Tam Metin (PDF)

SAYILARIN KUR’AN-I KERM’DE KULLANIMINA YÖNELK
DLBLMSEL BR NCELEME*
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî
Çev.: Dr. Dursun Ali TÜRKMEN**
“ … Allah’ın lütfundan rızık aramanız, yılların
sayısını ve hesabı bilmeniz için…” sra, 17/12
ÖZET
Bilindii gibi, Arap Dilinde sayıların kullanımı önemli bir konudur.
Bu yazının amacı, Arapça sayıların Kur’an-ı Kerim’de nasıl kullanıldıklarını
ortaya koymaktır.
Çokluk ve sıra gösteren kelimelere “sayı” denir.Sayılar ikiye ayrılır.
Birinciye “asıl sayılar” ( ), ikinciye ise “sıra sayıları” (
) adı verilir. Sıra sayıları (
) “1.,2.,3.,4.,5.,6.,7.,8.,9.,10.,100. ve 1000” sayılarıdır.
Birinciye ( ) da denir. Ancak ( ) bileik ve atıflı
sayılarda sıralama için kullanılır.
Arap Dilinde sayılar, aratırıcıların son derece dikkat etmeleri gereken
önemli bir konudur. Çünkü,içersinde nahiv kâidelerine uymayan
veya halk dili ile söylenmi bir rakam bulunan bir metni okumak sanıldıı
kadar kolay deildir. Nitekim el-Kalkaendî (ö. 821/1418)’ nin ifade
ettiine göre, insanlar arsında nahiv ilmine en çok rabet edenler ve
âlimlere en çok saygı duyanlar kâtiplerdi. Bu isme lâyık olmayanlar, bu
ie giriip sayıları karıtırmaya balayınca, sayıları gramer kurallarına
göre kullananları ayıpladılar. 1
* Bu metin, Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî’nin “Dirâsâtün Nahviyyetün fi’l-Kur’ân: El
Aded – el-Mecrurat” (skenderiye 1982) adlı eserinin 1. Bölümü’nde yer alan 13-44.
sayfaların çevirisidir. Metin, tarafımızdan Türkçe’ye çevirilirken, Türkçe’nin akıcılıına
dikkat etmenin yanında, asıl metinde yer almayan bazı dipnot ve açıklamalar tarafımızdan
eklenmitir.
** O.M.Ü. lahiyat Fakültesi
1 Kalkaendî, Subhu’l-A’â, 1/171, Matbaat-u Kustatsumas, Kahire, (qfset baskı,
1383h/1963m) Kâtiplerde bulunması gereken özellikleri sıralarken Kalkaendî diyor

206
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
Sayılar konusunda nahivcilerin gramatik ayrıntıların tanımına
verdikleri önem bazı çada âlimlerin eletirilerine maruz kalmıtı.
Çünkü bu “açıklananı açıklamak” gibi bir eydi. 2 Oysa bize göre onların
yaptıkları, terimlerin ve onun dier anlamlarının tarifi ile balayan
ilmî yöntemin bir gereidir. Sayılar bireylerin ve fertlerin
kemmiyeti için konulan eydir:
( ) “eer sizden yirmi sabırlı kii olursa;
iki yüz kiiye gâlip gelirler” 3
ayette yirmiden maksat 19 dan bir sonraki 21 den bir önceki 20
midir, yoksa yaklaık 20 civarında kii midir?
Sayılardaki kesinlik ve yaklaıklık konusunda nahivcilerin u görüünü
ifade etmek durumundayız:
“Sayıların özelliklerinden biri de, ilgili sayının, bir eksii ve bir fazlası
ile elde edilen toplamının yarısına eit olmasıdır.” 4
Arapça’da ( ) “bir” ve ( ) “iki” sayılarının temyîze ihtiyacı
yoktur. Örnein ( ) “bir adam” veya ( ) “iki kitap” dediimiz de
bu ifadenin, ( ) ve ( ) anlamına geldii açıktır. Kur’ân-ı
Kerîm’de geçen :
( ) “Eer iki erkek deillerse, bir erkek ve iki
kadın gerekir” 5
ayeti de böyledir. Yani ( ) demektir. 6 Bu nedenle
bu iki sayının kullanımı Arapça ile ilgilenen yabancılar için son derece
önemli bir konudur.
( ) ve ( ) sayıları kapalılıı gidermek için deil, tahsîs ve
anlamı açıklamak amacıyla muzâf olarak kullanılabilir. Örnek:
“Bu dünyanın adamı, hiç kimseye yük olmayandır.”
ki: “Lakab v.b. de çokça kullanılan nispet gibi sayılar da önem arzetmektedir. Çünkü
yeni balayanların en çok karıtırdıı konulardan biri de sayılardır.Bak. a g.e., 1/175.
2 Abbas Hasan, en-Nahvu’l Vâfî, 4/517, Matbaatü-Dâri’l-Meârif, Mısır 1980
3 Enfâl, 8/65
4 el-Ezherî, Halid b. Abdullah, erhu’t-Tasrîh ale’t-Tavdîh, Dârü hyâi’l-Kütübi’l-
Arabiyye, Kahire, II/269. Örnein, 50 rakamı 49+51/2 = 50 gibi. Belaat ilminde ise
sayı çoklua delâlet eder. Bu yüzden “bir sayıyla haber verme, bakasına aykırı olmaz”
denir. Abbas Hasan sözlerini öyle sürdürür: “Bu aykırı olmayı karîneden hâlî olma
durumuna balıdır.” Abbas Hasan, Nahvu’l Vâfî, IV/517.
5 Bakara, 2/282
6 ( ) kelimesindeki elif “vasl elifi” dir. iirde ise “kat’ elifi” olabilir. Bkz.: Firuzabadi,
el- Kâmûsü’-l-Muhît, 4/309; Ebu Bekr er-Razi, Muhtâru’s-Sıhah ( ) mad.

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 207
Yani ( ) “onun benzeri yok” demektir. 7
Yine seçkin oldukları için kendilerine sınıfta ayrıcalık tanıdıın iki
kii hakkında öyle dersin: ( ) “Bunlar, sınıfın iki gözdesidirr”
(tahsîs / anlam daralması.)
Sayma sayıları 4’e ayrılır:
1- Tekil. Sayılar: a- 1-2; b- 3-10; c- 100-1000, eklindedir.
2- Bileik sayılar. Bunlar 11 den 19 a kadar olan sayılardır.
3- Onarlı sayılar. Bunlar 20’ den 90’ a kadar olan sayılardır.
4- Atıflı sayılar. Bunlar 21’ den 99’ a kadar olan sayılardır.
Sıra sayıları da aynı ekilde 4’e ayrılır:
1- Tekil sayılar. Bunlar, 1. den 10. ya kadar olan sayılardır.
2- Bileik sayılar. Bunlar,11. den 19. ya kadar olan sayılardır.
3- Onarlı sayılar. Bunlar,20. den 90. ya kadar olan sayılardır.
4- Atıflı sayılar. Bunlar, 21. den 99. a kadar olan onarlı sayıların
dıında kalan sayılardır.
Sıra sayıları da asıl sayılar gibi dört gruba ayrılır: 1- tekil, 2- mürekkep,
3- onarlı, 4- atıflı. Sıra sayıları yirmiden balayan onarlı sayılar
hariç ( ) kalıbı üzere yapılır. Ancak az da olsa ( ) vezninde gelen
sıra sayıları da vardır. Nitekim Avf. B. Malik’in rivâyet ettii hadis öyledir.
( : ) “Hz. Peygamber’e
emirlik hakkında sordu. O da: “lki melâmet (kınanma), ikincisi
nedamet (pimanlık), üçüncüsü de kıyâmet gününün azâbıdır” diye buyurdu”.
Yani ( ) demektir. 8
A- SOMUT (SARH) SAYILAR
1-( ) “Bir” ve ( ) “ki” Sayıları
( ) sayısı Kur’an’da müzekker olarak otuz, müennes olarak da (
) otuz bir yerde geçer. ( ) sayısı “tek oldu” anlamına gelen (
) fiilinden türemitir. 9
7 er-Razi, a.g.e., ( ) mad.
8 bnu’l-Esîr (544-606 h), en-Nihâye fî Garîbi’l Hadîs ve’l Eser, Dâru hyâi’l Kütübi’l-
Arabiyye, Kahire, 1383h., I/225.
9 el-Emuni, Hâiyetü’s-Sabbân, 2/172; Firuzabadi, a.g.e.,( ) mad.

208
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
() kelimesi ( )” el takısı” ile ma’rife olarak yalnızca Allah
Tealâ’nın sıfatı olarak kullanılır. ( ) “tek ve kahhâr olan” 10 ayetinde
olduu gibi. Aynı ekilde bu sayı bazı ayetlerde “kasr uslûbu” ile (
) “Ancak tek bir ilâh vardır” 11 eklinde veya “hasr
uslûbu” ve “ân zamiri” ile birlikte kullanılır:
( ) “De ki: o tek bir ilâhtır ve ben sizin
e kotuklarınızdan berîyim.” 12
Ayette dikkatimizi çeken biri müfred, dieri cem’ kalıbıyla gelen (
... ) kelimeleridir. Zira karısında çoul zikredilirken ( )
kelimesi tekil olarak kullanılır. Baka bir ayette ise (
) “Bölük pörçük Rabler mi daha hayırlıdır, yoksa tek ve
kahhâr olan Allah mı?” 13 buyurulur. Yine vahdâniyeti pekitiren bir ayet
ise ( ) “Rabbiniz gerçekten tektir” 14 eklindedir.
( ) “Bu benim kardeim, onun
doksan dokuz koyunu var, benim ise bir koyunum.” 15
ayetindeki yüzdelik orantı da dikkatleri çekmektedir. Sanki burada
“benim yüzde bir (1/100) koyunum var” denmektedir. Ayetteki bu
yüzdelik orantı gerçekten dikkat çekicidir.
Yine Arapça’da ( ), ( ), ( ) “birer
birer geldiler” eklinde bir kullanım vardır. Bunun anlamı ( ) “teker,
teker, birer birer” demektir. 16 ( ) kelimesi Kur’an’da sadece iki yerde
kullanılır:
( ) “Andolsun ki sizi, ilk kez yarattıımız
gibi, yine tek olarak bize geldiniz.” 17
( ) “De ki: size bir eyi
öütleyeyim. Allah için
ikier ikier, ve teker teker durup düününüz.” 18
Sıfat olarak deil de sayı itibariyle “bir kii” anlamında kullanılan
( ) kelimesi ise, müzekker olarak 74, müennes olarak da ( ) 11
defa kullanılır:
10 Yusuf, 12/39 Ra’d, 13/16; brahim, 14/48; Sa’d, 38/65 Zümer, 39/4, Gâfir, 40/16.;
yine aynı sûrenin ikinci âyetinde de ( ) “Bir kapıdan
girmeyin, ayrı ayrı kapılardan girin” (Yûsuf, 12/67) buyurulur.
11 Mâide, 4/73
12 En’âm, 6/19
13 Yusuf, 12/39
14 Saffât, 37/4
15 Sâ’d, 38/23
16 er-Razi, a.g.e., ( ) mad; Firuzabadi, a.g.e., I/343.
17 En’âm, 6/94
18 Sebe, 34/46

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 209
( ) “çinizden hiç kimse ardına dönüp bakmasın” 19
( ) “imdi onlardan hiçbirini duyuyor musun” 20
( ) kelimesi müennesler için de kullanılır:
( ) “ Ey Peygamber hanımları! Dier kadınlardan
biri gibi deilsiniz” 21
Yine sözlüklerde ifade edildiine göre ( ) “evde hiç kimse
yok” denir. Fakat ( ) “orada biri var” denmez. 22 Bu üsluplar daha
çok “nefy ve benzeri, nehy ve istifham” gibi kullanılır.
( ) kelimesi izâfetle marife yapıldıı zaman ise müennesi olan (
) kullanılır: ( ) “iki gruptan biri” 23 ( ) “ki iyiliin
biri” 24 ( ) “bu iki kızımdan biri” 25
ki () kelimesi sözlükte “bir eye acıdı” anlamına gelen ( )
fiilinden türemi olup ( ) babındadır. ( ) “onun ikincisi oldu”, (
) “onu iki tane yaptı” demektir. ( / ) müzekkerler için, ( /
) ve –elifi hazfedilmi olarak- ( / ) ise müennesler için kullanılır.
( ) sayısı Kur’an’da 11 kez müzekker, 4 kez de ( ) eklinde
müennes olarak kullanılır:
( ) “sekiz çift hayvan: koyundan iki,
keçiden iki” 26 ,
( ) “deveden iki, sıırdan iki” 27 ,
( ) “dediler ki: Rabbimiz! Bizi iki kez öldürdün
ve iki kez dirilttin” 28
Bu sayı iki defa da ismi fâil sîgası ile kullanılır: (
) “Allah yolundan saptırmak için boynunu öteye döndürerek” 29 Bu
ayetteki ( ) kelimesi muzâf bir hâl olarak îrab edilir. 30
19 Hicr, 15/65
20 Meryem, 19/98
21 Ahzâb, 33/32
22 er-Razi, a.g.e., ( ) mad; Firuzabadi, a.g.e., I/343.
23 Enfâl, 8/7
24 Tevbe, 9/52
25 Kasas, 28/27 ( ) kelimesi burada ( ) den bedel olarak kullanılmıtır.el-Ukberî,
Ebû’l-Bekâ Abdullah b. el-Hüseyn b. Abdullah, mlâü mâ menne Bihi’r-Rahmân min
Vücûhi’l-’râb ve’l-Kırâât, Matbbat-u Halebî, Kahire 1961, 1/263.
26 En’âm, 6/143
27 En’âm, 6/144
28 Mü’min, 40/11
29 Hacc, 22/9
30 Ukberi, a.g.e., II/140.

210
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
( ) “Hani yalnız iki kiiden biri olduu
halde, inkâr edenler kendisini Mekke’den çıkardıkları sırada ikisi
maarada iken” 31
Anlamı ise ( ) “iki taneden biri” eklindedir. ( ) kelimesi o
(hu) zami,rinden hâl, ( ) ise muzâfun ileyhdir. 32
( ) kelimesi ise Kur’an-ı Kerim’de üç defa kullanılır:
( ) “kadınlardan ikier, üçer, dörder,
alın” 33
Buradaki ( ) kelimesi “ikier, ikier” anlamındaki (
)kelimelerinden dönütürülmütür. Hz. Peygamber, namaz hadîsinde, (
) “gece namazı ikier ikierdir” buyurmaktadır. Yani, “iki
rek’at, bir teehhüd ve bir selam, iki rek’attır, dört rek’at deildir” anlamındadır.
34 Yine ( ) ve ( ) “ikier ikier geldiler” 35
denir.
2- Muzâf / Tamlamalı Sayılar:
a- 3-10 Arası Sayılar:
Bu sayılarda izâfet geçerlidir. Sayılardan sonrası muzâfun ileyh
olarak i’râb edilir. Müzekkerlik ve müenneslik yönüyle ma’dûdun müfredinin
tersi olup sayılan isme muhâlif olur. (Yani ma’dûdun müfredi
müzekker ise sayı müennes; ma’dûd müennes ise sayı müzekker olur.):
( ) “Senin alametin, ara vermeksizin, üç
gün üç gece insanlarla konumamandır” 36
Ayette ( ) kelimesi müennesdir. Bunun için ( ) rakamı (
/ta ) sız olarak müzekker halde gelmitir.
Sayı ile ma’dûdun ters çevrilmesi halinde yine aynı kural geçerlidir:
( ) “üç karanlık çinde” 37 Allah Teâlâ öyle buyurur:
( ) “Kurban bulamayan kimse,
üç gün hacda, yedi gün de döndüünüz zaman olmak üzere tam on gün
oruç tutar.” 38
31 Tevbe, 9/40.
32 Ukberî, a.g.e., 2/15; Ezherî, a.g.e., I/276.
33 Nisâ, 4/3 el-Ukberî bu sîgadan hareketle ayeti kerîmedeki ( ) harfinin tek bir zamanda
birliktelik gerektiren sıralama bildirmek için deil, serbesti (muhayyerlik) bildirmek
için olduunu söyler. öyle der: “çünkü ( ) kelimesi ikiden ibâret olmayıp,
“ikier ikier” anlamına da gelir.” el-Ukberî, a.g.e., I/166.
34 bnu’l-Esîr, a.g.e., I/225.
35 er-Razi, a.g.e., ( ) mad.
36 Meryem, 19/10
37 Zümer, 39/6
38 Bakara, 2/196

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 211
Burada ( ) “gün” kelimesi müzekkerdir. Bu yüzden sayı ( )
eklinde müennes olarak kullanılmıtır. 39
Hem cem’ı kılleti hem de cem’i kesreti olan sayılar genellikle cem’i
kılletine muzâf yapılır. 40 Örnek:
( ) “üphede kalırsanız bekleme süresi üç gündür”
41 Bazen de yaygın kullanımın dıında cem’i kesrete muzâf yapılır.
Örnek:
( ) “Boanmı kadınlar üç kur’ bekleyip
kendilerini gözetlerler.” 42
Burada ( ) kelimesi, -cem’i kılleti olmasına ramen ( / )-
cem’i kesrete muzâf yapılmıtır. 43 Üç rakamı, 19 defa, aynı kelimenin
ismi fâil sîgası olan ( ) kelimesi ise iki defa Kur’an-ı Kerim’de geçmektedir.
Bunlardan biri,
( ) “Allah üçlünün üçüncüsüdür diyenler kâfir
olmulardır” 44
içerikli ayettir. Yani üç taneden biri demektir. Bunun sözlükteki
kullanımı ise ( ) babından ( ) “grup üç kii oldu” eklindedir. 45
Birisi gelip üç kii olduklarında ( ) “grup üç kii oldu” denir. Dört
kii olduklarında ise ( ) denir. Bu durum 10 a kadar gider. 46 Dieri
ise,
( ) “Onlara iki elçi gönderdik, onları
yalanladılar, biz de onları üçüncü bir elçiyle destekledik” 47
içerikli ayettir. bni Mâlik bu kâideyi öyle ifade eder:
39 Hem müzekker, hem de müennesler için kullanılan bir isim çoul yapılırken kullanıldıı
ahsa göre karar verilir. Örnein ( ) “ahıs” kelimesi. Eer erkek için
kullanılıyorsa ( ) bayan için kullanılıyorsa ( ) eklinde kullanılır.
air Amr b. Rabîa’nın ( ) “ergenlie yeni ulamı, gösü tomurcuk
üç kız” beytinde olduu gibi. Burada ( ) kelimesi ile kızları kastettii ortadır.
Geni bilgi için bak.el-Ezherî, a.g.e., 1/271-275
40 bn-i Akîl (678-769h.), erhu bni Akîl alâ Metni’l-Elfiyye, Dâri’t-Tıbâa’l-
Muhammediye, Kâhire, s. 492.
41 Talak, 65/4
42 Bak., 2/228
43 er-Razi, a.g.e., () mad.
44 Maîde, 5/73.
45 ( ) sözü ( ) babındadır. “Kavim malların 1/3 ünü aldı” demektir. er-Razi,
a.g.e., () mad.
46 er-Razi, a.g.e., () mad.
47 Yâsin, 36/14

212
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
“Tekili müzekker olanların sayısında, 3’ten 10’a kadar sayıya ( )
ekle. Müenneslerde ise ( ) yı kaldır, mümeyyezi de genellikle kıllet lafzı
ile mecrûr ve çoul yap.” 48
Mümeyyezi zikredilmese de nahiv kâidesinden hareketle onu bilmemiz
kolaydır:
( ) “Dört ay on gün kendilerini beklerler.” 49
Yani “on gece” demektir. Çünkü tarih verme gece ile olur. 50
Dört rakamı Kur’an-ı Kerim’de oniki defa, ismi fâil sîgasıyla ise iki
defa kullanılır:
“üç kii gizli konusa
dördüncüleri, be kii konusa altıncıları mutlaka olur.” 51
Ayette sayıların ismi fâil sîgasının kullanılması kendisinden önceki
rakamı bir artırmak anlamına gelir. Ancak bu örnein ( )
“dörtlünün dördüncüsüdür” sözündeki gibi deildir. 52
Be rakamı ise iki defa tekil yani muzâf veya bileik olmaksızın
kullanılır:
( ) “Bilmedikleri bir konuda konuarak
onların be tane olduklarını söylüyorlar, altıncısı da köpekleri” 53
Altı rakamı sadece iki defa ismi fâil sîgasıyla, yedi rakamı ise 24
defa kullanılır.
Arap Dilinde ( ) “bir eyi yedi tane yapmak” ile (
) “grup yedi oldu” veya “malların 1/7’sini aldı” fiilinin kullanımı ayrılır. 54
Birinci ile çokluk/fazlalık (taz’îf) kastedilir:
( ) “yedi tane olduklarını söylüyorlar, sekizincisi
de köpekleri.” 55
48 bn Akil, erh-u bn Akil ala Elfiyeti bn Malik, Dar-u hyai’t-Türasi’l-Arabi, Beyrut,
1996, II/662.
49 Bakara, 2/234. Ayetin siyakı kocası ölen kadınlarla ilgilidir.
50 el-Ukberî, a.g.e.,I/98; Ahmet Mahir el-Baqrî, bnu’l-Kayyim Min Asarihi‘l-llmiyye,
ss. 253-261.
51 Mücâdile, 58/7
52 Örnek: Hüsnü Mübarek Mısır’ı yöneten dörtlünün dördüncüsüdür. Yine, O, üçün
dördüncüsü, yani dörtlünün dördüncüsü denir.
53 Kehf, 18/22.
54 bnu’l-Esîr, a.g.e., II/335; Firuzabadi, a.g.e., III/36; er-Razi, a.g.e., ( ) mad.
55 Kehf, 18/22

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 213
b- Sekiz Rakamının Kullanımı
Sekiz rakamı Kur’an’da be defa, ismi fâil sîgası olan ( ) kelimesi
ise bir defa kullanılır:
( ) “Allah onu yedi gün, sekiz gece
onların üzerine musallat etti” 56
Muzâf olduu zaman sonundaki ( ) nın kaldıı dikkatleri çekmektedir:
( ) “bana sekiz yıl hizmet artıyla” 57
Hadis-i erifte ise, ) “sekiz rekat namaz kıldı”
eklinde kullanılmıtır. 58 Baka bir hadiste ise ( ) nın hazfi ile
kullanılmıtır. Nitekim bni Abbas’tan rivâyet edilen hadiste,
( ) “Rasûlullah güne
tutulduu zaman 4 secdeli sekiz rekat namaz kıldı”
eklinde ( ) sız olarak kullanıldıını görmekteyiz. 59 Ancak sekiz
rakamı muzâf olmaz ve madûd da müzekker olursa ( ) harfi ile kalır:
( ) “O gün rabbinin arını onların üzerinde
sekiz melek taır.” 60
Burada ma’dûd “melek” tir. ( ) “sekiz çift” 61 yani sınıf veya
fert demektir. 62 Bununla birlikte, ism-i mankûslarda olduu gibi, madûd
müennes olursa raf’ ve cer hallerinde ( ) hazfedilir. Örnein (
) “sekiz kız baardı” ( ) “sekiz kadının pek çok
ziyneti vardır” denir. Nasb hâlinde ise ( ) kalır. Örnein öyle denir: (
) “sekiz kız örenciye rastladım.” Nasb hâlinde gayrı
munsarıf da olur. Örnein ( ) “sekiz tane cetvel aldım”
denir. 63 ( ) kelimesinden ( )’ nın hazfi ve i’râbın nun harfi üzerinde
gösterilmesinin delillerinden biri de Râciz’in,
“onun dördü güzel sekiz kesici dileri sekiz de ön dileri vardır”
56 Hâkka, 69/7
57 Kasas, 28/27
58 Sahihi Müslim, 2/157-158.
59 Sahihi Müslim, 3/34. Hâiyede ise ( ) “iki rekat kıldı ve sekiz
defa rükû yaptı” eklindedir.
60 Hâkka, 69/17
61 En’âm, 6/143
62 bn Mutrif el-Kinani, el-Kırteyn, Matbat-u Hanci, Kahire 1355h., I/1722.
63 ( ) kelimesi, ( )’ın veya ( )’in müfredidir.Bak: el-Mucemu’l-Vasît,Çarı
Yayınları,1984 stanbul,( ) mad.

214
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
sözüdür. 64
Dokuz rakamı Kur’an-ı Kerim’de müfred olarak dört kez kullanılır.
Bunlardan biri,
( ) “Biz Mûsa’ya apaçık dokuz delil verdik” 65
içerikli ayettir.
On rakamı ise mücerred olarak -ın harfinin sükûnu ile müzekker
için, fethalısı ile de müennes için- dokuz kez kullanılır. Bu sayı müzekkerlik
ve müenneslikte ma’dûnun müfredine muhâlif olur:
( ) “Musa ile otuz gece bana ibâdet etmesi
için sözletik ve buna on gece daha kattık” 66
( ) “Onun keffâreti on miskini doyurmaktır.” 67
Temîm oulları ın harfini kesrelı okur. ( ) Bazıları ise aslı üzere
onu fethalı okurlar. ( ) 68
c- ( ) Kelimesinin Kullanılması
( ) “birkaç” kelimesinin kullanımı, 3-9 muzâf sayıların kullanımı
gibidir. Bu kelime müzekkerlik müenneslik yönüyle muzafun ileyhine
muhâlif olarak Kur’an-ı Kerim’de iki kez kullanılır:
( ) “Hapiste birkaç sene kaldı.” 69
( ) “Birkaç yıl içerisinde, eninde sonunda
Allah’ın dedii olacaktır” 70
Ma’dûd “çoul isim” 71 veya “cins isim” 72 olursa ( ) harfi cerri ile
mecrûr yapılır: ( ) “Dört tür kutan al.” 73 Bazıları sayının
örnekte olduu gibi cins isme izâfetinin mümkün olmayıının nedenini bu
64 Badâdî Abdulkâdir b. Ömer, Hizânetü’l-Edeb ve Lübbü Lübâbi Lisâni’l-Arab, tahk.
Abdüsselam Hârun, Kâhire 1399h., VII/365
65 srâ, 17/101
66 A’raf, 7/142
67 Mâide, 5/89
68 Ezherî, a.g.e., 1/274; el-Metâliu’s-Saîde, 1/371
69 Yusuf, /42
70 Rûm, /4
71 smi cem’: çoulu gösteren isimdir. Genelde onun tekili olmaz. ( ) “kavim, millet” ve (
) “grup, topluluk” kelimeleri gibi.
72 smi Cins: genellikle kendisi ile tekilinin arası ( ) ile ayrılan isimlerdir. ( ) “aaç”, (
) “hurma”, ( ) “ördek”, ( ) “inek” kelimeleri gibi -ki bunlar cinsi gösteren
isimlerdir. Bunların tekili kastedildii zaman ( ) denir.- Hâiyetü’l-
Alîmî, II/270-271.
73 Bakara, 2/26

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 215
ismin bazen tekil yerine kullanılabilmesi ve bu sayının ise tekile muzâf
olmayıına balar. 74
Sîga yönüyle çoul isim de böyledir. Onun sigası da tekil sigası gibidir.
Lâfzen tekil gibi ele alınmasının delili ise ona tekil zamirinin dönmesi,
haberinin de müfred olmasıdır. Örnein ( ) “kâfile gidiyor”
sözünde olduu gibi. 75
d- Yüz ve Bin Sayıları le Katlarının (Milyon, Milyar vs.) Kullanımı:
( ) “yüz”, ( ) “bin”, ( ) “milyon” ve bunların katları olan
sayılar da muzâf sayılar gibidir. Bu sayılar müfrede muzâf olurlar.
( ) kelimesinin aslı ( ) dir. Dirhemler yüz tane olunca (
) denir. Hafiflik için ( ) harfi hazfedilir. 76 ( ) kelimesindeki ( ) harfinin
hazfedildii gibi. 77 ( : ) ( ) fiili lâzım ve müteaddî
olur. 78 ( ) nün çoulu ( ) ve ( ) kelimeleridir.
( ) kelimesi ise müzekkerdir. Ancak ( ) kelimesini
kastederek ( ) demek de câizdir. Çoulu ( ) ve ( )
kelimeleridir. 79 Örnein öyle denir: ( ) “99 idiler idiler
100 yaptım”, ( ) “ben yüze tamamlayan ve bine
tamamlayanım” denir.
Bin tane bin anlamına 80
gelen ( ) “milyon” 81 ve bin tane milyon
anlamına gelen “milyar” ( ) kelimeleri de mu’reb sayılardandır. Salih
Mecdî, Hudeyvî smâil’i zemmederken öyle der:
“nsan bu dünyada milyarları olsa kanaat etmez ama, sâdece bir
tane kadınla kanâât eder
( ) kelimesi Kur’an’da sekiz kez, tesniyesi ise iki kez kullanılır.
Allah’u Tealâ öyle buyurur:
( . ) “Sizden sabırlı
yüz kii olursa iki yüz kiiye gâlip gelirler.” 82
74 Bu yorum Ahfe’a aittir.
75 Ezherî, a.g.e., II/270
76 Ukberî, a.g.e., I/111
77 ( ) nün aslı ( ) dür. Çoulu ( ) bu ikisi ( ) nin çouludur. ( ) ve ( )
gibi. ( ) vezni ( ) vezni üzere sınırlı sayıdaki bazı kelimelerde çoul yapılır. ( )
ve ( ), ( ) ( ) kelimelerinde olduu gibi. er Razi, a.g.e., ( ) mad.
78 er Razi, a.g.e., ( ) mad.
79 er Razi, a.g.e., ( ) mad.
80 eL-Ezherî, a.g.e., I/277
81 “Mill” kelimesi “para basma” makinesi anlamındadır.
82 Enfâl, 8/66

216
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
( ) “Maaralarında yüz sene kaldılar.
Dokuz arttılar.” 83
Ayetteki ( ) sayısının Kur’andaki yazılıı yönüyle ( )
kelimesinden ayrı olması da dikkat çekicidir. 84
( ) kelimesinin çoula izâfe edilerek kullanılması oldukça azdır. 85
Hamza, Kisâî ve bakaları ayeti öyle okumutur. 86 el-Ukberî der ki: “( )
kelimesi müfrede muzâf olur. Fakat onu aslına taır. Çünkü sayılarda
asıl sayıların çoula izâfetidir.” 87
( ) kelimesi tenvinli okunuunda ( ) kelimesi ( )
kelimesinden bedeldir. Bir grup ( ) kelimesinden bedel olmasına cevaz
verir. Çünkü ( ) kelimesi ( ) anlamındadır. 88
Ferrâ öyle der:
“ ( ) demek istiyorlar. Onu fiile nasbediyorlar.
Araplardan bazıları ( ) kelimesini ( ) anlamında kullanır. O zaman
bu kelime izâfe edilirse cerr konumundadır.” 89
Kehf suresinin 25. ayeti toplama ilemine iaret etmektedir. Ayrıca
ayetten atıflı sayıların okunuunda tercih edilen eklin ( ) “yüz”
rakamına muzaf olan sayı ile balaması ve birli sayı ile bitmesi olduu
da dikkatleri çekmektedir. Örnein ( ) “309 sene” denir.
Kur’an dıında bu öyle de okunur ( ) Ma’dûd son rakama
tâbî olur.
Bazı ayetler toplama ilemine iaret ederken, bazıları ise sayısal
orantıya iâret eder. Ayrıca çarpma ilemine iaret eden ayetler de mevcuttur:
( ) “Mallarını
Allah yolunda harcayanların durumu her baaında 100 tane olan
yedi taneye benzer.” 90
Yukarıda geçen ayette (100 x 7 = 700) eklinde ifade edilir.
Çıkarma ilemi ise u ayeti kerîmededir. 91
83 Kehf, 18/25
84 Kahire’deki Arap dili Cemiyeti 3-9 arası sayıları 100 den ayırmaya izin vermitir. Bu
izin M. 1963-64 senesi 29. oturumda verilmitir.
85 bni Akîl, a.g.e., s. 492; Yahyâ b. Ziyâd el- Ferrâ Meâni’l-Kur’ân, Matbaatü Sicilli’l
Arab, Kahire, 1966, 2/138,el-Ukberî, a.g.e., II/101.
86 bni Akîl, a.g.e., s.492; el-Ferra, a.g.e., 2/138,el-Ukberî, a.g.e., II/101
87 el- Ukberî, a.g.e., II/101.
88 el-Ukberî, a.g.e., II/101.
89 el- Ferrâ a.g.e., 2/138; ayrıca bkz. Ahmet Mahir el-Baqrî Fî Rihâbi’l-Kur’an,
Matbaatü’s-Sefîr. skenderiye 1977, ss. 16-17.
90 Bakara, 2/261
91 Bunlar yani ( )Mısır ve Irak’ta kullanılır.

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 217
( ) “Onların arasında bin seneden elli yıl
eksik (1000 - 50 = 950) kaldı.” 92
Buralarda çarpma, toplama ve çıkarma ilemlerinin sonuçları okuyucunun
kafasını çalıtırarak bulmasına havale edilmitir.
( ) “bin” rakamı on defa, müsennâsı bir, çoulu olan ( )
kelimesi iki, ( ) kelimesi ise yine bir kez kullanılmıtır.
( ) “Be bin eitilmi melekle
rabbiniz size yardım eder” 93
( ) “u binerce kiinin yurtlarından
çıktıklarını görmedin mi?” 94
Burada câr-mecrûr ( ) kelimesi ( ) sayısının muzâf
olmasına ihtiyaç bırakmamıtır. Bunun muzâfı müfred ve mecrûr olur.
Ancak cemî sigasının kullanımı bize göre anlamı oldukça
kuvvetlendirmitir. 95 Öyle ki aynı kuvvet ( ) kelimesinde yoktur.
( ) ifadesinde ise kendisinden sonra açıklayıcı bir ifadeye
(müfessire) ihtiyaç kalmamıtır. 96 Anlaıldıı kadarıyla asıl maksat sayının
çokluunu beyandır.
Bileik Sayılar (11-12) (13-19)
a- 11-12 Sayıları :
1, tekli sayıların ilki, 11 ise 10’dan sonra gelen sayıların ilkidir.
Dua hadîsinde;
( – – )
“Sâ’d’e dedi ki: Duasında iki parmakla iaret ediyordu-birle, birle” (Yani
tek parmaınla iaret et.) Çünkü kendisine duâ ettiiniz Allah tektir” 97
Ferrâ bazı Arapların ( ) “yanımda on tane var, bir
tanesi benim” dediklerini, yani onları 11 saydıklarını nakleder. 98 ( )
“11” rakamının her iki cüzü de fetha üzere mebnîdir. Allah Teâlâ’nın (
) “Ben on bir tane yıldız gördüm” 99 ayetindeki 11
rakamı nasb mahallinde her iki cüz’ünün de fethası üzere mebnî,
mefûlün bih’dir. ( ) kelimesi ise müfred halde mansub bir temyîz olup
92 Ankebût, 29/14
93 Ali mrân, 3/125
94 Bakara, 2/243
95 Zira kendisinden önceki ayet ( ) “ndirecei üç
bin eitilmi melekle, rabbinizin size yardım etmesi size yetmez mi?” eklindedir. Âli mrân,
3/124
96 Kûfeliler ( ) ve ( ) tefsir kelimesini mümeyyez için kullanırlar.
97 bnu’l-Esîr, a.g.e., 1/27; er- Razi, a.g.e., () mad.
98 smâil Mazhar’dan naklen Tecdîdü’l-Arabiyye, s. 15 Matbaatü irketi Fenni’t-Tıbââ,
Kahire (Rakamlardan bahis esnâsında)
99 Yusuf, 12/4

218
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
bih’dir. ( ) kelimesi ise müfred halde mansub bir temyîz olup nasb
alâmeti açık fethadır.
( ) kelimesindeki “ın” harfi aslı üzere fethalı okunur. Harekelerin
pe pee gelmemesi ve karııklıktan kaçınmak için sâkin okuyanlar
da vardır. 100 ( )
Müennesinde, ın harfinin kesrası ile ( ) “11 tane kadın”,
denir. 19 rakamına kadar sâkin okuyanlar da vardır. 101 Müzekkeri
olan ( ) kelimesi ise “ın” harfinin fethası ile okunur. Baka ekli
yoktur. 102
( ) terkibindeki ( ) sayısı ile elifin hareke kabul
etmemesinden dolayı takdîrî bir fetha üzere mebnîdir.
( ) sayısındaki ( ) kelimesi ise tesniye olarak i’râb edilir.
Allah Teâlâ öyle buyurur:
( ) “Allah katında ayların sayısı
Allah’ın kitabında 12 aydır” 103 ,
( ) “Onlardan 12 nakîb gönderdik” 104 (
) “Ondan 12 göze fıkırdı.” 105 Buradaki ( )kelimesi faildir,raf
alameti eliftir.() tensiye nunundan bedeldir,fetha üzerine
mebnidir,i’rabdan mahalli yoktur. 106
( ) “Biz onları on iki torun kabîleye ayırdık.”
107 Yukarıdaki ayette ise, ( ) sayısının müennes kullanımı
dikkatleri çekmektedir. Çünkü bu cümlenin takdiri ( )
eklindedir. 108
100 el- Ukberi, a.g.e., 2/48
101 “ın” harfinin kesralı okunması Necd ehline, sâkin okunması ise Hicaz ehline aittir.
bni Akîl, a.g.e., s. 494.
102 er-Razi, a.g.e., ( ) mad.
103 Tevbe, 9/36. Ayetteki ( ) kelimesi önce geçen ( ) kelimesinden anlaılır. Fakat
te’kid amacıyla zikredilmitir. Bu yüzden ona “vurgulayıcı temyiz” denir. el-Metâliu’s-
Saîde, I/368.
104 Mâide, 5/12
105 Bakara, 2/60. Ayetteki ( ) kelimesi elif ile merfû fâildir. ( ) kelimesi müsennâ
nûnunun bedeli olup fetha üzere mebnîdir ve irabdan mahalli yoktur ( ) mansub
temyizdir. Nasb alâmeti açık fethadır. Bazı Araplar ( ) kelimesindeki ın harfini
sâkin, bazısı da kesralı okur. kisiyle de okuyan vardır. Kimisi de fethalı okur.el-
Ukberî, a.g.e., I/29.
106 el-Ukberi a.g.e.l/229.
107A’raf, 7/16.
108er- Razi, a.g.e., ( ) mad.; Ukberî, a.g.e., I/287; ( ) ( ) kelimesinin çouludur.
Onlar shak b. brâhim el-Halîl’in evlatları hakkındadır. smâil’in çocuunda kabîleler
menzilesindedir. en-Nihâye, 2/334; el-Kırtayn, I/182.

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 219
( ) kelimesi ( ) den bedel olup temyiz deildir. Çünkü
çouldur. 109
( ) ün manası “onları tâifeler hâline getirdik” demektir. 110 Bu
durumda ( ) kelimesi ya ikinci mef’ul veya hal olur. Yani, “onları
fırkalara ayırdık” 111 ( ) müsennâ nununun bedeli olup fetha üzere
mebnîdir ve i’rabdan mahalli yoktur. ( ) kelimesi ( ) den
bedeldir. ( ) kelimesi ise ( ) kelimesinin na’tı veya bedelden sonra
bedeldir. 112
13-19 Arası Sayılar :
Bu sayılar her iki cüz’ünün de fethası üzere mebnîdirler. Birinci kısım
ma’dûda muhâlif, -3-9 arası rakamlarda olduu gibi- son kısım ise
ma’dudla uyum halindedir: ( ) “üzerinde 19 vardır”. 113 Yani
“melek” demektir. 114
( ) kelimesi ( ) ile mürekkeb rakam olarak kullanılır. öyle
denir ( ) “On küsur kız örenci”,( ) “on küsur
asker” Ancak bu sayı Kur’an’da terkîb halinde kullanılmamıtır.
12 hariç bileik sayılar mümeyyezinin dıında baka bir ögeye
muzâf yapılabilir. Örnein ( ) “bu senin onikin” denmez. 115 Ancak
( ) “bu senin onbein” denir. Bu sayı iki cüz’ünü de mebnî
kabul ederek ( ) lı okunduu gibi, ikinciyi mu’reb, birinci kısmı ise fetha
üzere mebnî de olabilir. 116
Bileik sayılarda ismi faîl sîgası (sıra sayısı kullanımı) birinci
cüz’ünde gelir. Sıfat olduu için sayının her iki kısmında müzekkerlik
müenneslik yönünden ma’dûdla uyuur. ’râb yönüyle ise, yine her iki
cüz’ü de fetha üzere mebnîdir. öyle denir: ( ) “bu 15.
kitabım”, ( ) “19. seneyi kutladı”.
109 er- Razi, a.g.e., ( ) mad.;el-Ukberî, a.g.e., I/287; ( ) ( ) kelimesinin
çouludur. Onlar shak b. brâhim el-Halîl’in evlatları hakkındadır. smâil’in
çocuunda kabîleler menzilesindedir. en-Nihâye, 2/334; el-Kırtayn, I/182.
110 Bir eyin parçası demek, onun bir taifesi demektir. Bkz.: er-Razi, a.g.e., ( ) mad.
111 el-Ukberî de aynı görütedir. ( ) ikinci mef’ul veya haldir.el-Ukberî,
a.g.e., II/288; Tefsîru’l-Celâleyn, ss. 136-141 Matbaatü’s-Sabîh, Mısır 1952.
112 el-Ukberi, a.g.e., II/287.
113 Müdessir, 74/30. ( ) câr mecrûr mukaddem haber olarak mahallen mefrûdur. (
) ise, ref mahallinde muahhar mübtedâdır. Her iki cüz’ü de fetha üzere mebnîdir.
114 bni Kesîr, Tefsîru’l-Kur’âni’l-Azîm, IV/442, Dâru hyâi’l-Kütübi’l Arabiyye, Kâhire;
Tefsîru’l-Celâleyn, s. 492.
115 bni Akîl, a.g.e., s. 496.
116 ( ) de ki ( ) tenbih harfi, ( ) ismi iarettir. Sükûn üzere mebnî olup mahallen
merfû mübtedâdır. ( ) haberdir. Her iki cüzünün de fetha üzere mebnî olup
mahallen merfû, veya ( ) fetha üzere mebnî olup mahallen merfû haberdir. ( )
de ki ( ) muzâfun ileyh ve mecrûrdur. Cer alâmeti kesradır.( ) ”kâf” ise mahallen
mecrûr muzafun ileyhdir.

220
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
5- Onarlı Sayılar ( ) (10-20….90 Arası) :
a- 10 ve 20 Sayıları
“Akd” Arapça da ( ) “10”dur. Bu kelime cemi müzekkeri sâlime
katılır ve onun i’râbına tâbî tutulur. Temyizi ise müfred mansûb olur. (
) “Bunlar yirmi örencidir” denir. ( ) kelimesi merfû
bir haber, ref alâmeti ise vav harfidir. Buruda ( ) “yirmi” kelimesi bu
sayı için getirilmitir. Yani ( ) “on” sayısının çoulu deildir. Bu sayıyı
muzâf yaptıın zaman nun harfi düer. Örnein ( ) “bu senin
yirmin”, ( ) “bu benim yirmim” denir. 117 Allah’u Teâlâ öyle buyurur:
( ) “Sizden yirmi sabırlı kii olursa iki
yüz kiiye gâlip gelirler. 118
( ) “Onun hamilelii ve sütten kesilmesi otuz
aydır”. 119
( ) “Mûsa’ya 30 gece
va’dettik ve ona 10 daha kattık, böylece rabbinin belirledii vakit kırk
gece olarak tamamlandı.” 120
( ) “Melekler ve ruh,
mikdârı elli bin yıl süren bir gün içinde Ona çıkar.” 121
( ) “Onların arasında bin yıldan elli yıl eksik
kaldı.” 122
( ) “Buna güç yetiremeyenler 60 yoksulu
doyursunlar” 123
( ) “Sonra onu uzunluu 70 arın olan
zincire vurun” 124
( ) “Musa bizimle konumak için 70 a-
dam seçti” 125
( ) “Onlar için 70 defa af dilesen de Allah
onları affetmeyecek” 126
117 r-Razi, a.g.e., () mad.; el-Metâliu’s-Saîde, I/ 370.
118 Enfâl, 8/65
119 Ahkâf, 46/15
120 A’râf, 7/142
121 Meâric, 70/4
122 Ankebût, 29/14
123 Mücâdile, 58/4
124 Hâkka, 58/32
125 A’râf, 7/155
126 Tevbe, 9/80

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 221
( ) “onlara seksen deynek vurun.” 127
Yukarıdaki ayette ( ) rakamından sonra temyîzin
zikredilmemesi dikkat çekicidir. 20 den ne kastedildii ayetin
balamından anlaılmaktadır. Çünkü ( ) kelimesi bu yirmiye
delâlet etmektedir.
b- 30-40-50 Sayıları
Bu sayıların temyîzi ( ) “yıl”, ( ) “gece”ve ( ) “ay” gibi
zaman zarfı olabilir. Elli rakamının temyîzi tek bir ayette ( ) “sene”
kelimesine muzaf olarak kullanılan ( ) “bin” rakamıdır.
c- 70 Sayısı
Bu sayı sınırlama (tahdîd) ifade ettii gibi taz’îf ve teksîr da ifade
edebilir. Bu lügatte de böyledir. bnu’l-Esîr öyle der:
“70 ve 700 rakamları Kur’ân’ı- Kerîm ve Hadîsi eriflerde çokça
zikredilir. Araplar bu rakamları taz’îf ve teksîr yerinde kullanırlar.” 128
Yine öyle denir: ( ) “Ona bir dirhem
ver, Allah onun ecrini 7 katına, on katına çıkarır.” ( )
“Allahım falancaya 7 kat, 10 kat ver”. 129 Ayette ( ) “yedi
sünbül” 130 ve ( ) “kim bir iyilik yaparsa ona 10 katı
vardır”. 131 buyurulur.
Onarlı sayılar madûdla ilgili kurallara uygun olarak 3-9 arası sayılar
üzerine atfedilir. 90 rakamı bir ayeti kerîmede vav ile matûf olarak
kullanılır. ( ) “Onun 99 koyunu var.” 132
Ayette ( ) muehhar mübteda, ( ) ( ) atıf harfi ( )(
)üzerine matuftur. Merfuluk ( ) iledir. Sonuç olarak, merfu üzerine
atfedielen kelime de aynen merfudur. Onarlı sayılar aynı ekilde ( )
kelimesi üzerine de atfedilir. Ancak bu tür bir kullanım Kur’an-ı Kerim’de
yoktur. Ayrıca, ( ) kelimesine atıf da Kur’an’ı Kerim’de yer almaz. 133
Onarlı sayılardan ismi fail sıgası yapılmaz,ancak kendisinden ismi fail
yapılan üzerine atıf yapılabilir.
127 Nûr, 24/4
128 bnu’l-Esîr, a.g.e., II/335. Hadiste ( ) “iyiliin karılıı 10 katından
700 katına kadardır.”
129 ez-Zemaherî, Esâsü’l-Belâa,( )mad.
130 Bakara, 2/261
131 En’âm, 6/160
132 Sâ’d, 38/23. Burada ( ) kelimesi muahhar mübtedâ, vav atıf, ( ) rakamı ise (
) üzerine ma’tûf olup vav harfi ile merfûdur. Merfû’ya atfedilen de merfû sayılır.
133 ( ) kelimesi yâ’nın eddesi ile veya eddesiz olarak okunur. Onarlı sayılarda ikinci
bir onlu sayıya varana kadar aradaki artan her bir sayı için kullanılır. öyle denir: (
) on küsur, ( ) yüz küsur. ( ) “bu dirhemler bine
çıktı”. er-Razi, a.g.e., ( ) mad.
ez-Zemaherî, Esâsü’l-Belâa, ; Muhtâru’s-Sıhâh,( ) mad.

222
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
6- Sayıların ( ) Takısı “elif-lam”ile Ma’rife Yapılması:
Allah Teâlâ öyle buyuruyor:
( ) “Arkadan gelen üç kiiye gereken …” 134
Burada rakamın marife yapılması ile muzafun ileyhe ihtiyaç kalmamıtır.
Yani ( ) veya ( ) ya da ( ) eklinde olur
ki muzâf sayıyı marife yapmanın üç ekli bunlardır:
1-Muzafûn ileyh’in deil sadece sayının baına ( ) takısı getirilmesi
-ki bu usul son derece yaygın bir kullanımdır.
2-Sayının deil muzâfun ileyhin baına ( ) takısı getirilmesi.
3-Hem sayının hem de muzâfun ileyhin(madûdun) baına ( ) takısı
getirilmesi.
Aynı ekilde eer sayı bileik olursa tercih edilen sadece birinci
kısmın baında ( ) takısı getirilmesidir. Örnein ( )
“Onüç adam geri kaldı” denir. 135
Nasıl ki atıf durumunda matuf ve matûfun aleyhin baına ( ) takısı
getiriliyorsa, onarlı sayılarda da müfred olanların baında ( ) takısı
getirilir. öyle denir: ( ) “Seksen örenci geldi.” (
) “Seksendört örenciyle karılatım.”
Müfred veya cem’î teksîr bir sıfat getirildii zaman i’rab yönüyle
temyîze de sayıya da hamletmek caizdir. Eer cemî müzekkeri sâlim ise
sayıya uyar. ( / ) “Yanımda yirmi çalıkan içi
var” ( / ) “Yanımda yirmi seçkin içi var” (
) “Yanımda yirmi sabırlı içi var.” 136
7- Sayının Geriye Atılması ( ) :
Sayı ma’dûddan sonra gelirse müzekker de olabilir müennes de.
öyle denir: ( ) “Dört kuralı örendim.”
8- Kesirli Sayılar ( ) :
Kesirli sayıdan maksad, birin parçasıdır. Ondalık kesir on rakamına
katılır. ( ) ve ( ) kelimesi de aynıdır. Çoulu ( )
kelimesidir. Hadîsî erifte
( ) “Rızkın onda dokuzu ticârettedir”
134 Tevbe, 9/118.
135 bnu’l-Kayyim el-Lüâvî, s. 104; el-Enbari, el-nsâf, I/177-178
136 el-Metâliu’s-Saîde, I/270 (özetle)

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 223
buyurulur. 137
( ) den bir eyin onda biri kastedilir. Onda bir dıında
baka bir ey için ( ) vezni kullanılmaz. 138 Aynı ekilde ( ) yerine
( ) denir. Allah Teâlâ öyle buyurur:
( ) “Onlardan öncekilerde inanmadılar.
Hal bu ki bunlar onlara verdiimizin onda birine dahi ulaamadılar.”
139 Kur’an-ı Kerim’de kullanılan ondalık sayılardır, ( ) 1/8 (sekizde
bir), ( ) 1/6, ( ) 1/5, ( ) 1/4, ( ) 1/3’tür. Bunlar, mîras ve
ganîmet ayetlerinde ve daha baka yerlerde kullanılmıtır. Allah Teâlâ
öyle buyurur:
( ) “Eer onların çocukları varsa bıraktıklarının
dörtte biri sizindir.” 140 ,
( ) “Rabbin senin gecenin üçte
ikisinden daha azında, yarısında ve üçte birinde kalkıp namaz kıldıını
biliyor” 141
( )
“Bilin ki aldıınız ganîmetlerin bete biri Allah’a, elçisine, ve Allah’ın
elçisi ile akrabalıı bulunanlara, yetimlerle, yoksullara ve yolculara aittir.”
142 Sayının küsuratı belirsiz ise daha kapalı olan ( ) kelimesi kullanılır.
Örnein ( ) “bir gün veya günün birkaç saati kadar
kaldık” 143 ayetinde olduu gibi. ( ) kelimesi muzâfun ileyhe göre i’râb
edilir. 144
9- Gecelerle Tarih Verme
Arap ayları kamerî olduu için Araplar gecelerle tarih dümeyi a-
lıkanlık haline getirmilerdir. Örnein öyle derler: ( ) “Safer
ayının ilk gecesi” veya ( ) “balangıcı.” 145 Lâm harfi burada
zarfiyyet ifâde eder. Yani ( ) anlamındadır. 146 Yine (
) “muharremin ilk gecesi”, Sonra ( ) “muharremin ikinci
137 bnu’l-Esîr, a.g.e., 3/240
138 er-Razi, a.g.e., ( / ) mad.
139 Sebe, 34/45
140 Nisâ, 4/12. Ayet zevcelerin mîrası hakkındadır.
141 Müzemmil, 73/20
142 Enfâl, 8/41
143 Kehf, 18/19
144 Örnein, ( ) âyetinde mansub zarfı zamandır. Nasb alâmeti fethadır.
145 el-Metâliu’s-Saîde, 1/373 öyle denir: ( 849 ) “Süyûtî
849h. yılında Recebin balangıcında Pazar gecesi dodu.”
146 bn Hiam, Muni’l-Lebîb, I/212

224
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
gecesi”, ( ) “muharremin üçüncü gecesi” denir. Ona kadar böyle
devam eder. Sonra ( )“Muharremin onbirinci gecesi ” denir.
Bu ekilde ( ) “falan ayın yarısı” na kadar gider.
Lâm harfi burada ( ) anlamındadır.
Sonra ( ) “son ondördüncü gece” On dokuza kadar
böyle sürer. Sonra ( ) “Son onuncu gece/ sekizinci gece”
denir. ( ) “son bir gece kala”, ( ) “son gece.”
Sonra ( ) “son gün” denir. âir der ki
“Aylar geçip gidiyor, ortası ile sonunu fark etmesek de” 147
Veya ( ) veya ( ) 148 lâm harfi burada ( )
anlamındadır. 149 Yine örnein 270 senesinin Rebîu’l-evvel ayının son 14.
cumartesi gecesi için ( ) “Halîfeler gecesi” 150 denir.
âhitte ( ) denmi, günler söylenmemitir. Çünkü
ayın baı hilâlin dou gecesidir. Ayın her gecesini bir gün takip eder.
Bunu daha öncekine uygun olması için yaparlar. Yine öyle denir. (
) “On gün, on gece yürüdük.” 151
B- MÜBHEM/BELRSZ SAYI ( )
Mikdârı belirli olmayan soyut sayılar bazı edatlarla ifade edilir.
Bunlar ( ) edatlarıdır.
1- ( edatı)
( ) istifham ve haber edatıdır.
stifham ifade eden ( ) muhatapdan cevap istemek için kullanılır.
( ) den sonraki isim mansub bir temyiz olarak i’râb edilir.
( ) heberiyye ise çokluk ifade eder. Kendisinden sonraki isim
muzâfun ileyh olup mecrûrdur.
147 el-Hamâse, II/101, Matbaatü Sabih, Kahire 1371h. ( ) Bu durum
bir veya iki gece olur.
148 ( ) “onu geçirdin ve sonuna geldin.” anlamındadır.
149 Lâm harfinin ( ) anlamında kullanılıına dier bir örnek de u âyette olduu gibi (
) “günein sarkmasından itibaren namaz kıl” srâ, 17/78, ( ) batıı
demektir. Hadiste ise ( ) “hilâli görünce oruç tutunuz, hilâli
görünce bayram yapınız” bn Hiam, a.g.e., I/213
150 ( / ) diye adlandırılmasının sebebi o gece halîfe Hâdî’nin ölüp, Me’mûnun
douu ve Reîd’e halef oluu nedeniyledir. Seâlebî, Simâru’l-Kulub, tahk., Muhammed
Ebu’l Fadl brahim, Kahire 1384h.,s. 636.
151 el-Badadi, Hizânetü’l-Edeb, VII/412 vd.

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 225
Her iki durumda da ( ) isim olup fâil, mefûl veya zarf olarak gelir.
Örnein ( ) “sana kaç adam geldi” sözünde fail, ( )
“kaç adamı dövdün” sözünde ise merfûdur. 152
Sîbeveyh ( ) hakkında öyle der:
“( ) her eyde amel eder. 20 yerde amel etmesi güzeldir. Ve unu
iddiâ eder: ( ) “kaç dirhemin var?” sözü ne kadar Arapça da
olsa ( ) “kaç dirhemin var” sözünden daha kuvvetlidir. Çünkü (
) “yirmi senin dirhemin var” sözü çirkin bir ifadedir. Fakat
bu cümle ( ) ile kullanıldıı zaman câizdir; sanki sözde temekkünden
ıvaz olmutur. Çünkü ( ) ancak söz balangıcı olur. Fâil ya da mef’ul
olarak geriye atılamaz.” 153
( ) harfi cerle cerr edilebilir. O durumda temyizin mansub tahfifi
için vücûben gizli bir ( ) ya da izâfetle mecrûr olması mümkündür. 154
Örnein, ( ) “elbiseni kaça aldın?” ( ) “kaç
cüneyhe aldın?”denir.
( ) “topraın kaç cerîb” dersen ( ) kelimesi ( ) ile
merfûdur. Çünkü o mübtedadır. 155 Sîbeveyh ( ) hakkında öyle
der:
“Bu,3’den 10’a kadar olan sayılar konumundadır. Kendisinden
sonrasını cerreder.” 156 Sonra der ki: “Ancak ( )’ nin amel ettii eylerde
amel eder. Çünkü ikisinde de anlam birdir. Ancak ( ) isim, ( ) ise isim
deil ( ) konumundadır. öyle dersin : ( ) “Senden daha
erdemli nice adam vardır.” Onu ( ) in haberi yaparsın.” 157
Kur’an’ı Kerim’de,
( ) “Nice az topluluklar var ki Allah’ın
izniyle çok toplulua gâlip gelmitir.” 158
152 Onun i’râbındaki ölçü var olmayıının farz edilmesidir. O birinci örnekte fâildir. (
) “bir adam sana geldi” dersin. kinci örnekte ise mef’ûlün bihtir. Çünkü ( ) “bir
adam dövdüm”dersin. ( ) “kaç metre yol kat ettin?” sorusunda mef’ûlün
fîh, ( ) “kaç ziyarette bulundun?” sözünde ise mef’ûlü mutlaktır.
153 “( ) “gördün kaç adam?” demezsin Fakat ( ) “kaç adam gördün?”
dersin. ( ) “bana kaç adam geldi” dersin, ama ( ) “geldi bana kaç
adam?” demezsin.” Sibeveyh, a.g.e., II/158
154 bn Hiâm, ez-Zeccâc hilâfen ( ) den sonrasının izâfetle mecrûr olmasını reddeder.
bn Hiam, Muni’l-Lebib, 1/185 (özetle); bn Hiam, erhu üzûrüz-Zeheb, s. 46;
El-Metâliu’s-Saîde, I/374
155 Sibeveyh, a.g.e., II/160; ( ) 4 akfize ölçüsüdür. Zemaheri, a.g.e., s. 115; er-Razi,
a.g.e., ( ) mad.
156 Sibeveyh, a.g.e., II/161
157 Sibeveyh, a.g.e., II/161 Burada kasdımız ( ) kelimesinin ref’didir. ( ) sükûn
üzere mebnî mübtedâ olup mahallen merfûdur. ( ) ise muzâfun ileyh olup
mecrûrdur. Cerr alâmeti ise kesradır.
158 Bakara, 2/249

226
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
eklinde kullanılmıtır.
Bir gruba göre Temîm lügatı haber müfred olduu zaman ( )
nin temyîzin mansub olmasına cevaz vermektedir. 159 el- Farazdak öyle
der:
“Kaç halan var senin ya Cerîr, ve kaç teyzen?” 160
( ) edatının nasbı veya cerri ile okunur. 161 ( )
( ) den mübdel olan isme soru hemzesi bitimez. Örnein
öyle denir: ( ) “benim ne çok kitabım var, bin yoo
ikibin.”
( ) den mübdel olan isme ise soru hemzesi bitiir. öyle
denir: ( ) “ne kadar paran var, yirmi mi yoksa otuz
mu?” 162
Temyîze ihtiyaç duyan bir dier kelime de ( ) dir. ( ) ( )
tebîh kâfi ve tenvinli ( ) den oluan bir isimdir. Üzerinde nun ile durmak
câiz olduu için, Kur’an-ı Kerim’de ( ) eklinde nunlu yazılmıtır.
163 Anlamı ise ( ) anlamındadır. 164 Arapların çou onunla ( )
bititirirler. 165 ( ) Sîbeveyh der ki:
“Onu ( ) ile birlikte kullanırlar. Çünkü o tekittir. Nice tekitler vardır
ki kelimenin aslı gibidir.” 166
( ) in temyîzi bazen mansub olabilir. Örnek:
“Ümitsizlii ümitle gider. Nice acı çeken vardır ki zorluktan sonra
onun için kolaylık takdîr edilmitir.” 167
159 bn Hiam, Muni, I/185.
160 bnu’l-Esîr, a.g.e., 3/240; er-Razi, a.g.e., ( )mad.
161 Sibeveyh, a.g.e., II/72, 162 Bize göre ( ) kelimesini nasbettiinde soruya (istifhâm)
delâlet eder. Bâzen de çokluk bildirir. (kesretle ihbâr)
162 bn Hiam, Munî, I/184 (özetle); El-Ezheri, a.g.e., I/280.
163 bn Hiam, Munî, I/186; el-Ukberi, a.g.e., I/152.
164 Sibeveyh, a.g.e., II/171.
165 Sibeveyh, a.g.e., II/70; bni Akîl, a.g.e., s. 500.
166 Sonra der ki: “Kâ tebih –benzetme- için kullanılır. Kâf ve sonrası tek bir kelime gibi
olur. ( ) sözde olduu gibi. Kâf harfi aslında ( ) nin baına tebîh için getirilmitir.”
Sibeveyh, a.g.e., II/171.
167 el-Ezherî, a.g.e., II/281.

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 227
biri,
2- ( ) Edatı
( ) kelimesi Kur’an-ı Kerim’de yedi defa kullanılır. Bunlardan
( ) “Nice peygamber vardır ki kendisiyle beraber
bir çok erenler çarpıtılar” 168
ayetidir. ( ) kelimesi burada ref’ veya nasb mahallinde sükûn
üzere mebnîdir.
( ) “Nice kent var ki Rabbinin buyruuna
bakaldırdı.” 169
ayetinde ref’ mahallinde,
( ) “Nice kentleri helâk ettik” 170
ayetinde ise nasb mahallindedir. ( ) kelimesi de ( ) kelimesi
gibidir.Aslı ise ( ) dir. 171 Züheyr b. Ebî Sülmâ’nın muallakasında geçen
bir ifade öyledir:
“Nice susanlar vardır ki, senin houna giderler. Bunların üstünlük
veya noksanlıkları konutukları zaman ortaya çıkar.” 172
Bazen mümeyyezi nasbedilebilir. âirin u sözünde olduu gibi:
“Eskiden bizim size ne kadar iyiliimiz ve üstünlüümüz vardı!
Halbuki siz iyilik yapanın ne iyilik yaptıını bilmezsiniz." 173
Aynı ekilde ( ) de denir.
3- ( ) Edatı
( : ) eklinde birletirilerek yeni bir anlam elde edilmitir. 174
Bu, sayıdan kinayedir. 175
168 Ali mrân, 3/146.
169 Talak, 65/8.
170 Hacc, 22/45.
171 el-Ukberî, a.g.e., I/152.
172 es-Süyuti, Hem’ul Hevami’, II/76.
173 bn Hiam, Muni, I/187; el Mataliu’s Saide, I/375. Burada ( ) kelimesi (
)’den bedeldir.
174 el-Ukberi, a.g.e., I/151.
175 Falan kimse demektir. bni Hiam, a.g.e., I/188

228
Yaz.: Dr. Ahmet Mâhir el-Baqrî / Çev.: Dr. Dursun Ali Türkmen
Hadiste ( ) “u kadar melein
onu yazmak için yarıtıını duydum” buyurulur. Yine öyle denir. (
) “Onun u kadar dirhemi var.” ( ) dan sonrası temyîz olarak
nasbedilir. 176
el-Ferrâ der ki: “( ) kelimesi ( ) nın müfessiresi/
açıklayıcısıdır. Çünkü bu kelime her ey için kullanılır.” 177
( ) kelimesi genellikle ma’tûfun aleyh olarak kullanılır.
Bu kelime rakam dıında baka eylerden kinâye olarak da kullanılır.
Örnein hadiste,
( ) “Kıyâmet gününde kiiye:
falan falan günü hatırlıyor musun? o gün öyle yapmıtın hatırlıyor
musun?” 178
eklinde kullanılır. Burada ( ) kelimesi “gün ve amel”den kinâyedir.
Bu kelime bazen “…e gibi” anlamında da kullanılır. ( +
)
Örnein, ( ) “Zeyd’i deerli gördüm. Amr’ı da
öyle.” 179
Bu tür kullanımda bazen baına ( ) “tenbih hâ” sı gelebilir: (
) “senin tahtın böyle mi?” 180
Bazen de ( ) kelimesine ( ) “Hitâp kâfı” bitiebilir. Hz.
Ömer (r.a.) bir sözünde ( ) “develerimizi üzerimize ürkütmeyin”
dedii nakledilmektedir. Takdîri ( ) 181 eklindedir.
Munakkız el-Hilâlî der ki;
“Dostluk balarımızı te’sîs eden de zaman, aynı ekilde aramızı
ayıran da, zaman zaman hep öyle davranır, zamanla ba edilmez.” 182
176 Sibeveyh, el-Kitâb, II/170; er-Razi, a.g.e., ( ) mad.
177 El-Ferra, a.g.e., II/33,
178 bn Hiam, Muni, I/188; el-Ezheri, a.g.e., I/281; el-Metaliu’s –Saide, I/376.
179 bn Hiam, Muni, I/187
180 Neml, 27/42
181 bnu’l-Esîr, a.g.e., IV/160.
182 bn e-eceri, el-Hamâsetü’ eceriyye, tahk. Abdu’l Muin el-Melluhi, Menuratü
Vizaretü’ss Sekafe, Dımek 1970m. I/62.

Sayıların Kur’an-I Kerim’de Kullanımına Yönelik Dilbilimsel Bir nceleme 229
A Linguistical Essay Concerning The Using Of Numbers In Holy
Qur’an
Summary
As it is known, the using of numbers is very important subject in
Arabic language. The aim of this article is to discuss how the
Arabic numbers are used in Holy Qur’an.