen’e 

kadar ulaşmaktadır (Akkuş, 1995: 35). Taşkale tahıl ambarları bu yatay tabakalı 

volkanik malzeme içinde açılmıştır. 

Plato sahasında kalkerlerin geniş yer kaplaması karstik oluşumlu mağaraların 

gelişmesine neden olmuştur. Taşkale çevresinde de çok sayıda mağara 

sistemleri gelişmiştir. Bu mağaralardan en dikkati çekenleri ise Manazan mağaraları, 

İncesu mağarası ve Asarini mağarasıdır. 

Taşkale’nin iklim özellikleri coğrafi özellikleri ve alansal yakınlık nedeniyle 

Karaman Meteoroloji İstasyonunu ölçümleriyle izaha çalışılmıştır. Karaman’da 

yıllık ortalama sıcaklık 11.7 °C dir. Sıcaklıkta Ocak ayından itibaren Temmuz 

ayına kadar devamlı bir artış görülürken, Ağustos ayından itibaren ise Aralık 

ayı sonuna kadar bir düşüş dikkati çekmektedir. Karaman’da don olaylı günlerin 

sayısı 95.3 gündür. Yılın yaklaşık dokuz ayında don olayına rastlanmaktadır. 

Yıllık ortalama verilere göre Karaman’da nispi nem oranı % 60’dır. Bu oran 

kış aylarında fazla, yaz aylarında ise düşük olduğu görülmektedir (Tablo: 1). 

Sahanın yağış şartlarını etkileyen bulutluluğun aylara göre dağılışı incelendiğinde, 

en düşük değere yaz aylarında; en yüksek miktarlara ise; kıs aylarında 

rastlanmaktadır. 1975-2007 yılları arasında ortalama bulutluluk (0-10) 3.7 olarak 

tespit edilmiştir 

Tablo: 1- Karaman meteoroloji istasyonuna ait bazı rasat verileri (1975-2007) 

Aylar 

O Ş M N M H T A E E K A Yıl. 

Sıcaklık (°C) 0.3 1.4 5.8 11.4 16.2 20.4 23.6 23.0 18.7 12.8 6.3 2.1 11.8 

Don Olayı 22.2 19.1 14.6 3.3 0.2 - - - 0.1 2.6 13.5 19.7 95.3 

Nem (%) 76 72 65 58 56 50 45 45 50 60 69 75 60 

Yağış (mm) 41.5 34.4 35.6 39.0 37.6 22.6 5.6 5.2 5.6 28.4 34.5 43.3 333.3 

Kaynak: DMİGM, 2008. 

Karaman yıllık ortalama yağış miktarı 333.3 mm’dir. Yıl içindeki yağışın aylara 

göre dağılışı düzensiz olup, en yağışlı aylar Ocak (41.5 mm) ve Aralık (43.3 

mm) iken; en kurak ay ise 5.2 mm ile Ağustos’tur (Tablo: 1). Karaman’da yağışlar, 

İlkbahar mevsiminde konveksiyonel yağışlar şeklindedir. Yaz mevsiminde 

kutbi hava kütlelerinin kuzeye kayması sonucu sahada etkili olan tropikal hava 

kütlelerine bağlı olarak kuraklık hakim olmaktadır. Sahada yıllık ortalama kar 

yağışlı günlerinin ortalaması 22.1 gündür. Kar yağışının en çok görüldüğü aylar; 

Ocak (6.3 gün) ve Şubat (6.0 gün) aylarıdır.


İklim tipi tasnif formüllerine göre Karaman çevresinde yarı kurak bir iklimin 

görüldüğü dikkati çekmektedir. Thornthwaite’ın iklim tasnifine göre Karaman’da, 

yarı kurak, su eksiği yaz mevsiminde ve çok kuvvetli olan deniz tesirine 

yakın, birinci dereceden mezotermal bir iklim tipi görülmektedir. Fakat Karaman 

denizden uzak olup, deniz etkisine kapalı bir yerdedir. De Martonne 

formülüne göre de Karaman’ın yıllık kuraklık indisi değeri 8.1’dir. Bu indis değerine 

göre Karaman step veya yarı kurak bir iklim sahası içinde kalmaktadır. 

Türkiye iklim kuşaklarına nispeten daha uygun düşen Erinç formülüne göre ise 

Karaman’ın yıllık yağış indisi 18’dir. Bu değer, Karaman çevresinin yarı kurak 

iklim sahasında bulunduğunu göstermektedir. 

Taşkale ve çevresinde önemli sayılabilecek bir akarsu yoktur. Fakat güneyindeki 

Toros dağlarından kaynaklarını alan çok sayıda mevsimlik dere bulunmaktadır. 

Taşkale çevresinde bu derelerin suyunu İbrala deresi (Yeşil Dere) 

toplayarak Karaman ovasına taşımaktadır. İbrala (Yeşil) deresi, Taşkale doğusundaki 

Meyir Dağı’ndan ilk kaynaklarını alır. Kuzeydoğuya doğru akarak 

Taşkale çevresinde dar ve derin vadilerden geçerek Karaman Ovası’na ulaşır. 

Uzunluğu 69 km olan derenin, su toplama havzası 225 km 2 ve ortalama debisi 

de 826 lt/sn civarındadır. 

Taşkale ve çevresinde daha çok zonal topraklardan kahverengi topraklar, 

kırmızı kahverengi topraklar, azonal topraklardan ise kolüvyal topraklar ve 

alüvyal topraklar yaygındır. Kahverengi ve kırmızı kahverengi topraklarda yağışın 

azlığı nedeniyle toprağın alt kısımlarında kireç ve jips birikmesi görülür. 

Bu topraklar üzerindeki doğal bitki örtüsü bozkır bitkileridir. Taşkale çevresindeki 

bu topraklarda ana madde Kretase ve Tersiyer’e ait kireç taşı, marn ara 

tabakalı marno-kalker ve çakıllı eski depozitlerdir. Bu topraklarda topografya 

hafif dalgalı veya dalgalı olup, eğim % 6-20’dir. Toprağın derinliğini kısıtlayan 

en önemli faktör erozyon ve ana maddenin sertliğidir. Zonal toprak alanlarında 

genel olarak kuru tarım yapılmakta birlikte mera şeklinde de değerlendirilir 

(Konya Kapalı Havzası Toprakları, 1978). 

Taşkale çevresinde İbrala deresinin vadi tabanında ise alüvyal topraklar ile 

vadi yamaçlarında kolüvyal topraklar görülür. Bu toprakların en önemli özellikleri; 

tuzluluk, alkalilik, drenaj ve rüzgâr erozyonun görülmesidir. İçlerinde 

değişik özellikte mineral bulunan alüvyal toprakların tarımsal değeri yüksektir. 

İbrala deresi kenarında bulunan bu alüvyon topraklar, sulu tarım alanları olarak 

kullanılır. Alüvyal topraklar gibi taşınmış, horizonlaşma göstermeyen 

kolüvyal topraklar, derelerin vadi ile birleştiği kesimlerde alüvyal topraklarla iç


içe girmiş haldedir. Taşlılık oranı yüksek olan bu toprak alanları meyve alanı 

olarak değerlendirilir. 

Taşkale ve çevresi, İlkçağlardan beri yerleşme alanı olarak kullanılmıştır. 

Bunun için insanlar; yakacak, kereste ihtiyacı, aşırı otlatma, tarla açmak için 

ormanları tahrip etmişler ve bu ormanların yerini günümüzde antropojen stepler 

dediğimiz ot formasyonu almıştır (Foto:2). Bu formasyondaki en yaygın türler 

geven (Astragalus sp.), çoban yastığı (Acontholimon sp.), kekik (Tymus sp.), 

yavşan otu (Artemisia sp.), gelincik (Papaver sp.), üçgül (Trifolium sp.), menekşe 

(Viola sp.) v.s. gibi türlerdir. Bu bitkiler ilkbahar yağışları ile hızla gelişir ve çiçeklenirler 

(Çetik, 1985). Yağışların kesilmesi ve sıcakların artması ile hızla sararır 

ve kururlar. Bu step alanlarının diğer bir önemli özelliği ise hububat tarımı 

yapılan alanlar olmasıdır. Ancak bu alanlarında önemli ölçüde erozyon faaliyeti 

görülmektedir. Hatta çoğu kesimde erozyon nedeniyle anakaya yüzeye kadar 

çıkmıştır. 

Taşkale çevresinde step formasyonlarının üzerinde 1200-1800 m.ler arasında, 

artan yağış ve neme bağlı olarak ağaç (orman) formasyonuna rastlanır (Foto: 

2). Orman formasyonunu karaçam (Pinus nigra), tüylü meşe (Quercus 

pubescens) ve saçlı meşe (Quercus cerris) ile karakterize edilir. Bu formasyonların 

alt katını ise laden (Cistus laurifolius), boylu ardıç (Juniperus excelsa), katran ardıcı 

(Juniperus oxycedrus), menengiç (Pistasia), yasemin (Jasminium frnuticans), geyik 

dikeni (Crategus monogyna) ile yabani armut (Pyrus elaeagnifolia) dur. 

Mevsimlik dere ve vadi tabanlarında (özellikle İbrala deresi kenarında) tatlı 

su bitkileri ve kültür bitkilerinden; tarla ürünleri (buğday, yulaf, arpa, mercimek, 

nohut vs.), meyveler (ceviz, kaysı, üzüm, armut, kiraz, elma) ile sulanabilen 

alanlarda domates, biber, salatalık, soğan, patates, fasulye, patlıcan gibi sebzeler 

yer almaktadır.


Foto: 2- Taşkale çevresindeki bitki örtüsü ve tarım alanları 

Beşeri Coğrafya Özellikleri 

Taşkale'nin eski adı Kızıllar'dır. Yapılan araştırmalar ve tespitlere göre 

Taşkale tarihi M.S. 2-3. yüzyıllara kadar inmektedir. Yörede bulunan ve harabe 

halindeki Manazan, Zanzana ve Miske gibi yerleşim yerlerinde yapılan tespitler 

ve ortaya çıkan buluntular; Frigler, Geç Roma, Erken Hristiyanlık, Bizans, Selçuklu 

ve Osmanlı dönemlerine ait izler taşımaktadır. Taşkale çevresinde en eski 

yerleşim yeri Manazan harabeleridir. Bir mağara yerleşmesi olan Manazan harabeleri 

içinde bulunan kalıntılar, çanak çömlek gibi unsurlar bu yerleşimin 

daha çok Roma ve Erken Hıristiyanlık döneminde kullanıldığını göstermektedir. 

Mağaranın doğu cephesinde yer alan bir nişte sıva içerisine yazılmış Bizans 

dönemini ifade eden bir kitabe mevcuttur. Hatta Manazan Mağarası'nın ölü 

meydanından çıkarılan genç bir kadın cesedi bozulmamış bir halde bulunmuştur. 

Bu ceset bugün Karaman Müzesi'nde muhafaza edilmektedir.


Erken Hristiyanlık dönemi saklı kentlerinden olan Manazan harabeleri ilgili 

Eyice (1971) 1432 yılında Güney Anadolu’dan İstanbul'a kadar Anadolu'yu dolaşan 

Bertramdan'de La Brosie're'den söz etmektedir. Brosie're, at üstünde yanında 

bir Müslüman rehberi ile Karaman'a doğru giden Brosie're, Ereğli 

(Aradie)'den Larende (Karaman)'ye doğru giderken yolu üzerinde kaya içerisine 

oyulmuş bir köyde gecelemiştir. Buradan daha sonra yola çıkarak Manazan 

mağarasına ulaşmış ve burada iki gece geçirmişler. Brosie're bölge ile ilgili çeşitli 

tespitlerde bulunmuştur. Buna göre Broseire’re Taşkale’nin kayalara oyulmuş 

bir tarihi yerleşim yeri olduğunu ve Manazan mağarasında da yaşayanların 

varlığından bahsetmiştir (Eyice, 1971:117). Konyalı (1967) Manazan'ın Osmanlı 

devrinde de bir yerleşim yeri olduğunu belirten çeşitli Osmanlı kayıtlarından 

bahsetmektedir. Konyalı’ya göre Taşkale ile ilgili olarak Erken Hristiyanlık döneminde 

bir şapel olan Taş Camii dahil hiç bir eserde her hangi bir tarih ya da 

tarihlendirmeye yarayacak bir kalıntı yoktur. Kapadokya, Hatunsaray (Konya), 

Sille, Kilistra benzeri tarihi yerler, Anadolu'da Erken Hristiyanlık çağına tarihlendirilmiştir. 

Gizli tapınma, savunma ve saklanma gibi kaygılarla birlikte doğal 

etkilerden korunma ve doğayı kullanma özelliği olan bu tarihi yerleşim yerlerinin 

benzeri olan Taşkale ambarları da Anadolu Erken Hristiyanlık çağına 

tarihlendirilebilir (Konyalı, 1967: 660). 

Taşkale’nin önceki adı Kızıllar olması, halkının giyim-kuşam ve geleneksel 

etkinlikleri (geleneksel halk tiyatrosu ve seyirlik oyunları), dokunmakta olan 

Kızıllar Halısı yörede konar-göçer bir aşiretin iskân edildiğini ispatlamaktadır. 

Kızıllar, konar-göçer Türkmen yörüklerindendir ve Osmanlı imparatorluğunun 

aşiretleri iskân politikası uyarınca yöreye yerleştirilmiş bir aşirettir. Hazar Denizi'nin 

doğusunda oturan Yamutlar'dan bir kabile olan Kızıl aşireti, Moğol İstilası 

ile göç ederek Anadolu’ya gelmiş ve Osmanlı sınırları içine katılmıştır. Kızıl 

aşireti, Sibirya Türklerinden Hakas, Abakan Tatarlarının bir boyu olarak da belirtilmektedir 

(Özkan, N., 1987). Bu aşiret nüfus olarak fazla olduğu için Anadolu’nun 

değişik yörelerinde iskân edilmişlerdir. Anadolu'da Kayseri, Sivas, 

Adana, Maraş, Bolu, Tarsus, Mersin, Karaman, Afyon, Bolvadin, Dinar, Şarkîkaraağaç, 

Karaman, Çerkeş gibi 13 il sınırları içerisinde 16 köy ve kasabada yerleşmişlerdir. 

Bu yerleşim yerlerinde bu gün bile varlıklarını devam ettirmektedirler. 

Çünkü buralarda hala Kızıl, Kızıllı, Kızıllar, Kızılca, Kızıloğuz, 

Kızılcakeçili vs. adlarıyla yaşayan Türkmenler, bugün bile aşiret geleneklerine 

bağlı olan otantik kültüründen bir şey kaybetmemişlerdir. Taşkale’de de aynı 

aşiret gelenekleri devam etmektedir. Son yıllarda yapılan araştırmalar kasabanın 

yakın tarihi açısından çok önemli olduğunu göstermektedir. Kızıllar aşiretinin 

sadece Anadolu coğrafyasında kalmadıkları, Osmanlı Devleti’nin iskân po-


litikası gereği, Anadolu’dan bir kısmının daha sonra Rumeli’ye iskan edilmek 

üzere gönderilmiş oldukları tespit edilmiştir. Rumeli'de Kızıllar aşiretine ait 

Türkmenler; Gümülcine, Dimetoka, Kavala, Üsküp, Vardar, Selanik, Silistre, 

Manastır ve köylerinde iskân edilmişlerdir (Güler, 2000 & Özkan, 2002). 

Çeşitli bilimsel çalışmalarda Türkiye Cumhuriyeti’nin kurucusu M. Kemal 

Atatürk’ün hem anne ve hem de baba tarafı soyunun Karamanlı (Taşkale) olduğu 

belirtilmektedir. Karaman'a yerleşen aşiret ve oymaklardan Kızıllar ve 

Sofular aşiretlerinin büyük bir kısmı Taşkale (Kızıllar) ve Yeşildere (İbrala) kasabalarında 

yaşamışlardır. Kaynakların verdiği bilgilere göre, Rumeli'ye gönderilen 

Kızıllar ve Sofular aşiretlerine ait Türk grupları üç önemli isim altında toplanmaktadır: 

Konyarlar, Yörükler ve Tatarlar. Osmanlı tahrir defterlerine göre 

Rumeli’ye iskân edilen Türkmen ve yörüklerin yerleştikleri yerlere de tarihi, 

kültürel ve coğrafi nedenlerle çeşitli aşiret isimleri verilmiştir. Rumeli'ye iskân 

edilen Türkmen ve Yörük grupları şunlardır: Kızıllar, Sofular, Konyalar, Naldöken 

Yörükleri, Tanrıdağı (Karagöz) Yörükleri, Selanik Yörükleri, Ofçabolu 

Yörükleri, Vize Yörükleri ve Kocacık Yörükleridir. Karaman’dan Rumeli’ye 

gönderilen Türkmen gruplarından olan Konyarlar (Konya ve Karaman’dan gelenlere 

verilen isim) Atatürk'ün anne tarafından soyu, Kocacık Yörükleri ise 

Atatürk'ün baba tarafından soyudur. Bu bilgilere göre Atatürk’ün hem anne ve 

hem de babasının soyunun Taşkale (Karaman) çevresinden Rumeli’ye gittiğini 

göstermektedir (Güler, 2000). 

Taşkale idari olarak tarih boyunca çeşitli yerleşim birimleri olarak faaliyet 

göstermiştir. Selçuklular, Karamanoğulları Beyliği ve Osmanlılar döneminde 

idari bakımından köy statüsüne sahiptir. Cumhuriyet döneminde de Taşkale 

bir kasaba yerleşmesi olmuştur. Bugün Taşkale, Karaman sınırları içinde; Atatürk, 

Aliağa, Kasımmescid, Ortacami ve Taşmescid adıyla anılan 6 mahalleden 

oluşmaktadır. Bunlardan Atatürk Mahallesi Taşkale merkeze 21 km uzaklıkta 

toplu konut olarak devlet tarafından yeni kurulan bir mahalledir. Bu mahalleye 

daha çok Taşkale tahıl ambarlarında yerleri istimlak edilenler yaşamaktadır. 

Taşkale, ilkçağlardan beri yerleşim yeri olmasına rağmen nüfus yönünden 

cumhuriyet öncesine kadar nüfus bilgisi ile ilgili bir kayıtlar yok denecek kadar 

azdır. Ancak çevredeki farklı dinlere ait ibadethanelerin bulunması Taşkale ve 

çevresinde gayri Müslimlerle Müslümanların Selçuklu ve Osmanlı döneminde 

birlikte yaşadıklarını göstermektedir. Osmanlı kayıtlarından Konya Vilayet Salnamelerine 

göre Taşkale’de 1873 yılında 158 hanede 381 nüfus, 1897’de 170 hanede 

1051 nüfus olduğu belirlenmiştir (Aköz, 2000: 78-79).


Cumhuriyetten sonra düzenli nüfus sayımlarının başlamasıyla nüfus miktarı 

ve nüfus gelişimi ile ilgili kayıtlar bulunmaktadır. Taşkale’de nüfus istatistikleri 

ile ilgili bilgiler 1935-2000 yılları arasında yapılan genel nüfus sayımı 

Devlet İstatistik Enstitüsü, 2007 ve 2008 yılından itibaren adrese dayalı nüfus 

sayımı Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yapılmıştır (Tablo: 2; Şekil: 3). 

Tablo: 2- Taşkale’de 1935-2008 yılları arasında nüfus gelişimi 

Yıl Toplam Erkek Kadın Yıl Toplam Erkek Kadın 

1935 1.524 656 868 1975 2.429 1.173 1.256 

1940 1.636 712 924 1980 2.525 1.201 1.324 

1945 1.656 739 917 1985 4.097 2.052 2.045 

1950 1.834 1990 2.690 1.339 1.351 

1955 2.043 994 1.049 2000 2.224 1.110 1.114 

1960 2.271 1.093 1.178 2007 952 456 496 

1965 2.442 1.166 1.276 2008 856 405 451 

1970 3.002 1.375 1.627 

Kaynak: TUİK, 2009. 

Taşkale’de sayım yıllarına göre nüfusun 1935-1970 yılları arasında düzenli 

olarak arttığı görülmektedir. 1970-1985 yılları arasında da tekrar bir azalma olduğu 

dikkati çeker. Bu tarihlerde meydana gelen azalmada göçlerin etkisi vardır. 

Özellikle bu dönemde ülkemizin diğer yerlerinde olduğu gibi Taşkale’den 

de yurt dışına önemli miktarda işçi göçü olmuştur. Ancak bu nüfus 1985 den 

sonra bir kısmı emekli olarak veya kendi isteği ile Taşkale’ye geri dönmüştür. 

Bu nedenle 1985’den sonra nüfusta tekrar bir artışın olduğu görülmektedir. 

1985 den sonra da gerek Karaman il merkezine, gerekse ülkemizin diğer yerlerine 

önemli göç verdiği için Taşkale nüfusu 1985’de 4097 iken 2000’de 2224 e 

düşmüştür. 2007 yılı adrese dayalı nüfus sayımı sonucunda da bu miktar 952’ye 

2008 adrese dayalı nüfus sayımında da 856’ya kadar inmiştir (Tablo: 2). Bu durum 

gerek nüfusun genel azalması gerekse adrese dayalı nüfus sayımında 

Taşkale’de yaşamayıp Taşkale nüfusuna dahil edilmesinin önlenmesi ile ortaya 

çıkmıştır. 

Nüfus miktarı sürekli azalan bir kasaba olan Taşkale, 2008 yılında 

TBMM’de çıkarılan bir kanunla nüfusu 2000’in altında olan kasaba belediyelerinin 

kapatılması ile ilgili kararla belediyesinin kapatılması düşünülmüştür. 

Ancak daha sonra bu uygulamadan vazgeçilmiştir.


Nüfus 

4.500 

4.000 

3.500 

3.000 

2.500 

2.000 

1.500 

1.000 

500 

0 

1935 

1940 

1945 

Yıllar 

1950 

1955 

1960 

1965 

1970 

1975 

1980 

1985 

1990 

2000 

2007 

2008 

Şekil: 3- Taşkale’de sayım yıllarına göre nüfus gelişimi (1935-2008) 

Taşkale nüfusunun 2008 yılı itibariyle mahallelere dağılımı ise şu şekildedir. 

Toplam nüfusun (856) 299’u Aliağa, 173’ü Ortacami, 159’u Atatürk, 113’ü 

Taşmescid ve 112’si de Kasımmescid mahallesinde yaşamaktadır. 

Taşkale’de çalışan nüfusunun % 86’sı tarım ve hayvancılık faaliyetinde, % 

8’i çeşitli hizmet sektöründe, % 6’sı da imalat sanayi, taş işçiliği ve madencilik 

sektöründe çalışmaktadır. Taşkale kırsal bir yerleşme olduğu için tarım ve hayvancılık 

sektöründe çalışanların oranı oldukça fazladır. 

Taşkale’de nüfusun okuma yazma oranı 2008 yılı itibariyle okuma yazma 

çağında bulunan (6 yaş ve üzeri) toplam nüfus 801’dir. Bu nüfusta okuma yazma 

bilenlerin oranı % 81’dir. Bu oran erkek ve kadınlara göre değişmektedir. 

Okuma yazma bilen erkeklerin oranı % 95 iken, bu oran kadınlarda % 75’dir. 

Taşkale’de okuma yazma bilmeyenlerin büyük bir kısmının yaş ortalama ise 50 

yaşın üzerindedir. 50 yaş altı nüfusta ise okuma yazma bilenlerin oranı % 

98’dir. Okuma yazma bilenlerin 260’ı ilkokul, 53’ü ilköğretim okulu, 27’si orta 

ve dengi okul, 96’sı lise ve dengi okul, 9’u yüksek okul ve üzeri, 146’sı okuma 

yazma bilen fakat bir okul bitirmeyen, 44’ü eğitime devam eden ve mezun olduğu 

okul durumu bilinmeyen nüfustur (Tablo: 3).


Tablo: 3- Taşkale’de nüfusun okuma yazma durumu (6 yaş ve üzeri) 

Bitirilen Eğitim Düzeyi Erkek Kadın Toplam 

Okuma yazma bilmeyen 19 147 166 

Okuma yazma bilen fakat okul bitirmeyen 63 83 146 

İlkokul mezunu 148 112 260 

İlköğretim mezunu 31 22 53 

Ortaokul veya dengi okul mezunu 21 6 27 

Lise veya dengi okul mezunu 67 29 96 

Yüksekokul ve üzeri 9 0 9 

Okula devam eden ve durumu bilinmeyen 22 22 44 

Toplam 380 421 801 

Kaynak: TUİK 2008 Adrese Dayalı Nüfus Kayıtları, Ankara, 

Taşkale’de 2008-2009 eğitim öğretim yılında bir genel lise bir ilköğretim 

okulu eğitim öğretim hizmeti vermiştir. 2008-2009 eğitim öğretim yılında lisede 

33 öğrenci ve 4 öğretmen; ilköğretim okulunda 15’i anasınıfı toplam 135 öğrenci 

ve 8 öğretmen ile eğitim öğretim sağlanmıştır. Kasabada bir halk kütüphanesi 

vardır. Nüfusun sağlık hizmetleri Taşkale sağlık ocağında verilen hizmetlerle 

karşılanılır. Sağlık ocağında görevli bir sağlık memuru vardır. Karaman merkezde 

Kasabanın bağlı bulunduğu aile hekimliği biriminde görevli doktor zaman 

zamanda kasabaya gelerek hastalara sağlık hizmeti vermektedir. 

Taşkale kasabası İbrala vadisinin kenarında kurulmuş toplu yerleşme özelliği 

taşıyan ilkçağlardan beri kullanılan yerleşim yeridir. Çünkü Taşkale’de ilk 

yerleşim yeri kasabanın kuzeyinde bulunan ve bugün büyük ölçüde buğday 

ambarı olarak kullanılan alanda kurulmuştur. Daha sonra vadi yamacına doğru 

yerleşim alanı genişlemiştir. Bugün ambar olarak kullanılan yerde yaşayan sadece 

iki aile kalmıştır. Diğer aileler yeni kurulan Atatürk mahallesine taşınmışlardır 

(Foto: 3). 

Taşkale kasabasında 2007 yılı itibariyle toplam 899 bina mevcuttur. Bu binalardan 

191’i müstakil konut, 517’si konut ve konut dışı karışık bina, 10 ticari 

işletme, 1 sanayi tesisi, 2 okul, 1 belediye binası, 4 cami, 15 konut dışı karışık 

yapı, 133 tarımsal yapı, 24 diğer yapıdır (TUİK, 2007). Taşkale sakinleri daha 

çok tarım ve hayvancılıkta çalışmasına rağmen il merkezinde değişik sektörlerde 

de çalışanlar bulunmaktadır. Bunlar günlük gidiş geliş yaparak çalışanlardır. 

Kasabada halkın sosyal ve ticari işlerini karşılayan 6 bakkal, 1 lokanta, 1 fırın, 1 

kasap, 2 kahvehane ve bir de balık ve et lokantası (Gürlük şelalesinde) yer almaktadır.


Foto: 3- Taşkale’nin güneyden ve doğudan görünümü


Taşkale'nin tarihi geçmişi kadar eski ve köklü bir mimari geleneği vardır. 

Bu geleneğin belirgin özelliklerine meskenler, sosyal ve dini amaçlı yapılarda 

da rastlanır. Kuruluş yerindeki topoğrafik şartlar yapıların eğimli bir zeminde 

inşasını zorunlu kılmıştır. Bu zorunluluğa bir de alan darlığı eklenmiştir. İbrala 

deresinin açmış olduğu dar vadinin kuzey yamacına inşa edilen yerleşim dokusu, 

adeta teraslanmış bir alanda basamak basamak yükselmektedir. Arazinin en 

düşük kodu ise İbrala deresinin talveg hattı ile sınırlıdır. Böylece birbirinin üstüne 

kurulmuş gibi görünen yapıların damları da birbirlerinin avlu fonksiyonunu 

üstlenmiştir (Foto: 3, 5). Bu zorunluluklarla gelenekselleşen plan evlerde 

iki oda bir mabeyn (aralık) şeklinde ortaya çıkmaktadır. Belediye ve camiler 

gibi diğer sosyal ve dini amaçlı yapılar dahil Taşkale’deki tüm yapılarda avlu 

yoktur. Tamamen bitişik nizamda yapılan yapılar tek cepheli olup dar sokaklara 

açılırlar (Foto: 4). 

Foto: 4- Taşkale’de bitişik nizam evlerin açıldığı dar sokaklar 

Taşkale’deki meskenlerde, yapı malzemesi olarak taş, toprak ve ahşap birlikte 

kullanılmıştır (Foto: 5). Ahşap malzeme; taş duvarlara hatıl, bağdadi kısımlarda 

ise ana malzeme olarak değerlendirilmiştir. Çam, ardıç ve kavaktan 

elde edilen ahşap yapı malzemeler; iç ve dış kapılarda, pencere kenarlarında, 

oda döşeme, dolap, raf, kiriş, sütun, dikme, lente ve merdiven gibi yapı alanlarında 

geniş bir kullanım alanına sahiptir. Ayrıca Taşkale meskenlerinde kerpiç 

konutlara da rastlanmaktadır. Kerpiç malzeme, taş ve ahşabın yanında harici 

kısımlarda ahır, avlu ve samanlık duvarlarında bulunur. 

Taşkale evlerinin kapı ve pencereleri küçük, basık ve dar tutulmuş, yukarı 

kısımda ışıklıklara yer verilmiştir. Evler, genellikle iki katlıdır. Zemin katta ahır 

ve samanlık gibi eklentiler bulunur. Birinci kat odalar ve mabeynden oluşmak-


tadır. Meskenlerin üzeri genellikle düz toprak damdır. Damlarda ahşap kirişlerle 

desteklenen hasırın üzeri samanla yoğrulmuş toprak çamurla kapladır. Mevsim 

ve ısı farkları ile kabaran dam toprağı, yağmurlarından önce yuvak denilen 

taş silindirle sıkıştırılır (Foto: 5). 

Foto: 5- Taşkale’de yerleşme dokusu, konut şekilleri ve damlardaki yuvak 

Taşkale’de geleneksel halk mimarisi yapı şekli ve eklentileri (ahır, samanlık, 

kiler), cami, çeşme ve mezarlık gibi mimarı alanları ülkemizin sosyoekonomik 

şartlarındaki gelişmeye bağlı olarak değişmeye başlamıştır. Çünkü 

geleneksel toprak ve taş yapı malzemesi terk edilerek bugün tuğla, çimento, 

demir ve PVC’nin kullanıldığı modern yapı malzemesi inşaatlarda kullanılmaktadır. 

Özellikle kasabanın 21 km uzağına yeni kurulan Atatürk Mahallesi tamamen 

belirli bir plan dahilinde tek katlı, altı ahır ve samanlığı olan modern


konutlar halindedir. Bu konutların damları galvaniz kaplama, kapı ve pencereleri 

metal ve PVC yapı malzemesinden oluşmaktadır (Foto: 6). 

Foto: 6- Taşkale merkeze 21 km uzaklıkta kurulan Atatürk Mahallesi 

Belediyenin dar sokak ve caddeleri genişletmesi için yaptığı istimlâkler 

çağdaş yapı malzemelerinin yapılarda kullanılmasını hızlandırmıştır. Yaşanan 

bu hızlı değişimde geleneksel otantik mesken tipleri giderek azalmaya başlamıştır. 

Ya bunlar yıkılarak yenileri yapılmaya başlamış ya da kendi kaderine 

terk edilerek doğal şartlarda yıkılmaya yüz tutmuştur. Bu geleneksel otantik 

özellikli konutlar, gelecek kuşaklara bırakılması gereken önemli bir kültür mirasıdır. 

Taşkale’nin hemen girişinde sol tarafta dik bir yamaç üzerinde ambar olarak 

kullanılan çok sayıda kaya evi vardır. Taşkale'deki geleneksel mimari doku 

içerisinde önemli bir yeri olan bu mağara görünümlü evler (Foto: 7) bu gün taş 

ambarlar adıyla depo olarak da kullanılmaktadır. Ambarlar, önceleri yerleşme 

amacıyla daha sonra savunma ve saklanma amaçlı çok katlı mağara kenti ile 

bugünkü Taşkale yapıları arasında bir geçiş dönemi özellikleri sergiler. 

Foto: 7- Taşkale girişinde yer alan kayaya oyulmuş mağara evleri


Taşkale Doğal Tahıl Ambarları (Taş Ambarlar): Taşkale yerleşim merkezinin 

kuzeyinde yaklaşık 40 m yüksekliğinde 251 taş ambar mevcuttur. 165 m uzunluğu 

olan ambarların derinlikleri yer yer 5-10 m’yi bulmaktadır. Bu ambarların 

bir kısmı ilkçağdan kalsa da büyük bir kısmı Bizans, Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde 

kazıldığı sanılmaktadır (Foto: 8). Taş ambarlar, kaya yapısı gereği 

hububat saklamaya elverişlidir. Bu özelliği keşfeden yöre halkı yüzyıllardır 

ürünlerini taş ambarlarda depolamaktadır. Doğal kayaya oyularak yapılmış 

odacıklar 5 ile 60 ton arasında ürün saklama kapasitelidir. Bu odacıklar ürünlerin 

ayrı ayrı depolanmasına uygun planda açılmışlardır. Her mevsimde hava 

sirkülasyonu sağlayan tüf bloktan oluşmuş ambarlara "tutamak" yerlerinden 

tutup, tırmanmak suretiyle "sekemek" denilen yüzeyindeki oyuklara basılarak 

çıkılır. Makara sistemi ile de ambarlara mahsul depolanır (Foto: 8). 

Toprak Mahsulleri Ofisi Genel Müdürlüğü (TMO) tarafından uzmanlara 

yaptırılan incelemede, bu ambarlarda saklanan buğdayların ortalama 50 yılda 

ancak % 5 oranında unlanma görüldüğü belirtilmiştir. TMO, 1989 yılında ambarları 

tanıtmak amacıyla İngilizce-Türkçe olarak 60 bin takvim, kartpostal ve 

dergi bastırmış ve yurtiçi ve yurtdışında dağıtmıştır. Taşkale Belediyesi tarafından 

Ankara, Konya ve Karaman’da buğday ambarları ve Taşkale ile ilgili fotoğraf 

sergileri düzenlenmiştir (http://www.taskale.bel.tr/ 2009). 

Foto: 8- Taşkale tahıl ambarlarının farklı açılardan görünümü


Erken Hıristiyanlık döneminden bu yana kullanıldığı kabul edilen taş ambarlardan 

biri Hıristiyanlık döneminde şapel (kilise), daha sonra mescit ve cami 

olarak kullanılmıştır. Taşcami veya Taşmescid olarak adlandırılan bu mekan, 

kayalara oyulmak suretiyle yapılan otantik özellikli Türkiye’de eşi olmayan bir 

tarihi camidir. Bugün dahi ibadete açıktır (Foto: 9). 

Foto: 9-Taşmescid’in değişik noktalardan görünümü 

Taşkale’de, kasabanın içme suyunu karşılayan tarihi taş çeşmeler ile vadinin 

iki yamacındaki yerleşim alanları arasında ulaşımı sağlayan taş köprüler 

yer almaktadır. Kasabada 5 çeşme ve 2 tarihi taş köprü bulunmaktadır. İbrala 

deresi üzerinde yapılan tarihi taş köprü Turizm Bakanlığı tarafından sit kapsamında 

değerlendirilerek koruma altına alınmıştır. 

Ekonomik Coğrafya Özellikleri 

Taşkale ekonomisinde halıcılık başta olmak üzere tarım ve hayvancılık, 

bağcılık, arıcılık gibi ekonomik faaliyetler ön plandadır. Tarım ve hayvancılık 

sadece günlük ihtiyaçları karşılayacak şekilde yapılan bir faaliyet olduğu gibi 

üretilen ürünlerin bir kısmı da diğer yerlere pazarlanarak değerlendirilmektedir. 

Taşkale’de kuru tarım alanlarında tahıl tarımı ön plandadır. Bu tarım alanlarından 

yılda (2008 yılı) toplam 8.000 ton tahıl elde edilmektedir. Bu üretimin 

5.000 tonu buğday, 2.100 tonu arpa ve çavdar, 900 tonu ise nohut ve mercimek-


tir. İbrala deresi çevresinde ise bağ ve bahçe tarımı yaygındır. Bu bağ ve bahçe 

tarımında da meyvecilik ön plandadır. Kasabada yılda (2008 yılı) yaklaşık 180 

ton ceviz, 7 bin ton elma, 2 bin ton kaysı üretilmektedir (Foto: 10). 

Taşkale’de küçükbaş hayvancılık önemli bir ekonomik faaliyettir. Kasaba 

de 12 bin Karaman koyunu, 2 bin keçi ve 150 baş da büyük baş hayvan vardır. 

Daha çok yünü ve tulum peyniri için beslenen Karaman koyunu yünü köklü ve 

yaygın olan Kızıllar halısının dokunmasında da önemlidir. 

Süt ve süt ürünlerinden koyun yoğurdu ve tulum peyniri üretimi yaygındır. 

Özellikle depolamada kullanılan doğal mağaralar tulum peynirine özel bir 

lezzet kazandırmaktadır. Bu peynirler Konya ve Karaman başta olmak üzere 

ülkemizin değişik yerlerine gönderilmektedir. Taşkale’de 2008 yılında toplam 

400 ton tulum peyniri üretilmiştir. 

Foto: 10- Taşkale’de tarım alanları ve tarım ürünleri (buğday ve ceviz) 

Taşkale (Kızıllar) geleneksel el sanatı olarak halıcılığın yaygın bir şekilde 

sürdüğü bir halıcılık merkezidir. Bilimsel kaynaklara Kızıllar Halısı olarak geçen 

kasabada 40'ın üzerinde geleneksel halı deseni yaşamaktadır. Halı dışında kilim, 

yastık, heybe, çanta, seccade gibi turistik amaçlı dokumalar (Foto: 14) da 

yaygındır. Taşkale’de halen 80 ailenin geçimini sağladığı 120 halı tezgâhı bulunmaktadır. 

Bu tezgâhlardan 40’ı belediyeye ait atölyede yer alır. 

Taşkale’deki halıcılık, çok eski dönemlere kadar gitse de en yaygın olduğu 

dönem Selçuklulardan sonraki dönemdir. Kızıllar halıları seyahatnamelerde ve


Şeriyye sicillerinde de önemli ölçüde yer almıştır. Taşkale (Kızıllar halısı) halıcılığı 

o kadar ileri gitmiştir ki dokunan halılar, yabancı ülkelere ihraç edilmektedir. 

Bu halılarda Orta Asya'dan gelen 39 motif ve desen de hala kullanılmaktadır. 

Halk için başta gelen bir geçim kaynağı olan tezgâhlar son yıllarda eski 

önemini kaybetmiştir. 2008 yılı itibariyle Taşkale’de işçilik bedeli olarak dokumacılara 

yılda yaklaşık toplam 96 Milyar TL gelir sağlanmıştır. Tezgâhların tamamı 

(500 tezgâh) faal olsa bu gelir beş kat daha fazla olacaktır. 

Taşkale’de yer altı kaynağı olarak manganez, mermer ve traverten kaynakları 

vardır. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'nın yapmış olduğu etütler sonucunda 

önemli mermer ve traverten rezervi bulunduğunun belirtilmesi üzerine 

300'e yakın maden işletme ruhsatı alınmıştır. Halen Taşkale çevresinde 3 özel 

şirket tarafından traverten üretimi yapılmaktadır. 

Karaman-Yeşildere-Taşkale istikameti 46 kilometre olup asfalt kaplamadır. 

Taşkale’den her gün Karaman il merkezine düzenli ulaşım vardır. Kasaba sabit 

telefon ve GSM şirketlerinin cep telefonu görüşmelerine açıktır. Taşkale’de belediye 

misafirhanesi ve birkaç pansiyon tipi ev dışında düzenli bir konaklama 

tesisi yoktur. Taşkale’de 100 yataklı bir konaklama tesisi projesi vardır. 

Taşkale kasabası tarihi ve otantik özellikleri başta olmak üzere kentsel sit, 

arkeolojik sit, doğal sit unsurları ile önemli turizm potansiyeline sahip bir kasabadır. 

Bu turizm değerlerinin birçoğu henüz turizme açılmış değildir. Bu değerlerin 

turizm altyapısı tamamlanarak turizme kazandırılması hem kasaba için 

hem de Karaman için önemli bir ekonomik potansiyel olacaktır. Ayrıca son 

araştırmalarla Atatürk'ün ataları Taşkaleli olup, bunun tanıtımı da Taşkale turizminde 

önemli yer alacaktır. Çünkü gerek Atatürk’ün soyu gerekse, 

Taşkale’de Atatürk’e ait bir hayvan çiftliği alanının varlığı turizm açısından değerlendirilmesi 

gereken alternatif bir turizm potansiyelidir. 

Turizm Bakanlığı Taşkale’de 22.06.1992 tarih 1360 sayılı kararı ile kentsel sit 

alanı alanlarını tescillemiş, 12.07.1995 tarih 2333 sayılı kararla da koruma amaçlı 

plan onayı yapmıştır. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun 

2. Maddesi ve 3386 Sayılı Kanunu’nun ilgili maddeleri uyarınca tespiti 

ve tescili yapılan alanları belirleyerek koruma altına almıştır (Tablo: 4).


Tablo: 4- Taşkale’de koruma altına alınan sit alanları 

Adı Sit Adı Yeri 

Kuzey Kayalıklar Kentsel Taşkale Merkez 

Tahıl Ambarları Arkeolojik Taşkale Merkez 

Manazan Harabeleri Arkeolojik Taşkale ve Yeşildere Arası 

Fosil Yatakları Doğal Taşkale ve Yeşildere Arası 

İncesu Mağarası Doğal Taşkale 

Asarini Mağarası Doğal Taşkale 

Gürlük Şelalesi Doğal Taşkale Gürlük Mevki 

Taş Köprü Köprü Taşkale Merkez 

Taşmescid Mescit Tahıl Ambarları 

Orta Camii Cami Belediye Lojmanı Yanı 

Kaynak: Karaman İl Çevre Durum Raporu, 2007. 

Turizm Bakanlığı'nın 13.04.2000 tarih ve 70/205-1456-10418 sayılı yazısıyla 

"Turistik Yönden önem Arzeden Beldeler" kapsamına alınan Taşkale'de alternatif 

turizm için önemli bir potansiyele sahiptir. 

Taşkale’ye bu gün yerli ve yabancı turistler gelmektedir. Ancak bu ziyaretler 

daha çok tam turistik bir ziyaretten çok bir uğrak yeri halindedir. Bu nedenle 

kesin ne kadar turist geldiği bilinememektedir. Gelenler daha çok tahıl ambarlarını, 

Manazan harabelerini ve Gürlük mevkiini ziyaret ettikten sonra kasabadan 

ayrılmaktadır. Turizme yönelik bir konaklama ve dinlenme tesisi yoktur. 

Bu konuda otantik özellikli bazı eski konutlar pansiyon şeklinde düzenlenmiştir. 

Ayrıca belediye misafir hanesi de dışarıdan gelen ziyaretçilere konaklama 

için hizmet vermektedir. Ancak bunlar turizm için yeterli değildir. Taşkale’nin 

çekiciliği olan önemli turizm unsurları; Taşkale tahıl ambarları, Manazan mağara 

ve harabeleri, Gürlük pınarı ve şelalesi, İncesu ve Asarini mağaraları, Taşkale 

yaylaları, Taşmescid, Orta cami ve Taş köprüdür. 

Dünya'nın insan eliyle oluşturulmuş en büyük mağaralarından olan 

Manazan mağarası, üç katlı bir mağara sistemidir. İbrala vadisinin kuzey yamacındaki 

doğal kayaya oyulmuş mağaranın içerisinde galeriler ve yüzlerce 

oda vardır (Foto: 11). Mağaranın Erken Hristiyanlık ve Bizans dönemine ait olduğunu 

ispatlayan ön cephede bir Şapel bulunmaktadır.


Foto: 11- Tarihi Manazan harabeleri ve Manazan mağaraları 

Mağara katları; giriş katı, kumkale, at meydanı ve ölü meydanı adlarını taşır. 

Mağara meskenin ön cephesi yıkılmış olduğundan belirli bir girişi yoktur. 

Meskenlerin bütün bölümleri, bunların arasındaki bağlantılar, katlar arasındaki 

vertikal (bacamsı) çıkışlar, dağ kütlesinin insan eliyle oyulması sonucunda oluşturulmuştur. 

Her katın ortasında geniş ve uzun bir salonu vardır. Düzenli bir 

şekilde işlenen bu salonun dar kenarından birisi dağın yamacına dayanıyor ve 

buradan açılan pencerelerle içeriye ışık girmesi sağlanıyordu. İlk katta oyuk 

biçimde çok sayıda mezar vardır. Giriş koridorundan sonra bir baca ile üst 

kata çıkılır. Kumkalede mağara duvarına ezilmiş tüf kaya ve kireç karışımından 

sıva vardır. Bu sıvaların dökülmesi sonucunda salon zemininde oluşan 

kum tabakası nedeni ile bu kata Kumkale adı verilmiştir. Kumkale katından 

yine bir baca ile at meydanına çıkılır. Salonun sağında ve solunda iki katlı 60 

hücre yer alır. Bu katta yüzeyi sıvalı bir su sarnıcı vardır. Bu katın kullanım 

alanının geniş olması nedeniyle at meydanı adını almıştır. Bu kattaki mezarlarda 

Bizans ve Erken Hıristianlık dönemi arkeolojik buluntulara rastlanmıştır. 

Ölü meydanı denilen son katta bugün fazlaca tahrip edilmiş mezarlara 

rastlanır. Bu kat duvarlarına gömülmüş (doğal mumya) 100-150 ceset çıkarılmıştır. 

Cesetlerin zamanımıza kadar organik yönden korunmuş olarak gelmesi 

tüf kayanın nem emici özelliği çürümeyi geciktirmiştir. Bu cesetlerden 

sağlam durumda olan genç bir kadın cesedi Karaman Müzesi teşhir salonunda 

bulunmaktadır. Manazan mağaralarında Kültür Bakanlığı'nca kurtarma 

kazısı yapılmış ve mağaranın korunması için sit alanı ilan edilmiştir (Özkan, 

2002). 

Taşkale sınırları içerisinde İncesu Deresi kenarında birbirinden 350 m uzaklıkta 

olan İncesu ve Asarini mağaraları bulunmaktadır. Bu mağaralardan İncesu


1.356 m uzunluğunda, Asarini mağarası ise 750 m uzunluğundaki iki galeriden 

oluşmaktadır. Mağaraların içerisinde sarkıt-dikit, göl ve traverten havuzları 

bulunur. Bu mağaralarda kültür mantarcılığı ve gıda depolaması için uygun 

şartlara sahiptir. Meyve, sebze, narenciye ürünleri depolamasına elverişli olup, 

geleneksel yöntemlerle bu mağaralarda tulum peyniri depolanır. Astım-bronşit 

gibi solunum yolları hastalıklarında iyileştirici etkisi olduğu da sanılmaktadır. 

Gıda depolaması konusunda Selçuk Üniversitesi Veteriner Fakültesi uzmanları 

fizibilite çalışması yapmaktadır. Ayrıca mağaraların sağlık turizmine açılması 

için, aydınlatma ve yol projesi tamamlanmıştır. 

Taşkale’nin güneybatısında doğal güzelliği ve suyu ile meşhur olan Gürlük 

mevkii önemli bir mesire yeridir. Gürlük (Gürlük) pınarından çıkan kaynak 

suyu alabalık üretimine çok uygundur. Yapılan teraslama ve düzenlemelerle 

Gürlük, çadır turizmine de elverişli hale getirilmiştir. Gürlük her türlü sosyal 

imkânı bulunan örnek bir mesire yeridir (Foto: 12). Ayrıca mesire yerinin 100 m 

aşağısında kaynak suyunun yatağında oluşan Gürlük şelalesi, yöreye ayrı bir 

güzellik vermektedir. Buraya ulaşım için hafta sonları Taşkale Belediyesi, Karaman 

merkezden düzenli otobüs seferleri yapmaktadır (Özkan, 1997). 

Avrupa'da Karamaniyye (Kızıllar) ismi ile satılan Taşkale el dokuması halıları 

kıymet biçilmez değerdedir. Kızıllar halısı olarak dünya halı ticaretinde de 

önemli yere sahip el sanatları bu gün eski önemini kaybetmek üzeredir. Bu el 

sanatının kaybolmaması için ekonomik anlamda gerekli destek çalışmaları yapılmalıdır. 

Halı dışında kilim, yastık, heybe, çanta, seccade gibi turistik amaçlı 

dokumalar en yaygın el sanatlarıdır. 

Taşkale'de turizm açısından önemli bir değer de otantik yaşam tarzıdır. Gerek 

geleneksel kıyafetler, gerekse Taşkale'nin hemen girişinde yarısı kayalara 

oyulmuş diğer yarısı kerpiç evler, otantik yaşamın en önemli unsurlarıdır. 

Taşkale'de kadınlar son yıllara kadar fes takıyor, bellerine metrelerce uzunluğunda 

kuşaklar bağlıyor ve kırmızı ağırlıklı elbiseler giyiyordu. Günümüzde bu 

tarz giyinen kadın sayısı azalmıştır (2008 yılında üç kadın bu şekilde giyiniyordu). 

Taşkale’ye özgü bu otantik giyim tarzının da korunması ve canlandırılması 

gerekmektedir. Taşkale tahıl ambarlarının kenarında bulunan mağara evleri de 

otantik yaşamın önemli unsurlarını oluşturmaktadır.


Foto: 12- Taşkale’de Gürlük kaynağı ve Gürlük şelalesi 

Taşkale’deki düğünlerde ve özel günlerde halk tiyatroları, seyirlik oyunları 

oynanır. Bunlardan en yaygın olanı geleneksel halk tiyatrosu olarak seyirlik 

düzmece deve oyunudur. Bu oyunu oynayan ekibin masrafları ve oyun gereçleri 

Taşkale Belediye Başkanlığı tarafından finanse edilmektedir. Oyun önemli günler 

haricinde kasabaya gelen konuklar için de sergilenmektedir. Bu ekip ve gösterileri, 

Karaman’da kutlanan Türk Dil Bayramı Etkinlikleri'ne de her yıl vazgeçilmez 

bir anlam kazandırmaktadır (http://www.taskale.bel.tr/ 2009). 

Sonuç 

Taşkale (Kızıllar), Karaman kent merkezinin 46 km güneydoğusunda otantik 

özellikli tarihi bir yerleşim birimidir. Araştırmalara göre Taşkale (Kızıllar) 

tarihi M.S. 2 ve 3. yüzyıllara kadar inmektedir. Manazan harabeleri başta olmak 

üzere Taşkale çevresinde tarihi kalıntı ve antik yerleşim yerlerinde yapılan tespitler 

ve ortaya çıkan buluntular; Roma, Erken Hristiyanlık, Bizans, Selçuklu ve 

Osmanlı dönemlerine ait izler vardır. Osmanlı zamanında Karaman’dan Rumeli’ye 

gönderilen Türkmen gruplarından olan Atatürk’ün anne tarafından 

(Konyarlar) ve baba tarafından (Kocacık Yörükleri) soyu Taşkale (Karaman) 

çevresinden Rumeli’ye gitmişlerdir. Bu nedenle Taşkale aynı zamanda Atatürk’ün 

ata yurdu olarak da bilinmektedir. 

Taşkale’de ilk yerleşim yeri İbrala deresinin açmış olduğu vadi yamacındaki 

kolay işlenen kayalara oyulan mağara tipi meskenlerdir. Kuruluş yerindeki 

topoğrafik şartlar yapıların eğimli bir zeminde inşasını zorunlu kılmıştır. Bu


zorunluluğa bir de alan darlığı eklenmiştir. İbrala deresinin açmış olduğu dar 

vadinin kuzey yamacına güneye dönük olarak inşa edilen yerleşim dokusu, 

adeta teraslanmış eğimli arazide basamak basamak yükselen toplu yerleşme 

şeklindedir. Taşkale’deki meskenlerde, yapı malzemesi olarak taş, toprak ve 

ahşap birlikte kullanılmıştır. Ancak bu gün daha çok modern yapı malzemeleri 

(çimento, tuğla, demir ve PVC) inşaatlarda daha çok kullanılmaktadır. 

Taşkale’de 2008 yılı itibariyle 856 (405’i erkek, 451’i kadın) nüfus bulunmaktadır. 

Nüfusun okuma yazma oranı % 81’dir. Çalışan nüfusunun % 86’sı 

tarım ve hayvancılık faaliyetinde, % 8’i çeşitli hizmet sektöründe, % 6’sı da imalat 

sanayi, taş işçiliği ve madencilik sektöründe çalışmaktadır. Taşkale ekonomisinde 

halıcılık başta olmak üzere tarım ve hayvancılık (Karaman koyunu, 

tulum peyniri), bağcılık, arıcılık gibi ekonomik faaliyetler ön plandadır. 

Taşkale kasabası tarihi ve otantik özellikleri başta olmak üzere kentsel sit, 

arkeolojik sit, doğal sit unsurları ile önemli turizm potansiyeline sahip bir kasabadır. 

Çekiciliği olan turizm unsurları; tahıl ambarları, Manazan mağara ve harabeleri, 

Gürlük pınarı, İncesu ve Asarini mağaraları, Taşmescid, Orta cami ve 

Taş köprüdür. Bu değerler turizm açısından henüz değerlendirilmemiş önemli 

bir potansiyeldir. Buraya ilgi duyan ve burası ile ilgilenen birçok dergi, gazete, 

televizyon ve internet siteleri Taşkale hakkında bilgiler vermeye başlamıştır. 

Son olarak ünlü yönetmen Abdullah Oğuz Taşkale’nin otantik yaşamından etkilenmiş, 

önce burada bir reklam filmi çekmiş, daha sonra da ‘Mutluluk’ isimli 

sinema filmini çekmiştir. Bu da göstermektedir ki turizm, tarih, mağaracılık ve 

otantik yaşam konulu birçok alanda, Taşkale değerlendirilmeye açık bir yerleşim 

yeridir. 

Taşkale’nin tanıtımı ve daha fazla turist çekebilmesi için Taşkale Tahıl Ambarları 

yanına Karaman İl Özel İdaresi Öncülüğünde 100 kişi kapasiteli otel ve 

dinlenme tesisi yapma projesi hazırlanmıştır. 2007 yılında hazırlanan proje ile 

ilgili somut bir gelişme olmamıştır. Bu proje ile Taşkale daha iyi tanıtılmış olacak 

ve daha fazla turistin geleceği bir kasaba haline gelecektir. Bu da başta sürekli 

göç veren yöre halkı ekonomisine ve ülkemiz turizmine önemli katkılar 

sağlayacaktır. Ayrıca nüfusun diğer yerlere göç etmesi de engellenecektir. ©


KAYNAKLAR 

Akkuş, Akif 1995, Karaman Havzası’nın Fiziki Coğrafyası, Selçuk Üniversitesi Araştırma 

Fonu No: 091/083, Konya. 

Aköz, Alâaddin 2000, Karaman Tarih, Kültür, Sanat (Tarihçe: Türk Devri), Karaman 

Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayını, Karaman. 

Çetik, Ali Rıza 1985, İç Anadolu’nun Vejetasyonu ve Ekolojisi, Selçuk Üniversitesi Yayınları 

No: 7, Konya. 

Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü Karaman Meteoroloji İstasyonu 1975- 

2007 Yılları Arası Yıllık Ortalama Rasat Verileri, Ankara. 

Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü 1975, Karaman-Ayrancı-Akçaşehir Ovaları Hidrojeolojik 

Etüt Raporu, Ankara. 

Eyice, Semavi 1971, Karadağ (Binbir Kilise) ve Karaman Çevresinde Arkeolojik İncelemeler, 

İ. Ü. Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 16, İstanbul. 

Güler, Ali 2000, Hemşehrimiz Atatürk, Karaman Valiliği Yayınları, Karaman. 

Güler, Ali 2001, Karaman’dan Kocacık’a Kızıloğuzlar: Atatürk’ün Soyu, Gök İletişim Yayınları, 

Ankara. 

Gümüşçü, Osman 2001, Tarihî Coğrafya Açısından Bir Araştırma: XVI. yüzyıl Larende 

(Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, Türk Tarih Kurumu Yayınları XIV. Dizi, 

Sayı: 25, Ankara. 

Harita Genel Komutanlığı 1989, 1/25 000 Ölçekli Topografya Haritası (Karaman N 31 / 

d1 ve d2 paftası), Ankara. 

Karaman Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2006 Yılı Karaman İl Çevre Durum 

Raporu, Karaman. 

Konya Kapalı Havzası Toprakları 1978, Topraksu Genel Müdürlüğü, Ankara. 

Konyalı, İbrahim Hakkı 1967, Karaman Tarihi: Abideleri ve Kitabeleri, Baha Matbaası, 

İstanbul. 

Özkan, Nevzat 1997, Türk Dünyası; Nüfus-Sosyal Yapı-Dil-Edebiyat, Geçit Yayanları, 

Kayseri. 

Özkan, Nurettin 1997, Otantik Kent Taşkale, Arı Ofset Matbaacılık, Konya. 

Özkan, Nurettin 2002, Atatürk'ün Ata Yurdu Otantik Kent Taşkale (Kızıllar), Taşkale 

Belediyesi Yayını, Karaman. 

Taşkale Belediyesi Web Sitesi-http://www.taskale.bel.tr/ Erişim Temmuz 2009. 

Türkiye İstatistik Kurumu, Taşkale 1935-2008 Arası Nüfus Kayıtları, Ankara.


Antalya’da İskân Edilen Muhacirler (1878-1923) 

Emigrants Populated In Antalya (1878-1923) 

Ali Rıza Gönüllü * 

ÖZET 

1683’den itibaren Avrupa’dan çekilmeye başlayan Osmanlı Devleti, beraberinde göç 

hareketlerini de başlatmıştır. Osmanlı topraklarının hacmi daraldıkça, burada yaşayan 

Müslüman Türk nüfus, devletin hakimiyeti altında bulunan topraklara göç etmeye 

başlamıştır. Bunun yanında Rusların, Kafkasya’da uygulamış olduğu tehcir esnasında da 

önemli miktarda bir Müslüman nüfus, Osmanlı Devleti’ne sığınmıştır. Rumeli’den, 

Kafkasya’dan ve Girit’ten göç eden binlerce Müslüman Muhacir, Osmanlı topraklarının 

merkezi olan Anadolu’da iskan edilmiştir. Bu muhacirlerin Anadolu’da iskan edildiği 

şehirlerden biriside Antalya’dır. Antalya’ya sevk edilen muhacirler, buraya deniz yolu ile 

gelmişlerdir. Göçler sonucunda Antalya’da, muhacirlerin iskan edildiği yeni mahalle ve köyler 

teşekkül etmiştir. Antalya’da iskan edilen muhacirlerin devlet tarafından iaşeleri karşılanmış, 

ayrıca bunlara ikamet etmeleri için mesken ve bir miktar arazi verilmiştir. Ancak Antalya’ya 

sevk edilen muhacirlerin beslenme ve barınmalarının karşılanması sırasında, bir takım 

problemler de ortaya çıkmıştır. Fakat bu problemler merkezi ve mahalli yönetimin işbirliği 

yapması neticesinde çözüme kavuşmuştur. Ayrıca Antalya’da iskan edilen bazı muhacir 

grupları, iskan esnasında ve daha sonraki yıllarda muhtelif asayiş olaylarının meydana 

gelmesine de sebep olmuşlardır. 

• 


Muhacir, İskan, Göç, Rumeli, Kafkasya, Girit, Osmanlı Devleti, Tehcir, Rusya. 

• 

ABSTRACT 

Ottoman State withdrawing from Europe since 1683 also started emigration movement. 

Ottoman Lands reducing caused; Muslim Turkish population emigration to the lands under 

State dominance. Furthermore, significant amount of Muslim population sheltered to 

Ottoman State during Russian deportation enforced in Caucasia. Thousands of Muslim 

Emigrant emigrating from Rumelia, Caucasia and Crete were populated in Anatolia that was 

the centre of Ottoman lands. One of the cities they have been populated in Anatolia was 

Antalya. Emigrants sent to Antalya by seaway. As a result of emigrations settling, new 

neighborhoods and villages occured in Antalya. Emigrants feeding was provided by the state 

settling in Antalya and also residence to live and sum land was given. Nevertheless during 

* 

Dr., Öğretmen


feeding and and sheltering of emigrants some problems occured. But these problems were 

solved by central and local government cooperation. Besides some emigrant groups settled in 

Antalya provoked various public crimes during and after populating years. 

• 

KEY WORDS 

Emigrant, Populating, Emigration, Rumelia, Caucasia, Crete, Ottoman State, Deportation, 

Russia.


 

GİRİŞ 

Tarihinin her döneminde varlığını bilinen ve meydana getirmiş olduğu sonuçlardan 

dolayı, fert ve toplum hayatını derinden etkileyen göç; “coğrafi bakımdan 

bir iskan ünitesinden ayrılan kişilerin, başka bir yerde hayatlarını devam 

ettirmeye karar vermeleri ve bu kararı uygulamaları ile ortaya çıkan bir 

hadisedir. İnsanlık tarihi kadar eski olan göç kavramı; genel olarak, insan ve 

insan topluluklarının bulundukları bölgelerden, geçici veya sürekli olmak üzere 

başka bölgelere gitmeleri ve yerleşmeleri sureti ile meydana gelen yer değiştirme 

hareketidir” 1 . 

Ayrıca göçler, ortaya çıkma sebeplerine bağlı olarak, şu şekilde bir tasnife 

tabii tutulmaktadır: ”Göçler genellikle iç göçler ve dış (uluslar arası) göçler diye 

ikiye ayrılmaktadır. İç göçler, bir ülkenin kendi sınırları içerisinde yapılan göçlerdir. 

Dış göçler ise, uzun süre kalmak ve çalışmak ya da yerleşmek amacı ile 

bir ülke sınırlarını her iki yönde aşarak yapılan nüfus hareketleridir. Bunun yanında 

göç hareketlerine katılanların sayısını dikkate alarak, münferit göçler ve 

kitle göçleri diye bir tasnif de yapılabilir. Ayrıca eğer kişi veya grup, tamamı ile 

kendi rızası ve iradesi ile hiçbir zorlama olmaksızın daha iyi yaşama, daha verimli 

geçinme vasıtaları elde etme gibi sebeplerle göç etmeye karar vermişse, 

meydana gelen bu tür göçlere serbest göç denilmektedir. Mecburi göç ise, İnsanların 

bulundukları bölgede yaşayabilmeleri için asgari şartların ortadan 

kalkması halinde yapılan göçlerdir” 2 . 

Türk Milleti de tarih sahnesine çıktıktan sonra iktisadi, coğrafi ve sosyal sebepler 

neticesinde göç hareketlerine başlamıştır. Bu göç hareketleri Türk Milleti’nin 

kolektif şuurunda, Türk fütuhat felsefesinin ve cihan hakimiyeti ülküsünün 

doğmasına sebep olmuştur. Bu sebepten dolayı Türk Milleti, Asya, Afrika 

ve Avrupa Kıtaları’na yayılmışlar ve bu bölgelerde hakimiyet kurmuşlardır 3 . 

Ancak, Türk Milleti 1683’deki II. Viyana Kuşatması’ndan sonra hakim olduğu 

Avrupa topraklarından, devletin hakimiyetinde bulunan diğer topraklara 

göç etmeye başlamıştır. Nitekim bu olaydan sonra Türk askeri nereden çekilmişse, 

Müslüman Türk ahali de oradan çekilmek zorunda bırakılmıştır. XVII. 

Yüzyılın sonlarından itibaren Türk hakimiyetinden çıkan topraklarda meskûn 

1 

Abdullah Saydam, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Ankara 1997, s.1. 

2 

Saydam, aynı eser, s.1. 

3 

İbrahim Kafesoğlu, Türk Milli Kültürü, Ankara 1977, s.30 v.d.


olan Müslümanlar Tuna Nehri’nin güneyine iltica etmişlerdir. 1768-1774’deki 

Osmanlı-Rus Savaşı öncesi Rusya’nın takip ettiği tehcir siyaseti sonucu da Kazan-Azak 

arasında yerleşmiş olan Türk toplulukları, Osmanlı topraklarına göç 

etmek zorunda bırakılmıştır. XIX. Yüzyılın başına kadar bu bölgeden gelen 

göçmen sayısı 300 ile 500 bin arasında değişmektedir. Kırım Savaşı sonrası doğuda 

serbest kalan Rusya, 1859’da Şeyh Şamil’in direncini de kırınca, sayıları 

600 bin ile bir milyon arasında değişen Kafkasya Mültecileri, Türk topraklarına 

göç etmek zorunda kalmışlardır 4 . 

Osmanlı topraklarına, Balkanlardan son büyük Müslüman göçmen dalgası 

da 1877-1878’deki Osmanlı Rus Savaşı (Doksan üç Harbi) ve 1912-1913’teki Balkan 

Savaşları’ndan sonra gelmiştir 5 . 

Türk hakimiyetinden çıkan bölgelerden ve Kafkasya’dan Osmanlı topraklarına 

göç hareketi başladığı zaman, buralardan gelen Müslüman Muhacirler Balkanlarda 

ve Anadolu’da önemli şehirlere iskan edilmişlerdir. Bu şehirler arasında; 

Kosova, İşkodra, Yanya, Selânik, Edirne, Aydın, Hüdavendigar, İzmit, 

Kastamonu, Trabzon, Ankara, Konya, Sivas, Erzurum, Van, Bitlis, 

Ma’mûret-ül Aziz, Diyarbekir, Halep, Trablusgarp, Kıbrıs, Suriye, Beyrut ve 

Filistin gibi merkezler bulunmaktadır 6 . 

1867 tarihli Vilâyet-i Umumiye Nizamnamesi’nin yayınlanmasından 7 bir yıl 

sonra Konya Vilâyeti’ne bağlı olduğu bilinen , Antalya (Teke ) Sancağı da 8 , devlet 

tarafından Müslüman Muhacirlerin sevk ve iskan edildiği şehirlerden birisi 

olmuştur. 

Tanzimat’ın ilânına kadar Osmanlı Devleti’ne gelen göçmenlerin iskanı ya 

doğrudan doğruya Bâb-ı Alî tarafından sınır eyaletlerine gönderilen talimatlara 

göre, yahut da göçmenlerin bizzat devlete müracaatları üzerine yapılan yardımlarla 

gerçekleşiyordu. Daha sonraki yıllarda yoğunlaşan göçmen akını üzerine 

1878 yılı başlarında İstanbul’da biri özel, diğeri resmi iki yeni teşkilat kurulmuştur. 

Bunlardan birincisi Milletlerarası Göçmenlere Yardım Komitesi, diğeri 

ise İâne-i Muhâcirîn Komisyonu idi. Bu komisyon 1894 yılında eskisi kadar 

4 

Nedim İpek, Mübadele ve Samsun, Ankara 2000, s.3. 

5 

Kemal H. Karpat, Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çeviri: Bahar 

Tırnakcı, İstanbul 2003, s.301. 

6 

Nedim İpek, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Ankara 1999, s.174. 

7 

1867 tarihli Vilâyet-i Umumiye Nizamnamesi ile, 1864 tarihli Vilayet Nizamnamesi yeniden 

bütün imparatorluğu kapsamak üzere yayınlanmıştı. Bu konuda bakınız. İlber Ortaylı, Tanzimat’tan 

Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Ankara 1974, s.48. 

8 

Konya Vilâyeti Sâlnâmesi, Konya 1285, s.86.; İbrahim Hakkı Konyalı, Alanya (Alaiyye), İstanbul 

1946, s.260.


göçmen gelmediği gerekçesi ile kaldırılmıştır. Fakat 1897’deki Osmanlı-Yunan 

Savaşı nedeniyle, Balkanlardan tekrar büyük göç dalgaları gelmeye başlayınca, 

padişahın başkanlığı altında yeniden Muhâcirîn Komisyon-ı Alî’si kurulmuştur 

9 . 

İstanbul’da teşekkül eden bu teşkilatlara bağlı olarak, 1878 yılı Haziran 

ayından itibaren il teşkilatları da kurulmuştur 10 . Antalya’da da muhacirlerin 

iskanı ve diğer meseleleri ile alakalı görevleri yapmak üzere Muhâcirîn Komisyonu 

Başkanlığı teşekkül etmiştir (Ek.1) 11 . Daha sonra bu komisyonun yerine 

İskân-ı Muhâcirîn Komisyonu Başkanlığı kurulmuştur 12 . İskân-ı Muhâcirîn 

Komisyonu Başkanlıkları, merkezin yanında vilayetlerde sancaklarda ve kazalarda 

da teşkilatlanmışlardır. Buna bağlı olarak İskân-ı Muhâcirîn Komisyonu 

Başkanlığı’nın, Antalya Sancağı’nda ve Antalya’nın Alanya Kazası’nda mahalli 

teşkilatı faaliyete geçmiştir (Ek.2) 13 . 

ANTALYA’DA İSKÂN EDİLEN MUHACİRLER 

Coğrafi şartlarının elverişli olması yanında, deniz ulaşımına ve geniş arazi 

yapısına sahip olan Antalya, tarihin her döneminde önemli göç olaylarına sahne 

olmuştur 14 . Antalya, XIX. Yüzyılın ikinci yarısından sonra da Müslüman 

Türk Muhacirler tarafından meydana getirilen önemli göç dalgaları ile karşılaşmıştır 

15 . 

Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nin son zamanlarından itibaren Rumeli’den, 

Kafkasya’dan ve Girit’ten Antalya’ya hicret eden ve Antalya’da iskan edilen 

Müslüman Türk Muhacirler üzerinde duracağız. 

RUMELİ MUHACİRLERİ 

1877-1878 Osmanlı Rus savaşı esnasında ve savaş sonrasında, Rusların ve 

Bulgarların Rumeli’de takip ettikleri imha politikası sonucu, Müslüman nüfus 

yerini yurdunu terk etmiş ve Varna, Şumnu, Edirne, Makedonya ve İstanbul 

9 

Ahmet Halaçoğlu, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913) Ankara 1995, 

s.106-107. 

10 

Halaçoğlu, aynı eser, s.106. 

11 

Konya Vilâyeti Sâlnâmesi, Konya 1302, s.114. 

12 


13 


14 

Muhammet Güçlü, XX. Yüzyılın İkinci Yarısında Antalya, Antalya 1997, s.40. 

15 

Ali Rıza Gönüllü, Demokrat Parti Dönemi’nde Antalya (1950-1960), (Marmara Üniversitesi Türkiyat 

Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Ana Bilim Dalı Cumhuriyet Tarihi Bilim Dalı Basılmamış 

Doktora Tezi.), İstanbul 2008, s.13.; Hayati Doğanay, “Dıştan Anadolu’ya Göçün Nüfus 

Artışı Üzerindeki Etkilerine Genel Bir Bakış”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma 

Dergisi, Sayı: 12, Ankara 1980, s.351.


gibi Osmanlı merkezlerine yığılmıştı. Bâb-ı Âli de, bu muhacirlerin büyük bir 

kısmını daimi olarak yerleştirmek üzere Anadolu’ya sevk etmiştir 16 . 

Bu arada Antalya’nın sahil şeridinde mevcut olan arazilerde, 25.000 muhacirin 

iskan edilebileceği öğrenilince, Muhâcirîn Komisyonu, Varna ve Selânik 

Limanları’nda sevk edilmeyi bekleyen Çerkes, Tatar ve Kıpti muhacirlerin bir 

kısmını bu bölgeye yerleştirmek üzere, 14 Mart 1878 tarihinde Sadaret’ten izin 

istemiştir. Fakat bu teşebbüsün sonucu bilinmemektedir 17 . 

XIX. Yüzyılın son yıllarında Antalya’da iskan edilen muhacir grupları arasında 

Tuna Muhacirleri de bulunmakta idi. Antalya’da hamiyet sahibi kişiler 

tarafından yapılan yardımlarla, yetmiş hane inşa edilmiş ve bu hanelere Tuna 

Muhacirleri yerleştirilmiştir. Konya Vilâyeti tarafından, Dahiliye Nezâreti’ne, 

“Tuna Muhacirleri’nin iskan edildiği bu mahalleye, Kırımlı isminin verildiği” 

bildirilmiştir. Bu konuda Dahiliye Nezâreti 19 Aralık 1886 tarihinde, Muhâcirîn 

Komisyonu Başkanlığı’na malumat vermiş ve gerekli işlemin yapılmasını istemiştir 

18 . 

Rumeli’den göç eden muhacirlerin Anadolu’ya sevk edilmesi esnasında, Filibe 

Muhacirleri’nden bir grup da, iskan edilmek üzere Suriye Vilâyeti’ne gönderilmişti. 

Ancak Filibe Muhacirleri Suriye’de iskan olunmak istememişler ve 

geri dönüşleri esnasında, Antalya’ya uğramışlardır. Filibe Muhacirleri, Antalya’da 

bulundukları sırada, tezkirelerinde İzmir’e gitmeleri kayıtlı olmasına 

rağmen, burada iskan edilmek için müracaat etmişlerdir. Dahiliye Nezâreti tarafından 

29 Kasım 1888 tarihinde Muhâcirîn Komisyonu Başkanlığı’na “Filibe 

Muhacirlerinin yapmış olduğu bu hareketlilik hakkında, malumatlarının olupolmadığı” 

sorulmuştur 19 . Bunun üzerine Muhâcirîn Komisyonu Başkanlığı tarafından, 

Dahiliye Nezâreti’ne şu cevap verilmiştir. “Muhacirlerin bir mahalden 

diğer bir mahalle nakl-i hane etmeleri sonradan icra kılınan talimatla yasaklanmıştır. 

Bu suretle terk-i mesken edenlere, yerli ahaliden kabul edilerek, gidecekleri 

mahallerde devlet tarafından yardım yapılmayacaktır. Gerekli tahkikat 

yapıldıktan sonra bu muhacirler, Şam’da iskan olunmayarak, misafir olarak 

kalmak için Antalya’ya gitmişler ise, iadeleri sefaletlerine sebep olacağından, 

Antalya tarafından talimata uygun olarak, arazi verilerek iskan edilmeleri lazım 

gelecektir. Ancak Suriye Vilâyeti tarafından bu muhacirler iskan edilmiş ve da- 

16 

İpek, aynı eser , s.172. 

17 

İpek, aynı eser, s.203. 

18 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezâreti Mektubi Kalemi, ( BOA. DH. MKT.), 

nr.1385/103. 

19 

DOA. DH. MKT. nr.2559/57. Lef.1.


ha sonra da bunlar iskan mahallini terk etmişler ise, bunların hane ve arazilerinde 

başkaları iskan edilecek, ayrıca bu muhacirlere Antalya tarafından bir şey 

verilmeyecektir. Bu muhacirler, yerli halk gibi muamele görecek, yani iskan için 

gerekli olan her türlü işlem kendileri tarafından gerçekleştirilecektir. Bunun için 

Suriye Vilâyeti ile haberleşerek, buradan alınacak olan bilgiye göre muamele 

yapılması lazım gelmektedir (22 Aralık 1888)” 20 . 

Balkan Harbi sırasında da (1912-1913) Selânik Limanı’ndan başta İzmir ve 

İstanbul şehirleri olmak üzere, Anadolu’nun Antalya, Mersin, İskenderun ve 

Suriye gibi sahil limanlarına çok sayıda muhacir taşınmıştır 21 . Bu arada Aydın 

Vilâyeti’nin daha fazla göçmen isti’âbına tahammülü olmadığından, bu vilâyete 

bundan böyle muhacir gönderilmemesi istenmiştir. Aydın Vilâyeti’nin bu talebi 

dikkate alınmış ve Selânik’te harekete hazır olan 6.000 göçmenin İzmir’e çıkarılmayarak, 

Antalya İskelesi’ne nakilleri Sadâret tarafından kararlaştırılmıştır 22 . 

Bunun yanında Balkan Harbi’nden sonra Antalya’ya hicret eden Müslüman 

Türk Muhacirlerden, Antalya Merkez Kazası’nda 30 hanede 119 nüfus 23 , Antalya’nın 

Alanya Kazası’nda da 4 hanede 13 nüfus ikame edilmiştir 24 . 

KAFKASYA MUHACİRLERİ 

XIX. Yüzyılın başlarından itibaren Kafkasya’da başlayan Rus tehdidi, 

1850’li yılların sonuna doğru etkili olmaya başlamıştır. Bu yıllarda Kafkasya’yı 

istila etmeye başlayan Rusya, bu bölgede yaşayan halkı da, zorla tehcire tabi 

tutmuştur. Rus tehciri sonucunda Kafkasya’da yaşayan yerli halklardan bir 

kısmı Anadolu’ya hicret etmiştir 25 . Kafkasya Muhacirleri, XIX. Yüzyılın son yıllarından 

itibaren Konya Vilâyeti’ne gelmeye başlamıştır. Konya Vilâyeti tarafından, 

Kafkasya’dan gelecek olan 9.100 nüfus muhacirden, 4 bin nüfusun Antalya, 

Isparta ve Burdur’da yerleştirilmek üzere deniz yolu ile Antalya Limanı’na 

ve 2 bin nüfusun Niğde’de iskan olunmak üzere Mersin İskelesi’ne çıkarılması, 

ayrıca 3 bin nüfusun da Konya merkezine gönderilmesi planlanmıştır. 

Konya Vilâyeti’nin yapmış olduğu bu dağıtım planı hakkında, Dahiliye Nezâreti 

tarafından Muhâcirîn Komisyonu Başkanlığı’na bilgi verilmiştir. Ayrıca Dahiliye 

Nezâreti, “Muhacirlerin bulunduğu mahallerden, iskan mevkisine hareket 

20 

Aynı Belge. Lef.2. 

21 


22 


23 

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Toprak İskan Genel Müdürlüğü, (BCA. TİGM.), Fon Kodu ( F. 

K.) 272.0.0.12. Yer Numarası (Y.N.) 52.121.22. Lef. 3-4 

24 

Aynı Belge. Lef. 5. 

25 

Saydam, aynı eser, s.72 v.d.


etmeden dört gün evvel malumat verilmesini, muhacirlerin nakilleri için vapur 

tedarik edilmesini ve muhacirlerin nakliye masraflarının ödenmesine dair gerekli 

muamelenin yerine getirilmesini”, Muhâcirîn Komisyonu Başkanlığı’ndan 

talep etmiştir (7 Ekim 1890) 26 . 

Ancak Konya Vilâyeti’nin bu dağıtım planını yaptığı sırada, Konya Vilâyeti 

Meclis-i İdaresi tarafından, Kafkasya’dan hicret edecek olan 9.100 nüfustan yalnız 

1.500 muhacirin vilâyet dahilinde iskan olunmasına karar verilmiş ve bu 

karar vilâyet makamına beyan edilmiştir. Fakat Konya Vilâyeti tarafından, Meclis-i 

İdare’nin almış olduğu bu karara itibar edilmemiş ve Kafkasya’dan gelecek 

olan 9.100 muhacirin hepsinin, Konya Vilâyeti’nde iskan olunabileceği, bir defa 

daha Muhacirîn Komisyonu Başkanlığı’na bildirilmişti. Konya Vilâyeti’nin 

yapmış olduğu bu talep üzerine, Muhacirîn Komisyonu Başkanlığı tarafından, 

Kafkasya’dan gelecek olan muhacirlerin hepsi Konya Vilâyeti’ne sevk olunmuştur. 

Yalnız Konya Vilâyeti, bir müddet sonra Kafkasya’dan gelecek olan 9.100 

nüfus muhacirin, Konya’da iskan edilmesi konusunda, Muhacirîn Komisyonu 

Başkanlığı’na yapmış olduğu müracaatın yanlış olduğunu anlamış ve bu yanlıştan 

dönmek istemiştir. Bunun için Konya Vilâyeti tarafından, Dahiliye Nezâreti’nden, 

“Vilâyet içinde o kadar nüfusun iskanına kafi verimli boş arazi bulunmadığı 

ve bu sebepten dolayı, adı geçen muhacirlerin hepsinin gönderilmesi 

halinde, hem muhacirler hem de mahalli halk müşkülata uğrayacağından dolayı, 

Antalya İskelesi’ne çıkarılmış olan 2.700 nüfus muhacirin Antalya tarafından 

iskanı olunması, geri kalan muhacirlerin de Kastamonu, Ankara, Ma’mûret-ül 

Aziz ve Adana Vilâyetleri’ne sevk ve iskanı edilmesi” talep edilmiştir 27 . 

Ancak 8 Kasım 1890 tarihinde çıkarılan padişah irâdesinde,” Muhacirlerin 

hicretlerini kabul etmeden evvel, muhacirlerin iskan olunacakları mahallerin 

tayin edilmesi ile nakil ve iskan masraflarının temin olunması, ayrıca muhacirlerin 

gönderildikleri mahalde iskan edilmeyerek misafir olarak kalması veya bir 

yerden başka bir yere gönderilmesi gibi sefalet ve perişanlıklarına sebep olacak 

ahvalin meydana gelmesine asla izin verilmemesi” yetkililerden talep edilmekte 

idi. Bu sebepten dolayı Dahiliye Nezâreti tarafından, “Kafkasya’dan gelecek 

olan muhacirlerin sefaletten ve yerli ahalinin müşkülat ve mağduriyetten uzak 

kalmalarını temin edecek surette bir karar almak ve bu konuda gerekli tetkikleri 

yapmak için Muhacirîn Komisyonu Reis-i Sânisi, nezârete davet edilmiş ve bir 

görüşme yapılmıştır”. Bu görüşmenin sonunda Dahiliye Nezâreti tarafından 10 

Kasım 1890 tarihinde Sadaret Makamı’na gönderilen yazıda, “Kafkasya’dan 

26 

BOA. DH. MKT. nr.1768/80. 

27 

BOA. DH. MKT. nr.1779/118


gelen muhacirlerin nüfusu her ne kadar 9.100 kişiden ibaret ise de, bu muhacirlerden 

400 hanede ikamet eden iki binden fazla nüfusun Kastamonu’da iskan 

olunmak üzere, ilkbaharda hicret edecekleri ve bu muhacirlerin iskan mahallerinin 

tespit edilmiş olduğu, Antalya’ya çıkmış olan muhacirlerden beş bin kadar 

nüfus muhacirin, vilâyette yer olmadığı halde Konya’ya gönderilmeleri 

bunların sefaletlerine sebep olacağından dolayı, muhacirlerin nakli için kiralanan 

vapurlardan dördünün Mersin İskelesi’ne gönderilerek, Adana’da mevcut 

olan boş arazilerde acil olarak iskan edilmeleri ve böylece beş bin kadar nüfusun 

yerleşmesinin sağlanmış olacağı, artık Konya’ya muhacir sevk edilmesinden 

vazgeçilerek, Adana Vilâyeti’ne malumat verilmesi için Muhacirîn Komisyonu 

Başkanlığı’na tebligat yapılması” istenmiştir. Bunun yanında Dahiliye 

Nezâreti, “Elde yazılı defterlerde, Konya’da bin altı yüz hanenin iskanına yetecek 

miktarda boş arazi mevcut olduğu için, Konya’ya muhacir sevk edildiğini”, 

Sadaret Makamı’na açıklamak mecburiyetinde kalmıştır 28 . 

Sadaret tarafından Dahiliye Nezâreti’nin bu talebi uygun görülmüş ve Muhacirîn 

Komisyonu Başkanlığı’na, “Adı geçen vapurların Mersin’e sevk edilmesi 

ve Kafkasya Muhacirleri’nin Adana dahilindeki boş arazilere yerleştirilmeleri” 

emri verilmiştir. Aynı zamanda Sadaret, Konya Vilâyeti’ne de “Kafkasya 

Muhacirleri’nden Antalya İskelesi’ne çıkarılmış olan 2.700 nüfusun, Antalya’da 

iskanı edilmesini, Konya Vilâyeti Meclis-i İdaresi’nin almış olduğu karara göre, 

vilâyet dahilinde 1.500’den fazla muhacirin iskan edilmesinin mümkün olmadığını, 

fakat alınmış olan bu karara vilâyet tarafından da uyulmadığını, padişah 

irâdesine uygun olarak gerek muhacirlerin ve gerek yerli ahalinin sefalet ve 

mağduriyetten muhafaza edilmesi için ve Adana Vilâyeti’nde yeterli miktarda 

boş arazi bulunmasından dolayı, 5.000 kadar muhacirin, adı geçen vilâyete sevk 

edilmesinin uygun görüldüğünü” bildirmiştir. Bununla birlikte, “Vilâyetten 

yapılan talep üzerine Kafkasya’dan gelen 9.100 nüfus muhacirin, Konya’ya 

gönderildiğini ve Konya’da iskan edilecek olan muhacir miktarında meydana 

gelen karışıklıkla ilgili olarak, gerekli tahkikatın yapılacağını”, Konya Vilâyeti’ne 

ihtar etmiştir 29 . 

Konya Vilâyeti’nde bu gelişmeler olduğu sırada, Kafkasya’nın Kuban ahalisinden 

olan ve Osmanlı topraklarına hicret etmelerine padişah irâdesi ile izin 

verilen muhacirlerden kadın ve erkek 2.412 nüfus muhacir, Gazi Kaptan’ın idaresinde 

bulunan Rusya’nın Filut ve Velenter Kumpanyası’na ait Avril isimli 

gemi ile Karadeniz Boğazı’ndan geçerek Antalya İskelesi’ne ulaşmak üzere ha- 

28 

Aynı Belge. Lef.1 

29 

Aynı Belge. Lef.1.


reket etmiştir. Muhacirler için gerekli olan malzemeyi ikmal etmekle görevlendirilen 

Padişahın Yaver Mülâzımları’ndan Hacı İbrahim Efendi de, bu gemide 

bulunmakta idi. Kafkasya Muhacirleri’nin Antalya’ya hareket ettiğine dair malumat, 

Karadeniz Boğazı Muhafızlığı Vekâleti’nden 3 Kasım 1890 tarihinde 

Tophâne-i Amire Müşirliği’ne de bildirilmiştir 30 . 

Anadolu’ya yapılan muhaceret sırasında ve muhacirlerin iskan edilmesi süresinde 

bir çok mesele de ortaya çıkmıştır. Bu meselelerin arasında, muhacirlerin 

iaşelerinin karşılanması ve barınmalarının sağlanması başta gelmektedir. 

Ancak bütün olumsuz şartlara rağmen mahalli ve merkezi yönetimler tarafından, 

muhacirlerin iaşe ve barınma ihtiyaçlarının temin edilmesi için her türlü 

gayret gösterilmiştir. Bu arada iskan edilmek üzere Antalya’ya gönderilen Kafkasya 

Muhacirleri’ne verilecek olan ekmek tayinat miktarı da, muhacirler tarafından 

az bulunmuştu. Muhacirlerin isteği üzerine, Konya Vilâyeti tarafından, 

“Muhacirlerden zengin ve servet sahibi olanlar istisna edildikten sonra, dul ve 

acuzeden iş-güç sahibi olmayanlardan on yaşına kadar olanlara 100’er dirhem 

ve yukarısına 200’er dirhem ekmek tayinatı verilmesinin Muhâcirîn Talimatı 

gereği olduğu, ancak şu anda muhacirler arasından zengin ve servet sahibi 

olanlarını ayırmanın imkansız bulunduğu, muhacirlere verilen ekmek tayinat 

miktarının ne küçük ve ne de büyük şahısları idare etmediği ve bu sebepten 

dolayı adı geçen miktarların yüzer dirhem arttırılması”, Dahiliye Nezâreti’nden 

talep edilmiştir. Dahiliye Nezâreti de 15 Şubat 1891 tarihinde Muhacirîn Komisyonu 

Başkanlığı’ndan, “Adı geçen muhacirlerin geçici olarak ve mecburen 

kalacakları bir ay müddet için on yaşından aşağı olanlarına 200’er dirhem, yukarısına 

da 300’er dirhem ekmek tayinatı verilmesi için gerekli işlemin yapılmasını” 

talep etmiştir 31 . Konya Vilâyeti’nin Kafkasya Muhacirleri’ne verilecek olan 

ekmek tayinat miktarının arttırılması talebi, Muhâcirîn Komisyonu Başkanlığı 

tarafından da muvafık bulunmuştur. Ayrıca bu talep Meclis-i Mahsus-u Vükela’da 

da müzakere edilmiştir. Bu müzakere sonucunda, Meclis-i Mahsus-u Vükela 

tarafından da Kafkasya Muhacirleri’ne verilecek olan ekmek tayinat miktarının 

arttırılması uygun görülmüştür. Bu konuda Meclis-i Mahsus-u Vükela’nın 

da, olumlu karar alması üzerine, Dahiliye Nezâreti tarafından 11 Mart 1891 tarihinde 

Konya Vilâyeti’ne, “Muhacirlere talep edilen miktarda ekmek tayinatı 

verilmesi, ayrıca adı geçen muhacirlerin uzun müddet bulundukları yerde kalmaları 

hem kendilerinin sefaletine, hem de devlet tarafından fazla masraf ya- 

30 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat, (BOA. Y. PRK. ASK.), 

nr.60/45. 

31 

BOA. DH. MKT. nr.1829/69.


pılmasına sebep olacağından uygun bulunmadığı, ilkbahar mevsiminin gelmesi 

ile birlikte iskan muamelesinde müşkülat kalmamış olmasından dolayı, muhacirlerin 

yerleştirilmesi için bir an evvel gerekli çalışmanın yapılması”, talimatı 

verilmiştir 32 . 

Yine “Antalya’ya gelen Kafkasya Muhacirleri, kısım kısım iskan mevkilerine 

sevk edilmekte idi. Bunların iskan edileceği haneler de yakın zamanda inşa 

edilecekti. Ancak bu muhacirlerin çocuk ve hanımları, hanelerin inşaatlarının 

tamamlanmasına kadar, çadır olmadığından dolayı, yağmur altında ve günün 

karşısında bulunmakta idiler. Bu sebepten dolayı Teke Mutasarrıflığı, Kafkasya 

Muhacirleri’nin bir müddet barınmalarını sağlamak için, Dahiliye Nezâreti kanalı 

ile Redif Debboyları’ndan geçici olarak çadır verilmesi talebinde bulunmuştur”. 

Ancak Teke Mutasarrıflığı’nın bu isteği, Ser Askerlik tarafından debboylardan 

eşya alınmasının yasak olması sebebi ile olumsuz karşılanmıştır. Bu 

olumsuz tavır karşısında, Teke Mutasarrıflığı tarafından tekrar Konya Vilâyeti’nden, 

“Antalya ve Alanya Redif Debboyları’ndan 250 adet çadır verilmesi 

için, Antalya Redif Kumandanlığı’na, Seraskerlik Makamı’nca izin verilmesi” 

talep edilmiştir. Teke Mutasarrıflığı’nın bu talebi Konya Vilâyeti tarafından, 8 

Nisan 1891 tarihinde Mâbeyn-i Hümâyun Baş Kitâbeti’ne bir telgrafla bildirilmiştir 

33 . 

Bu arada, “Antalya’ya sevk edildikleri halde, bir kısım Kafkasya Muhaciri 

yedi aydan beri iskan olunmamıştı. Bunun üzerine muhacirlerden bir çok imza 

ile Antalya’dan Padişahlık Makamı’na bir dilekçe gönderilmişti. Kafkasya Muhacirleri 

bu dilekçede; “Kendilerine sahilde iskan edilmek üzere bazı yerler gösterilmekte 

olduğunu, halbuki yüksek mahallere alıştıklarından dolayı, sahillerde 

ve sıcak yerlerde iskan edilmelerinin sıhhatlerini ihlal edeceğini, ayrıca dağlarda 

pek çok boş arazi bulunduğunu ve aralarından vuku bulmakta olan ölüm 

olaylarına nihayet vermek üzere hızlı bir şekilde iskan edilmelerini” talep etmişlerdir. 

Ayrıca Kafkasya Muhacirleri bu dilekçede “Antalya Mutasarrıfından 

da şikayetçi olduklarını” belirtmişlerdir. Ancak daha önce devlet tarafından, bu 

muhacirlerin iskan edilecekleri yerler hazırlanmış ve bu durum kendilerine bildirilerek, 

onayları alınmıştı. Muhacirler tarafından da, bu iskan mahalleri ile 

ilgili olarak şikayetçi olmayacaklarına dair, devlete teminat verilmişti. Bütün bu 

işlemler tamamlandıktan sonra da, muhacirlerin celp edilmeleri sağlanmıştı. 

Bununla birlikte Kafkasya Muhacirleri tarafından gönderilmiş olan bu şikayet 

32 

BOA. DH. MKT. nr.1817/74. 

33 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı, (BOA. Y. 

PRK. UM.), nr.21/64.


dilekçesi padişah tarafından dikkate alınmış ve bunun üzerine, bir İrâde-i 

Seniyye çıkarılmıştır. Bu padişah irâdesinde, “Muhacirlerin içinde bulundukları 

perişan hal ve sefaletleri ileride karışıklığa meydan verebileceğinden dolayı, bu 

husus hakkında bir an evvel gerekli tedbirlerin alınması”, yetkili makamlara 

emredilmiştir (2 Mayıs 1891) 34 . 

Ayrıca, “Antalya’da bulunan Kafkasya Muhacirleri’nden 208 hane halkı, 

kendileri için ayrılmış olan bir mahalde iskan edilmelerine muvafakat ederek, 

iskan mahalline hızlı bir şekilde gönderilmelerini talep etmişlerdi. Ancak bu 

muhacirlerin geçici bir süre için, ikamelerini sağlayacak olan çadırların, Redif 

Debboyu’ndan verilmesi için Kumandanlığı’na müracaat edilmiştir. Kumandanlık 

tarafından da çadırların muhacirlere verilmesi için, Ser Askerlik’e başvurulmuştur. 

Fakat mahalli kumandanlığın bu talebine, Ser Askerlik tarafından 

bir cevap verilmemiştir”. Bunun üzerine Konya Vilâyeti, bu konunun bir an 

evvel halledilmesi için, Dahiliye Nezâreti’ne başvurmuştur. Dahiliye Nezâreti 

de 18 Mayıs 1891 tarihinde Ser Askerlik’den, “Konya Vilâyeti tarafından talep 

edilen ve muhacirlerin ikame etmelerini sağlayacak olan çadırların verilmesi 

için gerekli işlemin yapılmasını ve neticesinin bildirilmesini” istemiştir 35 . 

Bir müddet sonra da, “Antalya’da misafir olarak bulunan 600 haneden fazla 

Çerkes Muhacirden bir bölümünün, tedarik olunan mahalle iskan olunmak 

üzere sevk olunmasına, Antalya Mutasarrıflığı tarafından karar verilmiştir”. Bu 

konu hakkında Antalya Mutasarrıflığı Vekâleti’nden, Dahiliye Nezâreti’ne telgrafla 

gerekli malumat verilmiştir. Dahiliye Nezâreti de bu telgrafı, bilgi sahibi 

olunması için Muhâcirîn Komisyonu Başkanlığı’na göndermiştir (26 Mayıs 

1891) 36 . 

Yine, “Konya Vilâyeti dahiline hızlı bir şeklide iskan edilmek üzere sevk 

edilen Çerkes Muhacirlerinden, Antalya’da bulunan 400 haneden 100 hanesinin, 

merkez vilâyete bağlı olan Akşehir ve Ilgın Kazaları’na iskan edilmeleri 

kararlaştırılmış ve sevk işlemleri gerçekleştirilmişti. Antalya’da kalan 300 hane 

halkına da defalarca değişik arazi gösterilmiş, fakat bunlar kendilerine ayrılan 

arazileri beğenmemişti. Bu muhacirler İbradililer (İbradı) ile Akseki dahilindeki 

Ormanaliler (Ormana) arasında tartışma konusu olan Anif Yaylası ile Doğanzâdeler 

uhdesinde bulunan Antalya dahilindeki Çakış Çiftliği’nde iskan edilmelerini 

istemişlerdir. Yalnız bu mahallere iskan edilmelerinin uygun olmaya- 

34 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi İrade Dahiliye, (BOA. İ. DH.), Dosya No:1226, Gömlek Sıra No: 

95953. 1308. N/23. 

35 

BOA. DH. MKT. nr.1883/94. 

36 



cağına dair, mahalli yöneticiler tarafından Çerkes Muhacirlere gerekli uyarı yapılmış 

olmasına rağmen, kendilerine tesir edilememiştir. Hatta Çerkes Muhacirler 

bu iki mahalden başka yerde iskan olunmalarını kabul etmeyecekleri ve 

tayinatlarının yeterli miktarda olmadığı beyanı ile Muhacirler Komisyonu Reisi’nin 

hanesini basmışlar ve rast geldikleri şahısları sopalarla yaralamışlardır. 

Bu olaylar üzerine, muhacirlerin cemiyeti zabıta tarafından dağıtılmıştır. Ancak 

Antalya’nın mahalli yöneticileri, Çerkes Muhacirler Anif Yaylası’na sevk olundukları 

takdirde, Ormanaliler ile İbradililer birleşerek bir vukuatın meydana 

gelmesine sebebiyet verebileceklerini düşünmekte ve meydana gelecek kötü bir 

hadiseyi önlemek için, bu muhacirlerin Çakış Çiftliği’nde iskan edilmelerini 

sağlamak istiyorlardı. Bunun içinde Çakış Çiftliği’ne tasarruf eden Doğan-zâde 

eytamına ya münasip bir bedel veya bu çiftliğe mukabil başka bir mahal verilmesi 

neticesinde muvaffakiyetlerinin alınması lazımdı. Bu temin edildiği takdirde, 

Çerkes Muhacirlerin Çakış Çiftliği’nde iskan edilmeleri gerçekleşmiş olacaktı. 

Bu esnada Teke Sancağı İdare Heyeti tarafından, “Çerkes Muhacirlerin 

çarşıda ve hükümet civarında silahlı olarak dolaşmalarından, ayrıca bu muhacirlerin 

uzun müddet sükut etmelerine imkan bulunmadığından ve memleketin 

asayişini muhafaza etmek maksadı ile Çerkes Muhacirlerin şimdiden Çakış 

Çiftliği’ne sevk edilmeleri uygun görülmüş, ayrıca tayinat miktarlarının arttırılmasına 

karar verilmiştir”. Bunun yanında Teke Sancağı İdare Heyeti tarafından, 

bu karar hakkında Konya Vilâyeti’ne malumat verilmiş ve bu konuda gerekli 

işlemin yapılması istenmiştir 37 . Konya Vilâyeti de, “Teke Sancağı İdare 

Heyeti tarafından Çerkes Muhacirlerin Çakış Çiftliği’nde iskan edilmesi ve bu 

muhacirlerin tayinat miktarının arttırılması yönünde almış olduğu kararı”, Dahiliye 

Nezâreti’ne bildirilmiştir 38 . 

Bu esnada Konya Vilâyeti’ne bağlı olan Hamid-abad ve Burdur Sancakları’nda 

bulunan 270 hane muhacir de, adı geçen sancaklar ile vilâyet merkezinde 

kendileri için ayrılmış olan arazileri kabul etmemiş ve Karahisar-ı Sahip Sancağı’nın 

Sanduklı Kazası dahilinde iskan edilmelerini Konya Vilâyeti’nden ısrarla 

talep etmişlerdir. Konya Vilâyeti de , “Burdur ve Hamid-abad Sancakları’na 

yerleştirilmek istenen muhacirlerin, istekleri doğrultusunda Karahisar-ı Sahip 

Sancağı’nın Sanduklı Kazası’nda iskan edilmesine izin verilmesini veya zorla 

vilayet dahilinde iskan edilmelerini”, Dahiliye Nezâreti’nden talep etmiştir 39 . 

37 

BOA. DH. MKT. nr. 1841./107. Lef.1 

38 


39 

Aynı Belge. Lef.2.


Dahiliye Nezâreti de 14 Haziran 1891 tarihinde, “ Bu muhacirlerin Sanduklı 

Kazası’nda iskanlarına kafi uygun boş arazi olup-olmadığının Hüdavendigar 

Vilâyeti’nden sorulduğunu ve alınacak cevaba göre gerekli işlemin yapılacağını, 

Antalya’da bulunan muhacirlerin de hükümet emirlerine karşı bu derece 

muhalefet sergilemeleri ve kötülük icra etmeleri ile beraber, Çakış Çiftliği’nde 

iskanları tasvip edilecek olduğu takdirde, bu araziye bedel olan diğer arazi ile 

sahiplerinin arzusu doğrultusunda işlem yapılmasını, şayet muvafakat sağlanamaz 

ise, Teke Sancağı ile sair mahalde bulunan ve muhacir iskanına uygun 

olmayan arazilerin müzayede yolu ile satılmasını ve elde edilen gelir ile Çakış 

Çiftliği’nin satın alınma işleminin gerçekleştirilmesini ve bu işlemin sonucunda 

Çakış Çiftliği’nin Çerkes Muhacirlere tahsis edilmesi için lazım gelen muamelenin 

yerine getirilmesini”, Sadaret Makamı’ndan talep etmiştir 40 . 

Bir müddet sonra, iskan edilmek gayesi ile Konya Vilâyeti’ne gönderilen 

Kafkasya muhacirlerinden 180 hane halkı için de, Antalya Sancağı’nın Boğazak 

Mevkii’nde yapılmakta olan hanelerin inşaatı ikmal edilmiştir. Meydana gelen 

bu yeni köye, padişahın ismine nispet olarak, Hamidiye isminin verilmesi, 

Konya Vilâyeti’nin talebi üzerine Dahiliye Nezâreti tarafından uygun görülmüş 

ve bu konuda bir İrâde-i Seniyye çıkmıştır. Bu padişah irâdesine dayanılarak, 

Antalya’nın Boğazak Mevkii’nde teşekkül eden ve muhacirlerle meskun olan 

bu köye, Hamidiye isminin verildiği hakkında, Dahiliye Nezâreti tarafından, 

Konya Vilâyeti’ne, Sicil-i Nüfus İdâre-i Umûmiyesi’ne, Muhâsebe’ye ve Divân-ı 

Hümâyûn Beylikçiliği’ne malumat verilmiş ve bu konuda gerekli işlemin yapılması 

istenmiştir (27 Ekim 1891) 41 . 

Bu arada Antalya Sancağı’nın Akseki Kazası’na bağlı Ormana Köyü halkından 

Abdullah imzası ile Manavgat’tan Padişahlık Makamı’na bir telgraf 

çekilmiş ve bu telgrafta; “Tasarruflarında bulunan arazilerine muhacirlerin iskan 

edilmekte olduğu bildirilmiş ve gereğinin yapılması” istenmiştir. Teke Mutasarrıflığı’ndan 

alınan cevap üzerine, Dahiliye Nezâreti tarafından, Konya Vilâyeti’ne 

1 Kasım 1891 tarihinde gönderilen yazıda; “Adı geçen arazilerin kanunen 

muhacirlere verilecek olan boş arazilerden olduğu, Ormana ahalisinin 

şikayet ettiği ve istida ile yerine getirilmesini istediği taleplerin, oraya muhacir 

iskanına teşebbüs olunmasından dolayı meydana gelen başkaldırı hareketlerinden 

olduğu, bu tür arazilerin, eski sahipleri tarafından müdahale yapılması 

sebebi ile boş bırakılmasının uygun olmadığı ve adı geçen arazilere muhacirle- 

40 


41 



rin iskan edilmesinin sağlanması için gerekli işlemin yapılması” talep edilmiştir 

42 . 

1892 yılının ilk aylarında da Antalya’ya sevk olunan Kafkasya Muhacirleri’nden 

açıkta kalanların ikamet etmeleri için, Antalya’da iki han kiralanmıştı. 

Bu iki hana icar bedeli olarak aylık 3.250 kuruş verilecekti. Bu miktar paranın 

kira bedeli olarak kabul edilmesi ve aylık olarak ödenmesine izin verilmesi, 

Konya Vilâyeti tarafından Dahiliye Nezâreti’nden talep edilmiştir. Dahiliye Nezâreti 

de 19 Şubat 1892 tarihinde Muhâcirîn Komisyonu Başkanlığı’ndan, “ Antalya’ya 

sevk olunan Kafkasya Muhacirleri’nden açıkta kalanların ikamesi için 

kiralanmış olan iki adet hana, kira bedeli olarak verilecek olan aylık 3.250 kuruşun 

kabulünü ve tediye edilmesini” istemiştir 43 . Ancak Muhâcirîn Komisyonu 

Başkanlığı tarafından Dahiliye Nezâreti’ne verilen cevapta, “Muhtaç muhacirlerin 

ekmek tayinatı ve nakil masrafından başka ortaya çıkacak olan masraflarının, 

mahalli belediyeler tarafından ödenmesi gerektiği ve bundan dolayı adı 

geçen hanların icar bedellerinin belediye tarafından karşılanmasının zorunlu 

olduğu, fakat bu surette ödenmesi kabil değilse Muhâcirîn Tahsisatı’na mahsuben 

emval-i mahalliyeden sarf ve itasının lazım geleceğinden dolayı, buna göre 

hareket edilmesinin icap ettiği, ayrıca adı geçen muhacirlerin uzun müddet kiralık 

hanlarda ikamet etmelerinin caiz olmayacağından dolayı, bunların bir an 

evvel iskan mahallerine sevk olunmaları” istenmiştir. Dahiliye Nezâreti de 9 

Mart 1892 tarihinde Konya Vilâyeti’ne, Muhacirîn Komisyonu Başkanlığı’nın 

bu cevabını bildirmiş ve buna uygun olarak hareket edilmesi talimatını vermiştir 

44 . 

Bu arada Antalya’ya sevk edilen muhacirlerden bir kısmı da, burada bulunan 

medreselere yerleştirilmişti. Bu olayda Antalya halkı arasında rahatsızlığa 

sebep olmuştur. Antalya Müftüsü Hüseyin Efendi ve 11 arkadaşı tarafından 45 

10 Kasım 1892 tarihinde Mâbeyn-i Hümâyun Baş Kitâbeti’ne çekilen telgrafta 

bu konuda şöyle denilmektedir; “Medreselerimiz, muhacirlerin oturtulması ile 

zapt edilmiş ve talebelerimiz sokak arasında kalmışlardır. Ulema ve talebenin 

bu hallerine acil çare bulunmasını dileriz” 46 . Antalya halkının bu talebi üzerine, 

Padişah tarafından bir İrâde-i Seniyye çıkarılmıştır. Bu padişah irâdesinde, 

42 

BOA. DH. MKT. nr.1896/114. 

43 

BOA. DH. MKT. nr.1811/34. 

44 

BOA. DH. MKT. nr.1816/131. 

45 

Bu imza sahipleri; Süleyman (1), Ahmed, Mustafa, Süleyman (2), Yusuf, Mahmud, İsmail, 

Hüseyin, Salih, Resul ve Şakir’dir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi İrade Hususi, (BOA.İ.HUS.), 

Dosya No:5, Gömlek Sıra No:1310. R/65. Lef.1. 

46 

Aynı Belge. Lef.1.


“Muhacirlerin hızlı bir şekilde hanelere ikame edilmeleri, ancak lüzumu kadar 

hane bulunmadığı takdirde muhacirlerin barakalarda ikame edilmelerinin sağlanması 

ile medreselerin tahliye edilerek, talebeye iade edilmesi ve bunların 

rahatsız edilmemesi” talimatı verilmiştir (15 Kasım 1892) 47 . 

Antalya’ya iskan edilen Kafkasya Muhacirleri’nden bir kısmı, bir çok asayiş 

olayının meydana gelmesine de sebep olmuştur. Metropolit imzası ile Isparta’dan 

Fener’deki Patrik Efendiye gönderilen telgrafta, “ Çerkeslerin İslâm mekteplerine 

gelir sağlayan mağazaları yaktıkları, Yahudilerin evlerini bastıkları, 

çiftliklerde adamlar yaraladıkları, fakir aileleri öldürdükleri, fakir Müslümanları 

para vermeğe mecbur ettikleri, Antalya’da gemilerin yola çıkmasına izin 

vermedikleri ve kereste tüccarların işsiz durdukları” gibi konularda bilgi verilmiştir. 

Ayrıca bu konu hakkında, 12 Mayıs 1893 tarihinde Mâbeyin-i Hümâyun 

Baş Kitâbeti’nde görevli Lütfi Bey’e de malumat verilmiştir 48 . 

Antalya’ya bağlı Milli Köyü’nde iskan edilmiş olan Çerkesler ile Antalya’nın 

Varsak Köyü halkı arasında da, hayvan otlatma meselesinden dolayı 

bir kavga meydana gelmişti. Kavga esnasında Çerkesler yerli halktan birisini 

öldürmüş ve birkaç kişiyi de yaralamışlardı. Bunun üzerine Teke Mutasarrıflığı 

tarafından tahkikat yapılması ve sanıkların yakalanması için mülkiye ve adliye 

memurları ile zaptiye subaylarından teşekkül etmiş bir heyet derhal olay mahalline 

gönderilmişti. Ancak Çerkesler bu heyete karşı bir takım itaatsiz harekette 

bulunmuşlar ve katil ile diğer sanıkları teslim etmemişlerdi. Bunun yanında 

Çerkesler, Burdur yoluna doğru hareket etmişlerdi. Bu olaylar sonucunda 

Konya Vilâyeti tarafından, Isparta ve Burdur Mutasarrıflıkları’na cinayet ve 

yaralama olaylarına karışmış olan Çerkeslerin, bir fenalık meydana gelmedeniade 

edilmesi, ayrıca bunların içinde bulunan katil Çerkes Mahmud’un da 

yakalanması emredilmiştir. Bununla birlikte Teke Mutasarrıflığı’na da bu işi 

gürültüye getirmeden yalnız katil ve zanlıların hakimane tedbirlerle yakalanmaları 

ve bu konuda hiçbir fenalığın vuku bulmasına meydan verilmemesi talimatını 

verilmiştir. Ayrıca Çerkeslerin Antalya’da meydana getirdiği bu asayiş 

olayları hakkında, Konya Vilâyeti tarafından 4 Ağustos 1893 tarihinde, Mâbeyin-i 

Hümâyun Baş Kitâbeti’ne de malumat verilmiştir 49 . 

Bunun yanında Antalya Sancağı’na bağlı İstanos Nahiyesi’nin Ballıca Mevkii’ne 

Çerkez Muhacirler iskan edilmişler ve kendilerine bir miktar arazi verilmişti. 

Ancak muhacirler tarafından Padişahlık Makamı’na çekilen telgrafta; “ 

47 


48 

BOA. Y. PRK. UM. nr.27/12. 

49 

BOA.Y.PRK.UM. nr.28/15.


Ziraatlarına kafi kendilerine arazi verilmeyerek sıkıntı çekmekte olduklarını, 

bunun yanında hanelerinin önüne ekmiş oldukları bir miktar tütünün sökülmeye 

teşebbüs edildiğini ve bu sebepten dolayı maişetlerini temin edecek miktarda 

arazi ita edilmesi ile beraber tütünlerinin bu senelik sökülmemesini, ayrıca 

köylerine bir cami-i şerifin inşa edilmesini” istemişlerdir. Dahiliye Nezâreti 

tarafından, muhacirlerin bu isteklerinin yerine getirilmesi ve neticenin bildirilmesi, 

23 Ağustos 1895 tarihinde Konya Vilâyeti’nden talep edilmiştir 50 . 

GİRİT MUHACİRLERİ 

Doğu Akdeniz’de Kıbrıs’tan sonra en büyük ada olan Girit, 1699 yılında 

Osmanlı hakimiyetine girmişti. Osmanlı Devleti yönettiği her bölgede uyguladığı 

adaletli ve hoşgörülü idare tarzını Girit’te de icra etmişti. Ancak 1821 yılında 

meydana gelen Yunan isyanından sonra Girit Adası’nda, fetihten itibaren 

devam eden huzur bozuldu 51 . Yunanlılar’ın büyük Yunanistan kurma hayalleri, 

1864 yılında yedi adanın kendilerine verilmesi üzerine tekrar uyandı. Yunanistan 

bu maksatla ve adayı Osmanlı Devleti’nin hakimiyetinden kurtarmak için, 

halkı ayaklanmaya teşvik etti. Bu yüzden Girit, 1866 yılında ilk defa geniş ölçüde 

bir ayaklanmaya sahne oldu 52 . Bu ayaklanmadan sonra Girit’te meydana 

gelen olaylar sürekli olarak Giritli Rumların lehine ve Müslüman Türklerin 

aleyhine gelişti 53 . Bunun sonucunda da 18 Aralık 1897 tarihinde büyük devletler, 

Girit’in özerkliğini ilan ettiler. Girit’in özerk olması ile birlikte, adadaki 

Rumlar, Müslüman Türklere saldırmaya başladılar. Bu saldırılar karşısında Girit 

Adası’nda güvenliği kalmayan Müslüman Türkler, Anadolu’ya hicret etmeye 

başladılar 54 . Bu arada Girit’ten göç eden Müslüman Türklerin sayısı zaman 

geçtikçe artış göstermekte idi. Sadece 1898 yılı Aralık ayında İzmir üzerinden 

Anadolu’ya gelen göçmen sayısının her hafta birkaç yüz kişiyi aştığı, Aydın 

Vilâyeti tarafından Bâb-ı Âli’ye bildiriliyordu 55 . 

Girit Adası’ndan Anadolu’ya gelen Müslüman Türklerin, devlet tarafından 

iskan edildiği mahaller arasında Adana, Ankara, Konya, Suriye, Beyrut, 

Bingazi, Halep, Karahisar-ı Sahip ve Aydın Vilâyetleri gibi şehirler bulunmakta 

50 

BOA. DH. MKT. nr.274/62. 

51 

Süleyman Beyoğlu, “Girit Göçmenleri (1821-1924)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, Sayı:2, 

İstanbul 2000, s.123.v.d. 

52 

Cemal Tukin, “Girit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1996, XIV/89. 

53 

A. Nükhet Adıyeke, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908), Ankara 2000, s.21. 

54 

Beyoğlu, aynı makale, s.123.v.d. 

55 

Adıyeke, aynı eser, s.271.


idi 56 . Ayrıca Konya Vilâyeti’ne bağlı olan Antalya Sancağı da Girit’ten hicret 

eden Müslüman Türklerin iskan edildiği yerlerden birisi olmuştur. 

XIX. Yüzyılın son yıllarından itibaren Girit Adası’ndan Anadolu’ya, Müslüman 

Türklerin muhacereti başlamıştı. Bu esnada İzmir ve civarına gelen Girit 

Muhacirleri’nin sayısının artması üzerine, bunların iaşelerine tahsis edilen meblağa, 

aylık 20 bin kuruş daha tahsis ve ilave kılınması ve bu muhacirlerin yarısının 

Hüdavendigar veya Konya Vilâyetleri’ne iskan edilmelerinin sağlanması 

için, Aydın Vilâyeti tarafından sürekli olarak, Bâb-ı Âlî’ye telgraf gönderilmekte 

idi. Bu telgraflar da Bâb-ı Âlî tarafından Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci 

Azâlığı’na tevdi edilmekte idi. Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı’nın 

yapmış olduğu değerlendirme neticesinde, “İstenilen 20 bin kuruş zammın, 

hazineden senelik ita kılınmakta olan 500 bin kuruş muhacirîn tahsisatından 

üç aylık olarak ayrılmasına ve havale edilmesine, ayrıca Konya Vilâyeti’nde 

5 bin haneye yakın muhacirîn iskanına uygun arazi bulunduğunun, boş 

arazileri araştırmakla görevli olan komisyon tarafından tahkik ve haber verilmesi 

üzerine, adı geçen muhacirlerin yarısının acele olarak Konya Vilâyeti’ne 

iskan olunmasına” karar verilmiştir. Bu konu hakkında Muhâcirîn-i İslâmiye 

Komisyonu Birinci Azâlığı’nın 13 Mart 1899 tarihinde yapmış olduğu talep üzerine, 

padişah tarafından bir İrâde-i Seniyye çıkarılmıştır. Bu padişah irâdesinin 

çıkmasından sonra, Muhacirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı, “Muhacirîn 

tahsisatına aylık 20 bin kuruş zam yapılmak sureti ile havale edilmesi hususunun 

Maliye Nezâreti’ne yazılmasını”, Sadaret Makamı’ndan istemiştir. Ayrıca 

Muhacirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı, “ Adı geçen muhacirlerin 

yarısının Konya Vilâyeti’ne nakil edilmelerini ve bu muhacirlerin Konya Vilâyeti’ne 

bağlı olan Antalya’ya ve Antalya’da bulunan münasip köylere toplu 

olarak, ayrıca içlerinde sanat sahibi olanların da, sanat sahibi bulunmayan köylere 

müteferrikan hızlı bir şeklide ikame ettirilmesini ve yerleştirilmesini”, Aydın 

ve Konya Vilâyeti’nden talep etmiştir. Yine, “İskan işlemlerinin intizam ve 

hızlı bir şekilde cereyan etmesi için, mutemet memurlardan ve seçkin şahıslardan 

meydana gelen komisyonlar teşkil edilmesini”, Konya Vilâyeti’ne tebliğ 

etmiştir 57 . 

Konya Vilâyeti de, “Vilâyetin her yerinin muhacirlerin iskanına uygun olmadığını, 

Antalya’da havası ve arazisi uygun olan mahallerin ne kadar nüfus 

alacağının vaktiyle bildirilmesine rağmen, şimdi 6 bin nüfusun yerleştirilme- 

56 

Beyoğlu, aynı makale, s.131. 

57 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı, (BOA. Y. MTV.), nr.188/57. 

Lef.1.


sinde bazı güçlükler olduğunu, daha önce Girit’ten Antalya’ya gelen 750 nüfus 

muhacirin iskan edilmelerine kadar, bu muhacirlerin iaşeleri için aylık gerekli 

olan 15 bin kuruş tahsisatın tamamının maliyeden alınamadığını”, Muhâcirîn-i 

İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı’na bildirmiştir. Bunun yanında, “Şimdi 

gönderilecek olan 6 bin nüfusun yaşaması için gerekli olan nesneler temin 

edilmeden evvel, bunların iskanlarına karar verilinceye kadar idare ve iaşeleri 

için aylık 120 bin kuruş tahsisatın, bu muhacirler sevk edilmeden önce acil olarak 

tertip ve ita edilmesini, muhacirlerin iskan işlerine bakmak ve sevk edilecek 

nüfusun iskanı için lazım gelen meblağın ne kadar olacağını tayin etmek üzere, 

boş arazileri araştırmak ile görevli olan heyetin hemen Antalya’ya gönderilmesini 

ve vilayetten de iki bin kuruş maaşla bir memur ve katibin tayinine izin 

verilmesini”, Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı’ndan talep etmiştir 

58 . 

Ancak Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı tarafından, Konya 

Vilâyeti’nin bu taleplerine itibar edilmemiştir. Çünkü 28 Mart 1899 tarihinde, 

Konya Vilâyeti’ne verilen talimatta, “Boş arazileri araştırmak ile görevli olan 

heyetin yapmış olduğu araştırma ve tahkikat neticesinde, şimdilik 5 bin hanenin 

iskanına uygun boş arazi bulunduğunu haber vermelerine ve her hanede 

kaide olarak beş nüfus hesaplanması neticesinde, çok sayıda nüfusun iskan 

edilmesinin sağlanacağını, bunun için Konya Vilâyeti tarafından 6 bin nüfusun 

iskanında müşkülat olacağının beyan edilmesine mahal bulunmadığını, şimdiye 

kadar maliyeden verilmekte olan yıllık 500 bin kuruştan aylık 120 bin kuruşun 

tertip ve havalesine imkan olmadığını ve bunun için aylık 120 bin kuruş 

tahsisatın verilmesini, komisyonun nakdi istihsalinden ileride tamamı ile 

ödenmek üzere, mahallinde çözmek için Aydın ve Konya Vilâyetleri’ne komşu 

olan Adana ve Hüdavendigar Vilâyetleri’nin Ziraat Bank Şubeleri’nin Sandıkları’na 

tahammül derecelerine göre taksim edileceğini ve tahsisatın bu şubeler 

tarafından sağlanacağını, ayrıca iki bin kuruş maaşla memur istihdamına gerek 

olmadığını ve bunun için Konya Vilâyeti tarafından zenginlerden ve eşraftan 

mutemet bir zevatın veya vilâyet erkanından uygun birisi ile vazifeli katiplerden 

birisinin seçilmesini, yalnız bunlara usul ve nizam dairesinde harcırah ve 

maaşı olmayan zevata da uygun miktarda yevmiye verilmesini, iskan mahallinde 

de İdare Meclisi’nden ve sair mahalli münasip şahıslardan komisyonlar 

teşkil edilerek, iskan muamelesinde vilâyet merkezinden seçilmiş olan memurlarla 

işbirliği yapılmasını, iskan mevzusunda kötü muameleye meydan verilmemesini, 

iskan işinin hızlı ve intizam içinde gerçekleşmesine itina gösterilmesi 

58 

Aynı Belge. Lef.2.


için iskan mahallinin vilâyet merkezi tarafından dolaşılarak teftiş edilmesini, 

muhacirler için inşa kılınacak meskenler için gerekli olan kerestenin civarda 

bulunan miri ormanlardan parasız olarak tedarik edilmesini, bazı servet sahiplerinin 

ve iskan mahalline komşu olan köylerde yaşayan ahalinin mümkün olduğu 

kadar nakden ve amelen muhacirlere yardım etmelerinin sağlanmasını” 

talep etmiştir 59 . 

Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı, Konya Vilâyeti tarafından 

muhacirlerin iskan edilmesinde kullanılmak üzere talep edilen aylık 120 kuruş 

tahsisatın, Adana ve Hüdevendigar Vilâyetleri Ziraat Bank Şubeleri’nin Sandıkları’ndan 

ödenmesi için, Nafia ve Ticaret Nezâreti’ne talimat verilmesini de, 

Bâb-ı Âlî’den istemiştir 60 . Ayrıca Konya Vilâyeti’ne gelecek olan Girit Muhacirleri’nin 

iskan işlemleri ile ilgili olarak, mahalli ve merkezi yönetim tarafından 

gerçekleştirilecek olan çalışmalar hakkında, Padişaha da malumat vermiştir 61 . 

19 Haziran 1899 tarihinde de Yunan Vapuru ile Aydın Vilâyeti’ne, Girit 

Adası’ndan 450 nüfus muhacir gelmiştir. Bunlardan 385’i iki gün sonra dubalar 

üzerine alınmış ve askeri tedbirler altında Aydın Vilâyeti tarafından Hacı Davut 

Vapuru’na bindirilerek Antalya’ya gönderilmiştir. Ayrıca Aydın Vilâyeti tarafından, 

bu konu hakkında Sadaret Makamı’na gerekli bilgi verilmiştir 62 . Sadaret 

tarafından da “Girit Adası’ndan Aydın Vilâyeti’ne gelen muhacirlerden 385’nin 

Antalya’ya gönderildiği dair malumat”, Konya Vilâyeti’ne bildirilmiş ve bu 

konuda gerekli işlemin yapılması tebliğ edilmiştir. Bunun yanında Sadrazam 

tarafından bu konuda, Padişaha da bilgi verilmiştir (21 Haziran 1899) 63 . 

Muhacirlerin iskan edilmesi sırasında, mahalli yönetim tarafından, önemli 

miktarda masraf yapılmakta idi. Antalya mahalli yöneticileri tarafından da, Antalya’da 

ve Alanya’da bulunan muhacirler için, Hazine’den aşar gelirlerinden 

akçe sarf edilmesi talep edilmiş, ancak bu talebe Hazine tarafından izin verilmemişti. 

Ayrıca Antalya’nın vergi tahsisatı da mahalli masraflara yetmemekte 

idi. Bunun yanında Antalya’da şimdiye kadar muhacirlerin yiyecek ve erzakları 

ile inşaatları için, 124.200 kuruş miktarında bir para harcanmıştı. Konya Vilâyeti 

tarafından Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı’ndan, ” Bu günde 

iskan masraflarının vergi tahsilatına hasredilmesi, iskan maddesini güçleştire- 

59 

BOA. Y. MTV. nr.188/57. Lef.2. 

60 


61 


62 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı, ( BOA. Y. PRK. A.), 

nr.12/28, Lef.1-2. 

63 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Sadaret Hususî Maruzat Evrakı, (BOA. Y. A. HUS.), 

nr.397/71.


ceğinden, sene-yi haliye aşar gelirinden para sarfına izin verilmesi” talep edilmiştir. 

Muhacirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı da Konya Vilâyeti’nin 

bu talebini, Maliye Nezâreti’ne bildirmiş, ayrıca bu talebin gerçekleşmesi için 7 

Ekim 1899 tarihinde Sadaret Makamı’ndan yardım istemiştir 64 . Sadaret tarafından 

bir gün sonra Maliye Nezâreti’ne, Konya Vilâyeti’nin bu talebinin yerine 

getirilmesi talimatı verilmiştir 65 . 

Ancak Maliye Nezâreti tarafından, “Konya Vilâyeti’nin öşür gelirlerinin 

harp tazminatı karşılığı olması ve bunun bir akçesinin bile diğer cihete sarfının 

uygun olmadığı, ayrıca bu sene ki aşar gelirleri hayli fazla ise de, harp tazminatı 

hesabı tamamen kapatılmaksızın, aşardan hazine hesabına akçe sarfının gayri 

mümkün olmasından dolayı, Antalya’daki Muhâcirîn-i İslâmiye’nin iaşe ve iskan 

masraflarının mülkiye memurlarının tahsilat emrine gayret ederek, diğer 

emval tahsilatının vilâyetin metruk kısmından temin ve tediyesi ile öşür gelirlerinin 

tamamen ve nakden şubeye teslim edilmesi”, Sadaret Makamı’na bildirilmiştir 

(18 Ekim 1899) 66 . Maliye Nezâreti’nin bu olumsuz cevabı hakkında, 

Sadaret tarafından 21 Ekim 1899 tarihinde Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu 

Birinci Azâlığı’na bilgi verilmiştir 67 . Aynı tarihte Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu 

Birinci Azâlığı tarafından da, Konya Vilâyeti’ne, “Harp tazminatı tamamen 

kapatılmaksızın aşardan hazine hesabına akçe sarfı gayri mümkün olduğundan, 

Antalya ve Alanya’daki muhacirlerin iaşe ve iskan masraflarının tahsilata 

gayret olunarak, vilâyetin metruk kısmından temin ve tediye edilmesi, öşür 

gelirlerinin de tamamen şubeye teslim edilmesi emri”, Maliye Nezâreti’nin yazısına 

dayanılarak tebliğ edilmiştir 68 . 

Bu arada Posta Vapuru ile İzmir’e 37 nüfus Girit Muhaciri gelmişti. Ancak 

bu muhacirler Antalya ve Mersin’de bulunan akrabalarının yanına gitmek istemişlerdir. 

Aydın Vilâyeti tarafından Girit Muhacirleri talepleri doğrultusunda, 

Antalya ve Mersin’e gönderilmiştir. Ayrıca bu konu hakkında Aydın Vilâyeti 

tarafından 11 Kasım 1899 tarihinde, Padişah’a bilgi verilmiştir 69 . 

XX. Yüzyılın ilk aylarında, Antalya’ya hicret eden muhacirlerin ikamet edecekleri 

hanelerin inşaatı kısım kısım tamamlanmakta idi: Antalya’da Girit’ten 

64 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası), (BOA . A. 

MKT. MHM.), nr.508/5. Lef.1. 

65 


66 


67 


68 


69 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yıldız Perakende Evrakı Komisyonlar Maruzatı, (BOA.Y. PRK. 

KOM.), nr.10/49.


hicret eden Müslüman Türk Muhacirler için inşa edilmekte olan hanelerden, 60 

tanesinin daha inşası ikmal edilmişti. İnşası tamamlanmış olan bu hanelere Girit 

Muhâcirîn-i İslâmiyesi, nakil ve ikame edilmişlerdir. Bu vesile ile Antalya’da 

bir tören yapılmıştır. Bu törene Antalya’da bulunan askeri ve mülki memurlar 

ile mahalli eşraf ve ulema da katılmıştır. Tören esnasında kurbanlar kesilmiş ve 

törene katılan halk tarafından padişaha teşekkür edilmiştir. Bu konuda, Antalya 

İskân-ı Muhacirîn Memuru Hakkı Efendi tarafından 26 Şubat 1900 tarihinde, 

Konya Vilâyeti’ne malumat verilmiştir. Konya Vilâyeti de, Antalya’da meydana 

gelen bu gelişmeler hakkında, Dahiliye Nezâreti’ne bilgi vermiştir. Dahiliye 

Nezâreti de, kendisine intikal eden bu malumatı, Sadaret Makamı’na bildirmiştir 

70 . 

Antalya Kasabası haricinde de Girit’ten hicret eden Müslüman Türkler için, 

inşa edilmekte olan hanelerden, 60 adetinin inşaatı tamamlanmıştı. Bu hanelere 

234 nüfus muhacir, kurbanlar kesilerek iskan edilmişlerdir. Ayrıca bu hanelere 

muhacirlerin yerleştirilmesi törenine katılan davetliler tarafından, padişaha teşekkür 

edilmiştir. Bunun yanında Antalya’nın Çakallık Mevkisi ile Alanya’nın 

Manavgat Nahiyesi’nde de 110 hanenin inşası bitmiş ve bunlara da mahalli yönetim 

tarafından birkaç gün içinde, yeteri kadar nüfus muhacir yerleştirilmesi 

planlanmıştır. Yine Antalya’da muhacirler için yapılmış ve yapılmakta olan 

hanelerle ilgili olarak, Antalya İskân-ı Muhâcirîn Memuru tarafından Konya 

Vilâyeti’ne malumat verilmiştir. Konya Vilâyeti de 27 Şubat 1900 tarihinde bu 

konu hakkında Dahiliye Nezâreti’ne bilgi vermiştir. Dahiliye Nezâreti de, kendisine 

intikal eden malumatı, Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı’na 

ve Sadaret Makamı’na bildirmiştir 71 . 

1900 yılının Mart ayının başında da Antalya’da ikmal olunan ve muhacirlere 

ait olan hanelerinin mevcudu 85’e baliğ olmuştu. Ayrıca Antalya’ya altı saat 

yürüyüş mesafesinde bulunan Antalya’nın Çakallık Mevkii’nde, muhacirlerin 

ikamesi için yapılmakta olan 70 hanenin inşası tamamlanmıştı. Bu hanelere yerleştirilecek 

olan 310 nüfus muhacir, özel olarak kiralan bir vapurla, iskan mahalline 

getirilmiştir. Burada yapılan törende, halk tarafından padişaha teşekkür 

edilmiş ve muhacirler hanelerine yerleştirilmiştir. Bunun yanında Çakallık 

Mevkii’nde iskan edilen muhacirlerin ihtiyacı olan camii şerif ile muhacirlerin 

kız ve erkek çocuklarına mahsus mektep, Eşraftan Mahmud ve biraderleri Ab- 

70 

BOA. DH. MKT. nr.2312/22. 

71 



dullah ve Tevfik Efendiler tarafından bedel alınmaksızın inşa edilecekti (13 

Mart 1900) 72 . 

Girit’ten hicret eden Müslüman Türk Muhacirler için, Antalya’nın Alanya 

Kazası’nda inşa edilmekte olan hanelerden de, 22 tanesinin inşaatı tamamlanmıştır. 

Bu haneler için kaza memurları ile ulema ve eşrafın huzurunda kura 

çekilmiş ve kura sonucunda bu hanelere 88 nüfus muhacir yerleştirilmiştir. Bununla 

birlikte Antalya’da muhacirler için yapılmakta olan 102 hanenin de, inşaatı 

tamamlanmıştır. Bu vesile ile Antalya ve Alanya’da inşası tamamlanmış olan 

bu hanelerin, sahiplerine teslim törenine katılanlar tarafından padişaha teşekkür 

edilmiştir. Ayrıca muhacirler için Antalya’da 100 hanenin daha inşasına 

başlanılacaktır. Ancak bu hanelerden her biri, inşası ikmal edilmiş olan diğer 

hanelerden 60 cm. yüksek ve 50 cm. geniş yapılacaktır. Bunun yanında Antalya’da 

inşa edilecek olan bu yeni hanelerin fiyatı, daha önce inşası ikmal edilmiş 

olan hanelerin fiyatından 109 kuruş düşük tutulmuş ve bu haneler yeni fiyatı ile 

askıya çıkarılmıştır (26 Mart 1900) 73 . Bu arada Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu 

Birinci Azâlığı tarafından, “Girit’ten hicret eden Müslüman Muhacirleri’nin 

ikamesi için Antalya ve Alanya’da inşası tamamlanmış olan hanelere, muhacirlerin 

yerleştirilmesi ve bu esnasında yapılan tören hakkında” Padişaha malumat 

verilmiştir 74 . 

Yine Aydın Vilâyeti tarafından Girit’ten gelen Müslüman Türk Muhacirleri’nden 

96 nüfus, Antalya’da bulunan akrabaları yanında iskan olunmak üzere, 

Antalya’ya gönderilmiştir. Ancak Konya Vilâyeti tarafından, Muhâcirîn-i 

İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı’na gönderilen telgrafta özetle şöyle denilmektedir. 

“Bunların iskanına kafi Antalya’da yer olmadığı gibi, ziraat mevsimi 

de geçtiği için, bunlara belli bir müddet hazineden iaşeleri için yardım yapılması 

mecburiyeti meydandadır. Antalya’da bu muhacirlerin akrabaları bulunmadığından, 

İzmir Komisyonu tarafından bu sevk işleminin yapılması, İskân 

Muamelatı’na uygun değildir. Muhacirleri hızlı bir şekilde oraya-buraya 

hicrete teşvik etmek ve mallarını değersizce Yunanlılara aldırarak, menfaat temin 

etmek üzere, Atina Komitesi’nin teşebbüsüne İzmir Sevk Memuru Giritli 

Kavur-zâde Hasan Efendi’nin yardım ettiği söylentisi ortada dolaşmaktadır. 

Yalnız ortada dolaşan bu söylentinin, adı geçen şahsın sabık ahvaline uygun 

düşmesi ihtimal dahilinde bulunmaktadır. Esasen hicret edecek muhacirlerin 

iskan mahalli, Komisyon-u Alî tarafından kararlaştırılmakta ve iskan yerleri 

72 

BOA. DH. MKT. nr.2323/34. 

73 

BOA. Y. MTV. nr.201/6. Lef.1. 

74 

Aynı Belge. Lef.3.


hazırlandıktan sonra vilâyete malumat verilmektedir. Ancak bu işlemler tamamlandıktan 

sonra, muhacirlerin iskan mahalline hareket etmeleri lazım gelmektedir. 

Şu anda düşünülen şey ise, adı geçen muhacirlerin Antalya’da iskanlarının 

ve iaşelerinin sağlanması, ayrıca ikmal olunan 400 haneden başka, muhacirlerin 

muhtaç oldukları 300-400 hanenin nerede ve ne suretle inşa olunacağıdır. 

Evvel ve ahir bildirildiği üzere Antalya’da iskana uygun arazi kalmamasından 

dolayı, bunlardan bir kısmı Finike İskelesi’nde iskan edilmek istenilmiştir. 

Ancak muhacirler bunu katiyen kabul etmeyerek Antalya ve Alanya’yı tercih 

etmişlerdir. Ağnam Resmi ile öşre dokunulmayarak vilâyete bırakılması ve 

tedricen alınacak olan cüzi bir varidat-ı müteferrikadan, muhacirlerin iskan 

masraflarının ödenmesi hakkında Maliye Nezâreti’ne talimat, ayrıca İzmir’e 

mevzuat hilafına harekete devam edilmemesi emrinin verilmesini dilerim” 75 . 

Bunun üzerine Muhâcirîn-i İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı tarafından, 

“Girit Muhacirlerinden bu defa 96 nüfus, Antalya’daki akrabaları yanında iskan 

olunmak üzere gönderilmiş ise de, bunların iskanına kafi Antalya’da yer olmadığı 

ve Antalya’da bu muhacirlerin akrabalarının bulunmadığı, ayrıca Antalya’ya 

muhacir gönderilmemesi gerektiği”, Aydın Vilâyeti ile Sevkiyata Memur 

olan Ferik Şakir Paşa’ya bildirilmiş ve bu konuda gerekli işlemin yapılması talimatı 

verilmiştir . Ayrıca Konya Vilâyeti’nin göndermiş olduğu telgraf, önemine 

binaen, padişaha tevdi edilmiştir ( 13 Nisan 1900) 76 . 

1900 yılının Haziran ayı bilgilerine göre, Antalya’da muhacirlerin iskanı 

için 84 hane daha inşa edilmiştir. Bunlarla birlikte Antalya’da inşası tamamlanmış 

hane sayısı 186’ya çıkmıştır. Böylece Antalya ve Alanya’da inşa ve ikmal 

olunan hanelerin sayısı da 367’a ulaşmıştır. Bunun yanında Antalya ve Alanya’da 

350 hanenin de inşasına devam edilmektedir. Konya Vilâyeti, Antalya 

İskân-ı Muhâcirîn Memurluğu tarafından, Antalya ve Alanya’daki muhacirlerin 

ikamesi için yapılmakta olan bu haneler hakkında kendisine verilen malumatı, 

Dahiliye Nezâreti’ne bildirmiştir. Dahiliye Nezâreti de bu konu hakkında, 19 

Temmuz 1900 tarihinde Sadaret Makamı’na bilgi vermiştir 77 . 

Bir müddet sonra Antalya’nın Boğazak Mevkii’nde inşa edilmekte olan ve 

muhacirlerin ikame edilecekleri hanelerinden 50 tanesi ikmal edilmiştir. Bu 

hanelere 211 nüfus muhacir iskan edilmiştir. Bu konuda Konya Vilâyeti’nin 22 

75 


76 


77 



Ekim 1900 tarihinde verdiği bilgiye dayanılarak, Dahiliye Nezâreti tarafından 

Sadaret Makamı’na gerekli malumat verilmiştir 78 . 

Bu arada Girit’ten hicret eden ve Antalya’ya sevk olunmuş olan Müslüman 

Türk Muhacirlerin, Antalya’da iskan edilme işlemleri yerine getirilmiş ve bunun 

neticesinde Antalya’da müstakil iki mahalle ve beş köy teşekkül etmiştir. 

Antalya’da teşekkül eden köy ve mahalleler şunlardır; Antalya Kasabası’nın 

Şarampol Mevkii’nde Hamidiye Mahallesi, Antalya’nın Alanya Kazası’nın 

Hasbahçe Mevkii’nde Sultaniye Mahallesi 79 , Eski Antalya’da Selimiye Köyü, 

Çakallık Mevkii’nde Kadriye Köyü, Boğazak Mevkii’nde Ahmediye Köyü, Karaburun 

Mevkii’nde Burhaniye Köyü ve Nikyet Mevkii’nde Mecidiye Köyü. 

Antalya’ya sevk edilen muhacirlerin, Antalya’da iskan edildiği ve bunun neticesinde 

teşekkül eden mahalle ve köy isimleri hakkında, Konya Vilâyeti Meclisi 

İdaresi tarafından 22 Ekim 1900 tarihinde Dahiliye Nezâreti’ne bir mazbata 

gönderilmiştir. Dahiliye Nezâreti de, Sadaret Makamı’na bu konu hakkında 

malumat vermiş ve gerekli işlemin yapılmasını istemiştir (25 Kasım 1900) 80 . 

Bunun yanında Antalya’da iskan edilecek olan muhacirler için yapılmakta 

olan 66 hanenin, inşaatı ikmal edilmiştir. Bu hanelere yaşlı ve genç 310 nüfus 

muhacir yerleştirilmiştir. Ayrıca muhacirlerin hanelerine yerleştirilmesi esnasında, 

bir tören yapılmış ve bu törene katılan halk tarafından padişaha teşekkür 

edilmiştir. Bu konu hakkında Konya Vilâyeti tarafından, Dahiliye Nezâreti’ne 

malumat verilmiştir. Dahiliye Nezareti de 19 Ağustos 1901 tarihinde “Antalya’da 

yapılan bu çalışmalar hakkında” Sadaret Makamı’nı bilgilendirmiştir 81 . 

Bu esnada Antalya’da iskan edilmiş olanmuhacir çocukları için, Antalya’nın 

Hamidiye Mahallesi’nde, 200 öğrenciyi alabilecek kapasitede bir 

Mekteb-i İbtidaiyye ve muhacirlerin dini görevlerini yerine getirmeleri için bir 

Mescid-i Şerif inşası gerekli görülmüştü. Konya Vilâyeti’nin talebi üzerine, Muhâcirîn-i 

İslâmiye Komisyonu Birinci Azâlığı tarafından, Şûrâ-yı Devlet Maliye 

Dairesi’ne gönderilen yazıda; “Yapılacak olan bu inşaatlar için 20 bin kuruş 

miktarında bir paranın tahsis ve sarfına izin verilmesi” istenmiştir. Şûrâ-yı Devlet 

Maliye Dairesi de 18 Ağustos 1902 tarihinde yapmış olduğu toplantıda, “Antalya’nın 

Hamidiye Mahallesi’nde yapılacak olan Mekteb-i İbtidaiyye ve 

78 

BOA. DH. MKT. nr.2420/6. 

79 

Bu mahalle, Cumhuriyetin ilk yıllarında Muhacir Mahallesi ismi ile anılmıştır. Ali Rıza Gönüllü, 

Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Alanya (1908-1938), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 

2008, s.114. 

80 

BOA. DH. MKT. nr.2427/120. 

81 



Mescid-i Şerif’in inşası için gerekli olan 20 bin kuruşun, Muhâcirîn Tahsisatına 

mahsuben verilmesini” uygun görmüştür 82 . Şûrâ-yi Devlet Maliye Dairesi’nin 

almış olduğu bu olumlu karar üzerine, Sadaret tarafından 28 Ağustos da Padişahlık 

Makamı’na bir tezkere gönderilmiş ve bu tezkerede “Antalya’nın Şarampol 

Mevkii’nde bulunan Hamidiye Mahallesi’nde iskan olunan muhacirler için 

20 bin kuruş sarfı ile bir mektep ile bir mescid-i şerif inşası ve meblağ-ı 

mezburun Muhâcirîn Tahsisatı’na mahsuben havale-i tediyesi hususunun Maliye 

Nezâreti’ne tebliği ve Dahiliye Nezâreti ile Muhacirîn-i İslâmiye Komisyonu 

Birinci Azâlığı’na malumat itası hakkında, Şûrâ-yı Devlet Maliye Dairesi’nden 

kaleme alınan mazbata ekleri ile beraber arz ve takdim kılındığı” ifade 

edilmiştir. Sadaret’in bu tezkeresi Padişah tarafından uygun görülmüş ve bu 

konu ile ilgili bir İrâde-i Seniyye çıkarılmıştır (10 Eylül 1902) 83 . 

Bu arada Girit’teki Türklerin katledilmesi, Bab-ı Ali’nin olaylar karşısında 

çaresiz kalması, halk arasında Yunan aleyhtarlığını güçlendirmiştir 84 . Yunanlıların 

adım adım Girit’i ele geçirmeleri karşında Bâb-ı Âlî, halkın bu konudaki 

hassasiyetini de kullanarak, Yunanlılara karşı genel bir boykot ilan etti (Mayıs 

1910) 85 . Devletin almış olduğu bu boykot kararına, Antalya halkı tarafından da 

iştirak edilmiştir. 14 Haziran 1910 tarihinde Antalya’ya gelen Yunan Vapuru’na 

halk tarafından bir yarım boykot uygulanmıştır. Ancak Teke Mutasarrıflığı tarafından, 

Antalya halkının bu boykot hareketine, gelecek haftada devam edilebileceği 

düşünülmekte idi. Ayrıca bu dönemde Antalya’ya Yunan Vapuru ile 

Amerikan bandıralı Hacı Davud Vapuru’ndan başka vapur da uğramamakta 

idi. Bunun üzerine Teke Mutasarrıflığı tarafından, bu durum karşısında yapılacak 

işlemler hakkında Konya Vilâyeti’nden malumat istenmiştir. Konya Vilâyeti 

de, “Ahali tarafından yapılacak olan boykota, mahalli yönetim tarafından müdahale 

edilmezse, anasır arasında nifak meydana geleceğinden, boykotun engellenmesi 

için gerekli tedbirin alınmasını” Teke Mutasarrıflığı’ndan talep etmiştir. 

Konya Vilâyeti tarafından Antalya meydana gelen bu boykot olayı, Dahiliye 

Nezâreti’ne de bildirilmiş ve bu konuda daha neler yapılabileceği sorulmuştur 

86 . Dahiliye Nezâreti cevabi yazısında, “Konya Vilâyeti’nin boykot hak- 

82 

BOA. İ. DH. Dosya No:1401, Gömlek Sıra No: 1320. C/5. Lef.1. 

83 


84 


85 


86 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezâreti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti, (BOA.DH.KMS.), 

nr.105/12 Lef. 1.


kındaki düşüncesini ve bu konuda Antalya Mutasarrıflığı’na yapmış olduğu 

tebliği uygun bulduğunu” bildirmiştir (18 Haziran 1910 87 . 

II. Meşrutiyetin ilan edilmesinden bir müddet sonra, dönemin getirdiği romantizm 

içinde, devletin ve devletin yönetim biçimi ile dönemin padişahlarının 

isimleri, Antalya’da teşkil edilmiş olan muhacir köylerine verilmek istenmiştir. 

Antalya’da Girit Muhacirleri’nin iskan edildiği mahallerden birisi olan Antalya’nın 

Hamidiye Mahallesi’nin ihtiyar heyeti ve mahalle halkı tarafından verilen 

dilekçeye dayanılarak, Konya Vilâyeti tarafından 23 Ağustos 1910 tarihinde 

Dahiliye Nezâreti’nden; “Hamidiye Mahallesi isminin Osmaniye’ye tebdil 

edilmesi ile beraber, burada yeniden inşa olunan Camii Şerife; Reşadiye ve 

Mekteb-i İbtidaiyye’ye de Meşrutiyet isimlerinin verilmesi” talep edilmiştir 88 . 

Dahiliye Nezâreti de Konya Vilâyeti’nin bu talebini 5 Eylül de Sadaret Makamı’na 

bildirmiş ve bu konuda gerekli işlemin yapılmasını istemiştir 89 . Talep 

edilen bu yeni isimler ve isim değişiklikleri Sadaret tarafından da uygun görülmüş 

ve bu talep hakkında Padişahlık Makamı’na bir tezkere gönderilmiştir 90 . 

Bu tezkerede şöyle denilmektedir. “Antalya’da Girit Muhacirleri’nin iskan edildiği 

Hamidiye Mahallesi isminin Konya Vilâyeti’nin yazısı üzerine, Osmaniye’ye 

tebdili ile yeniden inşa olunan Camii Şerif’in Reşâdiye ve Mekteb-i 

İbtidaiyye’nin de Meşrutiyet namlarıyla isimlendirilmesi hakkında Dahiliye 

Nezâreti’nin tezkiresi ekleri ile birlikte arz ve takdim olunmuştur”. Sadaret tarafından 

gönderilen bu tezkere, Padişah tarafından da uygun görülmüş ve bu 

talep doğrultusunda 10 Eylül de, bir İrâde-i Seniyye çıkarılmıştır 91 . Padişah irâdesinin 

çıkması üzerine Sadaret tarafından Dahiliye Nezâreti’ne, “Antalya’da 

Girit Muhacirleri’nin iskan edildiği mahallenin isminin Osmaniye’ye tebdil 

edildiği, ayrıca yeniden inşa olunan Camii Şerifin; Reşadiye ve Mektebi 

İbtidaiyye’nin de; Meşrûtiyet isimleri almasının uygun görüldüğü” bildirilmiştir. 

Ayrıca Dahiliye Nezâreti’nden padişah irâdesine uygun olarak hareket 

edilmesi” istenmiştir (14 Eylül 1910) 92 . Dahiliye Nezareti de, bu konu hakkında 

Konya Vilâyeti’ne malumat vermiş ve gerekli işlemin yapılmasını talep etmiştir 

(18 Eylül 1910) 93 . 

87 


88 

BOA. İ.DH. Dosya No: 1483, Gömlek Sıra No: 1328.N/5. Lef.1. 

89 


90 


91 


92 

Başbakanlık Osmanlı Arşivi Dahiliye Nezâreti İdarî Kısım Belgeleri, (BOA. DH.İD.), nr.85/1. 

Lef.1. 

93 

Aynı Belge. Lef.2.


Kısa bir süre sonra Şûrâ-yı Devlet tarafından, Girit’ten hicret eden Müslüman 

Türk Muhacirler için, Antalya Kasabası’nda yeniden tesis edilen mahalleye 

Umrân-ül-Hâmid ve Antalya’nın Çakallık Mevkii’nde teşkil edilen köye de 

Ma’mûret-ül- Hâmid ismi verilmesine karar verilmiş ve bu konuda bir İrâde-i 

Seniyye çıkmıştır. Bu durum hakkında Dahiliye Nezâreti tarafından 28 Ekim 

1910 tarihinde gerekli muamelenin yapılması için Konya Vilâyeti’ne, Divân-ı 

Hümâyûn Beylikçiği’ne ve Sicil-i Nüfus İdâre-yi Umûmiyesi’ne bilgi verilmiştir. 

Ayrıca Dahiliye Nezâreti, bu konu hakkında Maliye ve Defter-i Hakani Nezâretleri 

ile Ser Askerlik’e de malumat vermiştir 94 . 

Bu arada Antalya halkı arasında, Yunanlılara karşı olumsuz havanın devam 

ettiği görülmektedir. Bu defa Antalya’da iskan edilmiş olan Girit Muhacirleri 

tarafından Yunanlılara karşı bir boykot uygulaması ortaya konulmuştur. 26 

Haziran 1911 tarihinde Antalya’da iskan edilen bazı Girit Muhaciri vatandaş 

tarafından, Antalya’da bulunan Yunanlı Esnafın dükkanlarına gidilmiş ve bu 

şahıslara, boykot yaptık diyerek dükkanlarını açmamaları konusunda talimat 

verilmiştir. Giritli Muhacirlerin bu hareketine yüzü aşkın ekmekçi esnafı, gezici 

esnaf ve kahveci esnafı da iştirak etmiştir. Bunun üzerine devriye kolları çıkarılmış 

ve meydana gelen kalabalık dağıtılmıştır. Ayrıca Yunanlı esnafın dükkanlarını 

açması temin edilmiştir. Yine bu olaya sebep olanlar hakkında kanuni 

muamele yapılmıştır. Bunun yanında Antalya’da meydana gelen bu olay, aynı 

gün Teke Mutasarrıflığı tarafından Konya Vilâyeti’ne bildirilmiştir. Konya Vilâyeti 

de bu olay hakkında Dahiliye Nezâreti’ne malumat vermiştir 95 . Dahiliye 

Nezâreti tarafından da, Konya Vilâyeti’ne,” Bir daha bu tarz bir hareketin olmaması 

için gerekli tedbirin alınması ve şimdiden bu olaya sebebiyet verenler 

hakkında icap eden kanuni muamelenin yapılması” talimatı verilmiştir 96 . 

Yunanlılar tarafından Girit Adası’ndaki Müslüman Türklere yapılan mezalim 

daha sonraki yıllarda da devam etmiş ve bunun üzerine Antalya Milletvekili 

Ahmet Saki (Derin) 97 ve iki arkadaşı tarafından İcra Vekilleri Heyeti Başkanlığı’na 

“Yunan Hükümeti tarafından Girit’teki İslâm ahaliye mezalim tatbik edildiği, 

bu sebepten dolayı nakillerinin sağlanması ve gerekli tedbirlerin alınması 

ile ilgili bir muhtıra” verilmiştir. Ayrıca bu muhtıra hakkında, Atina’da bulu- 

94 

BOA. DH. MKT. nr.2421/10. 

95 

BOA. DH. KMS.nr.108-1/9, Lef.1. 

96 


97 

Ahmet Saki (Derin) (1876-1944); “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde II. ve III. Dönem Antalya 

Milletvekili olarak görev yapmıştır. Görevi esnasında Genel Kurulda 29 değişik konuda söz 

alarak konuşma yapmıştır”. Bu konuda bakınız. Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi TBMM- 

II. Dönem (1923-1927), Ankara 1995, s.89-90


nan Muhtelit Mübadele Heyeti Türk Vekilleri Reisi Tevfik Rüşti Bey 98 ile Mübadele 

ve İskan Vekâleti’ne malumat verilmiştir 99 . Ancak, bu muhtıraya, İcra 

Vekilleri Heyeti tarafından, “ Henüz mübadele başlamadığı için, Yunanlılar 

tarafından mezalime uğrayan Girit Adası’ndaki Müslüman Türklerin nakil işleminin 

yapılamayacağı” cevabı verilmiştir (30 Eylül 1923) 100 . 

Bir müddet sonra 30 Ocak 1923 tarihinde Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti 

ile Yunan Hükümeti arasında imzalanan “Türk ve Rum Nüfus Mübadelesine 

İlişkin Sözleşme ve Protokol” gereğince 101 , Girit Adası’nda yaşayan ve 

Yunanlılar tarafından zulme uğrayan Müslüman Türkler de, Anadolu’ya göç 

etmişlerdir 102 . 

SONUÇ 

Tarih boyunca sürekli göç alan Antalya, Osmanlı Devleti Dönemi’nde de 

Müslüman Türk Muhacirlerin iskan edildiği önemli şehirlerden birisidir. Bilhassa 

XIX. Yüzyılın son yıllarından itibaren, hakim devlet ve milletlerin zulmü 

sonucunda Rumeli’den, Kafkasya’dan ve Girit’ten hicret eden yüzlerce Müslüman 

Türk Muhacir, Osmanlı Devleti tarafından Antalya’ya sevk edilmiş ve burada 

iskan edilmişlerdir. 

Antalya’ya sevk edilen muhacirler, karayolundan ziyade, genellikle deniz 

yolu ile Antalya’ya gelmişlerdir. Osmanlı memleketinin diğer köşelerinde olduğu 

gibi, Antalya’ya sevk edilen muhacirler de, mahalli ve merkezi yönetimin 

devamlı işbirliği yapması sonucunda, sağlıklı bir şekilde burada iskan edilmişlerdir. 

Antalya’ya sevk edilen muhacirlerin, devlet tarafından nakil, iaşe ve barınma 

ihtiyaçları karşılanmıştır. Ayrıca muhacir evlerinin inşasında kullanılacak 

olan keresteler, devlet tarafından miri ormanlardan bedelsiz olarak tahsis 

edilmiştir. Bunun yanında muhacirlere maişetlerini temin etmek için, bir miktar 

arazi tahsis edilmiştir. 

Antalya’ya gelen muhacirlere, mahalli halk tarafından da maddi ve manevi 

her türlü yardım yapılmıştır. Hayırsever vatandaşlar tarafından, muhacirlerin 

ikamet etmelerini sağlamak için çok sayıda ev ile cami ve okul inşa edilmiştir. 

Bununla birlikte Antalya’da mevcut olan boş araziler üzerinde, muhacirlerin 

98 

Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi Muamelat Genel Müdürlüğü, (BCA. Mua.) Fon Kodu (F. K.) 

030.010.0.0. Yer Numarası, (Y. N.) 123.873.16. Lef.1. 

99 

BCA. Mua. F. K. 030.010.0.0. Y. N. 123.874.34. 

100 

BCA. Mua. F. K. 030.010.0.0. Y.N.123.873.16. Lef.2. 

101 

İsmail Soysal, Tarihçeleri ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları (1920-1945), 

Ankara 1983, I/177.; Fahir Armaoğlu, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), Ankara 1986, s.321. 

102 

Beyoğlu, aynı makale, s.136.


iskan edildiği yeni mahalle ve köyler teşekkül etmiştir. Bu mahalle ve köyler ile 

muhtelif kurumlara verilen isimler arasında dönemin padişahlarının, devletin 

ve devletin yönetim biçiminin isimleri bulunmaktadır. Ayrıca Antalya’ya muhacirlerin 

sevk ve burada iskan edilmeleri, Antalya’nın nüfusunun artmasına 

katkı sağlamıştır. 

Antalya’ya sevk edilen muhacirlerin iaşelerinin temin edilmesinde ve barınmalarının 

sağlanmasında bir çok problem de meydan gelmiştir. Bazı zamanlarda 

muhacirler gelmiş oldukları coğrafi bölgeye benzemeyen, arazilerde iskana 

tabi tutulmuşlar ve bu hadisede, muhacirler arasında huzursuzluk doğmasına 

sebep olmuştur. Ancak Antalya’da meydana gelen bütün bu olumsuzlukların 

çözüme kavuşması için mahalli ve merkezi yönetim tarafından her türlü 

tedbir alınmıştır. Ayrıca münferitte olsa yerli halktan bazı şahıslar, topraklarına 

muhacirlerin iskan edilmesinden rahatsız olmuşlar ve bunun önlenmesi için 

mahalli ve merkezi yönetime başvurmuşlardır. 

Bunun yanında iskan esnasında ve iskandan sonra mahalli halk ile muhacirler 

arasında bazı tatsız olaylar da meydana gelmiştir. Bilhassa Antalya’da 

bazı muhacir grupları öldürme ve yaralama olaylarına sebep olmuşlardır. Ayrıca 

şehir içinde güvenliği bozucu hareketlere yeltenmişler ve devlet görevlilerine 

saldırmışlardır. 

Osmanlı Devleti’nin ulaşmış olduğu tabii sınırlarından geri çekilmesi esnasında 

ve Rusların Kafkasya’da uygulamış olduğu tehcir neticesinde, Osmanlı 

toprakları Müslüman Türk Muhacirlerin hicret ettiği bir sığınak olmuştur. Bu 

muhacirler sevk ve iskan esnasında bir çok eziyet ve sıkıntı çekmişler, ayrıca 

çok sayıda insan hayatını kayıp etmiştir. Ancak muhacirler gelmiş oldukları 

Anadolu topraklarında ve Antalya’da, devlet yetkilileri ve mahalli halk tarafından 

saygı ve itibar görmüşlerdir. ©


KAYNAKLAR 

1.ARŞİV BELGELERİ 

1.1.BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ 

1.1.1.Bâb-ı Âlî Belgeleri 

1.1.1.1.1310 Öncesi İrâde Dahiliye, (İ. DH). 

1.1.1.2.1310 Sonrası İrâde Dahiliye, (İ. DH). 

1.1.1.3.1310 Sonrası İrâde Hususi, (İ. HUS). 

1.1.1.4.Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi (Odası), (A. MKT. 

MHM.). 

1.1.2.Yıldız Sarayı Belgeleri 

1.1.2.1. Yıldız Sadaret Hususî Maruzat Evrakı, (BOA. Y. A. HUS.). 

1.1.2.2.Yıldız Perakende Evrakı Komisyonlar Maruzatı, (BOA.Y. PRK. 

KOM.). 

1.1.2.3.Yıldız Perakende Evrakı Umum Vilayetler Tahriratı, (BOA. Y. PRK. 

UM.). 

1.1.2.4.Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat, (BOA. Y. PRK. ASK.). 

1.1.2.5.Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı, (BOA. Y. MTV.). 

1.1.2.6.Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı, ( BOA. Y. PRK. A.). 

1.1.3.Dahiliye Nezâreti Belgeleri 

1.1.3.1. Dahiliye Nezâreti Mektubi Kalemi, (DH. MKT.). 

1.1.3.2.Dahiliye Nezâreti İdarî Kısım Belgeleri, (BOA. DH.İD.). 

1.1.3.3.Dahiliye Nezâreti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti, (BOA.DH.KMS). 

1.2.BAŞBAKANLIK CUMHURİYET ARŞİVİ 

1.2.1.Muamelat Genel Müdürlüğü, (Mua.). 

1.2.2.Toprak İskan Genel Müdürlüğü, (TİGM.). 

2.SÂLNÂMELER 

Konya Vilâyeti Sâlnâmesi, Konya 1285. 








3.KİTAP VE MAKALELER 

Adıyeke, A.Nükhet, Osmanlı İmparatorluğu ve Girit Bunalımı (1896-1908), Ankara 

2000.


Armaoğlu, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1914-1980), Ankara 1986. 

Beyoğlu, Süleyman, “Girit Göçmenleri (1821-1924)”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, 

Sayı: 2, İstanbul 2000, s.123-138. 

Hayati Doğanay, “Dıştan Anadolu’ya Göçün Nüfus Artışı Üzerindeki Etkilerine 

Genel Bir Bakış”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Sayı: 

12, Ankara 1980, s.351-378. 

Gönüllü, Ali Rıza Gönüllü, Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Alanya (1908-1938), Atatürk 

Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2008. 

Gönüllü, Ali Rıza, Demokrat Parti Dönemi’nde Antalya (1950-1960), (Marmara Üniversitesi 

Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Ana Bilim Dalı Cumhuriyet 

Tarihi Bilim Dalı Basılmamış Doktora Tezi.), İstanbul 2008. 

Güçlü, Muhammet, XX. Yüzyılın İkinci Yarısında Antalya, Antalya 1997. 

Halaçoğlu, Ahmet, Balkan Harbi Sırasında Rumeli’den Türk Göçleri (1912-1913) Ankara 

1995. 

Konyalı, İbrahim Hakkı, Alanya (Alaiyye), İstanbul 1946. 

İpek, Nedim, Rumeli’den Anadolu’ya Türk Göçleri (1877-1890), Ankara 1999. 

İpek, Nedim, Mübadele ve Samsun, Ankara 2000. 

İpek, Nedim, “Bosna-Hersek Göçü (1878-1914)”, Prof. Dr. Hakkı Dursun Yıldız Armağanı, 

İstanbul 1995, s.295-308. 

Kafesoğlu, İbrahim, Türk Milli Kültürü, Ankara 1977. 

Karpat, Kemal H., Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Çeviri: 

Bahar Tırnakçı, İstanbul 2003. 

Ortaylı, İlber, Tanzimat’tan Sonra Mahalli İdareler (1840-1878), Ankara 1974. 

Öztürk, Kazım, Türk Parlamento Tarihi TBMM-II. Dönem (1923-1927), Ankara 1995. 

Saydam, Abdullah, Kırım ve Kafkas Göçleri (1856-1876), Ankara 1997. 

Soysal, İsmail, Tarihçeleri ve Açıklamaları İle Birlikte Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları 

(1920-1945), I, Ankara 1983. 

Tukin, Cemal, “Girit”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, XIV, İstanbul 1996, 

s.85-93.


EKLER 

Ek. 1. Antalya Muhâcirîn Komisyonu Reis ve Azaları. 

Ek.2. 1906 yılı Antalya ve Alanya İskân-ı Muhâcirîn Komisyonu Reis ve Azaları 

YILLAR 

1884 103 1885 104 1886 105 1887 106 1894 107 1896 108 

REİS Mehmet Galip Mehmet Galip Raşid Efendi Raşid Efendi Rifat Bey Rifat Efendi 

Efendi 

Efendi 

AZALAR Mustafa Nafiz Hacı Mehmet Hafız Mehmet Hafız Mehmet Rıza Bey Zihni Bey 

Efendi 

Efendi Efendi Efendi 

Hacı Mehmet 

Efendi 

Pandili Efendi Pandili Efendi Pandili Efendi Zihni Bey Süleyman Efendi 

Hafız Hacı Ali Nevfel Bey Nevfel Bey Nevfel Bey Süleyman Efendi Hakkı Bey 

Efendi 

Pandili Efendi Osman Efendi Osman Efendi Osman Efendi Hakkı Bey Rıza Bey 

Nevfel Bey 

Osman Efendi 

Hacı Kostanti 

Efendi 


Efendi 


Efendi 


Efendi 

Katip Celalettin Efendi Emin Efendi Emin Efendi Emin Efendi 

Rifat Efendi 

Hacı Ligori Efendi 

Hacı Ligori 

Efendi 

ANTALYA 109 ALANYA 110 . 

REİS Mutasarrıf Bey Kaymakam Hasan Nahit Bey 

AZALAR Muhasebeci Bey Mal Müdürü Hayrettin Efendi 

Belediye Reisi Ömer Efendi 

Hüsnü Efendi 

Hacı Yani Efendi 

Belediye Baş Katibi Tevfik Efendi 

Ahmet Asım Efendi 

Müftü-zâde Hüseyin Efendi 

103 


104 


105 


106 


107 


108 


109 


110 

Konya Vilâyeti Sâlnâmesi, Konya 1322, s.165.


“Mir İslama” Dergisine Göre 20. Asır Başında 

İdil-Ural Bölgesinde Mektep ve Medrese Meselesi * 

Problem Of The Mektep And Medrese In Idil-Ural Region 

In The Beginnign Of 20 th Century According To “Mir Islama” 

Alper Alp ** 

ÖZET 

Makalede genel olarak İslam ülkelerinde meydana gelen fikrî ve siyasî gelişmeler 

hakkında Rusya kamuoyuna bilgi vermek; bu gelişmelerin Rusya Müslümanlarına etkilerini 

incelemek, Rusya Müslümanlarının yayınlamakta olduğu gazete ve dergilerin yazılarını 

takip ederek onlar arasında revaçta olan fikirleri, sosyal, siyasi çeşitli talepleri Rus aydınlarna 

ve Rus idarecilerine aktarmak amaçlarını taşıyan Mir İslama (İslam Dünyası) dergisinin Kazan 

Tatarlarının eğitim faaliyetlerine yaklaşımı incelenmektedir. Bu kapsamda derginin ortaya 

çıkışını hazırlayan tarihi süreç ve dergiye yüklenen misyon ele alınmıştır. Derginin takip ettiği 

Tatar basın organları ve Tatar aydınlarının eserleri belirtilmiştir. Mir İslama’nın Kazan Tatarlarının 

eğitim faaliyetlerine dair çizdiği genel tablo ile mektep ve medreselerin bu tablodaki 

yeri incelenmiştir. 

• 


Mir İslama, Mektep, Medrese, Ceditçilik, Tatar Basını, Çarlık Rusyası 

• 

ABSTRACT 

In the article, what is being discussed upon is the approach of the magazine “Mir İslama” 

(World of Islam) which aims at informing the Russian public about ideological and political 

developments in Islamic countries, investigating the effects of these developments on Russian 

Moslems, to convey the ideas, social and political demands popular among them to Russian 

intellectuals and Russian administrators by following articles in the newspapers and magazines 

that Russian Moslems publish, to the educational activities of Kazan Tatars. In this respect, 

the historical process that led to the existence of the magazine and its mission is evaluated. 

Tatar press organs that the magazine follows and the works of Tatar intellectuals are 

stated. Overall picture that Mir İslama draws in the educational activities of Kazan Tatars and 

the place of mekteps and medreses schools in this picture is examined. 

* 

Bu makale 11-12 Kasım 2006 tarihlerinde Kütahya’da yapılan IV. Uluslar arası İdil-Ural Araştırmaları 

Sempozyumunda sunulan bildirinin genişletilmiş hâlidir. 

** 

Arş. Gör., Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü.


• 

KEY WORDS 

Mir İslama, Mektep, Medrese, Jadidizm, Tatar Press, Tsarist Russia


 

GİRİŞ 

Mir İslama Dergisi 

Mir İslama (İslam Dünyası) dergisi Rusya’da İslam araştırmaları konusundaki 

ilk dergidir 1 . Bu isimde bir dergi çıkarmak için ilk girişimlerde bulunan 

kişi ise Kazan İlahiyat Akademisi profesörlerinden M.A.Maşanov’dur 2 . Bu düşüncesini 

1907 yılında Petersburg’ta yapılan Sinod toplantısında dile getirmiştir. 

Maşanov, derginin yayınlanmasını iki temel amaç doğrultusunda istemektedir. 

Buna göre, dergi İslamiyet’i sarsmak, Müslümanları Rus Hıristiyan kültürüne 

yakınlaştırmak ve Tatarlarla Ruslar’ın kaynaşması için bir temel oluşturmak 

amaçlarını gütmelidir 3 . Ancak Maşanov’un bu projesi gerçekleşmemiştir. 

Mir İslama Dergisi’nin yayın hayatına başlamasının arkasında siyasi sebepler 

yatmaktadır. Bu dönemde Rusya’da revaç bulan millî hareketler ve bu hareketlerin 

önderleri hakkında objektif ve kesin bilgilere hükümetin ve özellikle 

İçişleri Bakanlığının duyduğu ihtiyaç yasal bilgi kaynaklarının kurulmasının 

öneminin hükümet yetkililerince kavranmasını sağladı. Bunda süreli yayınlara 

özel bir yer verilmişti. Bu konu, İdil boyundaki Müslüman Tatar etkisine karşı 

alınacak tedbirler hususunda yapılan özel toplantıda merkezde yer aldı. 

1 

M.H. Hasanov, Tatarskiy Entsiklopediçeskiy Slovar, Kazan-1999, s.361. 

2 

Mihail Aleksandroviç Maşanov, 1852 yılında dünyaya geldi. Papaz olan babasının örnek alarak 

teoloji eğitim almaya karar verdi. 1868 yılında Tobolsk Ruhban Okuluna girdi. 1872 yılında 

bu okuldan mezun olan Maşanov aynı yıl Kazan ruhban Akademisine girdi. 1876 yılında bu 

akademiden mezun olan Maşanov çalışmalarına bu akademide teolog olarak devam etti. 1885- 

1887 yılları arasında Suriye, Filistin ve Mısır’da bulundu. Bu bölgelerde Arap dili ve İslam İlahiyatı 

üzerine çalıştı. Kazan’a döndükten sonra İslam Karşıtı Çalışmalar Bölümünde faaliyetlerini 

sürdürdü. Bu çalışmaları önemli oranda 19. yüzyıl sonu ve 20. asır başında daha önce zorla 

Hıristiyanlaştırılan Kreşin Tatarları’nın İslamiyet’e dönüşlerinin sebepleri ve önüne geçilmesi 

için gerekli tedbirler geliştirmeye yönelikti. Yine bu amaç doğrultusunda 1912-1916 

İnorodoçeskoe Obozrenie adlı dergiyi yayınladı. 1924 yılında ölen Maşanov’un önemli yayınları 

arasında şunlar bulunmaktadır: Zametka O Religiozno-Nravstvennom Sostayanii Kreşenıx 

Tatar Kazanskoy gubernii Mamadışskogo Uyezda, Kazan-1875; Muhammedanskiy Brak v 

Sravnenii s Hristianskim Brakom v Otneşenii ih Vliyaniya Na Semeynuyu jizn Çeleveka, Kazan-1876; 

Verhovnaya Vlast v İslame, Kazan-1878; Evropeyskie Xristiyane na Musulmanskom 

Vostoke, Kazan-1889; Obzor Deyatelnosti Bratstva Svyatitela Gruiya za dvadtsat pyat let ego 

suşestvoniya 1867-1892, Kazan-1892, Sovremennoe Sostayanie Tatar-Muhammedan i ix 

Otnoshenie k Drugim İnorodtsam, Kazan-1910, Bkz. M.Z.Habibullin, İz İstorii Kazanskogo 

İslamovedeniya Vtoroy Polovinı XIX-naçala XX veka: Mihail Aleksandroviç Maşanov, Kazan- 

2004, s.21-72. 

3 

Ramil Hayrutdinov, “Mir İslama İz İstorii Sozdania Jurnala”, Mir İslama, No:1-2, 1999, s.5.


12-29 Ocak 1910 tarihleri arasında Sinod Temsilcileri, Halk Eğitimi Bakanlığı 

temsilcilerinin de katılımı ile gerçekleştirilen toplantıda sistematik, geniş çaplı 

ve daimi olarak Müslüman dünyasını, onların tamamıyla kendilerine has düşünce 

akımlarını içeren basınını takip ederek, devlet menfaatlerine ve hükümet 

faaliyetlerine olağan üstü olumsuz yansımalarının neler olabileceğini öğrenmenin 

zorunlu olduğunu kabul etti. Toplantıda bu görevin yerine getirilmesi için 

gerekli vasıtalar müzakere edilirken, İç İşleri Bakanlığı bünyesinde bir süreli 

yayın organı kurulması tasarısı üzerinde duruldu. Bu yayının sayfalarında 

Rusya ve yabancı ülkelerdeki Müslüman basınındaki en ilginç makaleler ile 

Rusya’daki Müslümanlar arasında siyasi, sosyal önemli olaylarını aydınlatacak 

materyaller yer bulacaktı. 

Bu programı gerçekleştirme görevi Tümgeneral N. K. Şvedov başkanlığındaki 

St. Petersburg İmparatorluk Doğu Araştırmaları Derneğine verildi. Dernek 

meclisi kendi aralarında nitelikli bir İslam araştırmaları uzmanı bulunmadığı 

için Rusya’nın en büyük doğu araştırmaları uzmanı olan Barthold’un yardımına 

başvurdu 4 . Barthold’un redaktörlüğünde derginin ilk sayısı Mart 1912’de 

yayınlandı 5 . Bathold’un derginin ilmi prensiplerle hareket etmemesi sebebiyle 

redaktörlükten ayrılmasından sonra çok uzun bir zaman geçmeden 1914 yılı 

başlarında çıkan 12. sayısıyla derginin yayın hayatı sona erdi 6 . 

Dergi’de Rusya Türkleri arasında eğitim faaliyetlerinden, mektep ve medreselerle 

ilgili gelişmeler konusundaki yazılara geniş yer verilmiştir. Mektep- 

Medrese konusunda yazılar 1913 yılı boyunca derginin her sayısında yer almıştır. 

A) MİR İSLAMA DERGİSİNİN HABER KAYNAKLARI 

İdil-Ural bölgesindeki mektep ve medrese alanında meydana gelen gelişmeler 

hakkında Mir İslama dergisinde yayınlanan yazıların Tatar basınında konu 

ile ilgili yayınlanan makalelerin çevirileri ve bunlara dayalı yorumlar olduğu 

görülmektedir. Derginin alıntı yaptığı yayın organları Vakit, Tercüman, Yıldız, 

Sibirya , Şura, Mektep gibi gazete ve dergilerdir. Bu konuda Mir İslama 

Dergisinde görüşleri üzerine değerlendirilme yapılan yazarlar ise Ahmed Hadî 

Maksudî , Musa Carullah, Ahmet Zeki Velidî , Mahmud Fuad, İsmail Gaspıralı, 

Fatih Kerimî , Ahmet Tsalikov (Kavkaz i Povoljye) vs.dir. 

4 

Hayrutdinov, agm. , s.9-10. 

5 

Agm. , s.11. 

6 

Agm., s.14.


B) “MİR İSLAMA”YA GÖRE MEKTEP MEDRESE MESELESİNİN GE- 

NEL HATLARI 

Dergi mektep-medrese meselesinde bazı genellemeler yapma yoluna gitmiştir. 

Dergiye göre : “Müslümanlar arasında mektep-medrese meselesinin kesin 

bir şekil aldığını söylemek mümkün değildir. Fakat Müslümanlar arasında 

beliren akımların iki yönlü olduğu tespiti yapılabilir. 

1) Müslüman okulları ile Rus okulları arasındaki ilişkiler 

2) Ceditçi ve kadimci Müslüman mekteplerinin kendi aralarındaki ilişkiler 

Genel olarak, söz konusu iki yönden birincisine yani Rus okulları ile Müslüman 

mektepleri arasındaki ilişkilere dikkat edildiğinde Müslümanların Rus 

eğitim kurumlarından farklı ve bağımsız olarak ilk, orta, yüksek düzeyde mektepler 

kurma eğiliminde oldukları açık olarak görülmektedir 7 . Bu okulların 

programları Müslümanlar için özel olarak hazırlanmalı, öğretim kadrosu Müslüman 

kadın ve erkek eğitim enstitülerinde yetiştirilmeli, mektepler finansal 

bakımdan bağımsız durumda olmalı, Müslümanların bağışları ile kurulmalı ve 

donatılmalı ya da Müslüman nüfusunun yaşadığı “guberniyalardaki zemstvo” 

idarelerinin desteğine dayanmalıdır. Bu okullarda eğitim “Müslüman dillerinde 

8 ” yapılmalı ve özel ders kitapları hazırlanmalıdır. Bu dil hangisi olmalıdır. 

Tatar, Kırgız, Sart gibi her Türk topluluğu için ayrı mı yoksa İsmail Gaspıralı 

Bey’in kendi gazetesi Tercüman ile oluşturmaya çalıştığı ortak bir dil mi olacağı 

meselesi hâlihazırda çözülmemiştir. Rus dili bu okulda okutulan derslerden biri 

olarak bulunmalıdır ve Ruça’ya hiçbir hakim rol öngörülmemektedir. Genel 

eğitim dersleri yerli dilde yapılmalıdır 9 ”. 

Mir İslama Dergisi meselenin ikinci yönü olarak Müslümanların kendi arasındaki 

mücadeleyi göstermektedir. “Müslüman liberaller 10 İslam dünyasını, 

İslam akaidinin kaynaklarının eski açıklamalarına dayanan bağlardan kurtarıp, 

Batı-Avrupa kültürü yoluna yönlendirmek çabasındadır. Muhafazakârlar ise, 

Hanefi mezhebine göre Kuran ve şeriatın asırlar boyu devam eden emirlerini 

aynen muhafaza etme idealindedir 11 ”. 

7 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk III, 1913, s. 131. 

8 

“Müslüman dilleri” tabiri Mir İslama (İslam Dünyası) Dergisinin kullandığı bir tabirdir. 

9 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk III, 1913, s. 132. 

10 

Dergide “Ceditçiler” terimi yerine yer yer liberaller veya progresist(ilerlemeciler) adlandırmaları 

tercih edilmiştir. 

11 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk III, 1913, s. 132.


Dergi, mektep medrese meselesinin genel çerçevesini içinde Müslümanlar 

arasındaki bütün düşünce akımlarını topladığı tespitini yapmaktadır. “Bu meselede 

ayrı ve bağımsız etkiler altında oluşan dinî, felsefî İslam ekolleri kendi 

yansımalarını bulmaktadır. Bu meseleye farklı Müslüman sosyal çevrelerinin 

devlet ve siyaset görüşleri yansımaktadır 12 ”. 

C) MEKTEPLERİN DURUMU VE TAŞIMALARI GEREKEN ÖZELLİK- 

LER 

Mir İslama dergisi Rusya genelinde mektepler hakkında şu bilgileri vermektedir: 

“Rusya Halk Eğitim Bakanlığının verilerine göre 1910 yılında Rusya’daki 

mektep sayısı 10.003’tür. Bunlardan 6003’ü Güney Kafkasya’da bulunmaktadır. 

Bu mekteplerden kaçının ceditçi kaçının kadimci olduğunu söylemek ise mümkün 

değildir. Bunu zorlaştıran en önemli etken ise tam olarak belirli bir cedit ve 

kadim okul yapısının mevcut olmamasıdır” 13 . Bu hesabın dışındaki 4000 mektebin 

önemli bir kısmının İdil boyunda bulunduğu hükmüne varmak mümkündür. 

Çünkü 1912 yıllında sadece Kazan Guberniyasında 1088 mektep bulunmaktaydı 

14 . 

Mir İslama dergisine göre, bu kadar yüksek bir sayıda olmasına rağmen 

Müslüman mekteplerinin asıl sorunu 1870’ten itibaren hükümetin Rusya Müslümanların 

eğitim kurumlarıyla ilgili yayınladığı kararnamelerdir. 26 Mart 1870 

kanunu ile Müslüman eğitim kurumlarında Rus dili öğretimini zorunlu hale 

getirdi. Tatarlar’ın eğitim kurumlarındaki Rusça sınıflar için genel kontrol yetkisi 

halk okulları müfettişine verildi. 31 Mart 1906 15 ve 27 Ekim 1907’de yürürlüğe 

giren Tatarlar’ın, hükümetin Ruslaştırma çabalarının neticeleri olarak gördüğü 

kanunlarla 16 eğitim kurumlarına yönelik kısıtlamalar arttı. Ancak Mir 

İslama’da da işaret edildiği gibi, Tatar aydınları ve Rusya Müslümanlarının diğer 

önde gelen aydınları açısından mektebin amacı milli varlığın muhafazasıdır 

17 . 16-20 Ağustos 1906 tarihleri arasında Nijni-novgorod’da yapılan Umumi 

Rusya Müslümanlarının II. Kurultayında alınan bazı kararlar bu görüşü teyit 

etmektedir: “Her yerde iptidai mektepler açılsın; eğitim ana dilde Arap harfleriyle 

yapılsın; Rus dili mecburi olmasın; Mekteplerin idaresi, nezareti ehl-i İslam 

ihtiyarında olur; mekteplere muallim yetiştirmek için ehl-i islama mahsus 

12 

Agm., Mir İslama, T. II, Vıpusk III, 1913, s. 132. 

13 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve, Mektep”, Mir İslama, T. II, Vıpusk V, 1913, s. 280. 

14 

Ayşe Azade Rorlich, Volga Tatarları, Çeviren: Mehmet Süreyya Er, İstanbul 2000, s.196. 

15 

31 Mart Kanunları konusunda geniş bilgi için bkz. Rızaeddin Fahreddin, İslamlar Hakkında 

Hükümet Tedbirleri, s.12-18, Orenburg-1907. 

16 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk IV,1913, s.201. 

17 

Agm., s.224


darü’l-muallimler olur vs 18 . Alınan bu kararlar Rusya Türkleri’nin hükümetin 

her türlü engellemelerine rağmen milli meselelerde inisiyatifi elden bırakmamak 

azminde olduklarının en belirgin ifadesidir. 

Mektepler’in millilik vasfını koruyabilmesi için gerekli şartlarda Tatar aydınların 

şu ortak noktalara temas etmişlerdir: 

a) Çocuklar manevi değerlerle yetiştirilmeli ve onlara Müslümanlık öğretilmelidir. 

b) Millî dil öğretilmelidir. 

c) Genel dersler millî dilde işlenmelidir. 

d) Okul teşkilatı için geniş bir toplumsal denetim sağlanmalıdır 19 . 

E) Medreseler 

a) İdil Boyundaki Medreselerin Genel Durumu 

Mir İslama dergisinde İdil boyunda belli başlı medreselerin 20. yüzyıl başlarındaki 

durumları hakkında genel bilgiler verilmiştir. Ancak bu bilgiler verilirken 

Rusya’nın parçası olan bir bölge hakkındaki Rus kamuoyu ve aydınlarının 

son derece az bilgiye sahip olması eleştirilmiş, buna sebep olarak farklı ülke 

ve halklara yönelik ilginin daha güçlü olması gösterilmiştir. “İdil boyunda 

medreseler eski ve yeni metot olma üzere ayrılabilir. Fakat bu kıstası ve aynı 

şekilde kabul edilen eğitim sistemi ile eğitim işlerinin örgütlenmesine göre tam 

bir tasnif yapmak zordur. Bunun sebeplerinden ilki medreselerde faaliyet gösteren 

birbirinden çok farklı eğilimler, ikincisi medreselerin birçoğunda değişen 

durumlar, üçüncüsü yeterli bilginin olmamasıdır 20 ” ifadeleriyle de dergide bu 

konuda verilen bilgilerin başlangıç aşaması olduğu ortaya konulmuştur. 

Dergi’de her ne kadar kısıtlı da olsa bazı medreselerin kurucuları, ceditçi ya 

da kadimci akımlardan hangisine mensup oldukları, bazılarının öğrenci kabul 

şartları, öğretim programları ve eğitim kadrosu hakkında bilgiler verilmiştir. Bu 

kısmi bilgiler verilirken hükümetin mektep ve medreselere yönelik baskıları 

konusunda hiçbir bilgi dergi sayfalarına yansımamıştır. Bu dönemde sadece 

Kazan Guberniyasında ceditçi mektep ve medreselerden 97’sinin kapatılmış 

olması hükümetin bu meseleye karşı olumsuz ve baskıcı yaklaşımının en açık 

18 

Musa Carullah Bigiyev, Umum Rusya Müslümanlarının 3. Resmî Nedveleri, Kazan-1906, 

s.59-60. 

19 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk IV,1913, s.224. 

20 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk VII,1913, s.431-432.


göstergelerinden biridir. Mektep ve Medreselere yönelik hükümetin kısıtlayıcı 

ve baskıcı tutumu Müslüman Fraksiyonu tarafından Duma gündemine de taşınmıştır 

21 . Mir İslama dergisinin hakkında bilgi verdiği medreseler şunlardır: 

1) Medrese-i Aliye (Ufa) : Kurucusu Mısır ve Arabistan’da uzun yıllar bulunmuş 

olan Ziyaeddin Kemali idi. Bir süre Osmaniye medresesinde çalışmış, 

ancak bu eğitim kurumunu kendi eğitim hedefleri açısından uygun bulmayarak 

buradan ayrılmıştır. Kısa bir süre sonra bilgisi ve millet yolunda hizmetleriyle 

ünlü Selim Giray Canturin ile tanışmıştır. O da milli eğitimin gerekliliğinin şuurundaydı. 

Ziyaeddin Kemalî ve Selim Giray Canturin bir araya gelerek Müslümanlar 

için doğru yöntemlerle dinî ve millî eğitim verebilecek bir eğitim kurumuna 

duyulan ihtiyacı ele almışlardır. Bu düşüncelerinin çevrelerine, tanıdıkları 

insanlara da yaymışlardır. Bu çabalar neticesinde 1906 yılında Aliye Medresesi 

açılmıştır 22 . 

Medresenin ilk açılış yılı ders programı incelendiğinde derslerin büyük bir 

kısmının dini bilimlerle ilgili olduğu görülmekteydi. Bu durum ise maddi imkânların 

sınırlı olmasının bir neticesi idi 23 . 

2) Medrese-i Osmaniye ( Ufa ): Başlangıçta bu medrese eski ve yeni metot 

eğitim kurumları arasında ortada yer alıyordu. Özellikle yüksek öğretim dersleri 

eski kitaplara göre yapılıyordu. Ancak daha sonra Ahund Cihangir 

Abizgildin büyük gayret sarf ederek reformlar gerçekleştirmiştir. Bu sebeple 

söz konusu medrese iyi cedit medreselerden biri olarak gösterilmeye başlandı. 

Bu medrese Müftü Sultanov’un mescidine bağlı olduğu için Orenburg Mahkeme-i 

Şeriyesine diğer medreselerden daha yakın idi. Medresede yaklaşık 400 

öğrenci bulunmaktaydı. Medrese ismini kurucusu Ahund Hayrullah Osmanî’den 

almıştır. Medresenin giderleri kısmen Müslüman Hayır Cemiyetlerinden, 

kısmen de öğrencilerden ve bağışlardan toplanan paralarla karşılanmaktadır. 

1909 yılında gelir 2646 ruble 54 kopik olmuştur. 

Medresede eğitim yedi sınıfa ayrılmıştı. Önceliği dini bilimler eğitimi yer 

almaktaydı. Arap dili zorunluydu. Şeriat hükümleri de bu dilde öğretilmekteydi. 

Genel dersler ise temel düzeyde tarih, coğrafya, aritmetik, hıfzısıhha, koz- 

21 

Duma’da bu konu ile ilgili olarak yapılan konuşmalara bir örnek olarak bkz. Sadri Maksudî, 

“Rusya Müslümanları Arasında Panislamizm Fikrinin Yukluğu Hakkında Gosudarstvenniy 

Duma Minberinden Süylengen Nutuk”, Vakit Gazetesinin 955. sayısına ilave olarak yayınlanmıştır. 

22 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk VII,1913, s.435–436. 

Mir İslama dergisinde bazı medreseler hakkında isimleri dışında bilgi verilmemiştir. 

23 

Agm., s.438.


mografya idi. Tabii bilimler programa hiç sokulmamıştır. Rusça üst sınıflarda 

öğretilmekteydi. Medrese bünyesinde öğrencilerin cüzi bir ücret karşılığında 

gerekli her şeyi bulabildikleri bir yurt bulunmaktaydı. 1913 yılında öğrenci sayısı 

yaklaşık 350’idi. Her yıl 20–25 öğrenci mezun olmaktaydı. 

Eğitim kadrosunun büyük kısmı medresede eğitim almıştır. Bir kısmı ise 

Rus okullarında öğrenim görmüştür. Hocaları maaşlarını medrese bütçesinden 

almaktaydılar 

3) Medrese-i Hasaniye: Bu medresenin kurcusu İmam Muhammed Sabir 

El-Hasanî’dir. II. Duma’da üye olarak bulunmuştur. Medrese ceditçi esaslara 

göre kurulmuş olmasına rağmen yüksek öğrenim eski kitaplarla yapılmaktaydı. 

Medrese-i Hasaniye’de yaklaşık 300 öğrenci öğrenim görmekteydi 24 . 

4) Medrese-i Arif Hazret Rameeva (Sterlitamak) 

5) Medrese-i Esterlibaş (Sterlitamak): Esterlibaş Köyünde bulunmaktadır. 

Medrese’de eğitim faaliyetlerini Haris Hazret Tukayev yürütmekteydi. Ufa’da 

meşhur bir işan olup birçok mürit yetiştirmiştir. Gubeydulla ve Muhammed 

Tukayev medreseyi yönetmekteydiler. Muhammed Tukayev I., II., III. Duma’da 

üye olarak bulunmuş IV. Duma’ya da seçilmesine rağmen üyeliği onaylanmamıştır. 

6) Medrese-i Koyuşki (Sterlitamak) : Kadimci bir eğitim kurumu olan bu 

medrese 1905 yılına kadar verdiği eğitim ile ünlüydü ve yaklaşık 500 öğrencisi 

vardı. 1905–1906 yıllarında Müslümanlar kendi kaderlerinin belirleme yolunda 

harekete geçtiklerinde ve Ufa’da birkaç ceditçi medrese kurduklarında bu medrese 

şöhretini kaybetmiştir 25 . 

7) Medrese-i Beyrek (Sterlitamak) 

8) Medrese-i Muhammediye (Kazan): Bu medresede yaklaşık 400 öğrenci 

öğrenim görmekteydi. Vakit Gazetesinin 26 Temmuz 1913 tarihli 1259 numaralı 

sayısında medreseye sonraki yıl için öğrenci kabulüyle ilgili şu ilan verilmiştir. 

İlan aynı zamanda medresenin eğitim anlayışı ve standartlarını yansıtması bakımından 

da önemlidir. 

“ Medrese-i Muhammediye’de başlangıç sınıfları için 1913–1914 öğretim yılı 

14 Ağustos Çarşamba günü başlayacaktır. 

Bu yıl başlangıç sınıflarına pansiyoner öğrenci alınmayacaktır. 

24 

Agm., s.451. 

25 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk VII,1913, s.451.


Rüşdiye ve idadiye kısımlarına kabul için sınav 13 Eylül’de başlayacaktır. 

Öğretim yılı ise 21 Eylülde başlayacaktır. 21 Eylülden sonra medreseye öğrenci 

kabul edilmeyecektir. 

Öğrenciler sağlık raporu, kimlik ve ebeveynleri ile velilerinden izin belgesi 

getirmek zorundadırlar. 

Öğrenciler bir defalık onar ruble ödeyeceklerdir. Ayrıca her öğrenciden 

okul eşyalarına verebilecekleri zararlar sebebiyle 3 ruble alınacak, yılsonunda 

alınan bu para iade edilecektir. 

Medreseye gündüzlü olarak devam etmek isteyen öğrencilerden Kazan’da 

ailesi veya velisi olmayanlar kabul edilmeyecektir. 

Rüştiyenin birinci sınıfına girmek için, öğrenci 12 yaşından küçük olmamalı 

ve dört yıllık başlangıç sınıflarında aldığı şu dört dersten geçmek zorundadır. 

Kuran’ı Doğru Okuma, Türkçe kitap okuma ve anlama, doğru yazma, dört işlem, 

temel coğrafya, İslam Tarihi ve Rusça Okuyabilme Becerisi” 26 . 

9) Medrese-i Tayyibiyye (Kazan) : Bu medresede yaklaşık 200–250 öğrenci 

öğrenim görmekteydi. 

10) Medrese-i Kasımiyye (Kazan) : Bu medresede 200 öğrenci bulunmaktaydı. 

11) Medrese-i Apanayev (Kazan) : Bu okulda 1883 yılında yaşları 8 ile 34 

arasında değişen yaklaşık 800 öğrenci bulunmaktaydı. 

Okulda öğretim yedi bölüme ayrılmıştır. Bölüm tasnifinde ilk basamak 

VII’dir. Bölümlere göre şu dersler okutulmaktadır: 

VII. bölüm ilk mektep programıdır. 

VI. bölüm, başlangıç düzeyde dini kitapların okunması, Arapça etimoloji ve 

Kuran 

V. bölüm, Arapça okuma, cümle ve din derslerine giriş 

IV. bölüm, Sınıf, gramer, akaid ve mantık 

III. bölüm, Arapça etimoloji, sentaks ve retorik, mantık ve diyalektik, akaid 

II. bölüm, Arapça etimoloji, sentaks ve retorik, mantık ve diyalektik, akaid, 

ilahiyata giriş, kadim ilahiyat, ibadet, 

26 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk VII,1913, s.452.


I.bölüm, Arapça etimoloji, sentaks ve retorik, mantık ve diyalektik, ilahiyata 

giriş, kadim ilahiyat, ibadet, hadis âlimleri, tefsir 27 . 

12) Medrese-i Kışkar (Kazan Guberniyası): Bu medrese Kışkar köyünde 

bulunmaktaydı. Medrese İsmail Hazret tarafından kurulmuştur. Bu medrese 

bütün Rusya Müslümanları arasında İslam mantığının beşiği olarak tanınırdı. 

Medresenin hocaları öğrencilerine dini bilimleri öğretmekte değil, dini meseleleri 

tartışmayı öğretmeleriyle ün kazanmışlardır 28 . 

13) Medrese-i Çistay (Çistapol Şehri) : Zakir Hazret Kemalov tarafından 

kurulmuştur. 

14) Medrese-i Kızlav (Çistapol ) aynı isimli köyde bulunmaktadır. 

15) Menger köyünde (Çistapol ) Medrese-i Menger 

16) Satış köyündeki (Laişevskiy Uyezdi) Satış Medresesi 

17) Urı köyündeki Urı medresesi (Tsarevokakşayskiy Uyezd ) 

18) Meçkere köyündeki Meçkere Medresesi (Vıyatskaya Guberniya) 

19) Medrese-i Tünter (Vıyatskaya Guberniya) : Tünter köyündeki bu 

medrese Kadimcilerin en önde gelen liderlerinden olan Müderris İşmuhammed 

Hazret Dinmuhammed ile ün yapmıştır. İşmuhammed hakkındaki ceditçilerin 

ve kadimcilerin görüşü birbirinden çok farklı olmuştur. Kadimciler onu İslam’ın 

esaslarının savunucusu olarak görüp büyük saygı duymuşlardır. Ceditçiler 

ise çok sert eleştirilerde bulunmuşlardır 29 . 

20) Medrese-i Huseyniye (Orenburg Şehri ) : Meşhur zengin Huseyinov 

tarafından kurulmuştur. Ceditçi bir eğitim kurumuydu. 

21) Medrese-i Zahidiye (Orenburg Şehri ) 

22) Medrese-i Hüseyinov (Orenburg Şehri): Kadimci bir medrese idi. 

Hüseyinov’un akrabaları tarafından kurulmuştur. 

23) Medrese-i Gadiyev (Çelabinsk Şehri ) : 1904 yılında Molla Münir 

Galiyev tarafından kurulmuştur. Eğitim ve teşkilatlanma yönünden ceditçi bir 

eğitim kurumuydu. 200 öğrencisi vardı. 

27 

Agm., s.453. 

28 

Agm., s.453-454. 

29 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk VII,1913, s.454–455.


24) Medrese-i Ahund Gubeydulla Kurbangaliyev (Çelabinsk Uyezdi) : 

Mediyak köyündedir. Medresenin kurucusu yerli Başkurtlar arasında çok etkili 

bir şahsiyettir. Mederesede 300 öğrencisi öğrenim görmekteydi. 

25) Medrese-i Muhammediye (Troitsk): Molla Ali Efendi Yavşev tarafından 

kurulmuştur. 21 Temmuz 1913 tarihli 1265 numaralı Vakit Gazetesinde 

medreseye öğrenci alımı ile ilgili olarak bir ilan yayınlanmıştır. Söz konusu ilan 

verilen bilgiler ceditçi bir medresede okutulan dersleri göstermesi bakımından 

önemlidir. 

“Medresenin başlangıç sınıflarında eğitim 1 Eylülde başlayacaktır. Rüşdiye 

kısmında 7 Eylül’de, İdadiye’de 14 Eylül’de başlayacaktır. Medreseye giriş için 

sınav dönemi 1 Eylül-1 Ekim tarihleri arasıdır. 

Her öğrenci bir defalık 19 ruble ödemektedir. 

Rüşdiyenin üçüncü sınıfına kadar gelenler 5 ruble ödemektedir. 

Öğrencileri karyola ve marta verilmektedir. 

Rüşdiyeye girmek için aşağıdaki konulardan sınav vermek gerekmektedir. 

1) Tatarca okuma, okuduğunu açıklama, doğru yazma, birkaç şiiri ezbere 

bilmek 

2) Aritmetik: dört işlem, sözlü ve yazılı problemler 

3) Rus dili, okuma, basit dikte 

4) İlahiyat: doğru Kuran okuma, itikat, İslam’ın şartları 

İdadiye girmek için ise 

1) Tatar dili: cümle ve gramer yapısı bakımından metinleri çözümleme, 

metnin anlamını değiştirmeden nakletme, yazma, Tatar edebiyatına giriş. 

2) Aritmetik: Problem çözme Malinin, Burenin ya da Veraşagin kitaplarına 

göre 

3) Coğrafya: Genel Rusya Coğrafyası, Genel Coğrafya 

4) Rus Dili: Metni nakletmek, doğru yazma, etimoloji, temel gramatik çözümlemeler, 

birkaç şiiri ezbere bilmek. 

5) Arap Dili: Basit metinleri okuma ve anlama, gramer ve cümle çözümlemeleri, 

doğru yazma, birkaç ezbere şiir bilmek


6) Din Dersleri: itikat, oruç, zekât, hac, İslam’ın ortaya çıkışı ve yayılışı, 

Hz. Muhammed’in hayatı. 

7) Tatar İstilası Tarihi 30 . 

26) Medrese-i Resuliye (Troitsk): Meşhur İşan Zeynulla Hazret bu medresede 

çalışmaktaydı.. 

27) Medrese-i Rahmankulov (Troisk): Ahund Rahmankulov tarafından 

kurulmuştur. Ceditçi teşkilatlanması ile Troisk’deki diğer medreselere örnek 

olmuştur. Yaklaşık 300 öğrencisi vardı 31 . 

28) Medrese-i Hilmiye (Buinsk Şehri, Simbirsk Guberniyası): Bu medrese 

Abdulla Hazret’in yönetimindeydi. Eğitim Ekim ayında başlamaktaydı. Toplam 

150 öğrenci vardı. Medrese ilk, orta ve yüksek olmak üzere üç kısma ayrılmıştı. 

29) Medrese-i Muriye: Burada Eğitim Ekim ayının 1’inde başlamaktaydı. 

Üç kısma ayrılmış olan medresede 12 müderris görev yapmaktaydı 32 . 

b) İdil Boyundaki Medreselerdeki Huzursuzluklar 

Medreselerle ilgili bu dönemde derginin önem verdiği bir diğer husus 

medrese öğrencilerinin başlattıkları hareketlerdir. Dergi bu hareketlerin önemini 

şu sözlerle vurgulamaktadır: “Görüşlerin açığa vurulması, fikirlerin savunulması, 

idealleri savunmak ve hayata geçirme teşebbüsleri, bütün bu aşırılıklar 

milliyet farkı olmaksızın bütün toplumlarda gençler arasında ortaya çıkmaktadır. 

Dolayısıyla geçen sene Tatar medreselerinde ortaya çıkan huzursuzluklar 

en ciddi biçimde bizim dikkatlerimizi celp etmelidir. Okullardaki her düzensizlikte 

ve medreselerdeki her kargaşada olduğu gibi iki taraf çatışmaktadır. Bunlar: 

Okulu belli bir düzen, program ve hedef doğrultusunda yöneten Okul idaresi 

ile okullardaki düzen, program ve hedeflerden memnun olmayan öğrencilerdir. 

Böylelikle gençlik, kaynaşmalarıyla, protestolarıyla, memnuniyetsizlikleriyle 

ve çıkışlarıyla halk arasında dolaşan görüş ve ideallerin en parlak sözcüsü 

oldu 33 .” 

Kargaşalıkların Ufa’daki Aliye Medresesi, Orenburg’taki Hüseyniye Medresesi, 

Kazan’daki Şihabeddin Mercanî medresesi, Çistopol’daki Buinsk Medresesi 

gibi değişik yerlerde çıkmış olması, olayların temelinde bazı genel sebeplerin 

yattığını, okul nizamı ve öğretim kadrosuna yönelik hoşnutsuzluklar ve 

30 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk VII,1913, s.456-457. 

31 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk VII,1913, s.457-458. 

32 

Agm., s.461 

33 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk VIII, 1913, s.513-514.


eleştirilerin Müslüman gençlik arasında yaşanan yer farkı olmaksızın, çok yayıldığını 

göstermektedir. 

Hüseyniye medresesindeki huzursuzluklar ve bu medresenin öğrencilerinin, 

medrese yönetiminden talepleri genel bir tablo ortaya koymak bakımından 

iyi bir örnek durumundadır: 

1) Yetersiz bazı muallimlerin medreseden ayrılması 

2) Programda zamanın gereklerine ve milletin menfaatlerine uymayan 

unsurların değiştirilmesi, bu çerçevede dünyevî ilimlerle ilgili ders sayısının 

artırılması, Arap dilinin ayrı bir ders olarak okutulması, Rus dili öğretiminin 

kuvvetlendirilmesi ve derslerin sabah saatlerine konulması, millî Tatar edebiyatının 

idadiye sınıflarının programına alınması, dinî dersler ana dilde okutulmalı 

3) Kütüphanenin her zaman açık olması 

4) Bu olaya karışan öğrencilerin sorumlu tutulmamaları 34 

Medrese yönetimi, öğrencilerinin taleplerinin makul olduğuna kanaat getirmekle 

birlikte maddi imkânların sınırlı olması ve yeterli öğretim kadrosunun 

olmayışı gibi nedenlerle isteklere olumlu bir cevap verememiş, olaylarda birinci 

dereceden sorumluluğu olan öğrencileri ise medreseden atmıştır 35 . 

Bu kargaşalardan ortaya çıkan önemli bir sonuç da medreselerin büyük bir 

kısmının vakıf gelirinden yoksun olmaları ve hükümetten herhangi bir yardım 

alamamaları dolayısıyla eğitim öğretim faaliyetlerinin iyileştirilmesi yönünde 

adım atamadıklarıdır. Müslüman eğitim kurumlarının hükümetin maddi yardımını 

sağlamak Tatar aydınlarının ve siyasetçilerinin ana hedeflerinden biri 

olmasına rağmen bu konuda bir netice elde edilememiştir. 

c) Medreseler İçin Nitelikli Öğretim Kadrosu Hazırlanması Meselesi 

Medreselerde öğretimin faaliyetlerinde iyileştirilmesini engelleyen yeterli 

öğretim kadrosuna sıkıntısının giderilmesi yönünde de çabalara girişilmiştir. 

Bunun için Darü’l-muallimin ve Darü’l-muallimat kurulması yönünde çalışmalar 

başlatılmıştır. Bu konuda Tatar basınında haberler ve yorumlar çıkmış Mir 

İslama dergisi bu mesele hakkında da değerlendirmelerde bulunmuştur. 

Müslüman okullarına muallim ve muallimeler yetiştirmek üzere bu iki kurumun 

kurulması ile ilgili teklif Orenburg Mahkeme-yi Şeriyesi Müftüsü Mu- 

34 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk VIII, 1913, s.518 

35 

Agm., s.519–520.


hammed Sultanov’un göreve gelişinin 25. yıldönümü dolayısıyla yapılan kutlamada 

gündeme gelmiş (21 Mayıs 1911) ve kutlama toplantısına katılanların 

tamamı tarafından kabul görmüştür. Söz konusu toplantıda bu eğitim kurumlarının 

nizamnamesinin hazırlanması için bir komite kurulmuştur 36 . 

Tasarıya göre söz konusu iki eğitim kurumu Ufa’da açılacak ve Orenburg 

Mahkeme-i Şeriyesinin doğrudan kontrolü altında olacaktı. Okul teşkilatının 

denetimi İçişleri Bakanlığına bağlı Yabancı Dinler Din İşleri Bölümü’nün sorumluluğunda 

olacaktı. Okulun Halk Eğitim Bakanlığı denetiminde bulunmayacak 

olmasının sebebi Mahkeme-i Şeriyenin İçişleri bakanlığına bağlı olması 

ile açıklanmıştır. 

Dergi tasarıdaki bu maddelerden hareketle Müslümanların kendi okullarını 

izole ettikleri, dini ve milli menfaatlerine göre düzenlemeler getirdikleri yorumunu 

yapmaktadır 37 . 

Darü’l-muallimin için öngörülen programda ilahiyat bilimleri ile bağlantılı 

olmayan bazı derslere de yer verilmişti. Bunlar: dil, tarih, coğrafya, tabiiyat, 

aritmetik, cebir, geometri, hukuk bilgisi, hıfzısıhha, tarım vesairedir. Bu derslerin 

programa dâhil edilmesinin sebeplerine açıklama getirirken dergi Tatar toplumunun 

önde gelenlerinin fikirlerinden istifade etmiştir. Buna göre bu eğitim 

kurumlarında dini bilimler dışındaki bilimlerinde okutulmasının iki sebebi 

vardır: “Birincisi, Müslüman dini okulları olan mektep ve medreselerde, kuruldukları 

andan beri öğrencilere dinî hakikâtlerin ve öğretilerin daha iyi anlaşılmasını 

sağlayacak bütün bilimler hakkında bilgi verilmektedir. Bilim dalları 

da dünyevi ve uhrevi olarak ayrılmaz. Dolayısıyla ilahiyat öğretimi de bilimin 

diğer dallarının öğretiminden tam olarak ayrılamaz. İkincisi, tamamıyla dünyevi 

bilimler gibi görülen dersler, sadece Allah kelamının daha iyi benimsenmesinde 

bir araç olarak kullanılacaktır 38 .” 

Mir İslama bu yaklaşımın bütün Müslüman okullarının ortak noktası olduğu 

tespitini yapmış ve söz konusu yaklaşımı sert biçimde eleştirmekten geri 

kalmamıştır: “Rusya Müslümanları ana dillerinde kendi milli bilimsel anlayışlarını 

oluşturmaya çalışmaktadırlar. Ancak onların bu konu ile ilgili ileri sürdükleri 

gerekçeler belirgin derecede yapaydır. Burada mektep ve medreselerde 

kuruldukları günden beri dünyevi ve uhrevi bilimler birlikte öğretildiğinden 

36 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve, Dar-ul-muallimin i Dar-ul-muallimat v Ufe” , 

Mir İslama, T. II, Vıpusk. X, 1913, s.658. 

37 

Agm., s.672-673. 

38 

Agm., s.660.


bahsedilirken kastedilen Rusya’da kurulanlar değil, Asya ve Avrupa’da çeşitli 

halifeliklerde var olmuş eğitim kurumlarıdır. Bize öyle geliyor ki, Müslümanlar 

bu meselede geçmiş halifeliklerin gelişme dönemleriyle benzerlik kuruyorlar. 

Ancak gözden kaçırdıkları nokta o dönemde bilimsel bilgi birikiminin durumudur. 

Bu dönem idealize edilmesine rağmen, söz konusu dönemde ulaşılan 

bilim seviyesi ile günümüzdekinin hiçbir ortak yönü yoktur. O dönem artık 

geride kalmıştır, günümüz kültürü görüş açısıyla o döneme geri dönmeye çalışmak 

akılsızlıktır. Günümüz artık uzmanlaşma günüdür. Dolayısıyla dini 

okullara dünyevi bilimleri sokmak pek makul görünmüyor 39 ”. 

Medresede okutulacak derslerin tamamı şunlardı: Tefsir, Kelam, Hadis, Fıkıh, 

Ahlak, İslam Tarihi, Arapça, (Türk-Tatar)Tatar Türkçesi, Rusça, Farsça, 

Dünya ve Rusya Tarihi, Dünya ve Rusya Coğrafyası, Tabiiyat, Pedagoji, Mantık, 

Pedagoji Biliminin gelişim Tarihi, Aritmetik, Geometri, Temel Cebir, Fizik, 

Astronomi, Kimya, Hıfzısıhha, Hukuk, Tarım, İlahiler.” 

Nizamnameye göre, Daru’l-muallimin-i Sultaniye altı sınıflıdır. Genel olarak 

bakıldığında ceditçi bir medrese görünümü arz etmektedir. Arapça ve Farsça 

dersleri üçüncü sınıfa kadar, Tatar Türkçesi dördüncü sınıfa kadar okutulacaktır. 

Tatar Türkçesinin yerini beşinci sınıfta Tatar-Türk Edebiyatı alacaktır. 

Beşinci ve altıncı sınıfta Fransızca okutulacaktır. 

Darü’l-muallimin’de öğretim dili Tatar Türkçesi olacaktır. Rusça orta öğretim 

kurumlarında okutulan çerçevede yabancı dil olarak okutulacaktır 40 . Bu 

durum ise derginin ifadesiyle Müslüman toplumunda dini milli prensipleri 

güçlendirmeye yöneliktir 41 . 

Sultanov’un göreve gelişinin 25. yıl dönümü kutlandığı sırada Darü’lmuallimin 

kurulmasına yönelik tasarıyla birlikte Darü’l-muallimat kurulması 

tasarısı da kabul edilmiştir. Bu karar da Mir İslama dergisine göre Rusya Müslümanları 

için tam manasıyla bir yenilikti. Ancak bu tasarı kadimci Müslümanların 

büyük tepkisine sebep oldu. Kadınlar için öğretmen okulu projesi, Ceditçi 

Müslüman basının düşüncesine göre ise Müslümanların kadının toplumdaki ve 

ailedeki rolünün değişmesi ile ilgili görüş açılarının değiştiğine işarettir 42 . 

39 


Mir İslama, T. II, Vıpusk. X, 1913, s.660-663. 

40 

Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve, Dar-ul-muallimin i Dar-ul-muallimat v Ufe” , Mir 

İslama, T. II, Vıpusk. X. ,s.666-667. 

41 

Agm., s.673. 

42 

Agm., s.669.


Dergi Darü’l muallimin ile Darü’l-muallimat için hazırlanan tasarılar arasında 

bazı farklılıklara da dikkat çekmektedir. Bu farklılıklardan ilki programlardadır. 

Darü’l-muallimat’ın programında yer almayan dersler şunlardır: 

Fransızca ve Farsça, Resim, Tabiat bilgisi, Mantık, Fizik, Kimya, Astronomi. 

Darü’l-muallimata özel olan dersler ise çocuk terbiyesi ve el işidir. Bu okullara 

girmek için Kız öğrenciler 14 erkek öğrenciler 15 yaşından küçük olmamalıdır. 

Darü’l-muallimin 40 öğrenci alırken Darü’l-muallimat her yıl için 50 öğrenci 

alacaktı. Darü’l-mualliminde altı yıllık öğrenimini tamamlayan öğrenci rüşdiye 

mektebinde muallim olmaya hak kazanacaktı. Dört yıllık eğitimi başarıyla tamamlayan 

öğrenci iptidai mektep muallimi olabilecekti. Kız öğrenciler için ise 

durum biraz farklı idi. 6 yıllık öğrenimini tamamlayan kız öğrenci medrese hocalığı 

hakkını elde edecekti. 4 yıllık öğrenimini tamamlayan kız öğrenciler ise 

mektepte muallime olabilecekti 43 . 

Dergi Müslüman entelektüellerin bir kısmının eski mektep hocalarının yerine 

yeni bir öğretim kadrosu oluşturma arzusunun Müslümanlar arasındaki 

ideolojik akımlarla bağlantılı olduğu, dinî millî temele dayalı olduğu değerlendirmesini 

yapmıştır. Bu değerlendirmeyi yaparken de şu noktalardan hareket 

etmektedir : “Eğer bu kültür hareketi hiçbir milli mesele ve İslamcılık meselesiyle 

bağlantılı olmasaydı öğretmen eksikliği meselesi olmazdı. Çünkü zemstvo 

idaresindeki okullar Rusya Müslümanlarının hizmetindedir. Genel Rus eğitim 

kurumlarıysa Müslüman çocuklarının dini taleplerini karşılama imkânına sahiptir. 

Ancak Müslümanlar bilime kendi milli görüş açılarıyla bakmaktadırlar 44 

”. 

Dergi’nin mektep ve medreseler için nitelikli öğretim kadrosu yetiştirilmesi 

amacıyla oluşturulacak eğitim kurumlarına ortaya koyduğu olumsuz tavır hükümet 

yetkililerince de paylaşılmıştır. Müftü Sultanov’un bu konu ile ilgili olarak 

hükümet çevreleriyle Peterburg’ta yaptığı görüşmeler başarısızlıkla neticelenmiştir 

45 . Daha sonra İç İşleri Bakanlığına bu konu ile ilgili yapılan müracaat 

da sonuçsuz kalmıştır 46 . Böylelikle İdil-Ural bölgesinde yaşayan Tatarların modern 

bir eğitim sistemine geçmekteki çabalarından biri daha engellenmiş, ancak 

Rus eğitim kurumlarında modern eğitim alma imkânının önü açık bırakılarak 

43 


Mir İslama, T. II, Vıpusk. X, 1913, s.673-674. 

44 

Agm., s.675. 

45 

Bogdanov, D., “Russkie Musulmane”, İnorodçeskoe Obozrenie, Kniga 2., Mart 1913, s. 129. 

46 

Mahmutova, Stanovlenie Svetskogo Obrazovaniya U Tatar (Borba Vokrug Şkolnogo 

Voprosa 1861-1917). , s.80.


Kazan Tatarlarının eğitim yoluyla asimile ve entegrasyonu sağlanmaya çalışılmıştır. 

SONUÇ 

Mir İslama, Rusya devlet yetkililerine, kamuoyuna İslam Devletlerinde ve 

toplumlarında meydana gelen siyasi, sosyal olaylar hakkında bilgi veren bir 

yayın organı olarak tasarlanmıştır. Dergi bu doğrultuda Rusya Müslümanlarına 

da büyük önem vermiştir. Çarlığın hâkimiyet sahası içinde yer alan İdil-Ural 

boyu, Türkistan, Kazak Bozkırları, Kırım ve Kafkasya’da yaşayan Müslüman 

Türk toplulukları arasındaki sosyal ve kültürel gelişmelere Mir İslama sayfalarında 

geniş yer verilmiştir. Bu çerçevede İdil-Ural bölgesindeki eğitim sahasındaki 

gelişmeler de derginin ilgilendiği meselelerdendir. Bu konuyla ilgili olarak 

Tatar gazete ve dergilerinde yayınlanmış yazılar iktibas edilmiş ve bunlara dayalı 

olarak analizler yapılmıştır. Derginin yaptığı analizlerde en çok üzerinde 

durduğu husus mektep ve medreselerin milli ve modern bir karaktere bürünmeye 

başladığıdır. Rusya’daki genel eğitimden ayrı böyle bir eğilimin oluşmasını 

eleştiren derginin yaklaşımı hükümet politikalarına paralellik taşıdığı görülmektedir. 

Mektep ve medreseleri dinî eğitim kurumları olarak görmek noktasında 

hükümet çevrelerinin görüşleri ile Mir İslama dergisinde ifade edilen 

görüşler örtüşmektedir. Ceditçi eğitim kurumların gelişmesi ve bu kurumların 

öğretim kadrolarının oluşturulmasına yönelik hükümetin engellemeleri de dergide 

belirtilen görüşlerle aynı zemindedir. Bu yönleri ile dergi İdil-Ural bölgesindeki 

mektep medrese meselesinde ortaya konulan hükümet uygulamalarının 

fikrî arka planını yansıtmaktadır. ©


KAYNAKLAR 

Dergiler: 

Mir İslama 

İnorodçeskoe Obozrenie 

Kitaplar: 

Bigiyev, Musa Carullah, Umum Rusya Müslümanlarının 3. Resmî Nedveleri, Kazan 

1906. 

Fahreddin, Rızaeddin İslamlar Hakkında Hükümet Tedbirleri, Orenburg 1907. 

Habibullin , M.Z. , İz İstorii Kazanskogo İslamovedeniya Vtoroy Polovinı XIXnaçala 

XX veka: Mihail Aleksandroviç Maşanov, Kazan-2004 

Hasanov, M.H., Tatarskiy Entsiklopediçeskiy Slovar, Kazan 1999. 

Mahmutova, A.H., Stanovlenie Svetskogo Obrazovaniya U Tatar (Borba Vokrug 

Şkolnogo Voprosa 1861-1917), Kazan 1982. 

Maksudî, Sadri; Rusya Müslümanları Arasında Panislamizm Fikrinin Yukluğu 

Hakkında Gosudarstvenniy Duma Minberinden Süylengen Nutuk, Vakit 

Gazetesinin 955. sayısına ilave olarak yayınlanmıştır. 

Rorlich, Ayşe Azade, Volga Tatarları, Çeviren: Mehmet Süreyya Er, İstanbul 2000. 

Makaleler: 

Bogdanov, D., “Russkie Musulmane”, İnorodçeskoe Obozrenie, Kniga 2., Mart 

1913, s. 128-130. 

Hayrutdinov, Ramil, “Mir İslama İz İstorii Sozdania Jurnala”, Mir İslama, 1999, 

No: 1-2, s. 5-20. 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk III, 1913, s. 

131-151. 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve”, Mir İslama, T. II, Vıpusk IV,1913, s. 

195-224. 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve, Mektep”, Mir İslama, T. II, Vıpusk V, 

1913, s. 279-301. 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve, Medrese (Prodoljenie), Medrese 

Povoljye” , Mir İslama, T. II, Vıpusk VII, 1913, s. 431-461. 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve, Medrese(Prodoljenie), Medrese 

Povvoljye” , Mir İslama, T. II, Vıpusk VIII, 1913, s. 513-571. 

“Şkolnıy Vopros v Russkom Musulmanstve, Dar-ul-muallimin i Dar-ul-muallimat v 

Ufe” , Mir İslama, T. II, Vıpusk. X, 1913, s. 651-676.


Montessori Yönteminin Beş - Altı Yaş Çocuklarının 

Alıcı Dil Gelişimine Etkisinin İncelenmesi 

Examination Of The Affect Of Montessori Method On Receptive 

Language Of Kindergarten Children 

Gökhan KAYILI * 

Sezai KOÇYİĞİT ** 

Filiz ERBAY *** 

ÖZET 

Bu araştırmada, Montessori yönteminin beş - altı yaş çocuklarının alıcı dil becerilerine etkisi 

incelenmiştir. Araştırma, deneme modelinde gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın çalışma grubunu, 

2008 – 2009 yıllarında Selçuk Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi İhsan Doğramacı 

Uygulama Anaokulu’nda eğitim gören toplam 40 çocuk oluşturmaktadır. Veri toplama aracı 

olarak Peabody Resim-Kelime Testi kullanılmıştır. Araştırma sonucuna göre, Montessori yöntemi 

ile eğitim alan beş - altı yaş çocuklarının alıcı dil becerileri ile Milli Eğitim Bakanlığı 

Okul Öncesi Eğitim Programına göre eğitim alan beş - altı yaş çocuklarının alıcı dil becerileri 

arasında anlamlı bir fark bulunmuştur. 

• 


Montessori Yöntemi, dil gelişimi, okul öncesi eğitim. 

• 

ABSTRACT 

At this research, the effects of Montessori Method to receptive language skills of five-six aged 

children were examined. This research was carried out with essay form. Working group of 

research consists of totally 40 kindergarten children who received education between 2008- 

2009 academy years in Ihsan Dogramaci Application Kindergarten, Faculty of Vocational 

Education, Selcuk University. Peabody Picture-Vocabulary Test was used as data collection 

tool. According to the result of research, a significant difference was found between receptive 

language skills of kindergarten children who receive education with Montessori Method and 

also education according to The Ministry of Education, Preschool Education Program. 

• 

KEY WORDS 

Montessori Method, language development, preschool education. 

* Arş. Gör., Selçuk Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Çocuk Gelişimi ve Ev Yönetimi Bölümü. 

** 

Arş. Gör. Dr., Selçuk Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Çocuk Gelişimi ve Ev Yönetimi Bölümü. 

*** 

Arş. Gör. Dr., Selçuk Üniversitesi Mesleki Eğitim Fakültesi Çocuk Gelişimi ve Ev Yönetimi Bölümü.


 

GİRİŞ 

Dil insanın kendisini ve çevresini ifade edebilmesinde, düşünceler geliştirmesinde, 

görüp algılanan, yaşanan olaylarla ilgili bilgileri, çeşitli kültür birikimlerini 

aktarmada, diğer insanlarla iletişim kurabilmesinde, isteklerini, umutlarını, 

üzüntülerini, sevinçlerini, düşüncelerini, hissettiklerini anlatabilmesinde ve 

başkalarınınkini anlayabilmesinde, diğer insanları etkilemesinde, yönlendirme 

ve yönetmesinde kullandığı en güçlü iletişim aracıdır (Erdoğan, Bekir ve Aras, 

2005; Aktan Kerem, 2005). Dil, iletişim sağlama aracı olarak kullanılan sesler, 

işaretler (semboller) ve sözcükler gibi temel birimleri olan bir sistemdir (Dönmez, 

1986). 

Dil gelişimi ise, kelimelerin, sayıların, sembollerin kazanılması, saklanması 

ve dilin kurallarına uygun olarak kullanılmasıdır. Dilin kendine özgü kuralları 

ve bu kurallar çerçevesinde gelişen bir sistemi vardır. Bu karmaşık sistemin gelişiminde 

çeşitli görüşler öne sürülmektedir. Bu görüşlerden bir kısmı dil gelişiminde 

kalıtımın, diğerleri de çevresel etkenlerin daha etkili olduğunu savunmaktadır 

(Senemoğlu, 1989). 

Dilin iki temel bileşeni vardır. Bunlardan ilki (reseptif dil, anlama dili) alıcı 

dil, diğeri (ekspresif dil) anlatım dilidir. Alıcı dil; sözel uyaranların duyu-sinir 

ağı ve işitsel-algısal süreçler aracılığı ile alınması ve anlaşılması olarak tanımlanır. 

Anlatım dili ise; duyu-sinir ve motor-sinir işlevler (nefes alma, ses çıkarma, 

rezonans, artikülasyon mekanizmaları gibi) ile zihinsel kavramın bir ses imgesi 

aracılığıyla ifadesidir (Karacan, 2000). Alıcı dil anlatım dilinden önce gelişir. İlk 

çocukluk veya okul öncesi dönem diye adlandırılan sıfır-altı yaş grubu çocuklarındaki 

dil gelişimi, özellikle Türkçenin eğitim ve öğretimi açısından özenle 

üzerinde durulması gereken temel dil devresidir. Bu devrede, okul öncesi çağındaki 

çocukların dil kurallarına uygun olarak konuşabilmeleri, öğrendikleri 

sözcükleri yerli yerinde kullanabilmeleri ve öğrendiklerini doğru telaffuz edebilmeleri 

büyük önem taşımaktadır. Etkin bir şekilde dinleyebilen ve konuşabilen 

çocuk başkalarıyla ilişkilerinde başarılı olduğu gibi etkin öğrenme stratejileri 

geliştirmekte ve okuma yazma becerisi kazanmada da öne çıkmaktadır. Yaşına 

uygun dil becerileri geliştiremeyen çocuklar ise sosyal uyumsuzluk, okuma 

zorluğu yaşamakta ve okulda çeşitli sorunlarla karşı karşıya kalabilmektedir. 

Bu nedenlerle okul öncesi dönemde çocukların dil gelişimlerinin desteklenmesinde 

farklı etkinlik ve yöntemler kullanılmalı; çocukların eğitim ortamları fark-


lı materyallerle zenginleştirilerek dil gelişimi için uyarıcı hâle getirilmelidir (Sağır, 

2002; Sevinç, 2003). 

Alan yazında okul öncesi dönemde dil gelişimi ve onun desteklenmesine 

ilişkin farklı yaklaşımlar bulunmaktadır. Bu yaklaşımlardan biri Maria 

Montessori’nin görüşleridir. Maria Montessori de dil eğitimini okul eğitiminin 

odak noktası olarak görür. Montessori’ye göre dil, birlikte yaşamaktan dolayı 

gelişmektedir. Yine dil, anlamlı ve önemi olan simgelerin yapısıdır; ayrıca iç ve 

dış dünyadaki olayları betimler. Montessori dilin oluşumu konusunda öncelikle 

okul süresini düşünmez. Çünkü çocukta dilin gelişmesi çok daha önce başlar. 

Dile hâkim olabilmek kalıtımsal bir olay değildir; ama çocuğun işitme ve konuşma 

potansiyeline bağlıdır. Montessori bu konuda bilinçaltında dili öğrenebilmenin 

emici zihnin bir sonucu olduğunu düşünmüştür. Montessori dil eğitimini 

bütünsel açıdan ele almıştır. Çocuk yardım almaktadır ama bu dolaysız 

bir yardımdır (Wilbrandt, 2008). 

Montessori dil eğitiminin içinde okuma yazma çalışmalarına da ağırlık 

vermiştir. Montessori’ye göre yazma becerisi okuma becerisinden önce oluşur. 

Montessori yönteminde, çocuklar harflerin isimlerini sırayla öğrenmeden önce 

harflerin sesletimlerini öğrenirler. Önce sesletimler öğretilir, çünkü bunlar ileride 

okuyabilmeleri için gerekli olan kelimelerin sesleridir. Çocuklar bu 

sesletimleri, öğretmenin verdiği zımparalı harflere dokunarak öğrenirler ve bu 

da çocukların ilgisini çeker. Okuma eğitimi, çocuğun zımparalı harfleri kullanmasına 

yönelik ilgisinin artması ve gördüğü kelimelerin ne demek olduğunu 

sormaya başlaması ile başlar. Montessori eğitim yaklaşımında harf kartlarını 

kullanarak kelime üretmek veya yazma çalışmaları yapmak okuma alışkanlığı 

kazandırır (Dönmez, 1986). Çocuklar sınıf içindeki eşyaların, nesnelerin, eylemlerin 

yazılışını görerek öğrenirler. Bu konu ile ilgili örnek verirsek bardağın 

üzerinde ismini görür ve onu kullanır. Montessori yönteminde, konuşulan dilde 

sözel ifade geliştirici etkinlikler, yazmaya yönelik çizgi etkinlikleri, küçük 

cisimlerle yapılan ses etkinlikleri, yazmaya yönelik kalem ve kâğıtsız etkinlikler, 

okumaya yönelik materyaller ve alıştırmalar dil geliştirici etkinliklerin temeli 

olarak ele alınır (Wilbrandt, 2008). 

Alan yazın tarandığında Montessori yöntemini inceleyen pek çok çalışmanın 

bulunduğu görülmektedir. Fakat Montessori yönteminin çocukların alıcı dil 

becerileri üzerindeki etkisi ile ilgili yapılan çalışmaların sayısı sınırlıdır. Bu çalışmanın 

alan yazına katkı sağlayacağı düşünülmektedir. Ayrıca araştırma sonucu 

Montessori yönteminin okul öncesi eğitim dönemindeki çocukların alıcı 

dil gelişimlerine etkisini ortaya koyması bakımından önem arz etmektedir.


Araştırmanın Amacı 

Bu araştırmada Montessori yönteminin beş-altı yaş çocuklarının alıcı dil gelişimlerine 

etkisi incelenmiştir. 

YÖNTEM 

Araştırmanın Modeli 

Araştırma deneme modelindedir. Deneme modelleri; neden-sonuç ilişkilerini 

belirlemeye çalışmak amacı ile doğrudan araştırmacının kontrolü altında, 

gözlenmek istenen verilerin üretildiği araştırma modelleridir. Araştırma gerçek 

deneme modellerinden, son-test kontrol gruplu model olarak planlanmıştır. 

Son-test kontrol gruplu modelde yansız atama ile oluşturulmuş iki grup bulunur. 

Bunlardan biri deney, öteki kontrol grubu olarak kullanılır ve gruplara 

sadece son-test uygulanır (Karasar, 2005). 

Çalışma Grubu 

Bu araştırmanın çalışma grubu, 2008–2009 öğretim yılında Selçuk Üniversitesi 

Mesleki Eğitim Fakültesi İhsan Doğramacı Uygulama Anaokulu’nda eğitim 

alan ve yansız atama ile seçilen beş-altı yaş çocuklarından oluşmaktadır. Araştırmanın 

deney grubuna Montessori yöntemi ile eğitim alan 20 çocuk, kontrol 

grubuna ise Milli Eğitim Bakanlığı Okul Öncesi Eğitim Programına göre eğitim 

alan 20 çocuk olmak üzere toplam 40 çocuk dâhil edilmiştir. Araştırmanın çalışma 

grubu oluşturulurken cinsiyet değişkeni göz önüne alınmıştır. 

Veri Toplama Aracı 

Peabody Resim-Kelime Testi 

Asıl formu İngilizce (Peabody- Picture-Vocabulary Test) olan Peabody Resim-Kelime 

Testi Dunn tarafından hazırlanmış, Katz ve arkadaşları tarafından 

1972 yılında Türkçeye uyarlanmıştır (Katz, Önen, Demir, Uzlukaya ve Uludağ, 

1974). Peabody Resim-Kelime Testi kelime bilgisinin gelişimini ölçmektedir. İkion 

iki yaş arası çocuklara bireysel olarak uygulanabilir. Uygulamada zaman 

sınırlaması olmayıp, 10–15 dakikada yanıtlanabilmektedir. Testte resimlerle 

kelime (kavram) gelişimini saptamayı amaçlayan sorular bulunmaktadır. Her 

biri 4 resimden oluşan 100 kart ve kayıt formu vardır. 100 adet karttan oluşan 

testte, çocuğun her kartta bulunan dört adet resim arasından kendisine söylenen 

kelimeye uygun olan resmi bulup göstermesi istenmektedir. Her doğru 

yanıta 1 puan verilir. Teste son sekiz sorudan altı tanesine yanlış cevap alınana 

kadar devam edilir. Puanların toplamı testin ham puanını oluşturmaktadır. Bu-


nu bulmak için de çocuğun en son bildiği kelimenin sıra numarasından, o numaraya 

kadar yaptığı yanlışların toplamı çıkartılır. Elde edilen bu ham puan, 

önceden saptanmış olan çocuğun yaşadığı yere (köy, şehir, gecekondu) göre 

Alıcı Dil Yaşını Bulma Çizelgesinden alıcı dil yaşına çevrilir. Doğum tarihi 

(gün/ay/yıl) testin yapıldığı tarihten çıkartılarak takvim yaşı bulunur. Peabody 

Resim-Kelime Testi, kelime bilgisinin gelişimini ölçmesi, alıcı dil yaşını belirlemesi 

bakımından ayrıca da bireysel olarak uygulanabilme özelliğine sahip olmasından 

dolayı araştırmada kullanılması uygun görülmüştür. 

Verilerin Toplanması ve Analizi 

Araştırmada kullanılan Peabody Resim-Kelime Testi araştırmacı tarafından 

her çocuğa bireysel olarak uygulanmıştır. Elde edilen puanlar SPSS 11.0 programı 

kullanılarak, Mann-Whitney U testi ile analiz edilmiştir. 

BULGULAR 

Montessori eğitimi alan ve MEB Okul Öncesi Eğitim Programa göre eğitim 

alan anaokulu çocuklarının alıcı dil puanlarının Mann Whitney U-Testi sonuçları 

Tablo 1’de verilmiştir. 

Tablo 1 

Alıcı Dil Puanlarının Gruba Göre Mann Whitney U-Testi Sonuçları 

Grup N Sıra 

Ortalaması 

Sıra 

Toplamı 

U 

p 

Montessori Grubu 20 28,23 564,50 

Kontrol Grubu 20 12,77 255,50 

45,50 ,000 

Tablo 1’e göre, Montessori yöntemi ile eğitim alan çocuklar ile Milli Eğitim 

Bakanlığı Okul Öncesi Eğitim Programına göre eğitim alan çocukların alıcı dil 

puanları arasında anlamlı bir fark olduğu bulunmuştur (U=45,50, p


SONUÇ VE TARTIŞMA 

Bu araştırmada Montessori yönteminin beş-altı yaş çocuklarının alıcı dil becerilerine 

etkisi incelenmiştir. Araştırma sonucunda, Montessori yöntemiyle 

eğitim alan çocuklarla Milli Eğitim Bakanlığı okul öncesi eğitim programına 

göre eğitim alan çocukların alıcı dil puanları arasında anlamlı bir fark olduğu 

bulunmuştur (U=45,50, p


çocukların dil gelişimleri desteklenmektedir. Ancak çocuk sayısının fazla olması 

gibi sebepler öğretmenlerin bu tür bireysel programları hazırlayıp uygulamasını 

güçleştirmektedir. Bu nedenle bu sınıflardaki çocukların alıcı dil puanlarının 

Montessori yönteminin uygulandığı sınıftaki çocukların puanlarından daha 

düşük çıkması kaçınılmazdır. 

Montessori yöntemi, çocuğun öğrenme isteği üzerine kurulmuştur. Çocuğa 

kendi kendine uygulayarak, en iyi ve en kolay şekilde öğrenme yolunu bulmasını 

sağlar (Oğuz ve Köksal Akyol, 2006). Dil etkinliklerinde de aynı durum söz 

konudur. Geleneksel eğitim anlayışının aksine çocuk dille ilgili kazanımlarına 

kendi isteği doğrultusunda, kendi keşifleri ile ulaşır. Bu da çocukta dilin daha 

etkili ve kalıcı bir şekilde öğrenilmesine zemin hazırlar. Görüldüğü üzere bu 

durum da çalışmanın sonucunu destekler niteliktedir. 

Montessori yönteminin çocukların alıcı dil becerilerine etkisinin araştırıldığı 

diğer çalışmalarda benzer bulgulara ulaşılmıştır. Prendergast (1969) 

Kaliforiya’ da yapmış olduğu araştırmada Montessori yönteminin çocukların 

okula hazır bulunuşluluk düzeylerini incelemiştir. Araştırma sonucunda 

Montessori yöntemiyle eğitim alan anaokulu çocukları ile normal programa 

göre eğitim alan anaokulu çocuklarının alıcı dil puanlarının anlamlı düzeyde 

farklılaştığını bulmuştur. 

Erben (2005) tarafından Montessori materyallerinin zihin engelli ve işitme 

engelli çocukların alıcı dil gelişiminden görsel algı düzeyine etkisinin 

incenlediği çalışmada, zihin engelli deney ve kontrol grubu öğrencilerin ön test 

ve son teste bağlı olarak “daire, dikdörtgen ve kare” şekillerini tanıyabilmeleri 

açısından 0,01 manidarlık düzeyinde (p < 0,01) anlamlı bir fark bulunmuştur. 

Zihin engelli deney grubu öğrencilerine uygulanan ön test ve son test sonuçlarına 

bakıldığında son testin yüksek olduğu görülmektedir. Bu durum 

Montessori materyallerine uygun olarak hazırlanan ve sunulan çalışmanın grup 

içindeki süreçte zihin engelli deney grubu öğrencilerin alıcı dil becerilerinden 

görsel algı düzeylerini etkilediği sonucuna ulaşıldığını göstermektedir. 

Öneriler 

Çocuğun ilerideki yaşamında başarılı ya da başarısız olmasını hazırlayabilecek 

dili etkili olarak kullanma yeteneğinin, dil gelişiminin kritik olduğu okul 

öncesi yıllarda uygun öğretme-öğrenme ortamları düzenlenerek geliştirilmesi 

gerekmektedir. Çocukların dili kullanmasına yol açacak ortamlar hazırlanarak, 

bu ortamlarda dilin biçimsel ve anlamsal özelliklerinin kazandırılmasına önem 

verilmelidir. Bu bağlamda okul öncesi eğitim programı Montessori yönteminde


kullanılan dil geliştirici materyaller ve etkinliklerle veya benzer çalışmalarla 

zenginleştirilebilir. Okul öncesi öğretmenlerine Montessori yöntemi ile ilgili 

özel ya da hizmet içi eğitim kursları düzenlenebilir. Eğitimciler bu kurslarla 

çocuklarda dil gelişimini nasıl destekleyecekleri konusunda kendilerini geliştirebilirler. 

Okul öncesi eğitime yönelik Montessori uygulamalarını içeren teorik 

kitaplar, uygulamaya yönelik kitaplar hazırlanabilir. Bu kitapların uygulama 

CD’leri ile desteklenmesi eğitimcilerin bu etkinliklere daha fazla yer vermesini 

sağlayabilir. ©


KAYNAKLAR 

Aktan Kerem, Ebru. (2005). Okul Öncesi Dönemde Fonolojik Duyarlılık ve Gelişimi. Okul 

Öncesi Eğitimde Güncel Konular. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları. 

Behrman, RE. & Vaugan, VC. (1987) Developmental Pediatrics Nelson Textbook of 

Pediatrics. USA, WB Saunders Company. 

Dönmez, B. N. (1986). Çocuklarda Dilin Kazanılışı. 4. Ya-pa Semineri YAY. Ankara 

Erben, S. (2005). Montessori Materyallerinin Zihin Engelli ve İşitme Engelli Çocukların 

Alıcı Dil Gelişiminden Görsel Algı Düzeyine Etkisi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans 

Tezi. Selçuk Üniversitesi, Konya. 

Erdoğan, S., Bekir, Ş. H. ve Aras, E., S., (2005). Alt Sosyoekonomik Bölgelerde Anasınıfına 

Devam Eden 5–6 Yaş Grubundaki Çocukların Dil Gelişim Düzeylerine 

Bazı Faktörlerin Etkisinin İncelenmesi. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi. 14(1), 231– 

246. 

Karacan, E. (2000). Bebeklerde ve Çocuklarda Dil Gelişimi. Klinik Psikiyatri. 3, 263– 

268. 

Karasar, N. (2005). Bilimsel Araştırma Yöntemi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım. 

Katz, J., Önen, F., Demir, N., Uzlukaya, A. ve Uludağ, P. (1974). A Turkish Peabody 

Picture-Vocabulary Test. Hacettepe Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi. 6(1–2), 129– 

140. 

Miller J. F., Chapman R. S. & Branston M. B. (1980) Language Comprehension in 

Sensorimotor Stages V And VI. J Speech Hear Re.,23, 284-311. 

Oğuz, V. ve Köksal Akyol, A. (2006). Çocuk Eğitiminde Montessori Yaklaşımı. Ç.Ü. 

Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 15 (1). 243–256. 

Prendergast, R. (1969). Pre-Reading Skills Developed in Montessori And 

Coventional Nursery Schools. The Elemantary School Journal. 70(3), 135–141. 

Sağır, M. (2002). İlköğretim Okullarında Türkçe Dil Bilgisi Öğretimi. Ankara: Nobel Yayınları. 

Senemoğlu, N. (1989). Okulöncesi Eğitimde Dilin Önemi. Milli Eğitim Vakfı Dergisi. 

4(14), 21–22. 

Sevinç, Müzeyyen. (2003). Dil Gelişimi ve İlköğretime Hazırlık. Erken Çocuklukta Gelişim 

ve Eğitimde Yeni Yaklaşımlar. İstanbul: Morpa Kültür Yayınları. 

Smolak, L. (1982). Cognitive Precursors of Receptive vs. Expressive Language. J 

Child Lang. 9, 13–22. 

Wilbrandt, E. Ç. (2008). Okul Öncesi Dönem Montessori Yöntemi İle Kaynaştırma Uygulamaları. 

Ankara: Poyraz Ofset.


İlköğretim 7. Sınıf Öğrencilerinin 

Türk Dünyası ve Türk Cumhuriyetlerine 

Yönelik Tutum ve Düşünceleri 

The Attitude and the Opinion of the 7th Class Students of 

Primary School about Turkish World and Turkish Republics 

Kadir ULUSOY * 

ÖZET 

Tarih boyunca birçok devlet kurmuş ve geniş bir coğrafyada hüküm sürmüş Türk milleti zengin, 

tarihi ve kültürel mirasa sahiptir. Bu zengin mirası şimdiki ve gelecek nesillere aktarmak 

her Türk vatandaşının görevleri arasında olmalıdır. Bugün adı Kırgız, Kazak, Azeri, Özbek, 

Türkmen vb. ne olursa olsun hepsinin bir olduğunu, Türk olduğunu bilmek ve öğretmek durumundayız. 

18. yüzyılın sonuna doğru devletleşmiş ve bugün dünyanın en büyük gücü durumundaki 

Amerika’da hiç kimsenin ben Portekiz’im, Afrikalıyım, Hindu’yum, İspanyol’um, 

İngiliz’im dememesi için çalışmalar yapılmış “Amerikan” kimliği öne çıkarılmıştır. Artık o 

devlet içinde yaşayan herkes Amerikan’dır. Hatta dili, dini farklı insanlar Amerika’ya gidip 

çocuğunu orada dünyaya getirmekte ve Amerikan kimliğini taşımaktadır. Neden Amerikan 

olmak bu kadar pirim yapıyor da binlerce yıllık tarihi olan Türklük pirim yapmıyor, neden 

farklı dilden dinden ve ırktan insanlar Amerikan kimliğini taşıyor da aynı dilden, dinden, 

ırktan olmasına rağmen Türkler, parça parça ayrılıyor. 

Bu durumun düzeltilmesi için Türk dünyasının bilinmesi gerekiyor. İşte bu çalışmada ilköğretim 

7. sınıf öğrencilerinin Türk Dünyası ve Türk Cumhuriyetleri ile ilgili bakış açıları öğrenilmeye 

çalışıldı. Öğrencilerin verdikleri cevaplara göre Türk Dünyasının bir bütün olduğu, 

kültürümüzün benzediği, ülkeler arasında işbirliğinin artırılması gerektiği gibi cevaplar görülmüştür. 

• 


Türk Dünyası, Türk Cumhuriyetleri, kültür, sosyal bilgiler dersi, tarih 

• 

ABSTRACT 

The Turkish nation that established many states and ruled in a large geographical location 

throughout history has a rich heritage of culture and history. Every Turkish citizen should 

* 

Yrd. Doç. Dr., Adıyaman Üniversitesi Eğitim Fakültesi Sosyal Bilgiler Öğretmenliği Anabilim Dalı. 

Öğretim Üyesi


have the responsibility to convey this heritage to today’s and future’s generations. We must 

teach the fact that whatever their names such as Kirghiz, Cossack, Azeri, Uzbek and Turcoman 

are, they are the same and we must know that they are Turks. 

There have been studies carried out for nobody saying. I’m Portuguese, African, Hindu, Spanish 

or English in the US which became a state towards the end of 18 th century and a super 

power today. Identity of being American became superiority. Today every citizen that lives in 

that state is American. Even a person of different languages and religions goes to the US in 

order to give birth their children and has the identity of American. Whereas why being an 

American is at a premium but being a Turkish, having thousands years of history is not. Why 

people of different goes languages and races carry the identity of American but the Turkish of 

the same language, religion and race break into separate pieces. 

The Turkish world should be known to remove this separation. In this study, it has been tried 

to be learned about the point of views of the seventh grade students for the Turk and the Turk 

Republics. With regards to the answers given by the students, it has come out that the Turk 

world is unique, our cultures are alike, and cooperation between those countries should be 

increased. 

• 

KEY WORDS 

the Turkish world, the Turk Republics, culture, social science, history


 

Giriş 

Türkler dünyanın en eski milletlerinden biridir. Tarih boyunca büyük devletler 

kurmuş, büyük medeniyetler meydana getirmiştir. Tarihin her hangi bir 

devresinde ayrı ayrı yerlerde çeşitli Türk topluluk, idare ve devletlerini görmek 

mümkündür. Bu nedenle; Türk tarihi denince tek bir topluluğun belirli bir mekândaki 

tarihi değil, fakat dili, dini, töresi ve gelenekleri ile aynı “milli” kültürün 

taşıyıcısı olan ve değişik adlarla anılan Türk zümrelerinin çeşitli bölgelerde 

ortaya koydukları tarihlerin bütünü anlaşılmalıdır (Memiş, Köstüklü;2005:1-2). 

Tarihte birçok devlet ve idare kurmuş olan Türk milleti Orta Asya’da kendi istekleri 

dışında Rusların politikası yüzünden ayrı ayrı isimlerle parçalara ayrılmıştır. 

Bugünkü Türk Cumhuriyetlerinin kurulduğu Türk devletlerinin toprakları, 

devletlerarası hukuku hiçe sayan Ruslar tarafından 19. asrın muhtelif devirlerinde 

işgalden sonra “böl ve yönet” sistemi uygulanarak bu bölgede yaşayan 

Türklerin Türk milletinin bölünmez birer parçası olduğu fikrinden uzaklaştırmaları 

için her türlü idari, eğitimsel ve kültürel baskı uygulanmıştır. Bu baskılar 

sonucunda Sovyetler Birliğinde Türk yerine; “Özbek”, “Kazak”, “Kırgız”, 

“Türkmen”, “Azeri” vb. boy hanedan, bölge adları ile hitap edilmiş ve kendilerini 

birbirinden ayrı halkalar olduğu ve Türklükle hiçbir alakaları olmadığı fikri 

aşılanmıştır (Saray;1999:3). 

1991 yılı dünya ve Türk tarihi için yeni bir dönüm noktası teşkil etti. Çünkü 

bu tarihten itibaren Avrupa ve Asya'nın siyasi haritası yeniden değişti. 1917'de 

temelleri atılan ve 1922'de kurulan Sovyetler Birliği ortadan kalktı ve yerini, 

siyasi geleceğinin ne olacağı belli olmayan bir yapıya “Bağımsız Devletler Topluluğu 

(BDT)'na” bıraktı. Sovyetler Birliğinin dağılmasının dünyada ve Avrupa’da 

oluşturduğu etkilerin dışında bizi ilgilendiren durum ise Sovyetler Birliği’nin 

dağılmasından sonra bağımsızlıklarını kazanan Türk Cumhuriyetleri olmuştur. 

Türkiye Cumhuriyeti artık bu yeni süreçte önemli kararlar almak ve 

atılımlar yapmak zorunda kalmıştır. Türk Dünyası tabiri artık daha çok kullanılmaya 

başlanmıştır. 

SSCB’nin dağılmasından sonra bağımsız olan Türk Cumhuriyetleri o zor 

zamanlarında yanlarında Türkiye Cumhuriyeti’ni bulmuşlardır. Kardeş cumhuriyetleri 

tanımakla yetinmeyen Türkiye, onların milletler arası kuruluşlara 

üye olmalarını da sağlamıştır. Türk cumhuriyetleri hem Türkiye hem de diğer


ülkelerden aldıkları desteklerle kısa zamanda ekonomik atılımlar gerçekleştirmişlerdir 

(Saray;1999:393). 

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin dağılması sonucunda kurulan 

yeni bağımsız devletler kendi bağımsızlık değerlerini aramaya başlamışlardır. 

1991’den itibaren egemenliğin ve bağımsızlığın sembolü olarak bütün cumhuriyetler 

bir yandan kendi milli bayrak, bayram ve kahramanlarını dünya kamuoyuna 

takdim ettiler, diğer yandan da ekonomide ulusal para birimine geçtiler 

(Özdoğan;1994:25). Türkiye Cumhuriyeti ile de eğitim, dil, kültür tarih 

alanlarında ortak çalışmalar yapılmaya başlandı. 

Türk kimliğinin yeniden ve uluslar arası düzeyde gündeme gelmesi Sovyet 

sisteminin dağılmasıyla oldu. Dünyayı etkileyen bu politik ve ideolojik 

değişim Türkiye’yi de etkiledi. Bağımsızlığını kazanan devletlerin beş tanesinin 

Türk kökenli olması uzun yıllar kopuk olan ilişkilerin birden bire canlanması 

Türk ve İslam âleminde yeni bir arayış yarattı (Behar;1994:143). 

Artık özellikle sosyal bilgiler ve tarih ders kitaplarının son sayfalarında yer 

alan Türk Dünyası haritası daha bir önem taşımaya başladı. Bu haritayı gören 

bir öğrenci; Boşnaklar, Kumuk, Karaçay, Balkar, Nogaylar, Çeçenler, İnguşlar, 

Çerkez, Abhaz, Uygur ve Avrupa’da yaşayan Türkler gibi birçok yerde Türk 

insanının yaşadığını ve buralarda gelenek, görenek ve kültürlerini yaşattığını 

öğrenecektir. Öğrencilerimiz bu haritalarda Türklerin sadece bağımsız devletler 

olarak değil aynı zamanda muhtar cumhuriyetler ve muhtar vilayetler olarak, 

hatta başka devletler içinde bile bazı Türklerin yaşadığını görecektir. Öğrencilerimiz 

sosyal bilgiler ve tarih ders kitaplarında Türk Dünyası olarak adlandırılan 

coğrafyanın 20 milyon kilometre kare alanı bulduğunu, bu alanların 

Türk kültür izlerinin taşıdığını ve buralarda kültürünün yaşandığı öğrenmeleri 

beklenmektedir. Bu geniş coğrafyada Anadolu, Kafkaslar, Balkanlar, Türkistan 

ve Sibirya bölgeleri vardır. Sovyetlerin dağılması ile birlikte Günümüzde yedi 

bağımsız Türk Cumhuriyetinden söz edilmektedir. Bunlar; Türkiye, Azerbaycan 

(18 Ekim 1991), Türkmenistan (27 Ekim 1991), Özbekistan (31 Ağustos1991), 

Kırgızistan (12 Aralık 1991), Kazakistan (16 Aralık 1991) cumhuriyetleri 

ve “Yavru Vatan” Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’dir. 

Hayit (1995:366)’e göre; Türkistan’da 5 bağımsız devletin kurulması, Türkistan 

Türk Müslümanlarının zaferidir. Bunun ile Türkistan’ın milli bağımsızlık 

tarihi başlamıştır. Türkistan halkı, bütün gördükleri ve yaşadıkları zulümlere 

rağmen, kendisinin varlığını koruyabilmiştir. Bu ise, onun istiklal sahibi 

olmasına imkân sağlamıştır.


Günümüzde Rusya Federasyonu içinde Muhtar cumhuriyet statüsünde 9 

ayrı özerk Türk bölgesi bulunmaktadır. Ayrıca Bulgaristan, Yunanistan, Irak, 

İran, Suriye, Afganistan, Kosova ve Makedonya gibi devletlerde yıllardan beri 

Türk kültürünü yaşayan ve yaşatan kardeşlerimiz mevcuttur. Türk dünyası 

olarak adlandırılan coğrafya hem siyasi hem ekonomik, hem de stratejik bir 

öneme sahiptir. Dünya petrol, doğal gaz rezervlerinin ve önemli su kaynaklarının 

önemli bir kısmı Türk Dünyası dediğimiz coğrafyadadır. Stratejik öneme 

sahip bu coğrafyayı öğrencilerin tanıması oldukça mühimdir. 

Araştırmanın Amacı 

Bu çalışma; ilköğretim 7. sınıf öğrencilerinin Türk Dünyası hakkındaki görüşlerini, 

sosyal bilgiler programında ve sosyal bilgiler ders kitaplarında Türk 

Dünyası ile ilgili işleyişleri tespit etmeyi amaçlayan ve durumu ortaya koymaya 

çalışan betimsel bir çalışmadır. 

Araştırma; Sosyal bilgiler 4.-7. sınıf programlarında Türk Dünyası ve Türk 

Cumhuriyetleri ile ilgili nelere yer verildiği tespit etmeye çalışmak, 

Sosyal bilgiler 4.-6. sınıf ders kitaplarında Türk Dünyası ve Türk Cumhuriyetleri 

ile ilgili işleniş yapılıp yapılmadığını tespit etmek, 

7. sınıf öğrencilerinin Türk Cumhuriyetleri ve Türk Dünyasına yönelik bakış 

açılarını öğrenmek amacıyla yapılmıştır. Araştırma; 2007-2008 eğitim öğretim 

yılında, Adıyaman ili Cumhuriyet İlköğretim ve 1 Aralık İlköğretim okullarının 

7. sınıflarında okuyan 129 öğrencisinin katılımı ile yapılmıştır. 

Verilerin Toplanması 

Bu çalışmada İçerik analizi yapılarak sosyal bilgiler (4-7)programları ve 

sosyal bilgiler 4-6. sınıf ders kitapları incelenmiştir. Öğrencilerle yapılan çalışmada 

veriler anket tekniği ile toplanmıştır. Anketteki sorulara verilen cevaplar 

3 ölçekli olmuştur. Ayrıca öğrenciler anket sorularında verdikleri cevapların 

nedenlerini de açıklamıştır. 

Bulgular ve Yorum 

Çalışmada program ve ders kitapları ile ilgili içerik analizi sonucu elde 

edilen bilgilere yer verilmiştir. Yapılan ankette elde edilen bulguların yüzdelikleri, 

frekansları ve ortalamaları alınmıştır. Öğrencilerin “neden, niçin” sorularına 

verdikleri cevaplar da frekanslara ayrılmıştır.


A. Sosyal Bilgiler Programında Türk Dünyası 

İlköğretim 4-5. sınıf programının amaçlar kısmında Türk Cumhuriyetleri 

ile ilgili bir amaca rastlanılamamıştır. Öğrenme alanlarının amaçlar kısmına 

bakıldığında ise Türk Cumhuriyetleri ile doğrudan bir açıklamaya yer verilmemesine 

rağmen “Küresel Bağlantılar” öğrenme alanında genel bir ifadeye 

yer verildiği görülmektedir. Bu ifadeye göre öğrencilerin “Hakkında genel bilgi 

edindikleri ülkelerle ülkesinin ekonomik ilişkileri, ülkesinin ekonomik kaynakları 

ile diğer ülkelerle yapılan ticarette bu kaynakların yerini ekonomi bilimine 

ait konularla keşfedecekleri, ülkeler arası ekonomik ilişkilerin sebep ve 

sonuçlarını sorgulama fırsatını da bulacakları” (Milli Eğitim Bakanlığı; 

2004:105) söylenmektedir. Bu ifadeye bakılırsa sosyal bilgiler kitap yazarı isterse 

örnek ülke olarak Türk Cumhuriyetlerinden birini veya birkaçını seçebilecektir 

ancak programın bu konuda bir zorlaması yoktur. 

4 ve 5. sınıfta Küresel Bağlantılar öğrenme alanlarında “Uzaktaki Arkadaşlarım” 

ve “Hepimizin Dünyası” ünitelerine yer verişmiştir. Bu ünitelerin 

kazanımlarına bakılacak olunursa: 

4. sınıf “Uzaktaki Arkadaşlarım” ünitesi; 

“Dünya üzerinde çeşitli ülkeler olduğunu fark eder. 

Görsel materyallerden yararlanarak çeşitli toplumların günlük yaşamlarına ilişkin 

çıkarımlarda bulunur. 

Kendisi ile başka bir toplumdaki yaşıtlarının günlük yaşamlarını karşılaştırır. 

Toplumlar arasında ortak kutlanan özel günlere örnekler verir.” (Milli Eğitim 

Bakanlığı; 2004:21) 

5. sınıf “Hepimizin Dünyası” ünitesi; 

“Dünya çocuklarının ortak yönlerini ve ilgi alanlarını fark eder. 

Ülkeler arasında ekonomik alışveriş olduğunu fark eder. 

Ülkeler arasındaki ekonomik ilişkilerde iletişim ve ulaşım teknolojisinin etkisini 

tartışır. 

Çeşitli ülkelerde bulunan ortak miras ögelerine örnekler verir. 

Ortak mirasın tanınmasında turizmin yerini fark eder. 

Turizmin uluslararası ilişkilerdeki yeri konusunda bakış açısı geliştirir.” (Milli 

Eğitim Bakanlığı;2004:36)


Yukarıda yer alan kazanımlar işlenirken Türk Dünyasından bahsedilebilir. 

Ancak doğrudan Türk Dünyası ile ilgili bir kazanım ifadesi yoktur. 

6. sınıf Küresel Öğrenme alanı “Ülkemiz ve Dünya” ünitesinde yer alan 

3.kazanımda; “Türk Cumhuriyetleri, komşu ve diğer ülkelerle olan kültürel, sosyal, 

siyasi ve ekonomik ilişkilerimizi Atatürk’ün milli dış politika anlayışı açısından değerlendirir.” 

(Milli Eğitim Bakanlığı;2006:21) ifadesi bu ünitede Türk Cumhuriyetlerinden 

bahsedileceğini göstermektedir. 7. sınıfta ünitelerde yer alan kazanımlarda 

Türk Cumhuriyetleri ile ilgili bir kazanım ifadesine rastlanılmamıştır. 

Şimdi de program kazanımlarına ve amaçlarına uygun olarak hazırlanılan 

ders kitaplarına Türk Cumhuriyetleri ile ilgili bir işleniş yapılıp yapılmadığına 

bakalım. 

B. Sosyal Bilgiler Ders Kitaplarında Türk Dünyası 

4. sınıf sosyal bilgiler kitaplarından A Yayınlarına ait kitapta Azerbaycan’a 

yer verildiği görülmektedir. Azerbaycan’ı tanıtmaya yönelik bilgiler verilmiş, 

Azerbaycan’ın haritası konulmuş, zenginlik kaynaklarından bahsedişmiş ve 

Türkiye ile Azerbaycan arasındaki dostluk ve kardeşlik üzerinde durulmuştur 

(Kolukısa, Oruç vd. 2005:201,203). Aynı kitapta “Toplumlar arası ortak kutlanan 

özel günler işlenirken, Türkmenistan ile ilgili bilgiler verilmiştir. Türkmenistanlı 

12 yaşındaki bir öğrencinin ağzından Nevruz kutlamaları hakkında 

bilgiler aktarılmıştır. Ayrıca Türkmenistan’ın diğer milli ve dini bayramları 

hakkında da bilgiler verildiği görülmektedir (Kolukısa, Oruç vd. 2005:210,211). 

Bu bayramlardan Türkiye ile ortak kutlananlar üzerinde de durulmuştur. 

6. sınıf sosyal bilgiler kitaplarından A Yayınlarına ait kitapta “Türk Cumhuriyetleri, 

komşu ve diğer ülkelerle olan kültürel, sosyal, siyasi ve ekonomik 

ilişkilerimizi Atatürk’ün milli dış politika anlayışı açısından değerlendirir” 

kazanımını işlerken Türkiye dışında Türklerin yaşadığı ülke ve bölgeler üzerinde 

durulmuştur. 1991 yılında bağımsızlığını kazanan Kırgızistan, Azerbaycan, 

Özbekistan, Türkmenistan ve Kazakistan ile ilgili ilişkilerden bahsedilmiştir. 

Kitapta konu içine Türk Dünyası haritası verilerek konu pekiştirilmeye çalışılmıştır. 

Türk Dünyasının ortak kültürlerinden bahsedilmiştir. Atatürk’ün 

Yurtta Barış Dünyada Barış sözü konu ile ilişkilendirilerek işlenmiştir 

(Kolukısa, vd. 2006:98,103). Yine aynı ders kitabında 6. sınıfın İpek Yolunda 

Türkler ünitesinde ise Nevruz kutlamalarından bahsedildiği ve Türkiye dışındaki 

diğer Türk Cumhuriyetlerinden örnekler verilmiştir (Kolukısa 

vd;2006:134:137).


Milli Eğitim Bakanlığının hazırladığı 4. 5. ve 6. sınıf sosyal bilgiler kitaplarında 

da Türk dünyasına ve Türk Cumhuriyetlerine yönelik işlenişin yapıldığı 

görülmektedir. Milli Eğitim Bakanlığının sosyal bilgiler ders kitabında Türk 

Cumhuriyetleri dışında Almanya anlatılırken, orada yaşayan Türklerden bahsedilmiştir. 

C. Öğrencilerle Yapılan Anket Çalışması 

Tablo 1. Araştırmaya Katılan Öğrencilerin Ölçeğe Verdikleri Yanıtların 

Seçeneklere Göre Ortalama, Yüzde ve Frekans Dağılımları: (N=129) 

İfadeler 

1. Türk Cumhuriyetlerinden bir 

ülkeye gidip, o ülkedeki kültürel 

mirası tanımak isterim. 

2. Nevruz kutlamalarını için Türkiye 

gelen öğrencilerle tanışmak 

isterim. 

3. Türk Cumhuriyetlerinde yaşayan 

öğrencilerin günlük hayatlarının 

nasıl geçtiğini görmek 

isterim. 

4. Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin 

coğrafi konumlarının 

önemini açıklayabilirim. 

5. Türk Cumhuriyetleri'nin tarihî 

ve coğrafyası hakkında bilgi 

edinmek için çaba göstermekteyim. 

6. Türk Dünyasında meydana 

gelen olaylar karşısında kendi 

ülkemde olmuş gibi heyecan 

duyarım. 

7. Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri 

arasında siyasi, sosyal, 

ekonomik ve kültürel bağlar 

geliştirilmelidir. 

8. Türk dünyasının ortak değerleri 

olan dil, tarih ve kültür bilincinin 

gelişmesi için çalışmalar 

yapılması gerektiğine inanıyorum. 

9. Türk Cumhuriyetleri ile olan 

ve Türklerin yaşadığı komşularımızla 

olan ilişkilerimizi 

Atatürk’ün “Yurtta Barış 

Dünyada Barış” ilkesi çerçevesinde 

düzenlemeliyiz. 

 

Evet Kısmen Hayır 

f % f % f % 

2.93 124 96.1 2 1.6 3 2.3 

2.74 101 78.3 19 14.7 7 5.4 

2.53 88 68.2 20 15.5 20 15.5 

2.23 46 35.7 60 46.5 17 13.2 

2.54 77 59.7 39 30.2 9 7.0 

2.70 92 71.3 27 20.9 5 3.9 

2.77 97 75.2 23 17.8 2 1.6 

2.75 95 73.6 24 18.6 3 2.3 

2.78 95 73.6 24 18.6 1 0.8


10. Sosyal Bilgiler ders kitabımızda 

komşu ülkelerde yaşayan 

Türkler ile ilgili yeterli bilgi 

edinemedim. 

11. Sosyal Bilgiler ders kitaplarımızda 

Türk Dünyası ile ilgili 

yeteri kadar işleniş yapılmamıştır. 

12. Sosyal Bilgiler ders kitabımızda 

Türk Dünyası ile ilgili yeteri 

kadar görsele yer verilmemiştir. 

13. Türk Dünyasına karşı ilgi duyuyor 

musunuz? 

2.12 53 41.1 31 24 38 29.5 

2.11 44 34.1 46 35.7 30 23.3 

2.23 54 41.9 40 31 26 20.2 

2.64 90 69.8 19 14.7 12 9.3 

2.önermeye 2 (% 1.6), 3. önermeye 1 (% 0.8), 4. önermeye 6 (% 4.7), 5. önermeye 

4 (% 3.1), 6. önermeye 5 (% 3.9), 7. önermeye 7 (% 5.4), 8. önermeye 7 (% 

5.4), 9. önermeye 9 (% 7), 10. önermeye 7 (% 5.4), 11. önermeye 9 (% 7), 12. 

önermeye 9 (% 7), 13. önermeye 8 (% 6.2) öğrenci cevap vermemiştir. 

1. önermeye baktığımızda öğrencilerin büyük bir bölümünün Türk Dünyasından 

bir ülkeye gidip, o ülkedeki kültürel mirası tanımak istediği görülmektedir. 

2. önermeye bakıldığında öğrencilerin önemli bir kısmının ülkemize Nevruz 

kutlamalarına gelen öğrencilerle tanışmak istediği görülmektedir. 

3.önermeye göre ülkemizdeki öğrencilerin, Türk Dünyasında yaşayan öğrencilerin 

günlük hayatlarının nasıl geçtiğini görmek istediklerini söyleyebiliriz, ancak 

kararsızların ve hayır diyenlerin oranında % 30’lar civarında olması göz önünde 

bulundurulmalı. 

4.önermede öğrencilerin Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin coğrafi konumlarının 

önemini açıklayabilme durumlarının iyi olmadığı görülmektedir. Öğrencilerin 

büyük bir bölümünün karasız ve hayır görüşlerini belirtmesi bu noktadaki eksikliği 

göstermektedir. 

5.önermede öğrencilerin % 59.7’sinin Türk Cumhuriyetleri'nin tarihî ve coğrafyası 

hakkında bilgi edinmek için çaba göstermekte olduğu görülmektedir. 

Yaklaşık yüzde kırklık bir oranın bu konuda bir çaba içinde olmadığı ortaya 

çıkmaktadır. 

6.önermeye göre öğrencilerin % 71.3’ünün Türk Dünyasında meydana gelen 

olaylar karşısında kendi ülkesinde olmuş gibi heyecan duyduğu görülmektedir. 

Kısmen diyenlerin oranını da eklersek öğrencilerin büyük bir bölümünün Türk 

Dünyasında olan olaylar karşısında heyecan duyduğu söylenebilir.


7.önermede öğrencilerin % 75.2’si Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasında siyasi, 

sosyal, ekonomik ve kültürel bağlar geliştirilmesi gerektiğini düşünüyor. Sadece 

iki öğrencinin hayır görüşü verdiği bu önermede öğrencilerin Türk Cumhuriyetleri 

arasındaki bağların kuvvetlenmesine sıcak baktığı söylenebilir. 

8.önermeye göre öğrencilerin büyük bir bölümünün Türk dünyasının ortak 

değerleri olan dil, tarih ve kültür bilincinin gelişmesi için çalışmalar yapılması gerektiğine 

inandığı görülmektedir. 

9.önermede öğrenciler Türk Cumhuriyetleri ile olan ve Türklerin yaşadığı 

komşularımızla olan ilişkilerimizi Atatürk’ün “Yurtta Barış Dünyada Barış” 

ilkesi çerçevesinde düzenlenmesi konusuna çok büyük oranda destek verdikleri 

görülmektedir. 

10.önermeye baktığımızda öğrencilerin Sosyal Bilgiler ders kitabımızda komşu 

ülkelerde yaşayan Türkler ile ilgili yeterli bilgi edinemediği görülmektedir. 

Öğrencilerin % 29.5’inin komşu ülkelerde yaşayan Türklerle ilgili bilgiler edinebildiği 

görülmektedir. 

11.önermede öğrencilerinin % 23.3’ünün dışında kalan öğrenciler Sosyal Bilgiler 

ders kitaplarında Türk Dünyası ile ilgili yeteri kadar işleniş yapılmadığını 

belirtmişlerdir. Bu oran oldukça önemlidir. 10 ve 11. önermelere göre; ders kitaplarında 

Türk dünyasına ve Türk Cumhuriyetlerine yönelik işlenişin yeterince 

yapılmadığı söylenmektedir. 

12.önermeye göre öğrencilerin % 20.2’sinin dışında kalan kısım Sosyal Bilgiler 

ders kitaplarında Türk Dünyası ile ilgili yeteri kadar görsele yer verilmediğini söylemiştir. 

13.önermede öğrencilerini büyük bir çoğunluğunun Türk Dünyasına karşı ilgi 

duyduğu görülmektedir. Verilen diğer cevaplara bakıldığında da bu durum 

açıkça ortaya çıkmaktadır. 

D. Öğrencilerin Sorulan Açık Uçlu Sorulara Verdikleri Cevaplar Aşağıdadır. 

1. Türk Cumhuriyetlerinden bir ülkeye gidip, o ülkenin kültürünü neden 

öğrenmek istediklerini sorduğumda aldığım cevaplar şunlardır: 

Bizim kültürümüzle aynı mı, orada teknoloji gelişmiş mi diye merak 

ediyorum. Kültürleri bizim kültürümüze benzer mi, değişik mi onu öğrenmek 

isterim.


O ülkelere bizim kültürümüzü tanıtmak çok hoşuma gider, hep onların 

kültürümü bize geçecek birazda bizim kültürümüz onlara geçsin. 

Oraları görürüm bizimkine benziyor mu yoksa bizimkinden değişik mi 

diye merak ederim. 

Nasıl bir yer olduğunu merak ediyorum. Ülkeleri merak etiğim için ve 

o ülkeleri tanımak için gitmek isterim. 

Oradaki Türk kültürünü tanıyarak bilgi sahibi olmak isterim. O ülkelerin 

kültürel miraslarını görüp, o ülkeyle ilgili bilgi edinirim. 

O ülkelerdeki kültürel mirası merak ettiğimden, o ülkelerin güzelliğine 

ve içinde yaşayanların dürüstlüğüne bakarım. Geri kendi ülkeme geldiğimde 

yakınımdaki kişilere orada gördüklerimi anlatırım. Oraları gidip görmek beni 

sevindirir. 

Başka kültürleri de başka tarihçileri de görmek isterim. Ülkemizle başka 

ülkeleri kıyaslamak için. Oraya gidip oradaki kültürel mirası görmeyi, tanımayı 

ve kültürleriyle ilgili bilgi edinmeyi çok isterim. Başka bir ülkenin kültürel 

mirasını görmeyi severim. Başka kültürleri tanımak isterim. Başka ülkelerin 

kişiliğini, yöresel kıyafetlerini ve eserlerini tanımak isterim. Çünkü başka kültürleri 

tanımak görevimizdir. Kendi ülkeme gelen turistler gibi bende başka 

ülkelere gidip yeni kültürler görmek istiyorum. 

Çünkü orada eskiden bizim atalarımız yaşamış. Onların nasıl yaşadığını 

daha iyi öğrenmem için oraları görmem gerekir. 

Ben Hindistan’ı gezmeyi çok istiyorum. Orayı çok merak ediyorum. 

Kültürel mirasını tanımayı gerçekten isterim. Oraya gidersem onlara ülkemi de 

tanıtırım. Yani çok iyi olur. 

Çünkü aynı tarihi paylaşmış olduğumuz bir ülkenin kültürel mirasını 

tanımak isterim. 

Kültürümüzün gelişmesi için. Bir ülkedeki kültürel miras o ülkenin en 

önemli hazinesidir. 

Ülkemizi daha ileriye götürmek herkese ülkemizi tanıtmak isterim. 

Hep kendi bölgemizin kültürünü öğrenmek bize yetmez. 

Param gitmeye yetmez.


Öğrencilerin büyük bölümü Türk Cumhuriyetlerini merak ettiğinden dolayı 

o ülkelerin kültürlerini öğrenmek istediklerini belirtmiştir. 

2. Nevruz kutlamalarını için Türkiye gelen öğrencilerle neden tanışmak 

istersiniz sorusuna verilen cevaplar şunlardır: 

Onların ülkelerini tanımak ve onlarında bizim Türkiye’miz hakkında 

bilgi edinmeleri için. Onların ülkemiz hakkındaki düşüncelerini öğrenirim. 

Başka ülkelerden gelen öğrencileri tanımak ve onlarla konuşmak isterim. 

Onların ülkesini de tanımak isterim. O insanları tanımak ve kutlamalarını 

görmek için. Onları ve kültürlerini tanımak isterim. 

Ülkemize gelenlerin yüzünü ve nasıl konuştuğunu öğrenirim. Onların 

nevruz kutlamalarındaki coşkularını görmek için. Onların kutlamalarını öğrenmek 

isterim. 

Çünkü o kişileri merak ediyorum. Giyinme şekillerini, dürüst olup olmadıklarını, 

dillerini, nasıl biri olduklarını merak ediyorum. 

Onların kültürlerini onlarla konuşarak öğrenmek için, giyinişlerini merak 

ettiğim için. Belki onlarla iyi anlaşırız. 

Onlara çeşitli sorular sorar, bilgi sahibi olurum. 

Onlarla arkadaş olmak isterim. 

Onların ülkelerinde nasıl kutlamalar yaptıklarını öğrenip, çevremdeki 

insanlara anlatırım, onlarında tartışmalarını söylerim. 

Onları ülkemizde gezdirmek ve onlara ülkemizi tanıtmak isterim. Onlara 

kültürümüzü öğretmek isterim, misafirperverliğimizi göstermek isterim. 

Onlara ülkemizin hoşgörülü olduğunu göstermek isterim. Onların bizim 

ülkemize geldiği için anlarım ki bizim ülkemizi seviyorlar. 

Ülkemizi sevmelerini sağlarım. 

Nevruz kutlamalarında bahar geldi diye bayram yapılıyor ama sonra 

bir sürü olay oluyor. 

Çünkü onlarla bağlarımızın gelişeceğini düşünüyorum. 

Barış için tanışmak isterim. 

Ülkelerinde bu kutlamaları yapıp yapmadıklarını ve bundan zevk alıp 

almadıklarını öğrenmek isterim.


Ben istesem bile ailemin nasıl karşılayacağını bilemem. 

3. Türk Cumhuriyetlerinde yaşayan öğrencilerin günlük hayatlarının nasıl 

geçtiğini görmek isteme nedenleri: 

Onların nasıl konuştuklarını, nasıl giyindiklerini, bizimle olan farklılıklarını, 

eğitim yerlerini, yaptıkları etkinlikleri, okulların alanını ve iklimlerini 

merak ediyorum. 

Nerede kaldıklarını, nerde yaşadıklarını görmek isterim. Hayatlarını 

öğrenmek istiyorum. (Onların yaşamlarını merak ediyorum). 

Bizde bu coğrafyada yaşıyoruz, insanların hayatını öğrenip onlara yardım 

etmeliyiz. 

Çünkü orada atalarımızın torunları var. Onların günlük yaşamını görmek 

isterim. 

Yaşamlarını görmek bazı örnekler almak için. 

Çünkü seyahat etmeyi severim ve onların neler yaptığını görmek ve 

örnek almak isterim. 

Çünkü onlar Türk’tür. Onun içinde çok çalışmalarını ve bu millete çok 

yararlı olmalarını isterim. 

Çünkü bir ihtiyaçları varsa karşılamak isterim, kaleme deftere ihtiyacı 

varsa veririm. 

Onların günlük hayatlarında yaptıkları yanlışları yapmamaya çalışırım. 

Öğrenmeme gerek yok. 

Onların özel hayatlarına karışmam. 

Arkadaşların hayatlarına ve özel hayatlarına girmek istemem. 

Günlük hayatlarını öğrenmek istemem. 

Çünkü merak etmiyorum 

4. Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin coğrafi konumları hakkında söyledikleri: 

Öğrenciler bu soruya genelde yanlış cevap vermiştir. Öğrencilerin 57 tanesi 

bu soruda Türkiye’nin coğrafi konumunu anlatmıştır. 57 yanlış cevabın 19 tanesi 

“Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin coğrafi konumunun önemini açıklayabilirim” 

diyen öğrencilere aittir.


Asya kıtasındadırlar. 

Tarihteki ilk Türk devletleri genellikle Orta Asya’da kurulmuştur. 

Türkiye’nin dışındaki diğer tüm Türk Cumhuriyetleri de Orta Asya’dadır. 

(öğrencinin 6.sınıf 3. ünite ile ilgili bilgilerini de kullandığı görülmektedir.) 

Üç tarafı denizlerle çevrili ve tarihi yerler vardır. 

Onlar birer cumhuriyettir, coğrafi konumları da önemlidir. 

Ben bu ülkede yaşıyorum ve nasıl bir ülkede yaşadığımı öğrenmek isterim. 

Türkmenistan, Kazakistan, Macaristan gibi bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin 

coğrafi konumu Türkiye’ye yakın olmasıdır. 

Türkmenistan, Kazakistan, Özbekistan ve Kırgızistan Orta Asya’da Hazar 

Denizinin kıyısında bulunuyor. KKTC ise Akdeniz’de bulunan bir adanın 

yarısıdır. 

Genelde Türkiye’ye komşudur. (Tamamen yanlış bir bilgi ile karşılaşıyoruz.) 

Türkiye’nin coğrafi konumu çok güzel bazı ülkeler sırf kış yaşarken, 

diğer ülkeler çok sıcak olurken bizim ülkemiz dört mevsimi birden yaşar. (Burada 

öğrencinin ya soruyu tam anlayamadığı ya da sadece Türkiye ile ilgili bilgiye 

sahip olduğu görülmektedir.) 

Marmara, Ege ve Akdeniz kıyılarında olduğu için balıkçılık ve turizm 

gelişmiştir. İç Anadolu’da öyle ama yükselti çok fazladır. Mesela Erzurum çok 

soğuktur. Doğu ve Güney Doğuda çok gelişmemiştir ve çok soğuktur. 

Türkler çok başarılıdırlar, savaşta çok hırslıdırlar. 

Türkmenistan dört tarafı karayla kaplıdır. Denizcilik yapılmaz. 

Genellikle Asya’dadır. Verimli topraklara sahiplerdir. Hammaddesi 

fazladır. 

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti, Türkiye’ye komşu bir devlettir. Aynı 

şekilde Özbekistan, Kazakistan, gibi devletlerde komşu devlettir. Amerika ve 

Yunanistan komşu değildir. 

Ekvator’a yakın.


Sadece bizim adımızı taşıyorlar ama biz onlara karışmıyoruz. 

Azerbaycan bağımsız bir Türk devletidir, Türkiye’ye yakın bir devlettir. 

Hiçbir bilgim yok. 

Hiçbir şey söylemek istemem. 

Kendi ülkemi biliyorum ama diğer ülkeler hakkında bilgim olmadığı 

için bir şey söyleyemem 

Pek fazla bilmediğim için bir şey söyleyemeyeceğim 

Coğrafi konumları öğrenmediğim için bir şey söyleyemem. 

Bu konuda bir şey söylemek istemiyorum. 

Gerek görmüyorum. 

Türk Cumhuriyetlerinin coğrafi yerlerini ve konumlarını pek bilmediğin 

için kısmen diyorum. 

Karıştırıyorum. 

5. Türkiye ile Türk Cumhuriyetleri arasında siyasi, sosyal, ekonomik ve 

kültürel bağlar geliştirilmesinin gerekçeleri hakkında söylenenler: 

Türkiye’yi daha iyi öğrenmek için. Türk Cumhuriyetleri ile sosyal, ekonomik 

ve kültürel bağların geliştirmek için. 

Çünkü onlarda Türk’tür. Onlarda Türk olduğu için ekonominin gelişmesi 

önemlidir. Biz kardeşiz aynı tarihi paylaşıyoruz. Bu bağlar geliştirilmelidir. 

Çünkü hepimiz Türk’üz. Çünkü Türkler gelişmeli. Sebebi; nede olsa Türk 

Türk’ün kardeşidir. Çünkü onlar bizim ağabeylerimizdir, kardeşlerimizdir. Bizler 

bir arada olmalıyız ve gelişmeliyiz. Çünkü biz aynı ırktanız. 

Bir savaş olduğunda bir araya gelerek savaşırız. 

Aramızda siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel bağlar gelişirse birlik ve 

beraberlik olur. Ülkeler arasında dayanışma ve hoşgörü oluşur. 

Çünkü ülkemizle ülkeler arasında ki ilişkiler çok gelişmemiştir. Çünkü 

ilişkiler çok gelişmemiştir. Ülkeler arası bağlar ne kadar güçlü olursa o zaman 

kültürel ve diğer ekonomik alanlardaki ilişkilerimizde gelişir. 

Türkiye bence zor duruma düşerse en çok yardımı Türk Cumhuriyetlerinden 

alır. Şimdi de onların gelişmesi için yardım etmeli, bağları geliştirmelidir.


Geliştirilmelidir. Çünkü bu bağlar gelişmezse belki bizler zayıflayabiliriz. 

Çünkü diğer ülkelere göre daha çok gelişmeliyiz, açıkçası pek gelişmedik. 

Ticaret yapılabilir, para kazanılır. İthalat ihracat olur, bağlar gelişir. 

Öğrenciler genelde sosyal, kültürel ve ekonomik bağların geliştirilmesinin 

faydalı olacağını düşündükleri görülmektedir. 

6. Türk dünyasının ortak değerleri olan dil, tarih ve kültür bilincinin gelişmesi 

için çalışmalar yapılması gerekliliği hakkında görüşler: 

Gelişmenin olmasını isterim. Türk Dünyasının ortak değerleri olan dil, 

tarih ve kültür geliştirilmelidir. 

Bu bilinçler geliştirilmemiştir. Tanınmış bir ülke olmak için bu alandaki 

ilişkiler geliştirilmelidir. 

Çünkü Türkçe her ülkede hatta her yörede farklı şive ile konuşuluyor. 

Kültürel mirasımıza sahip çıkılmıyor, gün geçtikçe onları kaybediyoruz. 

Diğer ülkelere göre üstün olmamız gerektiği için. 

Aramızda anlaşmazlıklar olmaması ve kardeşçe yaşamak için. 

Çünkü onların unutulmaması için, bir devletin bütün tarihi, dili, kültürü 

ön planda olmalıdır. 

Türk Cumhuriyetlerinde Türkçe öğretmek için eğitim veriliyor. 

Bu çalışmalar yapılırsa ülkeler ayakta kalır. 

Çalışmalar yapılırsa ülkeler daha çok gelişir, zenginleşir ve turist açısından 

ilgi duyar. 

Gerçek benliğimizi kaybetmemiş oluruz. 

7. Türk Cumhuriyetleri ve Türklerin yaşadığı komşularımızla olan ilişkilerimizi 

Atatürk’ün “Yurtta Barış Dünyada Barış” ilkesi çerçevesinde düzenleme 

nedenleri hakkında görüşler: 

Çünkü barış dünyada en gerekli şeydir. İletişim kurmak içinde gereklidir. 

Barış dünyaya birlik ve beraberlik getirir. Çünkü herkes barış içinde olursa 

dünyada kötülük olmaz, küslük olmaz herkes huzurlu yaşar.


Atatürk’te komşu ülkelerimizle birlik ve beraberlik içinde olmamızı istemiştir. 

Kavgalar olmasın diye bütün dünyanın barış içinde olması gerekir. 

Çünkü barış çok önemlidir. Barış yoksa savaşlar oluyor. Eğer barış 

olursa savaş olmaz. Ülkeler arası bağ gelişir. Ülkeler arası iletişim olur. Diğer 

ülkelerle barışık olmalıyız. Çünkü ülkeler barışla gelişebilir. Barışı sağlamak 

için. Herkes barış içinde yaşamalı. 

Her ülke ile barışık olmalıyız. Diğer ülkelerle aramız iyi olursa ülkemiz 

açısından daha iyi olur. Ülkelerin hep barış içinde yaşamasını isterim. Diğer 

ülkelerle de kardeşlik bağlarımız gelişebilir. 

Türkler, herkesle barış içinde yaşar, herkesten yardım alır. Düşmanı 

olmadığından hep gelişir. 

Çünkü onlarda insan, onlarda Türk’tür. Çünkü tüm Türk Türkler kardeştir. 

Kim ölmeyi ister ki? 

Herkes bayrağımıza saygı duysun. 

Atatürk’ü seviyorum, diğer insanlarda seviyor. 

İnsanlar birbirine küsmemeli Atatürk’te insanların birbirine küsmelerini 

istemezdi. 

Öğrencilerin verdikleri cevaplar göre, Atatürk’ün “Yurtta Barış Dünyada 

Barış” ilkesinin önemini kavradıkları söylenebilir. 

8. Öğrencilerin Türk Dünyasına karşı ilgi duyma nedenleri: 

Çünkü dünyada birçok Türk var. 

Türk Dünyasını öğrenmeliyiz. Tarihte ne yaşadıklarını bilirsek Türklere 

yardım edip etmediklerini öğreniriz. 

Türkiye dışında ki diğer ülkelere karşı merakım var. Çünkü onlarda 

Türk’tür. Onlarda bizim kanımızı taşıyor. Çünkü hepimiz Türk’üz ve doğal olarak 

ilgili duyuyoruz. Bende bir Türk’üm Türklerin geçmişini tanımak isterim. 

Onlarda bizim gibi Türk onlara çok ilgi duyuyorum. Türk dünyası Türkler için 

çok hem de çok önemlidir. 

Türk Dünyasını çok iyi öğrenmeliyiz. Çünkü onlarda bizden(içimizden). 

Ekonomik yönden bilgi edinmek istiyorum.


Çünkü Türkler hoşgörülüdür. Türkler her şeyin iyisini bilir. 

Türk Dünyasından başka ülkeler benim ilgimi çekmiyor. 

Türkler eskiden beri çok yerlere sahipti, buralarda Türkler farklı ırklardan 

olsa da hala çok fazladır. (Türkleri farklı bir ırk olarak ayırıyor. Öğrencinin 

devlet kavramıyla ırk kavramını karıştırdığı görülmektedir.) 

İlgi duymuyorum, Türkiye’de yaşadığım için merak etmiyorum. Çünkü 

meraklı değilim. 

Öğrencilerin ifadelerine göre, onların Türk Dünyasına karşı ilgi duymalarındaki 

en büyük neden “Türklük” bilincinden gelmektedir. 

9. Türk Dünyası ile ilgili söylemek istedikleri başka düşünceler: Genellikle 

bu bölüm boş bırakılmış veya öğrencilerin büyük bir bölümü “Yok” yazmıştır. 

Ancak azda olsa görüş bildiren öğrencilerde vardır. Bu görüşler: 

“Türk Cumhuriyetlerinin çok iyi tanınması ve bilinmesi gerekir. 

Hepimiz Türk’üz, Türk kalacağız. 

Çok çalışmalıyız, ülkemizi dış baskılardan kurtarmalıyız” cevapları etrafında 

toplanmıştır. 

Sonuç 

Köklü bir geçmişe sahip Türkiye Cumhuriyeti büyük devlet olma bilinciyle 

hareket etmelidir. Bulunduğu coğrafyada ve dünyada sözü geçer bir konumda 

olmak zorundadır. Bölgesinde meydana gelen ve meydana gelebilecek 

olayları iyi takip etmeli, Orta Asya’da kurulan Türk devletleriyle birlikte Türkiye’nin 

önüne çıkan tarihi imkânları değerlendirmelidir ve dünya milletleri 

arasında hak ettiği yeri alması için Türk Dünyasıyla ilişkilerin daha faydalı 

şekilde gelişmesini sağlamalıdır. 

Sosyal bilgiler ve tarih öğretmenlerine bu süreçte düşen en önemli görevlerin 

başında ise tarih bilincini öğrencilere kazandırırken, öz benliğini kaybetmemiş, her 

zaman gelişmeye açık nesiller yetiştirmeye çalışmak olmalıdır. 

Yapılan bu çalışmada programla, ders kitaplarıyla ve öğrenci görüşleri ile ilgili 

şu sonuçlar elde edilmiştir: 

Sosyal bilgiler dersi 4.-7. sınıf müfredatında Türk Cumhuriyetleri ve Türk 

Dünyası ile ilgili olarak doğrudan 6. sınıfta bir kazanıma yer verildiği görülmektedir. 

4 ve 5. sınıfın 8. ünitelerinde yer alan kazanımlar işlenirken Türk


Cumhuriyetlerinin işlenme ihtimali vardır. Ders kitaplarına bakıldığında ise 4. ve 

5. sınıf kitaplarının 8. ünitelerinde Türk Cumhuriyetleri genellikle işlenmiştir. 6. 

sınıf sosyal bilgiler kitabında ise program kazanımı gereği Türk Cumhuriyetlerinin 

işlendiği görülmektedir. 

Ancak ankete katılan 7. sınıf öğrencilerinin geçen yıl 6. sınıfta ilgili konuları işlediği 

halde Türk Cumhuriyetleri ile ilgili yeterli bilgiye sahip olamadığı görülmüştür. 

Öğrenciler ders kitabında “Komşu ülkelerde yaşayan Türkler ile ilgili yeterli 

bilgi edinemediği, Türk Dünyası ile ilgili yeteri kadar işleniş yapılmadığı ve Türk 

Dünyası ile ilgili yeteri kadar görsele yer verilmediğini” belirtmişlerdir. 

Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin coğrafi konumları ve Türk Dünyasının durumu 

hakkında doğru bilgiye sahip olan öğrenci sayısı oldukça azdır. Bu durum 

Safran (2006)’ın da belirttiği gibi, öğrencilerimize gerekli bir takım bilgileri istediğimiz 

ölçüde veremediğimizi göstermektedir. Bu konuda yapmamız gereken pek 

çok iş vardır. İlköğretim ve lise kitaplarında “Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, Türk 

Cumhuriyetleri, Türk Dünyası” kavramları yer almaktadır. Hiçbir kitapta bu kavramların 

açık tanımları yapılmamış, öğrencilerin bu kavramları anlayabilmesi konudan 

çıkarılacak sonuçlara bırakılmamalıdır. Öğretmen yetiştiren kurumlar, Türk 

Dünyasını tam anlamıyla kavratabilecek mahiyette derslere programlarında yer 

vermeli, sosyal bilgiler ve tarih öğretmenleri imkânları ölçüsünde bu konularla ilgili 

bilgi düzeylerini güncellemelidirler. 

Ders kitaplarında Türk Cumhuriyetlerinden bahsedilmesine karşın komşu ülkelerde 

yaşayan Türklerle ilgili örneğin; Yunanistan’da Batı Trakya Türkleri, Irakta 

Kerkük, Musul, Erbil ve diğer yerlerde yaşayan Türkmenler, İran, Bulgaristan’da 

ve Suriye’de yaşayan Türklerle ilgili işleniş olmadığı görülmektedir. Ders kitaplarında 

sadece bağımsız Türk devletlerinden bahsedilmemesi genel olarak Türk dünyasından 

bahsedilmesi daha faydalı olacaktır. Türkiye’de ve Türk Dünyasında okutulacak 

tarih kitaplarında ortak milli benliği oluşturacak ifadeler ve işleyişler yapılmalıdır. 

Türk Cumhuriyetleri ve Türk Dünyasına yönelik işlenişe ve görsel materyallere 

daha fazla yer verilmelidir. Bilgilere ek olarak konular görsel açıdan da 

zenginleştirilmelidir. Çünkü Türk Dünyasına karşı öğrencilerin ilgili olduğu 

görülmektedir. Gerekirse derste öğretmenlerin konuları işlerken Türk Dünyasını 

tanıtıcı film ve belgeselleri öğrencilere izletmesinde fayda olacaktır. 

Anket çalışması ve açık uçlu sorulara göre;


Ankete katılan öğrenciler en fazla “Türk Cumhuriyetlerinden bir ülkeye gidip, 

o ülkedeki kültürel mirası tanımak isterim” maddesine katılım gösterirken, en az 

katılımı “Sosyal Bilgiler ders kitaplarımızda Türk Dünyası ile ilgili yeteri kadar 

işleniş yapılmamıştır” maddesine yapmıştır. 

Öğrenciler verdikleri cevaplara göre, Türk dünyasına karşı genelde meraklı 

oldukları, Türk Cumhuriyetlerinden bir ülkeye gidip, o ülkenin kültürünü öğrenmek 

istedikleri görülmektedir. Öğrencilerin Türk Cumhuriyetlerinin kültürünü 

bilmek, tanımak ve öğrenmek amacında olduğu söylenebilir. 

Başka ülkelerden ülkemize gelen öğrencilerle tanışma ve konuşma isteğinin 

fazla olduğu görülüyor. O öğrencilerin kültürlerini öğrenmek ve kendi kültürümüzü 

onlara anlatma isteği önemli oranda öğrenci cevapları arasındadır. 

Öğrencilerin büyük bir bölümünün Türk Cumhuriyetleri ve Türk Dünyasının 

coğrafi, konumu ile ilgili yeterli bilgiye sahip olmadıkları görülmüştür. Öğrencilerin 

verdikleri cevaplara bakılırsa öğrencilerin bırakın Türk Cumhuriyetlerinin 

coğrafi konumunu bilmesini, Türkiye’nin bile coğrafi yapısını bilmediği 

anlaşılmaktadır. 

Öğrenciler Türk Cumhuriyetleri ile Türkiye arasındaki siyasi, sosyal, ekonomik 

ve kültürel bağlar geliştirilmesini istemektedirler. Öğrenciler Türk dünyasının 

ortak değerleri olan dil, tarih ve kültür bilincinin gelişmesi için çalışmalar 

yapılması gerekliliğine inanmaktadırlar. 

Öğrenciler barışın önemli olduğunu düşünüyor ve huzurlu bir şekilde yaşamak 

için, kavgaların olmamasını barışın olmasını istiyorlar. Bu soruya anket 

kısmında da sadece bir öğrencinin hayır cevabı verdiği düşünülürse öğrencilerin 

barış konusunda çok duyarlı olduğu söylenebilir. 

Öğrencilerin Türk Dünyasına karşı meraklarının olduğu görülmektedir. 

Unutmamalıyız ki; modern dünyada güçlü, her alanda sözü dinlenir bir 

devlet olarak yer almak istiyorsak Türk Cumhuriyetleri ile de iyi ilişkiler geliştirmek 

ve her alanda çalışmalar yapmak zorundayız. Kendinden olanla bile 

anlaşamayan bir devlet, başka devletlerle nasıl anlaşabilir? diye düşündürtmememiz 

lazım. Yetişen yeni neslin Türk Cumhuriyetlerini bilmesi, tanıması 

ve bu ülkelerde de Türkiye’yi kardeş gören, seven ve sayan insanlar olduğunu 

bilmesi gerekir. ©


KAYNAKLAR 

Behar, B.E. (1994). Azerbaycan Özbekistan ve Türkmenistan’da Eğitim ve Kültür 

Politikaları “Bağımsızlığın İlk Yılları” (Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, 

Özbekistan, Türkmenistan) Ankara: TC. Kültür Bakanlığı Yayınları. 

Hayit, B. (1995). Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih 

Kurumu Yayınları. 

Kolukısa, E. A. Oruç Ş. vd.(2005). Sosyal Bilgiler Ders Kitabı 4, Ankara: A Yayınları. 

Kolukısa, E. A., vd.(2006). Sosyal Bilgiler Ders Kitabı 6, Ankara: A Yayınları. 

Memiş, E., Köstüklü N. (2005).Yeni ve Yakınçağda Türk Dünyası, Konya: Çizgi 

Kitabevi. 

Milli Eğitim Bakanlığı (2005). Sosyal Bilgiler Ders Kitabı (4-5), İstanbul: Milli Eğitim 

Bakanlığı Yayınları. 

Milli Eğitim Bakanlığı (2006). Sosyal Bilgiler Ders Kitabı 6, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı 

Yayınları. 

Özdoğan, G. G. (1994). Sovyetler Birliğinden Bağımsız Devletlere: Uluslaşmanın 

Dinamikleri “Bağımsızlığın İlk Yılları” Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, 

Özbekistan, Türkmenistan) Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları. 

Safran, M. (2006). Ders Kitaplarımızdaki “Türk Dünyası” Konularına İlişkin Bir Çalışma: 

Tarih Eğitimi Makale ve Bildiriler, Ankara: Gazi Kitabevi. 

Saray, M. (1999). Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları. 

Sosyal Bilgiler Dersi 4–5. Sınıflar Öğretim Programı ve Kılavuzu, (2005). İstanbul: 

Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. 

Sosyal Bilgiler Dersi 6–7. Sınıflar Öğretim Programı ve Kılavuzu, (2005). İstanbul: 

Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.


Biçim ve Usûl Açısından 

Abdülkâdir Merâgî’nin Kârları 

Abdülkâdir Merâgî’s “Kâr”s In Terms Of Style And Pattern 

Sibel KARAMAN * 

Yusuf AKBULUT ** 

ÖZET 

Türk müziğinin en büyük din dışı beste formlarından biri olan “kâr”ın, en güzel örnekleri ilk 

büyük Türk bestekârı ve nazariyatçısı Abdülkâdir Merâgî’ye aittir. Kendinden sonra gelen 

“kâr” formu bestecilerini de etkilemiş olan bu büyük bestekârın toplam 10 adet “kâr”ı 

bulunmaktadır. 

“Kâr” formunun Merâgî’ye ait ilk örneklerinin biçim, usûl açısından nasıl bir dağılım gösterdiği 

mevcut notalardan incelenip, sunulmuştur. 

• 


Türk Müziği, Abdülkâdir Merâgî, Usûl-Aruz Vezni İlişkisi, Kâr, Şekil, Biçim. 

• 

ABSTRACT 

The most beautiful examples of “kâr” one of the biggest non-religious melody forms in Turkish 

Music belong to Turkish composer and theorist Abdülkâdir Merâgî. This great composer who 

had a great influence on the succeeding “kâr” composers has totally 10 “kâr”s. 

The first examples of the “kâr” form belonging to Merâgî have been examined and presented 

how they are situated in terms of style and pattern. 

• 

KEY WORDS 

Turkish Music, Abdülkâdir Merâgî, The relationship between meter and Aruz-Pattern. Kâr, 

Shape, Style. 

* 

Öğr. Gör. Selçuk Üniversitesi Dilek Sabancı Devlet Konservatuvarı. 

** 

Prof. Dr. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü Öğretim 

Üyesi.


 

GİRİŞ 

Günümüz dünyasında bir topluma ulus olma hakkını veren en önemli, belki 

de tek sosyolojik olgu kültürdür. (Akbulut, 1997: 9) Bu anlamda Türk ulusu, 

Türk kültürü olduğu için vardır. Türk ulusunun varlığını sürdürebilmesi ancak 

ve ancak kendisine ulus olma hakkını veren Türk kültürünün muhafaza edilmesi, 

geliştirilmesi ve yaşatılmasıyla mümkündür. Hangi türden olursa olsun, 

en başta gelen “ulusal kimlik belgelerimiz” den birisi de Türk müziğidir (Akbulut, 

2000: 95). Türk müziği tarihsel süreçte “Klasik Türk Müziği”, “Türk Halk 

Müziği”, “Türk Tasavvuf Müziği” ve “Mehter Müziği” gibi farklı kollara ayrılmış, 

her bir kol kendi yolunda yürüyerek bu günlere ulaşmıştır. Bu son derece 

doğal bir sosyolojik gerçektir. 

Türk kültürünün bir alt orijini olan “Klasik Türk Müziği” nde en eski ve 

sanatlı sözlü müzik formu olan “kâr” formunun 500 yıla yaklaşan bir geçmişi 

vardır. Klasik öncesi döneme ait kâr formundaki eserler, Türk müziği geleneğinin 

ilk örneklerindendir. İncelemeler sonucu anlaşılmıştır ki “kâr” formunun en 

önemli bestekârları Abdülkâdir Merâgî, Itri, Sadullah Ağa ve Dede Efendi’dir. 

Hiç şüphesiz Türk müziğinin en büyük din dışı beste formlarından biri olan 

“kâr formu” bu örneklerden sonra belirginleşmiş ve biçimselleşmiştir. 

“Kâr”larda kullanılan güftelerin genellikle “Farsça” olduğu dikkatten kaçmamaktadır. 

Bu durum en eski “kâr” bestecilerimizden Abdülkâdir Merâgî’nin 

Farsça güfteler kullanmasından kaynaklanmaktadır. 

Bu çalışma ile Türk müziğinin ilk ve en önemli bestekârlarından 

Abdülkâdir Merâgî’nin “kâr” formundaki eserlerinin analizi, yani “Kâr formu” 

nun ilk örneklerinin biçim ve usûl açısından incelenerek taşıdığı özelliklerin 

ortaya konulması sağlanmıştır. 

Araştırmanın yöntemi 

Öncelikle Abdülkâdir Merâgî’ye ait “kâr” formundaki eserlerin notaları - 

farklı nüshaları ile birlikte- bir araya getirilmiştir. Bir araya getirilen bu eserler, 

karşılaştırmalı olarak dikkatle incelenmiş ve elden geldiğince düzeltilerek bilgisayar 

ortamında “Finale” programında yeniden yazılmıştır. Eserlerin güfteleri 

incelenerek vezinleri tespit edilmiş, açıklamaları yapılmış ve yanlışlıklar mümkün 

mertebe düzeltilmiştir. Besteler biçimsel açıdan incelenmiş hem notaların 

üzerinde hem de tablo halinde gösterilmiştir. Eserlerin usûl-aruz-vezin üçlüsü


açısından incelenmesi aşamasında ise güftelerdeki hecelerin dağılımının daha 

kolay anlaşılabilmesi amacı ile eserlerde kullanılan usûlün velvelesi göz önünde 

bulundurulmuştur. Mısra içerisindeki her hece bu darplara yerleştirilmiştir. 

Velveleler bilgisayar ortamında “Finale” programında üç çizgi üzerinde yazılmış 

ve eserlerin güftesi velveleye nota değerlerine göre dağıtılmıştır. 

1. ABDÜLKÂDİR MERÂGÎ’NİN HAYATI 

“Yerli ve yabancı kaynaklarda Farabi ve İbni Sina birinci ve ikinci üstad sayıldıkları 

için Üstad-ı Salis, Meragalı Abdülkâdir, İbni Gaybî, Hoca Abdülkâdir, 

Meragalı olarak anılan bu ünlü Türk bilgin ve Musikişinası Azerbeycan’ın 

Meraga şehrinde doğdu. Doğum tarihi kesin olarak bilinmemektedir, verilen 

tarihler tahminlere dayanır ve 1353 ile 1360 arasında değişir (Özalp, 1986, s. 

128), Rauf Yekta Bey’in Esâtiz-i Elhân adlı kitabında “VIII. Kûrun-ı Hicrî 

Evâsıtında” (Hicrî VIII yüz yıl ortalarında) diye yazmaktadır (Aksüt, 1993: 15).” 

“Çok ilgi çekici ve fırtınalı bir hayat sürmüştür, hayat hikâyesinin büyük 

bir bölümü biliniyor. Eserlerini, yüzyıllarca ilim ve sanat dili olarak kullanılan 

Arapça ve İran dillerinde yazdığı için Batılı araştırmacılar bu Azerbaycanlı 

Türk’ü İranlı bir musiki nazariyatçısı olarak kabul etmişlerdir (Özalp, 1986: 

128).” 

“Bu büyük musiki bilginimiz hakkında ilk ciddî yayını Rauf Yekta Bey 

yapmıştır. Babası çağının bilginlerinden Gıyaseddin Gaybîdir. (Özalp, 1986, 

s.128).” Gıyâsüddîn-i Gaybî’nin lakabının menşei bilinmiyor. (Öztuna, 1987, s. 

7) Babasından söz ederken "Bir çok ilim dalında üstün bilgisi vardı; bilhassa 

Musikinin pratik ve teorik dallarında üstad idi" dediğine göre temel bilgileri ve 

Musikiyi babasından öğrendiği kesindir (Özalp, 1986: 128).” 

“Abdülkâdir’in çocukluk çağına ait bilgiler de yine kendi kitaplarındaki 

ifadelerle sınırlı kalıyor. Babasının, yetişmesi için tam bir özen ve söze sığmayacak 

şefkat gösterdiğini, musikide onun “mübarek himmetleriyle” ulaştığı derecenin, 

bilgi, maharet ve gücün, tüm insanlarca açıkça görülebilir bir hale geldiğini 

söyleyen Abdülkâdir, İbn-i Gıyâseddin Gaybî’nin onu musiki alanında yetiştirmesinin 

amacını ise “Kur’ân’ı ezberlemem, gerekli nağmeleri belleyerek, 

beğenilen ezgilerle okumayı öğrenmem” şeklinde hikâye eder (Bardakçı, 1986: 

21).” 

“Babasının ölümünden sonra Tebriz'e geldi. Daha sonra İlhanlılar'ın hizmetine 

girerek önce üçüncü hükümdar sultan Hüseyin'e sonra 1380 yılında 

Ahmed Celâyerî'ye nedim oldu. Döneminin tanınmış Musikişinası Rızaeddin


Rıdvan Şah'ın düzenlediği bir Musiki yarışmasını kazanmış olması bu yıllarda 

ününün yaygınlaşmış bir Musikişinas olduğunu ispatlar (Özalp, 1986: 128).” 

“1386 yılında Timur'un Azerbeycan'ı istilâ etmesi sonucu Ahmed Celâyerî 

Bağdat'a kaçmış; "yâr-ı aziz" dediği Hocayı da yanında götürmüştü. Bağdat'ın 

Timur'un eline geçmesiyle Sultan Ahmed, Yıldırım Beyazıd'a sığındı; Meragalı 

da Timur'un eline düştü. Timur, bir çok ilim ve sanat adamı gibi onu da 

Semerkant'a gönderdi; 1397 yılında bu sarayda hizmet gördüğü biliniyor. 

1399'da Timur'un akıl hastası oğlu Miranşah'ın (öl.1400) nedimleri arasındaydı. 

Bu nedimler arasında Meragalı'dan başka Kudbeddin-i Nayî, Habib-i Udî, 

Ardeşir-i Çengî gibi ünlü Musikişinaslar da bulunuyordu. Oğlunun anormal 

davranışlarına çevresindeki insanların neden olduğu düşüncesine kapılan Timur 

bunların çoğunu öldürtmüştü. Canını güçlükle kurtaran Abdülkâdir derviş 

kılığına girdi ve Semerkant'tan kaçarak Bağdat'a geldi. Eski efendisinin 

hizmetine girdiyse de bu uzun sürmedi. 1401 yılında Bağdat yeniden alınınca 

bir süre saklanan Merâgî bir rastlantı sonucu Timur'la yüz yüze geldi. Hiddetlenen 

imparator hiç tereddüt etmeden idamını emretti. O anda Meragalı 

Kur'an-ı Kerîm'den bir sûreyi ezberinden ve çok duygulu bir şekilde okuyunca 

bağışlandı. Böylece eski saygınlığı geri verilerek bir süre Timur'la dolaştı. Hindistan 

seferi sırasında Semerkant'a gitmek için Timur'dan izin istedi. Arzını kabul 

eden Timur kendisine bir de yazılı nişan verilmesini emretmişti. Bu nişanın 

bizzat Timur tarafından dikte ettirildiğini tarihi kaynaklar belgelemektedir 

(Özalp, 1986: 129).” 

“Kesin bir kanıt olmamakla birlikte 1421 tarihinde Bursa'ya gelerek Sultan 

II. Murad'a eserini sunduğu, sonra Semerkant'a geri döndüğü ileri sürülür. Timur'un 

ölümünden sonra oğlu Muinüddin Şah'a intisab etti ve bunun torunu 

Halil Mirza'dan himaye gördü, Şahrûh'un sarayında bulundu. Şahrûh taht şehrini 

Herat'a nakledince buraya geldi ve 1435'te Herat'ta veba hastalığından öldü 

(Özalp, 1986: 129).” 

1.1. Sanatı 

“Anadili Türkçe'den başka Arapça ve Farsça'yı iyi bilirdi; bestekâr, hanende, 

nazariyatçı, şâir, ressam, hâfız ve hattattı. Musiki sanatımızı modern bir fizikçi 

gibi düşünmüş, incelemiş ve bir çok kapalı noktalarını açıklamıştır. 

Meragalı'nın düşünce ve sezişlerini takdir eden ve kendisinden beş yüz yıl sonra 

yaşayan Helmholtz, "Fiziologie der Tonemphfindungen" adındaki büyük 

eserinde Hoca'nın bütün eserlerini okuduğunu, derinlemesine inceleyerek çok 

yararlandığını söyler.


Kıessewetter, Türk Musikisi açısından hatalarla dolu olan eserini, 

Hammer'in Abdülkâdir'den çevirdiği önemli notları esas alarak yazmıştır. 

Eserlerinde Musikinin pratik ve teorik yönlerini toplamış, bütün bunları fiziksel 

olaylara ve fizik yasalarına dayanarak deneysel bir düşünce doğrultusunda 

açıklamıştır. Nitekim, Câmiü'l-Elhan adındaki kitabının önsözünde Musikinin 

"Erkân-ı Riyâziye"den bir rükün ve Eczâ-i Hikmet'ten bir cüzüv" olduğunu 

söyler. Eskilerin Musikiyi Astroloji'ye bağladığı, bu sanatın "İlm-i 

Nucûm"dan sayıldığı bir dönemde, adı geçen kitabında Musikiyi şu fasıllara 

ayırarak incelemesi bunu ispatlar. 

I. Bölüm: Sesin tarifi, Ezginin tarifi, Ses ve ezginin kulağa gelmesi, Pestlik 

ve tizlik. 

II. Bölüm: Aralıkların oranı, Aralıkların birbirinden farkı, Aralıkların birbiri 

ile ilgisi, Kulağa hoş gelmeyen seslerin nedenleri. 

Musikideki bu derece ustalığından dolayı kendinden söz eden bütün yazar 

ve araştırmacılar, "Geçmiş zamanları yücelten bir kimse" ya da "Musiki nazariyatında 

en yetkili kişi" gibi sıfatları kullanmışlardır. Eserlerini, kendinden önce 

yazılmış olanları inceleyerek ve bunların arasındaki çelişkileri, bu çelişkilerin 

nedenlerini açıklayarak yazmış ve bunları gidermeye çalışmıştır. Meselâ Şirazlı 

Kudbeddin'in Musikiden söz eden ansiklopedik eserinde, Farabi ve Safiyüddin 

hakkındaki itirazlara, eleştirilere bilimsel ve teknik kanıtlarla karşılık verir. 

Kudbeddin'in bu hatalarını, amelî yönden eksik olmasına bağlar. Bir gün bir 

toplantıda, o yılların sayılı Musiki bilginlerinden Nasrullah Kâri elinde bir kitapla 

içeri girer ve Hoca kitabın konusunu kendisine sorar. Nasrullah ise 

"Safiyüddin'in Kitabü'l-Edvar'ına bir açıklama yazdım. Sizden eleştirisini ve 

düzeltilmesini rica ediyorum" der. Kitabı eline alarak bir göz gezdiren Hoca, 

düzelmesi gereken noktaları o anda söyleyerek bulunanları hayran eder (Özalp, 

1986: 129).” 

“Meragalı'nın en çok etkisinde kaldığı kimse Farabi olmuştur. Pitagoras'ın 

Musiki ile ilgili fikirlerini Farabi'den iktibas ederken, Yunanca bilmediği için 

yanılgılara düşmüştür. Gerçekten de Yunanca asıllı Musiki deyimleri Türk Musikisinin 

yapısına uymadığı gibi yararlı da olmamıştır. H. Sâdeddin Arel bu 

konuyu şöyle açıklıyor: ". . . Bu isimlerle onların tariflerini, Farabi'den sonra 

gelen nazariyatçılardan ancak bir kaçı iktibas etmiştir. Fakat, sanırım ki iş işten 

geçtikten sonra onlar da pişman olmuşlardır. Çünki isimlerin de, tariflerinin de 

kitaplarda konu edilen Musikiye bir faydası olmadığı gibi iktibas eden yazarların 

bunları anlamadığı ortaya çıkmıştır. Meragalı Abdülkâdir gibi yüksek bir


âlim bile kendi eseri olan Câmiü'l-Elhan'ın yine kendi eli ile yazdığı nüshasında, 

Farabi'nin Yunanca’dan çevirdiği deyimleri iktibas ederken karma karışık 

bir şekle sokmuştur..." Arel bunlardan başka Meragalı'nın bu deyimleri bir cetvel 

halinde verdiği halde yine hatalara düştüğüne, metinlerle cetvelin birbirini 

tutmadığına değinir. Bir çok sanat dalında uğraşısı olduğu halde, Musiki ile 

ilgili eserlerinin dışında başka bir eseri günümüze gelmemiştir (Özalp, 1986: 

129).” 

1.2. Şairlik Yönü 

Sesi pek parlak, okuyuşu çok güzel, ud çalışı üstadane olan Abdülkâdir 

Merâgî aynı zamanda şiir yazmakta ve hat sanatında da başarılı bir kişi olarak 

karşımıza çıkmaktadır. Şairliği hakkında uzman kişiler, Farsça şiirlerinin, klasik 

Fars edebiyatının örneği sayılabilecek nitelikte olduğunu belirtmişlerdir. Hat 

sanatında da elde bilgiler vardır. 1 

Abdülkâdir Merâgî’nin tek Türkçe şiirinin metni: 

“Benziyor cennete yaz-ı nevbahâr 

Hasse bâ-rûy-i hoş-ı an gül’izâr 

Yâr ile zevk u safâ kıl der çemen 

Çünki boluptur çemen çün rûy-i yâr 

Çün şâhum girse gamınga ayş içün 

Gül ayağına saçar akça nisâr 

Devle eyler bülbül-i destan-serâ 

İl kaharlar serv-i bostân u çenâr 

Mevsim-i ayş u tarabdur sultanum 

1 

Hat sanatı hakkında: Murat Bardakçı, yukarıda adı geçen eserinin 30’uncu sayfasında ve dip 

notunda :………”….bazı kaynaklarda Sultan Ahmed tarafından Abdülkâdir’e verildiği belirtilen 

ve 779 yılı Safer ayının ortalarında (Haziran 1377) yazılmış bir “vasıfnâme” veya “takdirnâme” 

yer alıyor.Abdülkâdir’in incelediğimiz kitaplarında rastlayamadığımız bu belgede 

Ahmed Celayir, onu usta bir hâfız, muhakka, reyhanî, sülüs, nsih, rık’a ve tevki’ yazılarında 

üstad, musıkıde de eşsiz bir kişi olarak gösteriyor, ayrıca telli sazlardaki maharetini, özellikle 

ud çalmadaki üstünlüğünü anlatıyor. 

Ahmed Celâyir’in, yazısının sonunda, Abdülkâdir’in bazı sazlar icad ettiğini de söylemesi 

ve örnek olarak “saz-ı kâsehây-ı çînî”den, yani su dolu kaplardan meydana getirdiği çalgıdan 

bahsetmesi, 

Abdülkâdir’in bu buluşunun 779 Ramazanında Erdebil’de Safevî şeyhi Sadruddin’in huzurunda 

çalınmasından önce de meşhur olduğunu gösteriyor.


Cânı hoş kim kıldı işret ihtiyâr 

Ber leb-i cû vu kenâr-ı bostân 

Yâr dudağın……….der kenâr 

Sûfî-i sâfî-ki bolmuş tobekâr 

Anung için sâkiyâ câm-ı mey âr 

Çünki gördüng şehni Abdülkâdirâ 

Baht-ı yarung boldu sensin bahtiyâr (Bardakçı, 1986: 135 ).” 

1.3. Bir efsane 

“Farabi ve İbni Sina gibi Hoca Abdülkâdir'in de sanatı ile ilgili bir efsane 

yaratılmıştır. Gerçek dışı olan bu efsanenin özeti şöyle: Hoca eserlerini çok kıskanırmış 

ve kimsenin bunları öğrenmesini istemezmiş. Sultan Hüseyin 

Baykara, çok zeki bir köleyi sağır ve dilsiz rolü oynatarak Meragalı'nın hizmetinde 

çalışmasını sağlamış, bir-iki denemeden sonra kölenin gerçekten sağır ve 

dilsiz olduğuna iyice kanaat getiren Üstad hiç çekinmeden eserlerinin en değerlilerini 

okumaya ve başka eserler üzerinde çalışmaya başlamış. Bu eserleri hiç 

sezdirmeden öğrenen köle gizlice saraya gelirmiş ve bellediği eserleri saray 

Musikişinaslarına öğretirmiş. Bir gün Hüseyin Baykara Hoca'nın da hazır bulunduğu 

bir Musiki meclisinde bu eserleri icra ettirmiş, olaya çok sinirlenen ve 

üzülen bestekâr renkten renge girerek düşüp bayılmış ve bu olaydan sonra da 

çok yaşamamıştır (Özalp, 1986: 130).” 

“Bu olayın gerçekle ilgisi yoktur. Ayrıca Hüseyin Baykara ile çağdaş bile 

değildir. Kaldı ki Meragalı yazmış olduğu kitaplarda sırası geldikçe değeri yüksek 

olan eserlerinin anlaşılamadığından ve yaygınlaşamadığından yakınır; ancak 

orta derecedeki eserlerini öğretebildiğini söyler. Bestelerinin günümüze çok 

az olarak gelmesinin nedeni Kenzü'l-Elhan'ın bulunamaması, notaya gereği 

kadar değer verilmemesi ve aradan geçen beş yüz yıllık zaman olsa gerektir 

(Özalp, 1986: 130).” 

“Bu efsane divan edebiyatı içinde işlenerek "Hoca-Gulam" ikilisi sembolleşerek 

"âşık-maşuk" anlamlarını kazanmıştır. Bu etki ile Itrî, Hâfız Post'un ölümü 

için; 

Âlemin nakşın çıkardı bildi kârın kim ecel 

Ne Gulâma rahmeder ne Hâce'ye verir amân


Şair Sami ise Küçük Müezzin Çelebi için, 

Hâce şâyân idi olmaklığa şâkirdi anın 

Hemçü def sezâ halka begûş olsa Gulâm 

gibi tarih beyitlerini yazmışlardır (Özalp, 1986: 130).” 

2. ESERLERİ: 

2.1. Kenzü’l-Elhan (Nağmelerin Hazinesi): 

“Bu eser bugüne kadar hiçbir yerde bulunamamıştır. Meragalı diğer eserlerinde 

sırası geldikçe musiki konularının anlaşılması güç olan bölümleri için bu 

esere başvurulmasını salık verir. Ayrıca pek çok bestesinin notasını bu eserine 

kaydettiğini de söyler. Özellikle Câmiü'l-Elhan'ın önsözünde, adı geçen kitabı 

iyi incelenirse Musiki sorunları için başka bir esere başvurmaya gerek kalmayacağını 

ileri sürer (Özalp, 1986: 130).” 

2.2. Câmiü’l-Elhan (Nağmeler Topluluğu): 

“Bu kitabını 1405'de oğlu Nureddin Abdurrrahman'a hediye etmiştir. Kitabı 

sonradan 1423 yılında geri alarak gözden geçirdiği ve bazı ekler yaptığı eser 

üzerindeki notlardan anlaşılıyor. Kitabın üzerinde Şahrûh'a sunuş yazısı bulunan 

(1415) bir nüshası İstanbul Nuruosmânîye Kitaplığı'nda No. 3644’de bulunmaktadır. 

2 

Farsça yazılmış olup içinde bazı eserlerinin notası vardır. Geniş olarak yazdığı 

önsözünde kendi hakkında ayrıntılı bilgi verir. Hoca'nın anlattığına göre 

2 

Hoca Abdülkâdir Merâgî’nin adına kayıtlı musiki eserleri hakkında Murad Bardakçı’nın şu 

açıklamalarını, araştırmacılara ışık tutacağı düşüncesiyle, buraya yazmayı uygun gördüm. 

“…Dizilerinin; Hafif, Muhammes gibi usûllerinin Abdülkâdir’in zamanında olduğu şekilde 

değil, daha sonraki yıllarda aldıkları biçimde olduklarını, formlarının da Hoca’nın bahsettiği 

türlere kesinlikle uymadığını; Kâr-Beste ve SEMAİ gibi formların daha sonraki dönemlerde ortaya 

çıktığını, bunları göz önüne alarak, Abdülkâdir Merâgî, adına kayıtlı elde bulunan eserlerin 

bu bestekâra ait olmalarının imkânsız olduğunu…” (Maragalı Abdülkâdir) Murat Bardakçı 

(Pan Yay. 1986,s. 127-28-29). 

Ayrıca: “Şerh’ul-Kitab’ul-Edvâr (Topkapı Sar. Küt. A. 3470. vrk.42a-42b) Bu eserinde bizzat 

kendi bestesi olarak güftelerini verdiği eserlerinden hiçbirinin bugün elde olmadığını…”kaydeden 

Bardakçı, eldeki eserlerin güfteleri hakkında da aydınlatıcı bilgiler vermektedir. 

(Aynı eser, sah. 128. dip Not. No.115) 

Rauf Yekta Bey de eldeki eserlerin Abdülkâdir Merâgî’ye aidiyeti hakkında şüpheleri 

vardı (Bkz. Esâtîz-i Elhân. Abdülkâdir Merâgî sh. 117-118). 

Bütün bu iddialar, çok iyi inceleme ve araştırmalar neticesinde ortaya atılmıştır. Akla gelen 

bir başka husus, bu eserlerin başka kişiler tarafından bestelenip Hoca’ya mal edilmiş olmalarıdır. 

Bu iddia ve varsayımlar Hoca Abdülkâdir’in Musikideki şahsiyetini hiçbir zaman küçültmez.


1376 yılının 12 Aralık günü yapılan bir toplantıda Hükümdar Celâleddin Hüseyin, 

Şeyhülislâm Şeyh Kâhhî, vezir Emir Şemseddin Zekeriya hazır bulunuyormuş. 

Bunlardan başka Safiyüddin'in"Kitâbü'l-Edvar"ı ile "Şerefiyyesi"ne 

şerh yazmış olan Celâleddin Feyzullah Ubeydî, Sadeddin Kûçek ve Horasanlı 

Ömer Taç da varmış. Bunlardan birisi, "Musiki eserlerinden en zor beste şekli 

olanı Nevbet-i Mürettep'tir ve bir tanesinin bestelenmesi için bir ay gerekir; o 

da bestekâr kudretli ise" demiş. Hoca Abdülkâdir buna karşılık olarak bir ayda 

otuz tane yapabileceğini, bir ay sonra gelecek olan Ramazan'ın arife gününde 

otuzunu birden okuyabileceğini söylemiş. Bu sözlere kimse inanmamış. Çağdaşı 

olan Musiki ustalarından Hoca Rıdvan Şah, daha önce bestelediklerini okuyacak 

diye kuşkulanmış. Hoca bunun üzerine "Her gün okunacak Nevbet-i 

Mürettep'in sözlerini siz seçin ve bana hangilerinin yapılmasını siz söyleyin" 

demiş. Bunun üzerine hükümdar, orada bulunanlara her gün okunacak nevbetlerin 

sözlerinin huzurunda saptanmasını, her biri için ses ve düzümde hangi 

sanatların kullanılması isteniyorsa kararlaştırılmasını istemiş. Sonra Hoca'ya 

dönerek:"-Birinci Nevbet-i Mürettep'i benim adıma taksim et ve Hüseynî makamından 

bestele. Bu nevbet-i mürettep Kavl, Gazel, Terâne, Früdaşt ve 

Müstezad olmak üzere beş parça olsun. Son kıt'ada 12 makam ile 6 Âvâzeyi 

göster. Öyle ki her iki makam arasında bir âvâze bulunsun. Makamlı olan bölümlerini 

şiirin bir mısraı ile bestele. Nevbet-i Mürettip'in usûlü de Sakîl ü Remel 

olsun.” 

Orada hazırlanan şiirleri istenilen şekilde besteleyip zamanında okuyunca 

herkes şaşırmış ve bu durum bir Ramazan boyu devam etmiştir (Özalp, 1986: 

130).” 

2.3. Makasidü’l-Elhan (Nağmelerin Amacı): 

“1422 yılında Sultan II. Murad'a sunulmuş ve Farsça olarak yazılmıştır. 3 

Eserin bir nüshası Raûf Yekta Bey'in kütüphanesinde, II. Murad'a sunuş yazısı 

bulunan diğer nüshası da Leyden Üniversitesi kitaplığında bulunmaktadır. Bu 

eserinde kendi icadı olan sazlar hakkında bilgi verir; meselâ, değişik büyüklük- 

3 

Murad Bardakçı (Maragalı Abdülkâdir, Pan Yay. 1986 İst.) sh.43’de “Maragalı Abdülkâdîr’in 

kitaplarından Makasıd’ul-Elhan’ın bazı nüshalarının II. Murad’a ithaf edilmiş bulunması XX. 

Yüzyılın ilk yarısından başlayarak Abdülkâdir’in Osmanlı ülkesine, özellikle Bursa’ya geldiği, 

kitabını Sultan’a bizzat sunduğu yolunda bir kanıya neden oldu.”Aynı kitabın 142. sayfasında 

Makasıd’ul-Elhan hakkında ilginç açıklamalar vardır. 

Rauf Yekta Bey: (“…ancak Makasıd’ul Elhan unvanlı eserin mukaddimesini cennetmekân 

Sultan Murad Han-ı sani bin Mehmed-i evvel hazretleri nâmına te’lif ettiğine nazaran, Hoca’nın 

ol zaman Devlet-i Âliye-i Osmaniyye’nin pâyitahtı olan Bursa’ya kadar gelerek eserini 

müşârileyh hazretlerine bizzat takdim ettiği… ıstıdlâl edilebiliyor…” ) diye yazmaktadır.


teki çini kâselerden oluşan bir sazın nasıl çalınacağını anlatır. Yine bu eserde 

Musiki sanatını yücelten önemli olaylardan söz eder (Özalp, 1986: 131).” 

2.4. Şerhü’l-Kitabü’l-Edvar (Edvar Kitabının Açıklaması) 

“Safiyüddin Abdülmümin'in Kitabü'l-Edvar'ının açıklamasıdır. Farsça olarak 

yazılmış olan bu eserin bir nüshası Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndedir 

(Özalp, 1986: 131).” 

2.5. Kitabü’l-Edvar (Edvar Kitabı) 

“Türkçe yazılmış bu eserin tek nüshası Leyden'de bulunmaktadır. Bu nazariyat 

kitabında bazı bestelerinin notası vardır (Özalp, 1986: 131).” 

2.6. Musiki Eserleri 

“Bazı Musiki aletlerini bulan ve o zamana kadar bilinenleri ıslah eden bu 

büyük insan, elimizde bulunan eserlerini "Ebced Notası" ile kaydederek günümüze 

gelebilmesini sağlamıştır. Bu eserler beste tekniği açısından ve formlaşmada 

kendinden sonra gelen bestekâr musikişinaslara örnek olmuştur. Saz musikisine 

ait eseri yoktur. Bu yolda da çok eser bestelediğini her eserinde belirttiği 

halde, notaya almadığı için kaybolmuştur. Değişik makam ve usûllerde 13 

kâr, beste ve nakış beste, nakış yürük semaî, sengin semaî ve aksak semaî olmak 

üzere toplam 30 sözlü eseri vardır. Devr-i hindi usûlü ile bestelemiş olduğu rast 

makamındaki “Kâr-ı Muhteşem” ile segâh makamındaki “Kâr-ı Şeşâvâz” ve 

“Haydarnâme” en tanınmışlarıdır. Eserlerinin çoğu Kenzü'l-Elhan'la birlikte 

kaybolmuştur. Bu eserlerin başkalarına ait olduğu görüşü de vardır. 

Sonuç olarak Hoca Abdülkâdir iyi bir nazariyatçı olduğu kadar iyi bir bestekârdır. 

Çok güzel ud çaldığı çeşitli kaynaklarda belirtiliyor. Onun için Devlet 

Şah "İyi ud çalan birinci sınıf bestekârdır" diyor. Bütün bu anlatılanlara bakılırsa 

verimli bir sanatkârdır. Güzel bir sese sahip olan ve usta bir hanende 

(gûyende) olduğu bilinmektedir. Denebilir ki Hoca Abdülkâdir Türk Musikisinin 

şekillenmesine, uslûblaşmasına, nazariyatının bir düzene sokulmasına birinci 

derecede yardımcı olmuş en büyük Musikişinaslarımızdan biridir. Musikimizi 

daha kolay kullanılabilir, klasik ve halk Musikisi geleneğini daha yakın 

bir duruma getirmek istemiştir. Klasik okulun başlangıcı olan bu büyük usta 

kendinden sonra gelen Musikişinasları yüzyıllarca etkilemiştir. Günümüze gelen 

eserleri klasik repertuarımızın en metin eserleri olarak hâlâ çalınıp söylenmektedir 

(Özalp, 1986: 131).“


3. ABDÜLKÂDİR MERÂGÎ’NİN ESERLERİNİN DÖKÜMÜ VE DİZİN- 

LERİ 

Abdülkâdir Merâgî’nin değişik form, makam ve usûllerde bestelediği 22 

eserin notası günümüze kadar intikal etmiştir. Bu eserlerin dökümü ve dizinleri 

aşağıda tablolar halinde gösterilmiştir. 

3.1. Abdülkâdir Merâgî’nin Eserlerinin Dökümü 

3.1.1. Abdülkâdir Merâgî’nin kâr formundaki eserleri: Abdülkâdir 

Merâgî’nin bilinen 10 adet kârı vardır. Bu kârların güftelerine ait ilk dizeler, 

bilinen güfte şairleri, kârların ait olduğu makam ve usûller şöyledir: 

Tablo 1: Abdülkâdir Merâgî’nin kâr formundaki eserlerinin dökümü 

Eserlerin ilk dizesi Güfte Şairi Makam Usûl 

Büti dârem ki gerd-i gül zi 

sünbül sâyebân dâred 

Şaha zi lûtf eğer nazar-ı sûy-i 

mâ küni 

Hafız Şirazi Acem Muhammes 

------------- Hüseyni Muhammes 

Gül bî-ruh-i yâr hoş nebâşed Hafız Şirazi Mahur Hafif 

Gûzeşte ârzû ez had be pây-i 

bû-i tu mârâ 

Kâfer tü kücâ ve ilmi Edvar 

kücâ 

Hafız Şirazi 

Nihavend-i 

Kebir 

------------- Pençgâh 

Devr-i Revan 

Ağır Sengin 

Semai 

Ah ki küned kavmi beyakîn ------------- Rast Devr-i Revan 

Ehinnü şevkân ilâ diyâri ------------- Rast Düyek 

Nümûneist begûş-i sipihr halka-i 

hor 

Ey Şehenşâh-ı Horasan yâ 

İmâm ibni’l hümâm 

Ez şevk-i likâ aşk-ı cemâlest ü 

Dîdim 

------------- Rast Düyek 

------------- Segâh Hafif 

------------- Segâh Hafif 

Tablo 1’ e göre Abdülkâdir Merâgî’ye ait 10 adet “kâr” formundaki eserden 

sadece 3 tanesinin güfte şairi bilinmektedir. Bu 10 “kâr”ın 3 ü “Rast”, 2 si “Se-


gâh”, diğerleri ise “Acem”, “Hüseyni”, “Mahur”, “Nihavend-i Kebir” ve 

“Pençgâh” makamında bestelenmiştir. Yine bu 10 “kâr”dan 3 ü “Hafif”, 2 si 

“Muhammes”, 2 si “Devr-i Revan”, 2 si “Düyek”, diğeri ise “Ağır Sengin Semai” 

usûlündedir. 

3.1.2. Abdülkâdir Merâgî’nin beste formundaki eserleri: Abdülkâdir 

Merâgi’nin “Beste Formu”nda bilinen 5 adet eseri vardır. Bu bestelerin güftelerine 

ait ilk dizeler, bilinen güfte şairleri, bestelerin ait olduğu makam ve usûller 

şöyledir: 

Tablo 2: Abdülkâdir Merâgî’nin beste formundaki eserleri 


Rûzigârı bud yâr-i men ------------- 

Amed nesîm-i subh-dem tersem ki 

âzâreş küned 

Derd-mend-i aşk bî derdî 

nemîdâned ki çist 

İmşeb ki rûhaş çerağ-ı bezm-i men 

bud 

Nihavend-i 

Kebir 

Devr-i 

Revan 

------------- Rast Düyek 

------------- Rast 

Devr-i 

Revan 

------------- Rast Hafif 

Seyr-i gül-i gülşen bî-tü harâmest ------------- Rast Fer’ 

Tablo 2’ye göre Abdülkâdir Merâgî’ye ait 5 adet “Beste” formundaki eserin 

güfte şairlerinin hiçbiri bilinmemektedir. Bu 5 eserin 4 ü “Rast”, diğeri ise 

“Nihavend-i Kebir” makamında bestelenmiştir. Yine bu 5 adet “Beste” formundaki 

eserin 2 si “Devr-i Revan”, diğerleri ise “Düyek”, “Hafif” ve ”Fer’” usûlündedir. 

3.1.3. Abdülkâdir Merâgî’nin ağır semai formundaki eserleri 

Abdülkâdir Merâgî’nin “Ağır Semai” formunda bilinen 2 adet eseri vardır. 

Bu eserlerin güftelerine ait ilk dizeler, bilinen güfte şairleri, bestelerin ait olduğu 

makam ve usûller şöyledir:


Tablo 3: Abdülkâdir Merâgî’nin ağır semai formundaki eserleri 


Bî tü nefesî hoş nezedem 

hoş nenişestem 

Ey mâh-ı men der 

mektebest 

Hafız Şirazi Pençgâh Aksak Semai 

------------ Rast Aksak Semai 

Tablo 3’e göre Abdülkâdir Merâgî’ye ait 2 adet “Ağır Semai” formundaki 

eserin birinin güfte şairi bilinmektedir. Bu 2 eserin 1 i “Pençgâh”, diğeri ise 

“Rast” makamında bestelenmiştir. Yine bu 2 adet “Ağır Semai” nin her ikisi de 

“Aksak Semai” usûlündedir. 

3.1.4. Abdülkâdir Merâgî’nin yürük semai formundaki eserleri 

Abdülkâdir Merâgî’nin “Yürük Semai” formunda bilinen 5 adet eseri vardır. 

Bu eserlerin güftelerine ait ilk dizeler, bilinen güfte sahipleri, bestelerin ait 

olduğu makam ve usûller şöyledir: 

Tablo 4: Abdülkâdir Merâgî’nin yürük semai formundaki eserleri 


Tânâm-ı cemâl-i yâr 

burdîm 

Derviş recâ-yı (nâgehânipâdişâhî) 

neküned 

Her şeb nigarânest meh-i 

nev tâ tü berâyi 

Âhû biyâ mîrzem âhû 

biyâ 

Ger siyehi çünin büved 

çeşm-i tü ber helâk-i ma 

------------- Arazbar Yürük Semai 

Fasîhi Bestenigâr Yürük Semai 

------------- Irak Yürük Semai 

------------- Rast Yürük Semai 

------------- Rehavi Yürük Semai 

Tablo 4’e göre Abdülkâdir Merâgî’ye ait 5 adet “Yürük Semai” formundaki 

eserin sadece birinin güfte şairi bilinmektedir. Bu 5 eser sırasıyla “Arazbar”,


“Bestenigâr”, “Irak”, “Rast” ve “Rehavi” makamlarında bestelenmişlerdir. 

Formundan da anlaşılacağı gibi bütün eserler “Yürük Semai” usûlündedir. 

4. ABDÜLKÂDİR MERÂGÎ’NİN ESERLERİNİN DİZİNLERİ 

4.1. Abdülkâdir Merâgî’nin Eserlerinin Usûl Dizini 

Abdülkâdir Merâgî’nin bilinen 22 eserinin usûlleri ve her usûle ait eser sayısı 

şöyledir: 

Tablo 5: Abdülkâdir Merâgî’nin eserlerinin usûl dizini 

Usûl adı 

Eser sayısı 

Ağır Sengin Semai 1 

Aksak Semai 2 

Devr-i Revan 4 

Düyek 3 

Fer’ 1 

Hafif 4 

Muhammes 2 

Yürük Semai 5 

Tablo 5’ e göre Abdülkâdir Merâgî’nin bilinen 22 eserinden 5 i “Yürük Semai”, 

4 ü “Hafif”, 4 ü “Devr-i Revan”, 3 ü “Düyek”, 2 si Aksak Semai”, 2 si 

“Muhammes”, diğerleri “Fer’” ve “Ağır Sengin Semai” usûlündedir. 

4.2. Abdülkâdir Merâgî’nin Eserlerinin Form Dizini 

Abdülkâdir Merâgî’nin bilinen 22 eserinin bestelendiği formlar ve her 

formdaki eser sayısı şöyledir: 

Tablo 6: Abdülkâdir Merâgî’nin eserlerinin form dizini 

Form adı 

Eser sayısı 

Ağır Semai 2 

Beste 5 

Kâr 10 

Yürük Semai 5 

Tablo 6’ ya göre Abdülkâdir Merâgî’nin bilinen 22 eserinden 10 u “Kâr”, 5 i 

“Beste”, 5 “Yürük Semai”, 2 si ise “Ağır Semai” formundadır.


4.3. Abdülkâdir Merâgî’nin Eserlerinin Makam Dizini 

Abdülkâdir Merâgî’nin bilinen 22 eserinin ait olduğu makamlar ve her makamdaki 

eser sayısı şöyledir: 

Tablo 7: Abdülkâdir Merâgî’nin eserlerinin makam dizini 

Makam adı 

Eser sayısı 

Acem 1 

Arazbar 1 

Bestenigâr 1 

Hüseyni 1 

Irak 1 

Mahur 1 

Nihavend-i Kebir 2 

Pençgâh 2 

Rast 9 

Rehavi 1 

Segâh 1 

Uşşâk 1 

Tablo 7’ ye göre Abdülkâdir Merâgî’nin bilinen 22 eserinden 9 u “Rast”, 2 si 

“Nihavend-i Kebir”, 2 si “Pençgâh”, diğerleri ise “Acem”, “Arazbar”, Bestenigâr”, 

“Hüseyni”, “Irak”, “Mahur”, “Rehavi”, “Segâh”, “Uşşak” makamındadır. 

5. KÂR NEDİR? 

“Dindışı Türk musikisinin en büyük formu olan Kâr, kelime olarak ‘iş, güç, 

sanat ekip biçmek’ gibi çeşitli mânâlara gelir. Türk musikisinde ise en eski ve en 

sanatlı sözlü beste şekillerinden birine isim olmuştur. Kâr’ın musiki tarihimizde 

en aşağı dört-beş yüzyıllık bir geçmişi vardır. Bu şekillerin en kuvvetli mahsûlleri 

büyük Türk bestekârı ve nazariyatçısı Meraga’lı Hoca Abdülkâdir’inkilerle, 

Hoca Abdülâli, Koca Osman, Ayıntâbi Mehmet Bey, Itrî, Sadullah Ağa, Dede 

İsmail Efendi gibi muhtelif asırlarda yaşamış büyük bestekârlarımızın kârlarıdır 

(Özalp, 1992: 11).”


“Son asırlarda pek az kullanılmış olmakla beraber, XVIII. Asırdan önce en 

gözde formlardan biriydi. Bestekârın kudreti, bilhassa kârlarında gösterdiği 

başarı ile ölçülürdü. Güfte murabbâ çok defa da fazla mısrâlıdır ve terennüm 

çok boldur. Ekseriyâ terennüm’le başlar. Kantemiroğlu, Edvarı’nda kârların 

yürük SEMAİ ile saz SEMAİ si arasında okunduğunu yazmaktadır (Öztuna, 

1969: 325-326).” 

“Genellikle Peşrev’den hemen sonra icra edilir. Geniş kapsamlı bir beste 

tarzı olduğundan bünyesinde değişik usûller çoğunlukla kullanılır. Bu usûl değişiklikleri 

esere farklı bir canlılık kazandırır (Yılmaz, 1994: 243).” 

“Kârların beste yapıları umumiyetle bend-miyanhâne, terennüm denilen 

kısımlara ayrılır. Bend sayıları ikiden beşe kadar değişen kârlar vardır. Her 

bend çeşitli melodi ve devre cümlelerini ihtiva eder ki, bu devre ve cümlelerden 

beste yapısı içinde, dâima tekrar edilen terennüm kısımlarına geçilir. Bu terennüm 

kısımları (ten-nen-nen) yahut (ye-lel-lel) gibi ve bunlara benzer hecelerle 

okunur. Bu hecelerin, melodi ve ritimle ilgili olduğu unutulmamadır (Özalp, 

1992: 11).” 

“Kârların makam ve usûl değişiklikleri, bu musiki eserlerinin sanat mahiyet 

ve kıymetini artıran değerlerdendir. Kârların sözleri ve mevzûları sevgiye, 

övmeye, düşünceye bazen hicve dair yazılmış dört veya sekiz mısralı şiirlerdir. 

Musiki tarihimiz boyunca bestelenmiş kârlar ya güfte arasında geçen ya da 

maksadı en iyi şekilde belirten bir kelime ile adlandırılmıştır. “Kâr-ı Lâlezâr”, 

“Kâr-ı Ceyhûn”, “Kâr-ı Bağ-ı Behişt”, “Kâr-ı Müneccim” vb. bazen de bestelenmiş 

oldukları makama göre Rast Kâr-ı Nev, Dügâh Kâr gibi, yahut sözlerin 

ilk kelimesi ile anılır (Özalp, 1992: 11).” 

“Kâr tarzında bestelenmiş eserler bazen uzunluk ve kısalıklarına göre değişik 

isimlerle anılırlar: “Kâr”, “Kârçe”, “Kâr-ı Nev”, “Kâr-ı Natık” gibi isimler 

eserlerin yapısını anlatır (Yılmaz, 1994: 243).” 

“Kâr, genellikle terennümle başlayan geniş kapsamlı, muhtelif usûllerin, 

kullanıldığı uzun eserlere verilen isimdir. 

Kârçe, kâr'dan daha kısa ve özelliklerini daha öz anlatım (belirten) eserlere 

verilen isimdir. 

“Kâr-ı Nev”, değişik usûllerin kullanıldığı bir formdur. Kâr'dan fazla farkı 

yoktur. 

“Kâr-ı Natık”, “kâr” ve “Kârçe”'den usûl ve güfte yönünden hemen ayrıcalık 

arz eder. Kâr-ı Natıkların güftelerinin hemen her satırında değişik usûllere


rastlanılabilir. Kâr-ı Natıklar başladıkları makamın ismi ile anılırlar. “Rast Kâr-ı 

Natık”, “Neva Kâr-ı Natık” gibi... “Kâr-ı Natık” bitişte başladığı makam seslerine 

dönerek karar verir. 

Her satırda değişik usûllere rastlanıldığı gibi, her satırda değişik makamlara 

geçilmesi Kâr-ı Nātıkların özelliğidir. Her satır icra edilirken, geçilen makamın 

ismi belirtilir. "Rast getirip..." gibi... (Yılmaz, 1994: 243).” 

“Kârlar ya bir terennümle ya da doğrudan doğruya güfte ile başlar. Meselâ 

Itrî’nin neva makamındaki kârı güfte ile dügâh kâr terennümle başlar. İlk kâr 

örneklerini veren Hoca Abdülkâdir’in eserlerinin sözleri Farsça olduğundan, 

eski Musikişinaslar bunu bir gelenek durumuna getirerek eserlerine Farsça şiirler 

seçmişlerdir. Daha sonra bu gelenek terk edilmiştir. 19. yüzyılın sonlarına 

doğru bu formun daha az bestelendiği dikkati çeker.Hacı Faik bey son büyük 

kâr bestekârlarımızdandır. Klasik takım sıralamasında sözlü eserlerin birincisi 

olduğundan eski küme fasıllarında peşrevden sonra sözlü eserle kâr ile girilirdi 

(Özalp, 1992: 12).” 

“Kârlar en çok “Düyek”, “Devr-i Revan”, “Devr-i Kebir”, “Muhammes”, 

“Evsat”, “Devr-i Hindi”, “Hafif”, “Sakil”, “Nim Sakil” , “Türki Darp”, “Zencir” 

ve diğer usûllerle bestelenmişlerdir. Her kârın dinamizmi birbirinden farklıdır. 

Beste tekniği yönünden de kesin bir düzeni ve simetrisi yoktur. Bir beste formu 

olarak diğer beste şekilleri gibi fazla bağımlı değildir. Her bestekâr içinden geldiği 

gibi bestelemiştir. Nitekim kullanılan usûller yönünden de böyledir. Büyük 

usûllerin bazılarıyla bestelendiği gibi küçük usûllerle yönünden de böyledir. Bu 

usûllerin bazıları ile bestelendiği gibi küçük usûllerle de ölçülmüşlerdir. Hiç 

terennümü olmayan kârlar vardır. Sözleri dört, altı ve sekiz mısralı şiirlerden 

seçilmiş olabilir.Eski güfte mecmualarında Türk Musikisinde pek çok kârın bestelenmiş 

olduğu görülürse de bunlardan günümüze çok azı gelebilmiştir. 20. 

yüzyılda ise Refik Fersan, Rauf Yekta Bey, Ahmet Avni Konuk, Mustafa Nezihi 

Albayrak, Rakım Elkutlu, Münir Nureddin Selçuk kâr bestelemeyi denemişlerdir. 

Yorum ve icrâsı güç, ağdalı ve uzun eserler olduğundan zamanla ihmale 

uğramış, yerini diğer beste şekillerine bırakmıştır (Özalp, 1992: 12).” 

6. ESERLERİN BİÇİM, USÛL VE ŞEKİL AÇISINDAN İNCELENMESİ 

Yöntem 

Abdülkâdir Merâgî’nin günümüze kadar gelen 10 adet “kâr”ının notası verilmiş, 

her eser önce biçim sonra da usûl ve şekil olarak incelenmiştir.


Kâr’ların farklı notaları karşılaştırılmış, yanlışlar elden geldiğince düzeltilerek 

yeniden yazılmıştır. Bestelerin biçimleri hem notaların üzerinde hem de 

tablo halinde gösterilmiştir. Bu çalışma sırasında her mısra için kullanılan ezgiler 

ve terennümler aşağıda gösterilen harflerle belirtilmiştir. 

A, B, C, D, E, F, G, H……………. Mısra ezgisi 

a, b, c, d, e, f, g, h, ı, i, j, ………… Terennüm ezgisi 

T………………………………….. Terennüm 

Usûl-aruz vezni ilişkisi ile ilgili inceleme ise, güfte dağılımının daha iyi anlaşılabilmesi 

için kudüm velvelelerine uygun olarak yazılmıştır 

Üç çizgi üzerine yazılan velvelelerde: Üst çizgi sağ zahme ile sağ kâseye 

vurulan darpları; alt iki çizgi ise sol kâseye vurulan darpları gösterir. Alt iki 

çizginin üstte olanı sağ zahme ile, altta olanı ise sol zahme ile vurulur. 

_____________________________________ Sağ kâse, sağ zahme 

_____________________________________ Sol kâse, sağ zahme 

_____________________________________ Sol kâse, sol zahme 

Biçim ve usûlün yanı sıra usûl-aruz vezni ilişkisi açısından güftelerin vezinleri 

tespit edilmiş ve şekil yönünden de incelenmiştir. 

Bu çalışmada, Abdülkâdir Merâgî’ye ait kâr formunda bestelenmiş 10 adet 

eser usûl, biçim ve şekil açısından incelenmiş, bu 10 eserden sadece 1 tanesi örnek 

olarak verilmiştir.









6.2. Segâh şeşâvâz kâr’ın biçimsel yapısı


Birinci Bend: 

Usûlü: Hafif (Ağır) 

Ta…..Terennüm (Anlamsız)-1 usûl (32 zamanlı), (tekrarlı) - KARAR 

Tb…..Terennüm (Anlamsız)-1 usûl (32 zamanlı) - KARAR 

A……Birinci mısrâ-1 usûl (32 zamanlı) - KARAR 

B……İkinci mısrâ-1 usûl (32 zamanlı) 

C……İkinci mısrâ- 1 usûl (32 zamanlı) - KARAR 

İkinci Bend: 

Tc…..Terennüm (Anlamsız) 1 usûl (32 zamanlı) 

Td…..Terennüm (Anlamsız) 1 usûl (32 zamanlı) 

B……İkinci mısrâ-1 usûl (32 zamanlı) 

C……İkinci mısrâ-1 usûl (32 zamanlı) - KARAR 

Te…..Terennüm (Anlamlı) - 1 usûl (32 zamanlı), (tekrarlı) - KARAR 

Üçüncü Bend: 

D….Üçüncü mısrâ (1. miyan)-1 usûl (32 zamanlı) - Evç’te asma kalış 

E…..Dördüncü mısrâ (2. miyan)-1 usûl (32 zamanlı) - Evç’te asma kalış 

F..…Dördüncü mısrâ (3. miyan)- 1 usûl (32 zamanlı) - KARAR 

Dördüncü Bend: 

Usûlü: Hafif 

Tc…. Terennüm (Anlamsız)-1 usûl (32 zamanlı) 

Td….Terennüm (Anlamsız)-1 usûl (32 zamanlı), (tekrarlı) 

B…...Dördüncü mısrâ- 1 usûl (32 zamanlı) 

C…...Dördüncü mısrâ – 1 usûl (32 zamanlı) 

Te…..Terennüm (Anlamlı) – 1 usûl (32 zamanlı) - KARAR 

Tf…..Terennüm (Anlamsız) 1 usûl (32 zamanlı), (tekrarlı) 

Tg….Terennüm (Anlamsız)-1 usûl (32 zamanlı), (tekrarlı) 

Th…. Terennüm (Anlamsız)- 1 usûl (32 zamanlı), (tekrarlı)


Tı….Terennüm (Anlamsız)- 1 usûl (32 zamanlı), (tekrarlı) 

Ti…..Terennüm (Anlamsız)- 1 usûl (32 zamanlı), (tekrarlı) 

Tj…..Terennüm (Anlamsız) -1 usûl (32 zamanlı), (tekrarlı) 

Usûlü: Hafif (Ağır) 

Te….Son terennüm (Anlamlı)-1 usûl (32 zamanlı) 

SON KARAR 

6.3. Segâh şeşâvâz kâr’ın şekil özellikleri 

Güfte: 

1. Ey Şehenşâh-ı Horasan yâ İmâm ibni’l hümâm 

2. Ser fedâ-yi hâk-i râhet Şâh Ali Mûse r-Rizâ 

3. Ey Şeh-i cûd ü sahâvet lûtf u hûlk ü merhamet 

4. Şeh-suvâr-ı mîr-i meydan gaazi-i rûz-i vegaa 

Takti: 4 / 4 / 4 / 3 15 

Vezin: Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilâtün / Fâilün (REMEL BAHRİ) 

AÇIKLAMA 

1. Ey Horasan’ın Şehenşahı (Şahlar Şahı, Sultanı), ey hükümdar (kahraman, 

arslan) oğlu önder 

2. Baş, senin yolunun toprağına feda olsun, Şah-ı Ali Muse r-Riza 

3. Ey cömertlik ve el açıklığı , lütuf , ahlâk ve merhamet Şahı 

4. Meydân’ın Emiri (er meydânının emiri) ve baş süvârisi, savaş gününün 

gaazisi 

7. SONUÇ VE ÖNERİLER 

7.1. Sonuç 

Abdülkâdir Merâgî’nin 10 adet “kâr” formundaki eserinin incelenmesi sonunda 

varılan sonuçlar şunlardır: 

1) Bugünkü “kâr” formunun şekillenmesinde Abdülkâdir Merâgî’ye ait 

“kâr” ların büyük önemi vardır. Abdülkâdir Merâgî, Türk müziğinde din dışı 

sözlü musikisinin büyük formlarından biri olan “kâr” ın şekil almasını sağlamıştır.


2) Merâgî, kendinden sonra gelen bestekârları, eserlerindeki biçimsel kullanımla 

etkilemiş ve bunun sonucu olarak birçok abidevi eserin ortaya çıkmasına 

zemin hazırlamıştır. 

3) “Kâr” bestekârlarının eserlerinde çoğunlukla Farsça güfteler kullanması, 

bu etkilenmenin sonucu olarak karşımıza çıkmaktadır. 

4) Abdülkâdir Merâgî’ye ait bütün “kâr”ların tam bir sanat eseri örneği olduğu, 

usûl-aruz vezni ilişkisi incelemesi sonucunda ortaya çıkmıştır ki bu şaheserler 

“kâr” formunun ilk örnekleri olarak gösterilir. Hemen hemen bütün 

“kâr” larda da görebildiğimiz usûl, güfte, ezgi ve form bütünlüğü, “kâr” formu 

ile yazılmış eserlerin önemini ortaya koymaktadır. 

5) Abdülkâdir Merâgî, “kâr”larında kullanmış olduğu güftenin her mısrasını, 

mükemmel bir denge anlayışı içinde usûl sayısına göre yerleştirmiştir. 

6) Merâgî’nin bazı “kâr” larında, - usûl-aruz vezni ilişkisi açısından - güftelerin 

her satırda usûl darplarına tam olarak oturmadığı görülmüştür. Bu durum, 

sadece “Rubai” lerle bestelenmiş eserlerde görülür. Çünkü “Rubai” lerin 

her mısrasında kendilerine has vezinlere sahip olabilme özelliği vardır. 

7) Çalışma esnasında bazı güftelerin zaman içerisinde değişerek bu güne 

geldiği anlaşılmıştır. Güftelerdeki yanlışlıklar elden geldiği ölçüde düzeltilerek 

yazılmıştır. 

7.2. Öneriler 

1) Yüzyıllar önce bestelenmiş olmasına rağmen bu güne kadar gelebilmiş 

bütün klasik eserlerin güftelerinin teker teker kontrol edilmesi, eserlerin daha 

doğru bir şekilde icra edilmelerini sağlayacaktır. 

2) Usûl-aruz vezni ilişkisinin yeterince anlaşılabilmesi, bütün konservatuarlara 

“Ritim Uygulama” ve “Usûl-Aruz Vezni İlişkisi” derslerinin konması ile 

mümkün olacaktır. 

3) Günümüze kadar gelmiş eserlerin notaları gözden geçirilmeli, yanlışlıklar 

düzeltilmeli ve mümkünse notalar bilgisayar ortamında “Finale” programında 

yeniden yazılmalıdır. Bu eserlerin daha iyi okunur bir hale gelmesini 

sağlayacaktır. 

4) Çalışmanın kaynak taraması aşamasında bu tarz araştırmaların daha önce 

yeterli sayıda yapılmamış olduğu görülmüştür. Günümüze kadar gelen Türk 

müziğine ait nadide eserlerin sadece notalarda kaldığı görülmüştür. Arzu edilen, 

bu çalışmanın bundan sonra yapılacak diğer araştırmalara vesile olmasıdır. 

©


KAYNAKLAR 

1. AKBULUT, Yusuf, (2000), Osmanlılarda Müzik, Selçuk Üniversitesi Uluslar Arası 

Kuruluşunun 700. Yıl Dönümünde Bütün Yönleriyle Osmanlı Devleti Kongresi 

Bildirileri, Konya. 

2. AKBULUT, Yusuf, (1997), Tekerlemelerin Müziksel Özellikleri, V. Milletler Arası 

Türk Halk Kültürü Kongresi, Halk Müziği, Oyun, Tiyatro, Eğlence Seksiyon 

Bildirileri, Ankara. 

3. AKSÜT, Sadun, (1993), Türk Musikîsinin 100 Bestekârı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi. 

4. BARDAKÇI, Murat, (1986), Maragalı Abdülkâdir, İstanbul: Pan Yayıncılık. 

5. ÇIPAN, Mustafa, (1999), Güfte İncelemesi I (Notalar, Güfteler, Şekil Özellikleri, Açıklamalar, 

Edebiyat ve Mûsikî Bilgileri), Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi. 

6. KARAMAN, Sibel, (2006), Biçim ve Usûl Açısından Abdülkâdir Merâgî’nin Kârları, 

Konya: Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. 

7. ÖZALP, M. Nazmi, (1986), Türk Mûsikîsi Tarihi (Derleme), C. 1, Ankara: TRT Müzik 

Dairesi Başkanlığı Yayın No:34. 

8. ÖZALP, M. Nazmi, (1992), Türk Mûsikîsi Beste Formları, Ankara: TRT Genel Sekreterlik 

Basım ve Yayın Müdürlüğü Yayınları, Yayın No: 239. 

9. ÖZTUNA, Yılmaz, (1990), Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi, Ankara: Kültür Bakanlığı 

Yayınları. 

10. ÖZTUNA, Yılmaz, (1987), Abdülkaadir Merâği, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı 

Yayınları. 10. ÜNGÖR, Etem Ruhi, (1981), Güfteler Antolojisi, İstanbul: Eren 

Yayınları, C.1-2. 

11. YAVAŞÇA, Alâeddin, (2002), Türk Mûsikîsin’nde Kompozisyon ve Beste Biçimleri, 

İstanbul: Türk Kültürüne Hizmet Vakfı Yayınları. 

12. YILMAZ, Zeki, (1994), Türk Mûsikîsi Dersleri. İstanbul: Çağlar Yayınları.


Türk Keman Okulunun Oluşum Süreci ve 

Temsilcileri ∗ 

The Emerging Process And Representative Of Turkish Violin School 

Zafer KURTASLAN ∗∗ 

ÖZET 

Bu çalışmada Türk keman okulunun oluşum ve gelişim sürecine ve bu süreçte önemli rol oynadığı 

düşünülen Türk ve yabancı keman sanatçı-eğitimcilerine yer verilmiştir. Osmanlı’da 

Batı Müziğine olan ilgi III. Selim (1761-1808) dönemine rastlamaktadır. Tanzimat’la (1839- 

1876) başlayan batılılaşma sürecinde Klasik Batı Müziğinin profesyonel anlamda eğitimi, 

1826 yılında II. Mahmut’un (1785-1839) isteğiyle kurulan askeri bando ve 1831’de kurulan 

Muzika-i Humayun Mektebi (Padişahın Müzik Topluluğu Okulu) ile başlamıştır. 1846 yılında 

Muzıka-i Humayun Yaylı Çalgılar Orkestrasını kurmak ve öğrencilere keman dersi vermek 

üzere Avrupa’dan davet edilen yabancı sanatçı-eğitimciler, keman eğitiminin okullaşma süreci 

içerisinde ilk sayılabilecek çalışmaları başlatmışlardır. Daha sonra Cumhuriyet’in ilanı ile 

birlikte açılan müzik eğitimi kurumlarıyla birlikte Türkiye’de yaklaşık yüz altmış yıldır keman 

icracısı ve eğitimcisi yetişmektedir. 

• 


Keman, Keman eğitimi, Türk keman okulu, keman eğitimcileri 

• 

ABSTRACT 

In this research, the formation and development process of Turkish violin school and Turkish 

and foreign violin artist-educators who are considered to have a role in this process has been 

discussed. In Ottoman, the interest to the western music, was started with III. Selim (1761- 

1808). In the process of westernization which was started with Tanzimat (1839-1876); the 

professional education of Classical Western Music was started with military band and 

Muzika-i Humayun Mektebi (the School of Sultan’s Music Ensemble) which were founded 

with II. Mahmut’s (1785-1839) demand. In 1846, foreign artist-educators was invited from 

Europe to found Muzika-i Humayun String Orchestra and to give lessons to the students, was 

∗ 

∗∗ 

Bu makale, 9. İstanbul Türk Müziği Günleri, Müziksel Gelişimimizi Değerlendirme Sempozyumu’nda 

(2-3 Mayıs 2002, İTÜ) sunulan “Türk Keman Okulunun Oluşum Süreci ve Cumhuriyet 

Dönemine Kadar Olan Gelişimi” isimli bildiriden oluşturulmuştur. 

Öğr. Gör., Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi, Güzel Sanatlar Eğitimi Bölümü, 

Müzik Öğretmenliği Anabilim Dalı.


started the studies which can be considered the “first” in the process of professional violin 

education. Afterwards, with the foundation of Republic and music education institutions, 

violin artist-educators have been educated for a hundred and sixty years. 

• 

KEY WORDS 

Violin, Violin education, Turkish violin school, violin educators


 

1. GİRİŞ 

Keman, Ortaçağ’dan günümüze gerek yapımı gerekse icrası ve eğitimi ile 

müzik insanları tarafından merak edilen, hakkında birçok araştırma yapılan bir 

çalgı olmuştur. Bütün dünyada olduğu gibi Türkiye’de de hem geleneksel hem 

de batı müziği tarzında icracıları yetişmiş, besteler yapılmış, metotlar yazılmıştır. 

1.1. Tarihsel Gelişim Sürecin İçerisinde Türkiye’de Keman 

Günümüzde kullanılan modern Avrupa kemanının Osmanlı İmparatorluğu’na 

girmesinden önce ıklığ, giçek, ki-yak, yaylı kopuz ve kemençe gibi tarihi 

çok eskilere dayanan yaylı çalgıların Türk müziğinde önemli bir yeri vardı (Aşkın, 

t.y). Kemana batı dillerinde farklı isimler verilmiş, Fransızca’da “violon” , 

İtalyanca’da “violona”, Almanca’da “violin” denilmiştir. Keman, birçok ülkenin 

geleneksel müziklerinde de kullanılan halk çalgısı olmuş ve o ülkelere özgü 

isimleriyle anılmıştır. Örneğin Macarca’da “hegedii”, Almanca’da “geige”, Rusça’da 

“skripka”, Türkiye’de ise keman sözcüğü çalgıyı anlatmaktan ziyade yayı 

anlatmak için kullanılmıştır. 

Kemençe sözcüğü ise, Farsça “keman” ve “çe” kelimelerinden oluşmaktadır. 

Keman, yay-kavis anlamında, “çe” ise küçültme edatı olarak kullanıldığına 

göre kemençe küçük yaylı çalgı anlamına gelmektedir (Yekta, 1986: 87). Zaten 

Anadolu’da yayla çalınan çalgıya “ıklığ”, bu sazın yayına “keman” , çalana da 

“kemani” deniliyordu. Birçok halk şairi dizelerinde “kaşları keman” benzetmesini 

kullanarak, yay şeklinde olan kaşı kemana benzetmiştir. 

Doğu müziği üzerine araştırmalarda bulunan Charles Fonton’a göre, batı 

kemanı doğuya Rumlardan kör Yorgi tarafından getirilmiştir. Ayrıca Fonton, 

kemana meyhaneler ve tavernalar dışında fazla rağbet edilmediğinden 

Yorki’den sonra unutulacağını, Türklerin asıl yaylı çalgı olarak rebaba önem 

verdiklerini ve kemanın rebap karşısında tutunamayacağını belirtmiştir 

(Fonton, 1987: 89). Fakat Fonton’un ön görüsü gerçek olmamış, rebap fasıllardan 

çekilmeye başlamış keman ise fasılların vazgeçilmez bir sazı haline gelmiştir. 

Batı kemanının Osmanlı müziğine ne zaman girdiğine dair kesin bir bulgu 

yoktur. Fakat bu konuda iki tespit bulunmaktadır: birincisi “ XIII’ncü yüzyıldan 

beri Ceneviz ve Venedik mahallelerinin bulunduğu İstanbul, Trabzon gibi bir-


iki şehrin o zamanki levantenleri 1 arasında Latin kemanlarının ve en eski viol 

şekillerinin kullanılmış olacağı muhakkaktır” (Gazimihal, 1939: 80). İkinci tespit 

de ise, 1732-1742 yılları arasında İstanbul ve İzmir’de bulunan İsviçreli ressam 

Liotard’ın “Keman Çalan Türk Musikicileri” (Ek1) isimli resminde ve 

Perrault’un, “Paralles des Anciens et des Modernes” adlı kitabında, Fransa’nın 

İstanbul elçisinin evinde İran asıllı bir Türk müzisyenin keman çaldığına dair 

bilgilere rastlanmaktadır (Aksoy, 2003: 106). Bu iki tespitin birincisinden batı 

kemanının XIII’üncü yüzyıldan beri Osmanlı’da görüldüğü anlaşılmaktadır. 

İkinci tespitten ise; Perrault’un kitabının 1697’de yazıldığına, Liotard 1732-1742 

yılları arasında Osmanlı’da bulunduğuna, Fonton’un kitabının da 1751 yılında 

yazıldığına göre kemanın Osmanlı müzik yaşantısında 17. Yüzyıldan itibaren 

girdiği anlaşılmaktadır. Kemanın ince saza ve saray fasıllarına da kör Yorki tarafından 

sokulduğu belirtilmektedir (Aksoy, 2003: 105). 

Modern Avrupa kemanının ilk olarak İstanbul’da müzikli konser salonu 

görevi yapan kahvehanelerde ve tavernalarda, Çingene, Yunan, Yahudi ve Ermeni 

çalıcılar tarafından kullanıldığı, dönemin meşhur çalıcılarının ise kör 

Yorci, Miron, Kemani İzak, Denizoğlu Ali Bey, Sebuh, Sinekemani Kapril, 

Nikagos ve Tatyos olduğu belirtilmiştir (Aksoy, 2000’den Akt: Tebiş, 2002: 12). 

Osmanlı’da kullanılan bir başka yaylı çalgı da sinekemandır (Ek2). “Eski 

kaynaklarda Viola D’Amore olarak anılan sinekeman, keman ailesinin ülkemize 

gelen ilk örneğidir” (Özalp, 2000: 191) Türk müziğinin önemli sazlarından birisi 

olduğu belirtilen sinekeman, kemana en çok benzeyen çalgıdır. “III. Sultan Selim 

(1789-1807) döneminde ney ve tanbur ile birlikte nefis bir üçlü teşkil etmekteydi” 

(Yekta, 1986: 86). Sinekeman göğüse dayanarak çalınmaktadır. 

Sinekeman bir Türk çalgısı olmamakla birlikte Yekta’ya göre, Osmanlı’da ilk 

kez ne zaman kullanıldığına dair kesin bir bilgi yoktur (Akt: Kurtaslan, 2001: 1). 

Türk müziği hakkında araştırmalar yapan Avrupalı gezgin rahip Toderini, 

Türklerin rebap, keman ve sinekemandan başka bir de “ayaklı keman” (Ek3) 

kullandıklarını belirtmiştir. Ayaklı keman, kontrabas gibi ayakta çalınmaktaydı 

(Aksoy, 2003: 134). Türk müziğinin en eski yaylı sazlarından birisi olan rebap, 

Toderini’ye göre kemanın Türk müziği fasıllarına girmesinden sonra unutulmaya 

yüz tutmuştur (Akt: Aksoy, 2003: 151). 

Türkiye’de keman eğitiminin tarihsel gelişim sürecine bakıldığında batı 

müziği eğitimi süreci ile paralel olduğu görülmektedir. Batı kültürüne karşı 

1 

Levanten: Levanten; Fr. Levantin. Yakın Doğuda yerleşmiş veya evlenerek soyu karışmış Avrupalı 

kimse.(TDK,1998)


artan ilgi, batı kültürünün ürünü olan batı müziğine karşı olan ilgiyi de beraberinde 

getirmiştir. Osmanlı İmparatorluğu döneminde zaman zaman Avrupa’dan 

gelen çeşitli çalgı grupları sarayda konserler vermiştir. Örneğin 1543’te 

imzalanan Osmanlı-Fransız antlaşmasından sonra I. François, Kanuni Sultan 

Süleyman’a bir orkestra yollamış, bu orkestra sarayda üç konser vermiştir. III. 

Selim ilk kez 1797’de Topkapı Sarayı’na Batı’dan gelen bir opera topluluğunu 

konuk etmiş, temsiller saray çevresinde ilgi uyandırmıştır (İlyasoğlu, 1998: 10). 

Batı müziği eğitiminin ilk adımları batı tarzında bir bando kurulması amacı ile 

bandoya çalıcı yetiştirmek için kurulan Muzika-i Humayun’da atılmıştır. 

1.2. Muzika-i Humayun ve Keman Eğitimi 

Cumhuriyet’ten önce Osmanlı’da müzik eğitimi veren kurumların başında 

Enderun Mektebi 2 , 1826 yılında II. Mahmut’un isteğiyle kurulan askeri bando 

ve 1831’de kurulan Muzika-i Humayun (Padişahın Müzik Topluluğu) gelmektedir. 

Bir nevi saray konservatuarı olarak kabul edilen Muzika-i Humayun, Enderun 

Musiki Teşkilatı’nın yeni bir şubesi olarak ortaya çıktı (Gazimihal, 1955: 

41). II. Mahmut’un daveti üzerine ünlü İtalyan opera bestecisi Gaetano 

Donizetti’nin kardeşi Giuseppe Donizetti (1788-1856) Muzika-i Humayun’un 

bandosu, orkestrası ve öğretim elemanları ile oluşmasını sağlamak için 1820 

yılında İstanbul’a davet edilmiştir (Say, 2005: 510). Ancak Donizetti o dönem 

şartları itibariyle 1828’de İstanbul’a gelebilmiştir. Muzika-i Humayun’un ilk 

yıllarına ait edinilen bilgilerden anlaşıldığı üzere, bu kurum Osmanlı tarafından 

ilgi ve beğeni ile karşılanmış ve bir prestij unsuru olarak görülmüştür. Bir bakıma 

Muzika-i Humayun Türk müzik tarihine gerçek anlamda Klasik Batı müziği 

eğitiminin yapıldığı ilk müzik eğitimi kurumu olarak geçmiştir. 

Muzika-i Humayun’un kuruluşunun ilk yıllarındaki işlevi, saray ve ordu 

bandolarına çalıcı yetiştirmek ve saray bandosu olarak görev yapmaktı. 

Gazimihal’e göre, G. Donizetti’nin çabaları ile Avrupa’dan çalgı ve çalgı hocaları 

getirtilerek 1846 yılında Muzika-i Humayun’a yaylı sazlar bölümü açıldı. 

Kısa bir süre sonra Donizetti’nin şefliğinde bir orkestra kuruldu. Donizetti’den 

sonra orkestrayı yönetmek için ünlü İtalyan şef Angelo Mariani (1822-1873) daha 

sonra da Luigi Arditi (1822-1903) davet edildi. Bu iki İtalyan orkestra şefi 

aynı zamanda kemancı idi. O dönemde yazma ve arşivcilik geleneğinin öneminin 

kavranılamamış olmasından dolayı Muzika-i Humayun Yaylı Sazlar Bölümü’nün 

kuruluş aşamasında görev alan eğitimci kadro, ilk yıllarda yetişen ke- 

2 

Bkz. Özalp, M. (2000). Türk Musikisi Tarihi. Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Cilt 1, s. 26, İstanbul.


mancılar ve öğretim programı hakkında ciddi bilgilere ulaşılamamıştır. M.R. 

Gazimihal İtalyan kemancı Camulova’nın, Saray Muzika Okulu’nda görev yaptığını 

belirtmektedir. Ayrıca M.R. Gazimihal’in dönemin bayan müzikçilerinden 

Leyla (Saz) Hanım ile yaptığı bir görüşmede Leyla Hanımın İtalyan iyi bir 

kemancıdan bahsettiğini belirtmiştir. Bu kemancı muhtemelen Camulova’dır 

(Gazimihal, 1939: 111). 

Valz ve Bugvani isimli yabancı kemancıların Muzika-i Humayun’da, Madam 

Duachasten’inde (Seyfettin Asal’ın ilk keman hocası) Beyoğlu’nda özel 

keman dersleri verdikleri bilinmektedir (Gazimihal, 1955: 54). 

Muzika-i Humayun Orkestrası’nda çalışmış olan kemancılar arasında 

“Jozef Gayto Efendi (Yüzbaşı), Boris (Mulazini Sani) 3 , Jozef Ramono 

(Serçavuş) 4 , meşhur keman virtuozu Samuel”in isimleri geçmektedir 

(Gazimihal, 1955: 104). 

2. Türk Keman Okulunun Temsilcileri 

Türk keman okulunun temsilcilerinden, Muzika-i Humayun’da öğrenim 

gören I. ve II. Kuşak kemancıların kısa biyografileri aşağıdaki gibidir: 

Vondra Bey (?-?) 

Abdülhamit tarafından Viyana Konservatuarı’nda eğitim alması için gönderilen 

Vondra Bey, bu okuldan birincilikle mezun olmuş ve başarısından dolayı 

kendisine değerli bir keman verilmiştir. Yurda döndükten sonra Muzika-i 

Humayun Orkestrası’nın Başkemancılığını yapmıştır (Gazimihal, 1955: 106). 

Vondra Bey aynı zamanda Muzika-i Humayun’da keman öğretmenliği yapmış 

ve “ilk Türk konser kemancısı olarak bilinen Osman Zeki (Üngör) Bey’in de 

hocası olmuştur (Tuğlacı, 1986: 223). 

Osman Zeki Bey (Üngör 1880-1959) 

On bir yaşında Muzika-i Humayun’da Pepini Gayto ve Vondra Bey’den 

keman, Aranda Paşa’dan teori dersleri alan Osman Zeki Bey, yeteneği ve çalışkanlığı 

ile Abdülhamit’in dikkatini çekmiş ve Paris Konservatuarı’na yollanmasına 

karar verilmiştir. Paris Konservatuarı’nda Henri Marteu ile çalışan Zeki 

Bey, bu okuldan ödül alarak mezun olmuştur. Yurda döndükten sonra Vondra 

Bey’in yerine başkemancı tayin edilmiştir. Daha sonra Saray Orkestrası’nın şefliğine 

getirilen Osman Bey, orkestranın ilk Avrupa turnesini gerçekleştirmiştir. 

3 

Teğmen (Develioğlu, 2007: 719) 

4 

Başçavuş (Develioğlu, 2007: 939)


İlk Türk konser kemancısı olarak Türk Müzik Tarihine geçmiş olan Osman Zeki 

Bey, -Mendelssohn gibi-, tanınmış bestecilerin konçertolarının Türkiye’deki ilk 

seslendirilişlerini gerçekleştirmiştir (Say, 2005: 565). Türk Müzik Tarihinde 

önemli bir yeri bulunan iki kurumun başına getirilmiştir. Bunlardan biri, Atatürk’ün 

emriyle İstanbul’dan Ankara’ya getirilen Riyaset-i Cumhur Filarmoni 

Orkestrası, diğeri de Musiki Muallim Mektebi’dir. Musiki Muallim Mektebi’nin 

uzunca yıllar müdürlüğünü yapmıştır. 1928 yılında Moskova’ya davet edilmiş 

ve Rus orkestraları eşliğinde, 1934 yılında da Bakü’de konserler vermiştir. İstiklal 

Marşımızın bestecisi olan Osman Zeki Üngör’ün birçok okul şarkısı ve marşları 

vardır (Ege, 1948: 30). Kemancı, şef ve müzik eğitimcisi kimlikleri ile birçok 

öğrenci yetiştirmiş olan Osman Zeki Bey, ülkemizin önemli kemancı ve müzik 

eğitimcilerinden oğlu Ekrem Zeki Ün’ü yetiştirmiştir. 

Basri Bey (?-?) 

Zeki Üngör Bey’den sonra orkestraya Konzertmeister olan ve 1917 yılında 

görev yaptığı bilinen Basri Bey de Muzıka-i Humayun’un yetiştirdiği değerli bir 

sanatçıdır (Özasker, 1997: 55). 

İzzet Nezihi Albayrak (1898-?) 

Keman eğitimine küçük yaşta Zeki Üngör’den ve Fischer’den İstanbul’da 

keman dersleri alarak başladı. 1920 yılında Berlin Stern Konservatuarı’nda 

Gesza von Kresc ile keman çalışmıştır. Bu okulu bitirdikten sonra Ballenstadt 

Konservatuarı’nda öğretmenlik yapan Albayrak, 1937-1964 yılları arasında 

Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’nda viyola grup şefliği yapmış, ayrıca 

Ankara Devlet Konservatuarı’nda keman öğretmeni olarak çalışmıştır. İzzet 

Nezihi Albayrak’ın öğrencileri arasında Kenan Kutucuoğu, Şekür Ertüzün, Orhan 

Kadam, İrun Özyücel, İmer Saracoğlu, Taner Öncel, Ahmet Ediz, Ersan Alper 

ve Nuri Çeken vardır. Suna Kan’a da özel ders vermiştir (Say, 2005: 44). 

Seyfettin Asal (1901-1955) 

Türk keman okulunun önde gelen temsilcilerinden, Seyfettin Asal, sekiz 

yaşında özel olarak Mme Duchasten’den keman, Hege’den piyano dersleri alarak 

müzik eğitimine başlamış ve bir yıl sonra müzik eğitimine Muzika-i 

Humayun’da devam etmiştir. Muzika-i Humayun’da iki yıl kadar Zeki (Üngör) 

Bey’le çalıştıktan sonra on iki yaşında Viyana’ya gönderildi. Elveym Opera Orkestrası’ndan 

Prof. Moravets ile çalışmaya başladı. Bir süre sonra akademiye 

gitmek isteyince, ilk devrenin birinci sınıfına bile kabul edilmedi. Altı aylık yoğun 

bir çalışmadan sonra üç sınıf birden atlatılarak Prof. Faisst’nin sınıfına ka-


bul edildi. O. Sevcik ile kısa bir süre çalıştıktan sonra Prof. Arnold Rose’nin sınıfına 

geçti. Dört yıl Prof. Rose ile çalışan Asal, en önemli başarısını F. Löwe’nin 

idaresinde Brahms’ın Keman Konçertosu’nu seslendirerek kazanmıştırı. Ödül 

olarak akademi bir İtalyan keman vermeyi kararlaştırsa da o zamanki Kuron’un 

düşüklüğü nedeniyle para keman almaya yetmedi. Viyana Konserthaus Senfoni 

Orkestrası’nda birinci keman sanatçısı olarak çalıştı. Seyfettin Asal’ın bir diğer 

önemli başarısı da, Opera Orkestrası’nın sadece bir keman sanatçısı almak için 

açtığı sınavı 300 kişi arasından ciddi bir eleme sonucunda kazanmasıdır. Ayrıca 

keman eğitiminin yanı sıra Joseph Marks ile armoni, konturpuan ve füg çalıştı 

(Gazimihal, 2006: 167). 

1924 yılında Türkiye’ye dönen Asal, Galatasaray Lisesi’nde müzik öğretmenliğinin 

yanı sıra İstanbul Belediye Konservatuarı’nda keman öğretmenliği 

yaparak çok sayıda öğrenci yetiştirmiştir. İstanbul’da 20. yüzyılın ilk yarısında 

geliştirilen çoksesli müzik hareketinin önderlerinden olan Seyfettin Asal’ın keman 

ve piyano için değişik formlarda eserleri vardır (Say, 2005: 106). 

Enver Kapelman (1903-?) 

On yedi yaşında Muzika-i Humayun’da keman eğitimine başlayan Enver 

Kapelman, Mustafa Bey, Zeki Bey ve Karl Berger ile çalışmıştır. Riyast-i Cumhur 

Filarmoni Orkestrası’nın ikinci keman grup şefliğini yapmış olan 

Kapelman, Ankara Radyosu Salon Orkestrası’nda şeflik, Musiki Muallim Mektebi’nde 

de keman eğitimciliği yapmıştır. Atatürk’ün huzurunda keman çalan 

Kapelman’ın Atatürk’le ilgili anıları Marşlarda-Türkülerde Atatürk isimli kitapta 

yayınlanmıştır (Ege, 1948: 23) 

Ali Sezin (1897-1950) 

İlk keman çalışmalarına Albert Braun ile başlayan Ali Sezin daha sonra eğitimine 

Almanya’da devam etti. Berlin Stern Konservatuarı’nda keman, 

konturpuan, armoni, enstrümantasyon ve kompozisyon öğrenimi yaptı (Say, 

2005: 312). Joseph Wolfstahl ve ünlü kemancı-eğitimci Carl Flesch ile çalıştı 

(Ege, 1948: 21). 1925 yılında Türkiye’ye döndü ve Darülelhan’a keman eğitimcisi 

oldu. İstanbul Belediye Konservatuarı’nda uzunca yıllar keman öğretmenliği 

yaptı, çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Yetiştirdiği öğrencileri arasında ilk akla gelenler 

arasında Orhan Borar (1910-1983) bulunmaktadır (Say, 2005: 312). Eğitimcilik 

deneyimlerini aktardığı “Kemana Çalışma Usulü” ve “Gam ve Arpejler 

Üzerine İhzari Ekzeyler” (Ege, 1948: 23) isimli iki metot yazmış ayrıca çeşitli 

keman eserleri bestelemiştir (Say, 2005: 312). Ali Sezin, Almanya’da ünlü ke-


mancı ve eğitimci Carl Flesch ile çalışarak Flesch ekolünü Türkiye’ye taşıyan ilk 

keman eğitimcisi olmuştur. 

Halil Rıfat (Bey) Onayman (1902-1968) 

1916 yılında Muzika-i Humayun Orkestrasına girmiş, Zeki Bey’in şef olması 

ile 1920 yılında Orkestra’nın başkemancılığına getirilmiştir. 1928 yılında Berlin 

Müzik Akademisi’nde öğrenimini sürdürmüştür. 1929 yılında yurda döndüğünde 

Musiki Muallim Mektebi’ne keman öğretmeni olarak atanmış, 1934 

yılında Osman Zeki Bey’in şeflikten ayrılması üzerine kısa bir süre Riyast-i 

Cumhur Filarmoni Orkestrası’na şeflik yapmıştır. 1945’te Ankara Radyosu’nda 

bir salon orkestrası kuran ve yöneten Onayman, 1949’da Ankara Devlet Konservatuarı’nda 

dersler vermeye başlamış, eğitimciliği boyunca birçok öğrenci 

yetiştirmiştir (Say, 2005: 602). 

Muzika-i Humayun dışında keman eğitiminin verildiği bir diğer müzik 

okulu da Bahariye Musiki Mektebidir. 17 Mayıs 1916 tarihinde kurulan bu okulun 

amacı bahriye bandolarına icracı yetiştirmekti. 1917 yılında yabancı deniz 

bandolarından örnek alınarak Türk Deniz Muzikalarında da hem bando sazlarını 

hem de orkestra sazlarını çalabilecek öğrencilerin yetiştirilmesi için yaylı 

çalgıların eğitimine başlanıldı. Bahriye Musiki Mektebi’nin bu yeni duruma 

getirilmesi ile Alman müzikçi Paul Lange görevlendirildi. Ermeni asıllı Vahram 

Mühendisyan bu okulda uzun yıllar keman öğretmenliği yapmış ve birçok öğrenci 

yetiştirmiştir. Basri Bey ve Halil Bey (Onayman) de Bahriye Musiki Mektebi’nde 

keman öğretmenliği yapmıştır (Tuğlacı, 1986: 92). 

Ayrıca İmparatorluk döneminde sarayda konserler vermiş ünlü kemancıların 

isimlerine rastlanmaktadır. Macar asıllı kemancı ve besteci A.Von Adelburg 

(1830-1873) bu isimler arasında yer almaktadır. Babasının diplomatik görevi 

sebebiyle İstanbul’da doğmuş ve daha sonra 12 yaşında Viyana’ya giderek müzik 

eğitimine başlamıştır. İstanbul’a birçok kez gelerek konserler vermiş ve 

Abdülmecid’in takdirini kazanmıştır. “İstanbul’un Boğaz Sahilinde nam ahengi 

şevkengiz” isimli eserini Abdülmecid’e sundu. Eserlerinde Doğu etkileri görülür. 

Ayrıca Antoine Murat’ın Türk müziği ses ve perde sistemi üzerine tamamlanmamış 

taslak halindeki el yazması araştırmalarını düzenleyerek Viyana’da 

bir dergide yayınlamıştır (Aksoy, 2003: 157). 

Sultan Abdülmecit’in müzik merakını duyarak 1848 yılında sarayda konser 

vermek üzere gelen ünlü kemancı, besteci ve pedagog H. Vieuxtemps (1820- 

1881) ve piyanist eşi, Padişah tarafından çok beğenilir. H. Vieuxtemps’ın sarayda 

verdiği bu konser Muzika-i Humayun’un yirmili yıllarına rastlamaktadır.


Padişah, Vieuxtemps’dan Muzika-i Humayun’u denetlemesini ister. 

Vieuxtemps burada altmış kadar öğrenciye yaylı çalgı dersi verildiğini görür. 

Öğrenciler Belli’nin La Somnanbula Operası’ndan bir perdeyi konuk sanatçılar 

onuruna sahnelerler. Vieuxtemps icrayı son derece kötü bulur. Fakat Donizetti 

yönetimindeki bandoyu beğenmiştir. Ayrıca bandonun Vieuxtemps’nın padişaha 

ithafen yazdığı bir marşı ilk görüşte çalması sanatçı tarafından takdir 

edilmiştir (Gazimihal, 1955: 50). O dönemde bando’nun yaylı çalgılar orkestrasına 

göre daha iyi olmasının en önemli sebeplerinden birisi, bando sazlarının 

eğitimine yaylı sazların eğitiminden daha önce başlanılması olarak gösterilebilir. 

1902 yılında Osmanlı Sarayı’nda Abdülhamit huzurunda konser veren bir 

diğer ünlü kemancı da Leopold Auer (1845-1930)’dir. Leopold Auer, Yascha 

Heifetz, Mischa Elman, Efrem Zimbalist, İsolde Menges gibi dünyaca ünlü kemancıların 

hocasıdır. Padişahın müzik zevkine uygun parçalardan oluşan program 

(İtalyan operalarından aryalar, Brahms’ın Macar Dansları, Rus halk şarkıları 

gibi) oldukça beğeni ile karşılanmıştır (Gazimihal, 1939: 150). 

2. Cumhuriyet Sonrası Keman Eğitimi 

“1923 yılında kurulan Türkiye Cumhuriyeti Aydınlanma Felsefesi ve Fransız 

ilkelerinden yola çıkmıştır ve geliştirdiği kültür ve eğitim politikaları doğal 

olarak “ulusalcı”dır. Bu doğrultuda gerçekleştirilen eğitsel reformlar 1924’te 

yürürlüğe giren “Tevhid-i Tedrisad Kanunu” (Öğretimde Birlik) ile başlamıştır” 

(Say, 2003: 513). Bu kanuna göre ülkenin her köşesinde aynı tip eğitim yapılacaktır. 

Böylece müzikte de ustadan çırağa kulak yoluyla gelen öğreti, yerini notaya, 

kitaba ve bilimsel yöntemlere bırakacaktır. Türkiye Cumhuriyetinin yeni 

kültür politikaları kapsamında hızla kurumsallaşmaya gidilmiştir. 1917 yılında 

kurulan ve halka açık ilk resmi müzik eğitim kurumu olan Dar’ül Elhan, Cumhuriyet 

ile birlikte yeniden şekillenerek bir konservatuara dönüştürülmüştür. 

Bu kurum 1923-1985 yılları arasında İstanbul Belediye Konservatuarı, 1985’den 

itibaren İstanbul Üniversitesi Devlet Konservatuarı adını almıştır. 1924’te Ankara’da 

ortaöğretim için müzik öğretmeni yetiştirilmek üzere Musiki Muallim 

Mektebi hizmete girmiştir. 1936 yılında Musiki Muallim Mektebi bünyesinden 

Ankara Devlet Konservatuarı (HÜ Ankara Devlet Konservatuarı) oluşturulmuş, 

Musiki Muallim Mektebi de 1937’de Gazi Eğitim Enstitüsüne bağlanmıştır. 

Muzika-i Humayun ise 1924’te İstanbul’dan Ankara’ya getirilerek Riyaset-i 

Cumhur Musiki Heyeti adını almıştır (Say, 2005: 509).


Cumhuriyetin ilk yıllarında açılmış olan ve yukarıda bahsedilen müzik eğitimi 

kurumlarında keman eğitimi Cumhuriyet öncesine göre daha ileri düzeye 

ulaşmıştır. Bunun en önemli sebeplerinden birisi İstanbul Belediye Konservatuarı, 

Musiki Muallim Mektebi ve Ankara Devlet Konservatuarı’nda görev yapmak 

üzere gelmiş olan nitelikli yabancı keman eğitimcilerinin yanı sıra yetişmiş 

olan Türk keman eğitimcilerinin de bu kurumlarda görev alıp öğrenci yetiştirmeleridir. 

Birçok öğrenci yetiştirmiş olan yabancı eğitimcilerin başında Lico 

Amar ve Karl Berger gelmektedir. 

Liko Amar (1891-1959) 

Macar asıllı Türk vatandaşı Lico Amar, Türkiye’de yaşamış olan yabancı 

kemancılar arasında en dikkat çeken isimlerin başında gelmekte olup, Türkiye’nin 

müzik yaşantısına gerek solistliği gerekse yetiştirdiği başarılı öğrencileri 

ile önemli katkı sağlamıştır.1916 ile 1922 yılları arasında Berlin Filarmoni Orkestrası’na 

başkemancı olmuş ayrıca 1922’de kurduğu Amar Kuarteti ile Avrupa’nın 

birçok merkezinde konserler verdi. Amar kuarteti özellikle çağdaş eserleri 

yorumlayarak ün kazandı. Rejim değişikliği yüzünden 1933 yılında Almanya’dan 

ayrılan Amar, bir süre Fransa ve Amerika’da yaşadıktan sonra 1935 yılında 

İstanbul’a yerleşti.1938 yılında Ankara Devlet Konservatuarı’nda ve Musiki 

Muallim Mektebin’de keman öğretmenliği yapmak için Ankara’ya davet 

edildi (Ege,1948: 24 ). Amar, Türkiye’de özellikle çağdaş müziği tanıtan konserler 

verdi. 2 Nisan 1948 tarihinde Ulvi Cemal Erkin’in keman konçertosunu ilk 

seslendirilişini Ankara Devlet Operası’nın açılışında yaptı (Say, 2005: 61). 

Türk vatandaşlığına geçmiş olan Lico Amar’ın yetiştirdiği öğrencileri arasında 

Devlet Sanatçısı Suna Kan, Erdoğan Kürkçü, Orhan Kadam, Münir Akman, 

Gülden Turalı, Oktay Dalaysel, Ömer Can ve Cengiz Özkök ilk akla gelenlerdir. 

Karl Berger (1894-1947) 

Macar asıllı Türk vatandaşı (Ömer Baki) Karl Berger, Viotti ekolünün temsilcilerinden 

Ottakar Sevcik’in öğrencisi olmuştur. 1918 yılında sarayda bir dizi 

konser vermek üzere davet edilmiş olan Berger, ülkesine döndükten sonra 1920 

yılında Saray Müzik Öğretmenliği için aldığı teklifi kabul ederek İstanbul’a yerleşmiş, 

keman öğretmeni olarak kentin müzik yaşamına 28 yıl hizmet etmiştir. 

Sevcik ekolünü Türkiye’ye taşıyan Karl Berger’in yetiştirdiği öğrencileri arasında 

Necdet Remzi Atak, Bülent Tarcan, Erdoğan Saydam ve Ayla Erduran bulunmaktadır 

(Say, 2005: 203).


1924 yılında İstanbul’a yerleşmiş olan bir diğer ünlü kemancı Jozef Zirkin 

de birçok öğrenci yetiştirmiştir (Say, 2005: 678). Cumhuriyet’in ilk müzik kurumlarında 

çalışmış olan yabancı keman eğitimcileri arasında Eva Franke Klein, 

Bernhard Klein ve Peter Weis, Albert Braun, Gilbert Back, Fischberg, Jules 

Hıgny, Winkler, Marcel Debot’un isimlerine rastlanmaktadır. 

Cumhuriyetin ilk yıllarında bestecilik, icracılık ve müzik eğitimciliği için 

Avrupa’ya gönderilen üstün yetenekli Türk öğrencileri Türkiye’de Batı Klasik 

Müziği’nin bilimsel, eğitsel ve sanatsal boyuta ulaşmasında önemli roller üstlenmişlerdir. 

Yine bu dönemde yurt dışına gönderilen Çağdaş Türk Müziği bestecileri 

ulusal motifleri işleyen eserler bestelemişlerdir. Özellikle solistlerimizin 

ulaştıkları üstün icracılık düzeyleri bestecilerimizi keman için çeşitli formlarda 

eserler yazmaya yöneltmiştir. Gerek solistlikleri gerekse eğitimcilikleri ile Türk 

keman okulunun Cumhuriyet dönemi temsilcilerinin kısa biyografileri aşağıdaki 

gibidir: 

Cezmi Erinç (1910-1992) 

İzmir’de doğan Cezmi Erinç, İlkokulu İzmir’de tamamladıktan sonra Galatasaray 

Lisesi’ne devam etti. 1925’de bir devlet sınavını kazanarak Paris’te Ecole 

Normale de Musique’de ünlü kemancı Jacques Thibaud’un öğrencisi oldu. Bu 

okulu bitirdikten sonra Berlin’de Carl Flesh Okulu’ndan Wolfsthal ile bir süre 

çalıştı. Türkiye’ye döndükten sonra Musiki Muallim Mektebi’ne keman öğretmenliğine 

atandı. 1933 yılında Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestrası eşliğinde 

iki keman konçertosu seslendirdi. Ankara ve İstanbul’da resitaller verdi. Gazi 

Eğitim Enstitüsü’nde uzunca yıllar keman öğretmenliği yapan Cezmi Erinç’in 

basılmış tek eseri, piyano için op. 9 Dört Türk Ezgisi 5 başlığını taşır (Say, 2005: 

542). 

Burhan Duyal (1908-1968) 

Zeki Üngör’ün öğrencisi olarak yetişen Burhan Duyal, 1919’da Muzika-i 

Humayun’a girdi. Çalgısında hızla ilerleyerek orkestranın birinci keman üyeleri 

arasına katılmış, bu topluluğun Riyaset-i Cumhur Filarmoni ve Cumhurbaşkanlığı 

Senfoni dönemlerinde de görevini sürdürerek başkemancılığa yükselmiştir. 

Ayrıca Musiki Muallim Mektebi’nde keman öğretmenli de yapan Duyal, birçok 

öğrenci yetiştirmiş, yetiştirdiği öğrencilerinin çoğu Cumhurbaşkanlığı Senfoni 

Orkestrası’nın üyesi olmuştur (Say, 2005: 491). 

5 

Viyana, Üniversal Edition, 1935, No. 10249


Ekrem Zeki Ün (1910-1987) 

Keman eğitimine babası Osman Zeki Üngör ile başlayan E.Z. Ün 1924-1930 

yılları arasında Paris Ecole Normale de Musique’de keman, kompozisyon ve 

şeflik eğitimi aldı. Paris’te altı yıl süren eğitimi boyunca Line Tallies, Marcel 

Chailley ve Jacques Thibaud ile keman, M. Laurant ve Alexandre Cellier ile 

Armani, Georges Dandelot ile kompozisyon çalıştı. 1930 yılında yurda döndüğünde 

Musiki Muallim Mektebi’nde keman öğretmenliği, Riyaset-i Filarmoni 

Orkestrası’nda şeflik, solistlik ve orkestra üyeliği yaptı. 1934 yılında İstanbul’a 

yerleşerek İstanbul Musiki Muallim Mektebi’nde ve Belediye Konservatuarı’nda 

eğitimciliğini sürdürdü. Kurduğu okul orkestrası ile konserler verdi ayrıca 

İstanbul Şehir Orkestrası’nın konuk şefliğini yaptı (Say, 2005: 564). 

Ekrem Zeki Ün gerek kemancılığı gerekse eğitimciliği ile Türkiye’de müzik 

eğitiminin akademik bir boyutta yapılmasında çok önemli rol oynamıştır. Yetiştirdiği 

öğrencileri günümüzde birçok sanat ve eğitim kurumunda görev yapmaktadır. 

Ekrem Zeki Ün besteci olarak verimli çalışmaları olup değişik formlarda 

eserler yazmıştır. 

Orhan Borar (1910-1983) 

Kemana özel derslerle başlayan Orhan Borar, İstanbul Belediye Konservatuarı’nı 

Albert Braun ve Ali Sezin’in öğrencisi olarak 1938’de tamamladı. 1939 

yılında Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası’na girdi. On iki yıl bu orkestrada 

keman sanatçısı ve başkemancı olarak çalıştı. Daha sonra İstanbul’a yerleşen 

Borar, İstanbul Radyosu’nda Küçük Orkestra’nın şefliğini yapmıştır. İstanbul 

Belediye Konservatuarı’nda uzun yıllar keman eğitimciliği yapan Orhan Borar, 

Mithat Fenmen ile uzuca yıllar keman-piyano ikilisi olarak 300 dolayında konser 

vermiştir. Öğrencileri arasında Yusuf Güler Aksöz ve Ahmet Yürür vardır 

(Say, 2005: 239). 

Necdet Remzi Atak (1911-1972) 

Karl Berger’in öğrencisi olarak yetişen Atak, Cumhuriyet döneminin önde 

gelen solist ve eğitimcilerindendir. İşgal altındaki İstanbul’da henüz dokuz yaşında 

iken, Türkiye’nin ilk piyano virtuozu olarak kabul edilen ablası Ferhunde 

Erkin ile verdikleri konser işgal ordularının başkomutanı ve bazı subayları tarafından 

izlenilmiş ve çocukların Türk olamayacağını iddia etmişlerdir. 29 Ocak 

1926’da Ankara’da verdikleri bir konserde Atatürk de dinleyiciler arasında bulunmakta 

idi. Konserden sonra Atatürk tarafından köşke davet edilen küçük 

Atak kardeşler Atatürk’ün şu konuşması ile karşılanırlar:


“Türk’ün sanat meşalesini yakıp, medeniyet kavgasını daha bacak kadar 

çocukken en düşman bir muhit içinde yürütmesini bilen becerebilen bu çocuklara, 

lütfen, ayağa kalkmasını da biz bilelim” (Say, 2005: 121). 

1928 yılında Almanya’da eğitimine devam eden Necdet Remzi Atak, 1930 

yılında solist diploması alarak eğitimini tamamladı. 1931 yılında Türkiye’ye 

döndü ve Musik-i Muallim Mektebi’nde keman öğretmeni olarak görev aldı. 

N.R. Atak’ın Türk keman okuluna olan katkısı iki açıdan ele alınabilir: “Birincisi, 

Karl Berger’in öğrencisi olarak Viotti ve Sevcik ekolünü Türkiye’ye taşımıştır. 

Çünkü Karl Berger Viotti’nin öğrencisi olan Sevcik’in öğrencisi olmuştur. 

Dolayısıyla Atak, o yıllarda bu ekolü Türkiye’de sürdürebilecek tek kemancıdır. 

İkincisi; keman eğitiminin Türkiye’de okullaşmasını sağlayacak çağdaş, köklü 

bir sistem geliştirmiş ve kendinden sonra bu sistemi devam ettirecek nitelikli 

sanatçılar ve eğitimciler yetiştirmiştir” (Say, 1992: 113). Yetiştirdiği öğrencileri 

arasında, İlhan Özsoy, Ruşen Güneş, Koral Çalgan, Gürer Aykal, Erdoğan Çaplı, 

Süheyl Petek, Nejat Başeğmezler Hazar Alapınar, bulunmaktadır. Ege’nin 

1948 yılında yayımlanan Musikicilerimiz isimli kitabında N.R. Atak’ın, 

Wesielevvski’nin “Keman ve Üstatları” kitabının Türkçeye çevirisini yaptığını, 

“Bir Keman Ekolü” ve “Keman Tekniği Problemleri” isimli kitapları da hazırlamakta 

olduğunu belirtmiştir (Ege, 1948: 28). Günümüzde adı geçen eserlere 

rastlanmamaktadır. 

“Sahnedeki solist dünün çalışmalarını sergiler, eğitimci ise gençliğin elinden 

tutarak yarına yürüyen insandır; yarını düne tercih ederim” (Say,1992: 113). 

Bu sözler büyük bir sanatçı-eğitimcinin yaşam özetidir. 

Fethi Kopuz (1915-1996) 

Keman eğitimine Tahir Sevenay ile başlayan Fethi Kopuz, İstanbul Belediye 

Konservatuarı’nda eğitimine devam etmiştir. Mithat Fenmen ile birlikte Ankara 

Radyosu’nda resitaller verdi. 1943 yılında Riyaset-i Cumhur Filarmoni Orkestrası’na 

keman sanatçısı olarak girdi. Orkestralar eşliğinde Ankara ve İstanbul’da 

konçertolar seslendirdi. 1949 yılında İngiltere’ye giderek Max Rostal’ın 

öğrencisi oldu. Yurda döndükten sonra kurduğu trio ile oda müziği konserleri 

verdi. 1961 yılında Amerika’ya gitmiş, 1964 yılında yurda dönerek Cumhurbaşkanlığı 

Senfoni Orkestrası’na başkemancı olmuştur. 1967 yılında tekrar Amerika’ya 

giden Kopuz, Eastern Illinois Üniversitesi’nde keman öğretmenliği yapmış, 

1974 yılında ABD’nin Seçkin Eğitimciler Almanağı’nda yer almış, 1975 

yılında Seçkin Fakülte Üyesi ödülüyle onurlandırılmıştır. 1975 yılında Türkiye’ye 

dönen Fethi Kopuz, radyo ve televizyon için konserler vermiş, çeşitli der-


gilerde makaleler yazmış, bildiriler sunmuş ayrıca Marmara Üniversitesi Atatürk 

Eğitim Fakültesi Müzik Eğitimi Bölümü’nde dersler vermiştir (Say, 2005: 

298). 

Semih Argeşo (1916) 

Keman eğitimine Arnold Zirkin’den dersler alarak başlayan Argeşo, İstanbul 

Belediye Konservatuarı’nda Seyfettin Asal ve Karl Berger’in öğrencisi oldu. 

1935 yılında Viyana Müzik Akademisi’nde Gottefried Feist ile çalıştı. 1940 yılında 

Türkiye’ye dönerek İstanbul Belediye Konservatuarı’nda keman öğretmenliğine 

başladı. 1941 yılında kurulan İstanbul Şehir Orkestrası’nın başkemancısı 

oldu. Bu orkestranın, İstanbul Şehir Senfonik Orkestrası, İstanbul Filarmonik 

Orkestrası ve İstanbul Radyo Senfonik Orkestrası adı altındaki etkinliklerinde 

görev yapan Semih Argeşo, İstanbul Radyo Salon Orkestrası’nı yönetmiş, 

daha sonra İstanbul Devlet Senfoni Orkestrası’nın başkemancısı olarak 

emekli olmuştur (Say, 2005: 94). 

Sedat Ediz (1916-1965) 

Cumhuriyet döneminin yetiştirdiği değerli kemancılar arasında olan Sedat 

Ediz, Zeki Üngör, Halil Onayman ve Burhan Duyal ile keman çalışmış ve Riyaset-i 

Cumhur Filarmoni Orkestrasının üyesi olarak profesyonel müzik yaşantısına 

başlamıştır. 1935-1945 yılları arasında Gibert Back ile oda müziği çalıştı ve 

kısa süre sonra başkemancı oldu. 1958 yılında Almanya’ya giderek Münih’de 

Prof. Lessing’den şeflik dersleri alan Ediz, İstanbul Şehir Orkestrası’nı ve Cumhurbaşkanlığı 

Senfoni Orkestrası’nı yönetmiştir (Say, 2005: 505). 

Efdal Dölen (1917-?) 

Müzik eğitimine Musiki Muallim Mektebi’nde başlayan Efdal Dölen, daha 

sonra Ankara Devlet Konservatuarı’na girerek Winkler’in öğrencisi oldu. 1943 

yılında okulun yüksek bölümünü bitirerek Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası 

birinci keman üyesi oldu. Ankara Radyosu’nda konserler verdi (Say, 1992: 

455). 

Buraya kadar Muzika-i Humayun’da ve Cumhuriyetin ilk yıllarınada açılan 

müzik eğitimi kurumlarında yetişmiş olan üç kuşak sanatçı-eğitimcilerin biyografilerine 

ve Türkiye’de keman sanatının yerleşmesine -gelişmesine yaptıkları 

katkılara yer verilmiştir. Tablo 1’de ise, Ahmet Say’ın hazırladığı Müzik Ansiklopedisi’nde 

yer alan, Türkiye’de eğitimci ve sanatçı olarak önemli hizmetleri 

olan sanatçı-eğitimciler, doğum tarihlerinden itibaren her on yıllık süreç bir 

kuşağı temsil etmek üzere listelenmiştir.


Tablo 1. I. - VI. Kuşak Sanatçı-Eğitimciler 

I.Kuşak 

II.Kuşak 

III.Kuşak 

IV.Kuşak 

V. Kuşak 

Vondra Bey (?-?) 

Osman Zeki Üngör (1880-1959) 

Basri Bey (?-?) 

Vahram Mühendisyan (1895-1953) 

Ali Sezin (1897-1950) 

İzzet Nezih 

(1898-?) 

Albayrayrak 

Seyfettin Asal (1901-1955) 

Halil Rıfat Onayman (1902-1962) 

Mehmet Nuri İrun (1906-?) 

Cezmi Erinç (1907-1912) 

Burhan Duyal (1908-1968) 

Ekrem Zeki Ün (1910-1987) 

Orhan Borar (1910-1983) 

Necdet Remzi Atak (1911-1972) 

Necip Aşkın (?-1978) 

Reşat Aksel (1914-?) 

Fethi Kopuz (1915-1996) 

Semih Argeşo (1916) 

Sedat Ediz (1916-1965) 

Efdal Dölen (1917-?) 

Erdoğan Saydam (1921-1982) 

Hamit Alacalıoğlu (1922-2000) 

Kenan Kutucuoğlu (1922-2006) 

Orhan Kadam (1923-?) 

Ulvi Yücelen (1925-2004) 

İlhan Özsoy (1925-1985) 

Erdoğan Çaplı (1926-1979) 

Ermukam Saydam (1927) 

Haluk Onarır (1927-?) 

Ayhan Erman (1928-1999) 

Edip Günay (1931) 

Nuri Çeken (1933-?) 

Atilla Işıksun (1932-?) 

Ömer Can (1934)


Akşit Yücelen (1935) 

Ergun Tekinson (1936-2001) 

Suna Kan (1936) 

Ayla Erduran (1936) 

Gülden Turalı (1935-2002) 

Ayhan Turan (1938-2009) 

Yusuf Güler Aksöz (1936) 

Oktay Dalaysel (1938) 

VI. Kuşak Saim Akçıl (1940) 

Gönül Gökdoğan (1940) 

Cengiz Özkök (1940) 

Ali Uçan (1941) 

Hazar Alapınar (1942) 

Engin Eralp (1942) 

Buraya kadar bahsedilen altı kuşak keman eğitimci ve icracılarının öğrencileri 

günümüzde gerek sanat kurumlarında gerekse müzik eğitimi kurumlarında 

görev yapmaktadırlar. 

3.SONUÇ ve ÖNERİLER 

Türkiye’de keman eğitiminin, geniş bir uygulama alanı ve Cumhuriyet öncesi 

dönemlere kadar uzanan yaklaşık bir buçuk asırlık bir geçmişi vardır. Türk 

keman okulunun oluşumuna yönelik akademik anlamdaki ilk çalışmalardan 

günümüze gerek eğitsel gerekse sanatsal anlamda önemli çalışmalar yapılmıştır. 

Araştırmadaki bulgular sonucunda Muzika-i Humayun, Türkiye’de batı 

müziği tarzında keman eğitiminin başladığı kurum olarak kabul edilmektedir. 

Bu kurumda keman eğitimine başlayan birinci ve ikinci kuşak sanatçıeğitimciler 

daha sonra Avrupa’nın önemli müzik merkezlerine müzik eğitimi 

için gönderilmiştir. Eğitimlerini tamamlayıp Türkiye’ye döndükten sonra 

Cumhuriyet devrimleri sonucunda açılan müzik kurumlarında görev almışlardır. 

Muzika-i Humayun’dan günümüze Türkiye’de uygulanan keman eğitimi, 

amatör müzik eğitimi ve mesleki (profesyonel) müzik eğitimi kapsamında yürütülmektedir: 

Amatör müzik eğitimi kapsamında yürütülen keman eğitimi, 

daha çok hobi amaçlı olarak özel dersler ile özel müzik dershanelerinde yapılmaktadır. 

Mesleki müzik eğitimi kapsamındaki keman eğitimi ise mesleki müzik 

eğitimi veren kurumlarında yürütülmektedir. Türkiye’de keman eğitiminin 

yapıldığı mesleki (profesyonel) müzik kurumları: Konservatuarlar (ilk, orta ve


yüksek öğrenim bölümleri ile), Anadolu Güzel Sanatlar Liseleri, Eğitim Fakülteleri 

GSEB Müzik Öğretmenliği ABD, Güzel Sanatlar Fakültesi Müzik Bölümleri’dir. 

Söz konusu keman eğitimi veren okullardaki hedeflenen keman eğitimi 

düzeyi keman icracılığı açısından farklıdır. Konservatuarlardaki keman eğitiminde 

amaç keman sanatçısı yetiştirmektir. Diğer okullarda ise keman eğitiminin 

süresinin dört yıl olmasından dolayı keman sanatçısı yetiştirmek gibi bir 

amaçları bulunmamaktadır. Keman eğitimi bu okullarda müzik öğretmenine 

nitelik kazandırma amacı ile bireysel çalgı olarak kullanılmaktadır. 

Türkiye’de keman eğitiminin ilk yıllarında keman eğitimcilerinin ve kullanılan 

kaynakların büyük ölçüde yurt dışından sağlandığı söylenebilir. Günümüzde 

ise keman eğitimi için materyal sorunu keman eğitimcilerimiz tarafında 

yazılmış olan metot, albüm vb. çalışmalarla daha da aza indirgenmiştir. Özellikle 

üniversitelerdeki akademik çalışmaların artması ile birlikte keman eğitimine 

yönelik yapılan çalışmaların okullaşma sürecine olan katkısı önemlidir. 

Günümüzde keman eğitimine yönelik yazmış oldukları kitaplar ile önemli 

hizmetleri bulunan eğitimcilerimizden Ömer Can, Hazar Alapınar ve Ali Uçan 

ilk akla gelen isimler arasındadır. 

Dünyadaki küreselleşme sürecinde bilginin hızlı paylaşımı ve farklı keman 

ekollerini temsil eden yabancı eğitimcilerin de geçmişte olduğu gibi Türkiye’de 

birçok öğrenci yetiştirdikleri görülmektedir. 

Türk keman okulunun oluşumuna ve gelişimine yönelik çalışmalar artırılmalıdır. 

Geçmişte ve günümüzde Türk keman okuluna katkısı olan sanatçı ve 

eğitimcilerin uyguladıkları yöntemler hakkında ciddi araştırmalar yapılıp ulusal 

bir keman eğitimi ekolü oluşturulmalıdır. Bestecilerimize ve eğitimcilerimize 

ait keman eserlerinin sıklıkla seslendirilmesine özel önem verilmelidir. Yüzyıllardır 

kullanılan evrensel keman eğitimi yöntem ve malzemelerinin yanı sıra 

ulusal kimliğimizin ürünleri olan müziklerimiz, keman eğitiminde vazgeçilmez 

olmalıdır. Bu amaç doğrultusunda eğitsel amaçlı eser ve metotlar artırılmalı, 

keman eğitimcileri bu doğrultuda özendirilmelidir. ©


KAYNAKLAR 

Aksoy, B. (2003). Avrupalı Gezginlerin Gözüyle Osmanlılarda Musiki. İstanbul: Pan 

Yayıncılık. 

Aşkın, C. (t.y). The Violin In Traditional Turkish Music A General Outlook. 

http://www.lesartsturcs.org/music/violin_history.html, Erişim Tarihi: 

05.07.2009. 

Devellioğlu, F (2007). Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat (24. Baskı). Ankara: 

Aydın Kitabevi. 

Ege, H. (1948). Musikicilerimiz. Bursa:Uygun Yayınevi. 

Fonton, C. (1987). 18. Yüzyılda Türk Müziği. (Çeviren:Cem Behar). İstanbul: Pan 

Yayıncılık. 

Gazimihal, M.R. (1955). Türk Askeri Mızıkaları Tarihi. İstanbul: Maarif Basımevi. 

Gazimihal, M.R. (1939). Türkiye-Avrupa Musiki Münasebetleri I. Cilt. İstanbul: 

Numune Matbaası. 

Gazimihal, M.R. (2006). Anadolu Türküleri ve Musiki İstikbalimiz. (Çevirenler:Mehmet 

Salih Ergan, Ahmet Şahin Ak). İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş. 

İlyasoğlu, E. (1998). Çağdaş Türk Bestecileri. İstanbul: Pan Yayıncılık. 

Kurtaslan, Z. (2000). Çağdaş Türk Bestecilerinin Keman Konçertolarının Yay Teknikleri 

Üzerine Bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Selçuk 

Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya. 

Özalp, M.N.(2000). Türk Musikisi Tarihi 1. Cilt. İstanbul: Milli eğitim Yayınevi. 

Özasker, A. (1997). Muzika-i Humayun’dan Cumhurbaşkanlığı Senfoni 

Orkestrasına. İstanbul:Boyut Yayınları. 

Say, A. (1992). Müzik Ansiklopedisi Cilt 1. Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları. 

Say, A. (2005). Müzik Ansiklopedisi. Cilt 1,2,3,4. Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları. 

Say, A. (2003). Müzik Tarihi. Ankara: Müzik Ansiklopedisi Yayınları, 

Selanik, C. (1996). Müzik Sanatının Tarihsel Serüveni. Ankara:Doruk Yayıncılık. 

Tebiş, C. (2002). Müzik Öğretmeni Yetiştiren Kurumlardaki Keman Öğretiminin 

Müzik Öğretmenlerinin Görüşlerine Dayalı Olarak Müzik Öğretmenliği Formasyonu 

Açısından Değerlendirilmesi. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Gazi 

Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Ankara. 

TDK (1998). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 

Tuğlacı, Pars. (1986). Mehterhaneden Bandoya. İstanbul. 

Yekta, R. (1986). Türk Musikisi.(Çeviren:Orhan Nasuhioğlu). İstanbul:Pan Yayıncılık.


EKLER 

Ek 1: J.E. Liotord, 1737-1742 yılları arasında yaptığı resim 

“Keman Çalan Türk Musikicileri (Aksoy, 2003:105).


Ek 2: Fetis’in koleksiyonundan “Sinekeman” (Gazimihal,1939:86) 

Ek 3: Bonanni, 1723 “Ayaklı Keman” (Aksoy, 2003:135)


V. Mennanov, G. Astanova, Ş. Kemâliddin, Ämir 

Temür’niŋ Türkiy Yårlıġı, Taşkent 2005, 52 s. 

V. Mennanov, G. Astanova, Ş. Kemâliddin, The Turkish Yarliq of Amir 

Temur, Taşkent 2005, 52 p. 

Mevlüt GÜLMEZ • 

ÖZET 

Bu makalede, Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, Ebu Reyhan Birûnî Şarkşünaslik 

(Şarkiyat) Enstitüsü, Timurlular Tarihi Devlet Müzesi tarafından Taşkent’te 2005 yılında basılan, 

V. Mennanov, G. Astanova, Ş. Kemâliddin tarafından hazırlanan “Ämir Témür’niŋ 

Türkiy Yårlıġı” adlı eser ayrıntılı bir şekilde tanıtılmaya çalışılmıştır. 

• 


Emir Timur, Tarhanlık yarlıkları, Özbekistan, Çağatay Türkçesi, Ebu Müslim, 

V. Mennanov, G. Astanova, Ş. Kemâliddin 

• 

ABSTRACT 

In this article, ‘The Turkish Yarliq of Amir Temur’ was tried to be presented in detail which 

was compiled by V. Mennanov, G. Astanova, Ş. Kemâliddin and published by Republic of 

Uzbekistan Science Academy, Ebu Reyhan Biruni Institute of Oriental Studies of Uzbekistan 

Academy of Sciences, The History of Temurs’ State Museum in Tashkent in 2005. 

• 

KEY WORDS 

Amir Temur, Tarqhanid yarliqs, Uzbekistan, Chagatay Turkish, Abu Muslim V. Mennanov, 

G. Astanova, Ş. Kemâliddin 

• 

Okt., Selçuk Üniversitesi Rektörlüğü Türk Dili Bölümü.


 

Giriş 

Yarlık, bir hükümdarın yabancı memleketlerin hükümdarlarına gönderdiği 

emir mahiyeti taşıyan mektuptur. Altın Ordu, Kırım, Kazan ve Osmanlı sahalarında 

kullanılan diplomasi terimidir. 

Türk dili ve tarihi açısından önemli kaynaklardan biri olan yarlıklar, diplomatik 

yarlıklar ve tarhanlık yarlıkları olmak üzere iki gruba ayrılırlar. Diplomatik 

yarlıklar; diplomasiyle ilgili olan, yabancı hükümdarlara gönderilen ve emir 

niteliğini taşıyan iç yazışmalardır. Tarhanlık yarlıkları ise; hanın istediği kişi 

veya kurumlara verdiği, verilen kişiye her türlü vergi ve kamu görevinden muafiyet 

sağlayan, geniş maddi imkân ve imtiyazlar sunan yarlıklardır. Altın Ordu 

sahasına ait resmî belgelerin büyük bir kısmını bu tarhanlık yarlıkları oluşturmaktadır 

1 . 

Bu makalede, “Ämir Temür’niŋ Türkiy Yårlıġı” adlı eser ayrıntılı bir şekilde 

tanıtıldıktan sonra, Emir Timur’un tarhanlık yarlığı Türkiye Türkçesine 

aktarılacaktır. 

Tanıtacağımız kitabın ana konusunu oluşturan yarlık, ilk olarak 1910 yılında 

Türkistan Arkeoloji Severler Cemiyeti toplantısında özel rapor hazırlayan ve 

Rusça tercümesini Turkistanskie Vedomosti ‘Türkistan Haberleri’ adlı gazetede 

yayımlayan Rus Doğu Bilimci N.P. Ostroumov tarafından incelenmiştir. 

Ostroumov’un raporuna göre belge; Türkistan Genel Valisi A.D. Kalmikov’a 

Hive’yi ziyareti sırasında Hive Hanı tarafından sunulmuştur. 

Yarlık; Özbekistan Bilimler Akademisi, Doğu Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesinde 

yazma eserler arşivinde saklanmaktadır. Belgenin, sonraki yüzyıllarda 

onarıldığı, ince bir ipek malzemenin üzerine yapıştırıldığı araştırmacılar 

(V. Mennanov, G. Astanova, Ş. Kemâliddin) tarafından ifade edilmektedir. 

Yarlık nestalik hattıyla yazılmıştır. Boyutları 29 x 47 cm olan bir sayfa 

üzerine 11 satır halinde yazılan yarlığın birinci ve üçüncü sıralarının sağ tarafında 

badem şeklinde mühür göze çarpmaktadır. 

1 

A. Melek ÖZYETGİN, “Altın Ordu Hanlığı’nın Resmî Yazışma Geleneği”. Türkler. c. 8., Yeni Türkiye 

Yay., Ankara 2002, s.819-830.


1. Eserin Tanıtımı 

Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, Ebu Reyhan Birûnî 

Şarkşünaslik (Şarkiyat) Enstitüsü, Timurlular Tarihi Devlet Müzesi tarafından 

Taşkent’te 2005 yılında basılan, V. Mennanov, G. Astanova, Ş. Kemâliddin 

tarafından hazırlanan Ämir Temür’niŋ Türkiy Yårlıġı (Emir Timur’un Türkçe 

Yarlığı) adlı eser, Söz Båşi (Söz Başı) nden sonra “Yårlı”niŋ Tåpiliş Tärihi 

(Yarlığın Bulunuş Tarihi), “Yårlı”niŋ Örgäniliş Tärihi (Yarlığın İnceleniş 

Tarihi), “Yårlı”- Mühim Tärihiy Hüccät (Yarlık- Önemli Tarihî Vesika), 

“Yårlı”niŋ Tili Hakidä (Yarlık’ın Dili Hakkında), Äbu Müslim (Ebu Müslim), 

Äbu Müslim Ävlådläri (Ebu Müslim’in Çocukları), “Yårlı”dägi 

Mä’muriy Atamälär (Yarlıktaki İdarî Görev Adları), Ämir Témür’niŋ Din 

Siyåsäti (Emir Timur’un Din Siyaseti), Hülåsä (Sonuç), İzåhlär (Açıklamalar), 

“Yårlı” Mätniniŋ Håzirgi Özbekçägä Täbdili (Yarlık Metninin Bugünkü Özbekçe’ye 

Değişimi), İzåhlär (Açıklamalar), Ädäbiyåtlär (Kaynaklar), “Yårlı”niŋ 

Fäksimile Suräti (Yarlığın Tıpkıbasımı), “Yårlı”niŋ Äräb İmlåsidägi 

Mätni (Yarlığın Arap İmlasındaki Metni), “Yårlı” Mätniniŋ Låtin 

Özbekçäsigä Täbdili (Yarlık Metninin Lâtin Özbekçesine Değişimi), “Yårlı” 

Mätniniŋ Rusçä Tärcimäsi (Yarlık Metninin Rusça Tercümesi), “Yårlı” 

Mätniniŋ İngilizçä Tärcimäsi (Yarlık Metninin İngilizce Tercümesi), Rezyume 

(Rusça Özet), Rezume (İngilizce Özet) olmak üzere yirmi bir bölümden meydana 

gelmiştir. 

Yazarlar, Söz Başı (s.3) nda Özbekistan Bilimler Akademisi, Ebu Reyhan 

Birûnî adındaki Şarkşünaslik (Şarkiyat) Enstitüsü’nün el yazmaları bölümünde 

Emir Timur devrine ait mühim bir vesikanın varlığına işaret ederek bu nadir 

vesikanın Orta Asya’daki Ebu Müslim’in çocuklarının hak ve hukuklarının himaye 

edilmesi ile ilgili olduğunu belirtmiştir. Yazarların verdiği bilgiye göre, 

bahsi geçen yarlığın Semerkant’ta el yazmaları bölümünde muhafaza edildiği, 

hattının nestalik, dilinin Türkçe, ölçüsünün 29 x 47 cm olduğu, eserin 11 satırdan 

oluştuğu ifade edilmiştir. Yarlığın birinci ve üçüncü sıralarının sağ tarafında 

badem şeklinde mühür olduğu da araştırmacıların verdiği bilgiler arasındadır. 

Mührün ortasında “Temür ibn Küregen ibn Taragay” ifadesinin olduğu, 

eserin son durumu ile ilgili bilgiler de bu bölümde yer almıştır. 

Yarlığın Bulunuş Tarihi (s. 3-5) bölümünde araştırmacılar, yarlıktan ilk 

olarak “Turkistanskie Vedomosti” gazetesinin 12 Noyabr (Kasım) 1910 yılının 

254. sayısında çıkan bir haberde söz edildiği bilgisini vermektedirler. Yarlıkta 

Emir Timur tarafından 780 / 1378-79 yılında Harezm’deki Tarhan Ata çizgisinde 

hareket eden Ebu Müslim’in çocuklarına verilen imtiyazdan bahsedilmiştir.


Yarlığın, Türkistan genel valiliği için Hive Hanlığına gönderilen A. D. 

Kelmikov’a iltifat olarak Hive Hanı tarafından hediye edildiği, bu sırada Şarkiyatçı 

N. P. Ostroumov’un eline geçtiği bildirilmiştir. Yarlığın Ostroumov’un 

eline geçinceye kadarki zamanda mukaddes vesika sıfatında Hive Hanlarının 

özel arşivinde bugüne kadar saklandığı ve daha sonra bu önemli vesikaların A. 

P. Kün tarafından Sen-Petersburg’daki İmparator kütüphanesine takdim edildiği 

ifade edilmiştir. 

Yarlığın İnceleniş Tarihi (s. 5-6) bölümünde yarlığın Türkistan genel valiliğine 

getirilişi, Sen-Petersburg’a haber verilişi, eserin Rusçaya tercüme edilmesi 

talebi anlatılmıştır. Emir Timur’un mührünün bulunduğu bu Tarhanlık 

yarlığının Türkistan’daki “İşkibaz Kadimşinaslar Klubü” başkanı Doğu Bilimci 

N. P. Ostroumov’a tercüme etmesi için verildiği belirtilmiştir. Ostroumov’un, 

1910 yılı 13 Noyabr (Kasım) 255 numaralı Turkistanskie Vedomosti gazetesinde 

yarlığın Rusça tercümesini ve izahlarını neşrettiği bilgisi yine bu bölümde 

yer almıştır. 

Yarlık- Önemli Tarihî Vesika (s.7-10) bölümünde yarlıkların tarihî vesikalar 

arasında birinci sırada yer aldığı ifade edilmiştir. 150 yıllık Moğol zulmünün 

ardından Emir Timur’un Orta Asya’da bağımsız bir devlet kurma süreci bu 

bölümde bahsi geçen bir diğer konudur. Yarlığın “Ebu Muzaffer Fahr (?) Mansur 

Emir Temür Muhammed Bahadır Han sözüm” diye başladığı, Emir Timur’un 

diğer mektup ve yazışmalarında da aynı cümle ile başlaması yarlığın 

Emir Timur’a ait olduğu düşüncesini kuvvetlendirdiği görüşü de bu bölümde 

yer almıştır. 

Yarlığın Dili Hakkında (s. 10-14) bölümünde Türk Dilinin şekilleniş tarihinin 

eski zamanlara dayandığı, MÖ 2000 yıllarında Dravid dilini konuşan halklar 

ile Türkçe konuşan halkların yan yana yaşadığı ifade edilmiştir. Ural, Sibir 

ve Uzak Doğuda yaşayan ve bunların dışında Hazar, Bulgar, Çuvaş gibi başka 

farklı Türk boylarının da olduğu, eski dönemlerde Orta Asya’nın güney sınırlarında 

Eski Türk dilinin izlerine rastlandığı da bu bölümde verilen bilgiler arasındadır. 

Bunun yanında Türk Dili ile yazılmış en eski yazı meselesinin tartışmalı 

olduğu vurgulanmıştır. “Bilinmeyen Yazı” ve “Issık Yazıtı”nın en eski 

Türk yazısı olduğu görüşünü savunan pek çok âlimin bulunduğu ifade edilmiştir. 

Eski Sümer ve Elam dillerinde Türk dilinden işaretler bulunduğu da bu bölümde 

sözü edilen hususlardandır. Daha sonraki dönemlerden de bahseden araştırmacılar, 

Eski Türk yâdigârlarında kullanılan dilin esasını Karluk-Uygur, 

Oğuz ve Kıpçak şivelerinin oluşturduğu belirtilmişlerdir.


Araştırmacılar, yarlıkta kullanılan dilin Çağatay Türkçesi olduğunu, Ali Şir 

Nevayî ve Zâhirüddin Muhammed Babür Han’ın eserlerindeki dile benzediğini 

ifade etmişlerdir. Yarlıktaki dilin Karluk-Uygur temelli olduğu, Arap ve Fars 

tesirlerinin de açıkça görüldüğü ifadesi de yine bu bölümde yer almıştır. 

Eserin Ebu Müslim (s. 14-18) kısmında, yarlıkta adı geçen, kendisine imtiyazlar 

verilen Ebu Müslim’in Timur devrinden yüzlerce yıl önce yaşamış itibarlı 

ve efsanevî bir kişi olduğu bildirilmiştir. 

Gerçek adının Abdurrahman ibn Müslim ibn Şanfirruz el-Mervazî el- 

Horasanî (100-137/718-755) olduğu, Horasan ve Maveraünnehir’de Emeviler’e 

karşı mücadele ettiği bilinmektedir. Yetenekli bir kişi olan Ebu Müslim, Abbasiler 

Halifeliğinin gözüne girerek “leşker başı” unvanını kazanmıştır. 

Ebu Müslim’in şahsî kütüphanesinde Oğuzların mukaddes kitabı 

“Oğuzname”nin Pehlevi dilindeki nüshasının olduğu, kitabın atalarından miras 

kaldığı da belirtilen bir diğer konudur. 

Ebu Müslim’in hayat hikâyesinin anlatıldığı bu bölümde hangi işle hayata 

atıldığı, hangi boya mensup olduğu, nerede yaşadığı, terbiyesini nereden aldığı, 

kendisinden sonraki halifesinin kim olduğu ve mücadeleleri de bu bölümde incelenmiştir. 

Ebu Müslim’in mezarının Nisa şehri yakınlarında olduğu, onun asırlarca 

hem İranlıların hem de Türklerin hatıralarında halk kahramanı sıfatıyla yaşadığı 

ve yaşamaya devam edeceği ifade edilmektedir. 

Ebu Müslim Evlatları (s. 18-19) bölümünde, Ebu Müslim çocuklarının 

Türkistan’da “Muhammed peygamberin çocukları” sıfatıyla tanındıkları, Ebu 

Müslim’in aslının tam olarak bilinmediği, ancak Horasan Türklerine mensubiyeti 

ile ilgili işaretlerin olduğu ifade edilmiştir. 

Ebu Müslim’in Horasan Emiri vazifesi gördüğü devirlerde (750-755) 

Seyyidler ailesine mensup kızla evlendiği ve çocuklarına bu yüzden seyyid denildiği 

sanılmaktadır. Onun ve ailesinin Semerkant yakınlarında ikamet ettiği 

ile ilgili bilgiler bu bölümde yer almaktadır. Ebu Müslim’in çocuklarının 

Harezm diyarına gelip yerleştiği, Emir Timur zamanında bu çocukların “Muhammed 

peygamberin çocukları” sıfatı ile itibar gördüğü de bu bölümde verilen 

bilgiler arasındadır. 

Eserin Yarlıktaki İdarî Görev Adları (s. 19-22) bölümünde, Emir Timur 

zamanındaki devletin işleyişi, kişilerin görevi ayrıntılı bir şeklide anlatılmıştır. 

Yarlık metninde geçen “vezirler, lalalar, sınır ve yol muhafızları, cağdavullar


(ordunun arkasınca giden bir bölük asker), udayçılar (Han ve emirin huzuruna 

herhangi bir iş ve istek ile gelenler hakkında hana ya da emire haber veren ve 

hanın ya da emirin cevabını onlara ulaştıran görevli), elçiler, yolcular, kuşçular, 

bütün vergi toplayıcıları ve tahsilatçılar” gibi her bir meslek grubunun uyması 

gereken tüzüklerin olduğuna değinilmiştir. Emir Timur’un yarlıkta bahsedilen 

Harezm seyyidlerinin bazı mecburiyetlerden de muaf tutuldukları bu bölümde 

ifade edilmiştir. 

Eserin Emir Timur’un Din Siyaseti (s. 22-24) başlıklı bölümünde Timur’un, 

kendi hükümdarlığının ilk günlerinden son günlerine kadar İslâm dinini 

sağlamlaştırma politikası güttüğü ifade edilmiştir. Timur; şeyhlerin, 

seyyidlerin ve din adamlarının halk üzerindeki manevî nüfuzlarından istifade 

ederek ve zaman zaman İslâmî bir siyaset takip ettiği ifade edilmiştir. 

Timur’un din siyasetinin devlet başkanı olmadan önce başladığı da bu bölümde 

aktarılan diğer bir bilgidir. Takip edilen bu siyasetle Maveraünnehir’deki 

bütün seyyidler Timur’un tarafına geçmiştir. Timur’un bu seyyidleri şehir ve 

vilayetlerde kadı, müftü, belediye memuru olarak tayin edildikleri ifade edilmiştir. 

Harezm seyyidlerinin Moğollardan önce de bu yerlerde imtiyazlara sahip 

olduklarına değinilmiştir. 

Araştırmacılar, Harezm seyyidlerinin yarlıkta geçen imtiyazları elde etmelerinde, 

kendilerinin Timur’a müracaatta bulunmuş olma ihtimalini de göz 

önünde bulundurmuşlardır. 

Eserin Sonuç (s. 24) bölümünde Emir Timur tarafından Harezm’deki Ebu 

Müslim çocuklarına (Harezm seyyidleri) yapılan ihsan ve lütuflara değinilmiştir. 

Ayrıca Emir Timur’un devletçilik, adaletli güç ve Kur’an-ı Kerim esaslarına 

dayalı bir siyaseti ustalıkla uyguladığı bu bölümde anlatılmıştır. Yarlığın önemli, 

tarihî bir vesika olduğu, bu işin uzmanları için büyük bir önem arz ettiği de 

sonuç bölümünde değinilen bir başka konudur. 

Eserin tamamında kullanılan dipnotlar Açıklamalar (s. 24-32) kısmında 

gösterilmiştir. Bu bölümde, eserin daha iyi anlaşılmasına yönelik 103 not kullanılmıştır. 

Yarlık Metninin Bugünkü Özbekçe’ye Değişimi (s. 33) bölümünde, orijinali 

Çağatay Türkçesiyle yazılmış Arap harfli metin, daha iyi anlaşılsın diye günümüz 

Özbek Kiril harflerine aktarılmıştır.


Araştırmacılar, eserin Açıklamalar (s. 34-36) kısmında yarlıkta geçen bazı 

özel isimlerin daha iyi anlaşılmasını sağlamak maksadıyla izahlarda bulunmuşlardır. 

Kaynaklar (s. 37-44) “Menba’lar” ve “İlmî Kaynaklar” olmak üzere iki bölümden 

oluşturulmuştur. Araştırmacılar, eseri meydana getirirken faydalanmış 

oldukları 103 eserin künyesini bu bölümde vermişlerdir. 

Yarlığın Tıpkıbasımı (s. 45) bölümünde Emir Timur’a ait Türkçe yarlığın 

faksimile sureti verilmiştir. 

Yarlığın Arap İmlasındaki Metni (s. 46) bölümünde bu önemli belgenin 

daha çok kişi tarafından okunması ve anlaşılmasını sağlamak amacıyla Arap 

harfli metni de verilmiştir. 

Eserin, Yarlık Metninin Lâtin Özbekçesine Değişimi (s. 47) kısmında yarlık 

metni Lâtin harfli Özbek Türkçesiyle verilmiştir. 

Yarlık Metninin Rusça Tercümesi (s. 48) kısmında yarlık Rusça’ya tercüme 

edilmiştir. 

Yarlık Metninin İngilizce Tercümesi (s. 49) kısmında ise İngilizce’ye çevrilmiştir. 

Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, Ebu Reyhan Birûnî Şarkiyat 

Enstitüsü, Timurlular Tarihi Devlet Müzesi tarafından Taşkent’te 2005 yılında 

basılan, V. Mennanov, G. Astanova, Ş. Kemâliddin tarafından hazırlanan Ämir 

Témür’niŋ Türkiy Yårlıġı “Emir Timur’un Türkçe Yarlığı” adlı eserin son 

bölümünde yarlığın Rusça (s. 50) ve İngilizce (s. 51) özetleri verilmiştir. 

2. Yarlık Metni 

Yarlığı Türkiye Türkçesine aktarırken bugün kullanılmayan ve yaşayan 

dilde karşılığı olmayan terimlerde zorluk çekileceğinden serbest bir çeviri yapmak 

uygun görülmüştür. Bugün yaşayan dilde karşılığı olmayan ifadeler de 

dipnotta gösterilmiştir. 

2.1. Metin 

Emir Timur’un Tarhanlık Yarlığı [1378] 

[1]. “Ebū-l- Muaffer Far (?) el-Manūr Emīr Témür Muammed Bahādır 

an sözüm


[2]. ükm-i Hümāyūn-ı cihān-penāhī boldı kim adīmü’l-eyyāmdın ilā 

hāa’l-hengām 

[3]. Ta‘īm ve tevīr-i evlād-ı seyyid-i kā’ināt ülāa-i zübde-i mevcūdāt, 

ehl-i ükūmāt 

[4]. pādşāhlarġa sāir ehl-i İslāmġa vācib ve lāzım irdi, bu vecdin ükkām-ı 

avi’l-itirām mā-teaddümleriġa evlād-ı 

[5]. Ebū Müslim’ni cemī‘i teklīfātdın sivā ve marfa‘ü’l-alem ılıp nişān-ı 

mübāreklerini bérgen erkenlar biz hem be-destūr-ı sābı bu evlādnı 

[6]. Elāf-ı usrev-āne birle ser-firāz ve meramet ıldu kim ança ‘ameldārlarġa 

mil-i ‘inālar ve atalılar ve tosavullar ve caġdavullar 

[7]. ve udayçılar ve elçiler ve yolçılar ve uşçılar ve tamām-ı alıġdār ve 

cemī‘-i taīl-dārlar ve āib-i dallerge dārü’s-salanat-ı vilāyet 

[8]. v ārezm’de avāle-gerdürler mil-i aa ve erbāb ve ġayrihim bu ‘ināyet-nāme 

yarlı alarġa manūr bolġaç kemā auhum 

[9]. bu evlādlarnıŋ be-vācibi ‘izzet ve ikrāmlarını barça kiltürüp alarġa hīç 

vecdin sebeb-i tadī‘ ve āzār bu cemā‘a 

[10]. olmasunlar ve ‘ale’l-uū, ehl-i ażā ve mutesib nikā-āne ve 

mutesib-āne aleb ılmasunlar alarnıŋ özleridin ehl-i alāları āżī bolub 

[11]. teblīġ-i hükkām āżi ılsunlar āferīde alardın bāzārda ve yolda arc 

ve bāc aleb ılmasunlar tā ki la‘netlerġa giriftār bolmaġaylar tip ükm-i ‘ālī 

bitildi – 780” 

2.2. Tercüme 

Emir Timur’un Tarhanlık Yarlığı [1378] 

[1]. Ebu Muzaffer Fahr (?) Mansur Emir Temür Muhammed Bahadır Han 

ki sözüm şudur: 

[2]. cihanın koruyucusu olan padişahın hükmü şöyle oldu ki eski günlerden 

bu zamana kadar 

[3]. Hz. Muhammed’in çocuklarına hürmet ve saygı, bütün yaratılmışlara, 

hükümet sahiplerine 

[4]. padişahlara ve diğer Müslümanlara vacip ve lazımdır. Bu sebeple hürmet 

sahibi hâkimler ve onlardan öncekiler


[5]. Ebu Müslim’in çocuklarını bütün tekliflerden dışarıda tutarak ve kalemlerini 

yücelterek, bu kişilere mübarek mühürlerini vermişlerdir. Biz de eskilerin 

izniyle bu çocukları 

[6]. padişahlara yakışır bir lütufla yücelttik ve onlara iyilik ettik. Şu kişiler 

ki – onlar vezirler, lalalar, sınır ve yol muhafızları, cağdavullar 2 

[7]. udayçılar 3 , elçiler, yolcular, kuşçular, bütün vergi toplayıcıları ve tahsilatçılar, 

onlarla münasebet kuran kişiler ile Saltanat şehri 

[8]. Harezm’de bulunan aksakallar, beyler ve diğerleridir– bu yardım ve ihsan 

yarlığı onlar tarafından görülünce, hak ettikleri üzere 

[9]. bu çocuklara gerekli izzet ü ikramda bulunula, onlara hiçbir sebeple rahatsızlık 

ve hoşnutsuzluk verilmeye; 

[10]. bunlardan başka kadılar ve belediye memurları resmî işlerden ücret 

talep etmesinler, onların içerisindeki dürüstler 

[11]. şehir hâkiminin bildirmesiyle kadı yapılsınlar, insanlar onlardan pazarda 

ve yolda harç ve vergi istemesinler, ta ki lanetlere uğramayalar şeklinde 

ulu hüküm yazıldı 780. 

Büyük emek ve gayretler sarf edilerek hazırlanan eser, üzerinde yeterince 

çalışmanın yapılmadığı yarlıkları gündeme getirmiş, Türklük Bilimi çalışmalarına 

ve bu alanla uğraşan araştırmacılara kaynak teşkil etmiştir. © 

2 

3 

cağdavul: Ordunun arkasınca giden bir bölük asker, artçı asker. 

udayçı: Han ve emirin huzuruna herhangi bir iş ve istek ile gelenler hakkında hana ya da emire haber 

veren ve hanın ya da emirin cevabını onlara ulaştıran görevli.

tıklayınız. - Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü - Selçuk Üniversitesi

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?