Elveda CIAMpolis Amsterdam Bijlmer kentsel yerleşim ... - yegenoglu

Elveda CIAMpolis
Amsterdam Bijlmer kentsel yerleşim bölgesinin rehabilitasyonu
1960 yıllarında Amsterdam’ın yeni kentsel yerleşim bökesi olarak dördüncü
CIAM kongresinde belirlenmiş ‘işlevsel kent’ ilkelerine göre planlanmış Bijlmer.
(1)
CIAM düşüncelerini benimseyen bir kent tasarımın 60’larda hazırlanması ve
uygulanması tuhaf gelebilir, zira o yıllarda işlevsel kent düşüncesi devrimci
dinamiğini çoktan yitirmişti, Kevin Lynch ve Jane Jacobs gibi teorisyenler
tarafından sert eleştiriliyordu. (2) Üstelik CIAM kendi bünyesi içinde bulunan ve
‘genç kuşağı’ temsil eden Team X’in radikal muhalif grisimleriyle1959’de çoktan
feshedilmişti. (3) Bijlmer’in planlanmasında bu tartışmanın neredeyse inatla bir yana bırakılmasını anlamak
pek değil, ama tahrirci Donald J.Olsen bu konuda bize bir ip ucu veriyor. (4) Ona göre Hollandalıların
özelliği özgün düşünceler ve projeler geliştirmekte değil, başkalarının ürettiği ama güncelliğini yitirmiş
modelleri daha planlı ve daha büyük ölçekte kopya etmekte yatıyor.
Geçekten Bijlmer modern kent planolojisinin etkileyici bir
anıtı olarak, Amsterdam Belediyesi tarafından 60.000
nüfus için tasarlanmış, 13.000 konut yalnız prefabrik
sistemler kullanılarak uygulanmış, ve en önemlisi Bijlmer
işlevselci mekan anlayışının, kolektif yasam öyküsüne
ağarlık veren sosyal demokrasi ütopyası ile bütünleştiği
bir olgu olarak düşünülmüş. Modern kentleşmenin vaat
ettiği ‘ışık, hava, mekan ve yeşillik’, insanların birlikte ve eşit şartlar altında yasadığı, ortak kültür
değerlerinin kolektif mekanlarda uyum içinde paylaşıldığı bir ortam söz konusu Bijlmer’ın asil planında.
Dolayısıyla kent tasarımı hazırlanırken ‘tipik’ Bijlmer sakininin beyaz, tek kültürlü, orta gelirli ve araba
sahibi olacağı varsayılmış, fakat zaman bu kriterlerin yanlışlığını ispatlamış.
Kentin betonlaşmış, ağaçsız, parksız ve klostrofobik 19. Yüzyıl
semtlerinden kurtulmak isteyen Amsterdam’lılar, Bijlmer’in bir
‘bal peteği’ strüktürünü andıran ve görünümü birbirinden farksız
olan dev apartmanlarından birinde değil, banliyönün bahçeli ve
müstakil evlerinde oturmayı tercih etmişler. Orta sınıfın arzuladığı
ve idealleştirdiği kasaba yasam üslubu hiç bir zaman
gerçekleştirilememiş Bijlmer’de.
1980’lerde Bijlmer’in bos konutları Amsterdam Belediyesi için gerecekten endişe verici boyutlara
ulaşırken, Hollanda’ya Güney Amerika’daki eski sömürgelerinden ve değişik Afrika ülkelerinden büyük
göç akımı baslar ve gelenlerin ilk hedefi Bijlmer’dir. (5)

Bir bakıma Bijlmer ikinci ve üçüncü dünya göçmenleri için Hollanda’ya giriş kapısı işlevini üstlenir, bir
sünger gibi yeni göçmenlerin getirdiği değişik yasam tarzlarını, yöresel geleneklerini ve adetleri sanki
emmeye baslar, çok kültürlü, renkli ve karmaşık post-modern kentin simgesi olur Bijlmer. Yalnız
çokkültürlülük, problemsiz bir sosyal ortamın oluşturulduğu manasına gelmiyor. Tam tersine göçmenlerin
büyük bir azınlığı birinci dünyanın bilgi ve enformasyon toplumuna adapte olmakta zorlanıyor, uyum
sağlayamıyor veya sağlamak istemiyor, Bijlmer Hollanda topluma giriş kapısı yerine topluma ayak
uyduramayanların son durağı olmaya başlıyor. İssizlik, yolsuzluk, hırsızlık, Bijlmer’in ‘melting pot /
kaynaşma potası’ imajını zedeliyor, hatta tekrar dönüştürüyor, Hollandan’ın’ ilk gidilemez ve girilemez
bölgesi, ilk zenci gettosu olarak adlandırılmaya başlanıyor.
Öncelikle kentsel ve mimari konseptin belkemiğini oluşturan kolektif
mekanlar tehlike odağı oluşturmaya başlıyorlar. Oralarda apartman
sakinlerinin yerine çeteler ve issizler toplanıyor ve ciddi bir esrar
ticareti oluşturuluyor. Kolektifin mekanları yobazlaşıyor,
yabancılaşıyor, anlamsızlaşıyor, ya en kuvvetlinin veya hiç kimsenin
oluyor.
Bu nedenle apartman kütlelerinin etrafını çeviren büyük İngiliz parkı, Bijlmer’in ana arterlerini oluşturan
yükseltilmiş araba yollarının park ile bütünlesen bölümleri ve apartmanların birinci katlarında bulunan,
daireleri garajlara bağlayan dolaşım ve iletişim koridorları, neredeyse kullanılmaz ve yaşanmaz hale
geliyorlar. Sonunda kolektifin sorumlu görüldüğü mekanlarda bireyin sorumluluk üstlenmediği veya
üstlenemediği nihayet anlaşılıyor.
Bu gelişmeyi yakından takip eden Amsterdam Belediyesi ve
apartmanların sahibi kooperatifler, 1992’den itibaren Bijlmer için
rehabilitasyon programları önermeye başlıyorlar. Belediye
programın genel ve sosyal çerçevesini belirlerken kooperatifler,
çeşitli mekansal rehabilitasyon senaryolarını araştırılması için,
birkaç tanınmış mimari görevlendiriyor. Geliştirilen senaryolar
‘işlevsel modelin revizyonu’ ve ‘geleneksel modelin yeniden doğusu’ seklinde iki gruba ayrılabilir.
Birincisi konsept tutucu ve ihtiyatlı bir rehabilitasyon yaklaşımını öngörüyor ve ilginç tarafı ‘jenerik kent’
modelini geliştiren ‘düsünumsel (reflexive) modern’ kavramının içinden yola çıkan Rem Koolhaas
tarafından önerilmiş olması. Koolhaas’ın anlayışında Bijlmer modern kentleşmenin vazgeçilemez bir
anıtıdır. Dolayısıyla kent ve mimari dokunun korunmasını, sorunların yeni programlar ve mekansal
inisiyatiflerle, Bijlmer’ın asil strüktürü dikkate alınarak, çözülmesini önerir Koolhaas. OMA’nın planında
ana trafik arterlerinin tek düzeyli işlevsel anlamı terk edilir. Dükkan, konut, ofis, trafik, eğlence ve
dinlenme işlevlerini iç içe sokarak katmanlı bir kentsel mekan (Bijlmerstrip) yaratılır. Apartmanların giriş
katında bulunan depoların yerlerini ufak is yerleri, atölyeler ve stüdyo tipi daireler alır, dolayısıyla
apartman-park ilişkisi yeniden değerlendirilir. Herhalde planın en önemli fikirlerinden biri işlevsel modelin

kolektivist ilkesinin devrilmesi, yani kolektif ve özel mekan hudutlarının yeniden belirlenmesi, mekansal
geçislerdeki belirsizliğin giderilmesi, ve kolektif mekanın özelleştirilmesidir. Bir bakıma bu strateji ile
işlevsel kent paradigmasının halen geçerli olduğunu savunuyor Koolhaas, ama yaklaşımı ‘Yeni
Amsterdam’ adı altında birleşmiş birkaç kooperatif tarafından yetersiz bulunuyor.
Yeni Amsterdam’in konsepti tutarlı ve radikal. İşlevsel modelin
kayıtsız şartsız iflas ettiğini, Bijlmer’deki sosyal problemlerinin
aslında işlevsel modelin mekansal yapıcıdan kaynaklandığını, hastanın
çoktan vefat ettiğini, herhangi bir ameliyatın olumlu sonuç
getirmeyeceğini ileri Yeni Amsterdam. Dolayısıyla bu grubun ‘tabula
rasa’ , yani Bijlmer’i yıkıp sıfırdan yenilemek yaklaşımına, rehabilitasyon yerine radikal dönüşümün
kucaklarlarına pek şaşırmamak gerekiyor. Peki bu dönüşüm hangi kentsel modeli içeriyor? Cevabı işlevsel
kentten evvelki ‘geleneksel’ modellerde aramak gerekiyor. Kent ve mimari tasarımın özdeşleştiği, kenti,
tek boyutlu, mekansallıgıdan ayıklanmış bir bünye değil, çok boyutlu bir fenomen olarak algılayan bir
yaklaşım bu. Kentsel mekanı sokak, cadde, bulvar, meydan, blok gibi mekansal elemanlarla tanımlayan ve
belirleyen, kolektif ve özel mekan içinde insanı yönlendiren, dolmamı belirleyen bir doku söz konusu bu
modelde. Referans ise H.P Berlage’nin 1917’de uyguladığı, ‘geleneksel’ mekan prensiplerini yeniden
yücelten, efsaneleşmiş Güney-Amsterdam planı.
Pekiyi bu iki yaklaşım arasındaki sürtüşme nasıl çözüldü?
Hollanda’nın tipik konsensüs felsefesi ile, yani iki modeli
birleştirerek. Sonuç olarak Bijlmer’deki otuz apartmanın yarısı yıkıldı
veya yıkılacak, yerlerine dört veya beş katlı bloklar ve iki katlı banliyö
tipi konutlar yapılıyor. Dönüşen bölgelerin kentsel dokusu Berlage
Planı’nın ucuz bir kopyasını anımsatıyor.
Eski strüktürün rehabilite olduğu semtlerde ise kolektif mekanlar ufaltılıyor veya özelleştiriliyor,
apartmanların özellikle giriş katları yenileniyor. Aynı zamanda mekansal rehabilitasyon iddialı bir sosyal
rehabilitasyon planı ile destekleniyor, konutların yarısı öncelikle Bijlmer sakinlerine, uygun şartlara
satılıyor ve Belediye sübvansiyonu ile bölgede yeni is imkanları yaratılıyor. Bir bakıma işlevsel kentin
fiziksel yapısı bir tarardan yok edilirken, bu modelin topluma bakış acısı, yanı merkezi bir idarenin toplumu
organize edebileceği inancı, devam ediyormuş gibi gözüküyor.
Bugünlerde Bijlmer’e gidenler kendilerini şizofren bir zaman makinesinin içinde buluyorlar. Asil plandaki
mekansal bütünlüğün yerini birçok kentsel fragman almış. Birbirleriyle ilgisi olmayan alçak ve yüksek
binalar iç içe, metropoliten ve kasaba yasam tarzları yan yana. Bos, belirsiz ve anlamsız gözüken
mekanların yanında geleneksel kent dokusu uygulanmış. Boşaltılmış ve yıkılmayı bekleyen apartmanların
içinde elektriksiz, susuz, tuvaletsiz yasayan esrarkeşlerin biraz ilerisinde Bijlmer’e nihayet geri dönen ve
bahçeli ev idealini gerçekleştirmenin keyfini çıkaran ‘tipik’ Amsterdam’lı yasıyor.

İşlevsel ve geleneksel kent modelleri evlenmiş ve melez bir bebek doğurmuş meğerse. Elveda CIAMpolis,
hoş geldin Yeni Bijlmer.
Hüsnü Yegenoglu
Bu makale Mimar-İst dergisinde yayımlandı, 7/2003.
1. CIAM’ın (Congrès Internationaux d’Architecture) 1933’deki Atina kongresinde 33 kentin yapısı araştırılmış ve sonuç olarak
modern kentçiliğin temel ilkleri Atina Bildirisinde (Charte d’Athènes) belirlenmiş
2. İşlevsel kentleşme modellerini eleştiren ve Moses tipi ‘tabula rasa’ modernizmi Kevin Lynch’in ‘The Image of the City’ (1960)
ve Jane Jacobs’ın, ‘The death an life of Great American Cities’ (1962) kitaplarında eleştirilmiş.
3. Bakema, van Eyck, Bosch, Hertzberger, Habraken gibi çoğunluğu Hollandalı mimarlardan oluşan Team X (1953), modern
kentçiliğin işlevsel, anonim ve jenerik yaklaşımını kabul etmez, kentin karmaşık bir bünye olduğu savunur.
4. Donald J.Olsen, Centrum voor Grootstedelijk Onderzoek, Universiteit van Amsterdam, 1989
5. Birinci göç akını 1960’larda Türkiye’den, Fas’dan, İtalya’dan ve İspanya’dan gelen isçilerle başlamış. İkinci göç akını ise Güney
Amerika’dan (Aruba, Surinam) ve Afrika’dan (Ghana) geliyor. Yeni göçmenler Amsterdam Belediyesi tarafından Bijlmer’in bos
duran sosyal konutlarına yerleştiriliyor.
6. Bijlmer nüfusunun yüzde 70’i göçmenlerden oluşuyor.
7. Hendrik Petrus Berlage (1856-1934), Gottfried Semper’in tanınmış ‘Der Stil in den technischen und tektonischen Künsten oder
praktische Aesthetik’ kitabından etkilenmiş, Amsterdam’in 20. yüzyıldaki kentleşmesinde Cornelius van Eesteren ile beraber
çok önemli bir yeri olan tasarımcı.