KONU ZAMAN - MEKÃN BOYUTLARI MEKAN VB EÄÄ°TÄ°M ...

More documents

Recommendations

Info

türel biçimler ve örüntülerle belirler. Kişi ve birey olarak, biz bu ihtiyaçlarımızı ve çözüm yollarımızı «kavramsal» ve«değersel» boyutlarda algılamak üzere şartlanıyoruz. Bu şartlama ve şartlanmaya en genel tanımıyla, eğitim süreci adı veriliyor (4). Söz gelimi, kültürel sistem bizi sadece doyurmaz, bu görevini belli zaman ve mekânda belli besinlerle yapar. Çayı sabah, çorbayı akşam içen toplumlar olduğu gibi; çorbayı sabah, çayı akşam veren sistemler de vardır. Beslenmenin yalnızca zamanını değil mekânını da belirten örnekler verebiliriz : Tarlada çorba içmek olumlu; büroda çorba içmek ise olumsuzdur. Alaturka ses konserinde zeytinyağlı dolma yemek olumlu; filharmoni konserinde ise çekirdek yemek olumsuzdur. Bu örneklerden görülüyor ki, mekân zamandan tüm bağımsız, soyut matematiksel bir uzay olmadığı gibi; sosyal-kültürel-psikolojik değerlendirmelerden bağımsız, fonksiyonel veya algısal bir boyut da değildir. İnsanın Evrimi ve Mekân Alıcıları İnsanın biyolojik evrimini kesin çizgileriyle bilmiyoruz. Bugün yaygın olarak kabul edilen bir teoriye göre, İnsanoğlu'nun atası daha yerde yaşayan bir antropoid iken, yırtıcı ve güçlü olan diğer türlerden sakınmak için bir süre ağaçlarda yaşamış olmalıdır. İnsanın aslında sahip olduğu stereoskopik (üç boyutlu, derinlik veren) görüşü bu dönemde daha da gelişmiştir. Ağaçlarda yaşayan diğer maymunlarda ve kuşlarda olduğu gibi, üç boyutta hareket, böyle bir görüşü gerektiriyordu (1). İnsanın ataları, bu evrimden sonra, daha güçlenerek tekrar yere ayak basmıştır. Kültürel evrim bu dönemde başlamış olmalıdır. Bu kısa hikâyenin anlamı odur ki, İnsan'ın mekân alıcıları arasında en son ve en çok gelişmiş olanı görme duygusudur, işitme, koku ve tat alma ve dokunma göreli olarak daha eski ve daha az gelişmiş duyulardır. İnsan, kültürü, aklı ve zekâsı en çok gelişmiş olan görme duyusu, (görüş alanı ve görüş dünyası) ile birlikte gelişmiştir, denebilir (2). Bütün duyu organlarımız bize çevremiz ve içinde yaşadığımız mekânlar hakkında bilgi verirler. Fakat, insan bütün bu bilgileri kavramsal bir görüş dünyasına tercüme eder. Örnek olarak suyun ıslaklığını, ekmeğin gevrekliğini, taşın sertliğini, balığın veya meyvanın tazeliğini, çiçeğin kokusunu, müziğin melodisini veya notasını görürüz. Belki de, fareler, bütün bu bilgileri kckuya, köpekler ise işitmeğe tercüme ediyorlar. Bu nedenle, mekânı algılamamızda, konuşmalarımızda, çevremizi görsel bir boyuta indirgemiş gibi davranır ve tavır alırız. Ancak, acaba mekân sadece görsel midir Elbette ki hayır I İşitilen, koklanan, dokunulan ısı ve tat olarak algılanan mekânlar da vardır. İnsan bütün bu mekân alıcılarının topladığı verileri, «görüş alanı» içinde değilse bile «görüş dünyası» içinde biriktirip, algılamakta, bütünleştirmekte ve değerlendirmektedir (1). Bir tartışma sırasında, bizi anlamamakta İsrar eden bir kimse için «problemi görmek istemiyor» dediğimizde işte bu gözlemi ve bu gerçeği dile getiririz. Oysa, kişi bizi dinliyor, işitiyor ve belki de işittiklerini çok iyi anlıyordur. Mekân alıcılarımız, çoğu zaman biribirini destekledikleri halde bazen birbirlerine parazit yaparlar. Hacim olarak büyük bir mekânda daha yavaş okuruz. Gürültülü ya da sağır bir mekânda o kadar iyi göremeyiz. Fena kokulu bir mekânda iyi işitemeyiz. Soğuk bir mekânda pek iyi düşünemeyiz. Çok sıcak bir mekânda çevremizdeki eşyaya dokunmak istemeyiz. Mekânın Algılanması (İdraki) Boyutları Mekânın algılanması sorunu sadece alıcılarımızın verdiği bilgilerin tüm değerlendirilmesine değil, bunlardan bazılarının filtre edilmesine yani parazitin kesilmesine veya algı şiddetinin azaltılmasına bağlıdır. Gece klübünde ışığın, lokantada sesin kısılması ise algı şiddeti yerine uyarıcı şiddetinin azaltılmasına örnektir. Duyu organlarımızla veri toplama işi, iradî bir fonksiyon olmamakla birlikte, şiddetin (ses veya hacim düğmesinin açılıp kapatılması) ayarı eğitim ve tecrübeyle öğrenilen bir beceridir. Doğu kültürleri genellikle görüş perdesini, Batı kültürleri ise ses düğmesini kapalı tutuyorlar (1). Sonuç: Batılı duyduklarından, doğulu gördüklerinden daha çok rahatsız olur. T A B L O KÜLTÜR H A Y A T I M I Z I N BÖLÜM VE <strong>BOYUTLARI</strong> (4) Biyolojik (evrensel) Gereksinmeler Sosyolojik Yolları Çözüm Psikolojik Algılama Boyutları Korunmak - Barınmak — Yönetim Kavramsal Değersel (güvenlik duymak) Yemek-içmek Uyumak-dinlenmek Çoğalmak Çalışmak — Üretim-Teknoloji — Konuşma-paylaşma — Eğitim — Yaratma O — Zaman — Mekân — Olumlu — Olumsuz — Kararsız () Bireysel ve Ailesel Toplumsal Kisisel
İŞİTİLEN MEKÂN «Japon evinde sır olmaz» diye bir söz vardır. Çünkü kâğıttan bölmeler görüşü perdeler, ama sesi geçirir. Rahatsız olmamak için, alıcının kendi ses alma düğmesini kapatması gerekir. Japon lokantası gürültülüdür ama çoğu kimse rahatsız görünmez. Ses düğmeleri kapalıdır. Kuzeyliler ise, duymamak ve duyulmamak için ses geçirmeyen kalın duvarlar, çift ağır kapılar inşa ederler. İnsanlar, yetiştikleri kültürün örüntüsüne göre, mekân alıcılarını eğitimden geçirerek, parazitleri filtre etmeği öğrenirler. Anneler bebeklerin ağlamalarına karşı ses alıcılarını sonuna kadar açık tutmağı öğrenirler. Fakat bu duyarlık, zorunlu olarak, başka seslere karşı «seçici olmağı» gerektirir. Anne onları duymaz. Batıya giden Doğu'lular, gürültücü olmalarıyla dikkati çekerler. Kendi kültürlerine döndüklerinde ise, bir süre, mevcut gürültü eşiğini aşamayacak kadar alçak sesle konuşurlar. Klakson Batı'da bir sorun olmamıştır, çünkü önce çalanı rahatsız eder. Bilgi toplamada, göze nazaran yüzlerce kez az gelişmiş olan kulaklarımızın bir mekân alıcısı olduğu bilincinde değilizdir. Çünkü, işitme yoluyla algıladığımız mekânı hemen görülen mekâna tercüme ederiz. Oysa, işitilen mekân görülen mekâna, derinlik ve yön algılarımıza en büyük yardımcıdır. Ana dilimizi, kültürümüzün sözlü hazinelerini, şiiri, musikiyi, konuşmayı (dili) işiterek öğreniriz. Görülen mekânı, akustik malzeme ile akord ederiz. İşitilen mekân, kontrol ve filtre edilmesi, istenmediğinde perdelenmesi en zor olanıdır. Kulak refleksle kapanmadığı ve kapatılamadığı için, korunması en zor olan mekân alıcımızdır. Onun en büyük düşmanı, istenme- , yen sesler yani «gürültü» lerdir. Sağırlığın, körlükten de önemli bir duyu ve alıcı kaybı olduğu ileri sürülmüştür. benzin ve akü durumunu, anne zamanı, küçük delikanlı sürat ibresini, büyük abla ise, başka arabalardaki «hür gençleri» algılar. Astronom, makrokozmik mekânı, mikrobiolog ise mikrokozmik mekânı, bir mimardan daha iyi algılar. Bu gözlemler yalnız kuşaksal, kişisel, cinsel ve meslekî gruplarda değil, kültürel düzeyde de doğru ve geçerlidir. Çünkü bu yetenekler doğuştan veya genetik yolla değil, eğitim süreciyle kazanılmaktadır. Gelenek olarak, bir dikdörtgenler uygarlığından geliyor ve kartezyen bir mekânda yaşıyoruz. Kaçınılmaz bir biçimde, bu mekânın diklik, düşeylik, paralellik ve iki kaçış noktalı perspektif görüş gibi ilke ve ögeleriyle şartlanıyoruz (4). Dik olmayan köşeler, düşey olmayan sütunlar, paralel olmayan düzlemler, çok kaçış noktalı (veya kaçış noktasız) perspektifler bizi genellikle rahatsız eder. Alışık olmadığımız için kolaylıkla alılayamıyoruz onları I Yabancı ve yeni fikirlerden ve ideolojilerden rahatsız olduğumuz gibi. Klasik Yunan mimarisinin, kolonları düşey, döşemeleri yatay, saçak ve basamak çizgilerini tam paralel göstermek için katlandığı sıkıntıları hep biliriz. Rönesans resminin ve mimarisinin klasik sanata getirdiği yenilik, mekân problemini yapısal ve maddesel hilelerle değil, görsel buluşlarla çözümlemesidir ki ileri bir adımdır. Kepeş'e göre Leonardo'daki mekân genişliği, temelde, bir perspektif zenginliğidir (3). Ne var ki, dikdörtgenliğin belirlediği bir mekân grameri evrensel değildir-(4). Siyah Afrika'da, temel tasarı ve mekân birimi (dikdörtgen yerine) çember olan küçük kültürler yaşamaktadır. Bu kültürlerde, diklik, düşeylik, doğrusal paralellik ve yataylık, mekân gramerinin kuralları ve ilkeleri değildir. Bu kültürlerin insanları, verev duran bir masadan, çarpık bir halıdan, eğri konmuş bir örtüden, eğik bir tablodan ve eksenel simetrisizlikten pek rahatsız olmamalıdır. Çünkü bu dikdörtgensel ilke ve öğeler, çember için geçerli değildir. duruma hakim olur. Bu fenomen, gözlüğü çıkarınca tekrarlanır. Öyleyse, görüş alanımızla değil, görüş dünyamızla algılıyoruz-mekânı. Yani duyu organlarımız ve algı alanlarımız hata veya hile yapsa bile, görüş dünyamız bunları düzeltebiliyor. Öyleyse, yürümeyi, konuşmayı, yazmayı ve düşünmeyi öğrendiğimiz gibi, görmeyi de deneyip-yanılarak öğreniyoruz (4). Bu eğitimde diğer mekân alıcılarımız bize yardımcı oluyor. Erkeklerin dikiş kutusundaki kocaman makası kadınların kütüphanedeki kırmızı dosyayı bulamamaları bir «alan» farkı değil bir eğitim farkıdır. Eskimo'ya röpersiz (güneşsiz, yıldızsız, ağaçsız ve engebesiz) bir mekânda yol ve yön gösteren şey, bir iç-görüş değil, türleri ve isimleri 50'yi aşan arktik rüzgârlardır. Eskimo yolunu, gözle değil, esen rüzgârın yönüne ve şiddetine göre yani derisindeki «rüzgâr yıldızı» ile görmektedir. (1) Oysa yönlerini gözle tayin edenler,bir kar fırtınasına tutulunca, küçük bir çember çevresinde dönüp dururlar, donuncaya kadar. Referans noktası veya değişkeni olmayan bir mekân algılayamıyoruz. (3) Ancak algılayabildiğimiz herhangi bir şey, mekânı görmemize hizmet edebiliyor. Isısal Mekân (Mekân Termal) Görme, işitme ve koku alıcılarımız, mekân algılarımızda öyle önemli bir ağırlık taşıyorlarki, çoğu zaman, ısı radyosyonuna karşı çok duyarlı olan derimizin, bir mekân alıcısı olduğunu unuturuz. Otel Termal'deki tatili hatırlasak bile I aslında, ısıya duyarlı olmasak - sıcaktan veya soğuktan - ölürdük. Vücudumuz, sıcağa soğuğa ve neme karşı en karmaşık bir air condition sistemi ve termostatla donatılmıştır. Öyle ki, normalden yarım derecelik bir fark, hekimlere göre, hastalık göstergesidir. Bu air condition ve termostat sistemi, gelen ısıyı aldığı gibi radyasyon yoluyla ısı verererk, dereceyi sabit tutar. İnsan derisi hem ısısal mekânı algılar hem de kendisi termal bir kaynak ve mekândır. Görsel Mekân İnsan görerek öğrenir; öğrendikleri de görüşünü etkiler. Bu yeni görüş, yeni algılarımızı etkiler. Aynı eşya ve olgulara baktığımız zaman ve mekânda bile, onları ve olanları farklı algıladığımızı psikologlar ve sosyal psikologlar deneysel olarak tesbit etmişlerdir (2). «Seçici algılama» kuramı bu ayrıcalıkların doğmuştur, denilebilir. Sevdiğimiz, hoşlandığımız, ilgilendiğimiz sorun edindiğimiz olguları, sahne ve olayları daha iyi algılıyoruz. Bir ailenin oto-gezisi sırasında, baba motorun Psikolog Gibson'a göre, gözün retinasında oluşan görüntü (imge) ile algıladığımız simge birbirinden farklıdır. Birincisine «görüş alanı», ikincisine «görüş dünyası» adı verilir (2). Görüş alanı, görüş dünyasını besler ama onu belirlemez. Gözümüzle değil beynimizle görürüz I Neleri, nasıl ne biçimde ve ne değerde algıladığımız ise, çoğunlukla içinde yetiştiğimiz ya da yaşadığımız çevrece (kültür) belirlenir (4). Sanat severle, sanatkârın farklı görüş dünyalarını, onların farklı görme eğitimleri belirler (1). Retinadaki görüntü, optik kanunlarına göre, baş aşağı düştüğü halde eşyayı doğru (yani olduğu gibi) görürüz. Retinadaki ters görüntüyü, doğru olarak düşüren bir gözlük takınca ne olur Deneylere göre ilk üç-beş gün için görüş alanı alt-üst olur, ama sonra yavaş yavaş her şey tekrar düzelir, «görüş dünyası» Sinirlenmiş kişilerin kızardığını ve soluduğunu yalnız gözlerimizle görmeyiz fakat burnumuzla koklar, kızgınlıklarını (yani sıcaklıklarını) ısı olarak derimizde algılarız (1). Batı'da yapılan bazı psikolojik araştırmalarda, genç kızlar, erkek arkadaşlarının duygusal ilgi ve yakınlık eşiklerini, ısı olarak hissettiklerini ve aradaki mesafeyi bu ısıya göre ayarladıklarını belirtmişlerdir (1). Balo salonlarına açılan serin teraslar, yalnız çiftlerin görsel ve işitsel mekândan ayrılmalarını değil, ısısal mekânın kontrolünü sağlar. Aynı termal amaçla, bizim kültürümüzde, hava alma, hava aldırma, hava değiştirme gelenekleri vardır. Bunlar, «ısısı» artan kişilerin otomatik termostat mekanizmasına yardımcı tedbirlerdir. «Tebdili mekândaki ferahlık» ta belki bu yardımdan ileri gelmektedir. Genellikle kapalı dar ve basık hacimleri sıcak; açık ge-
Page 1: KONU ZAMAN - MEKÂN BOYUTLARI MEKAN
Page 5: okullar ve oyun yerleriyle başlama

KONU ZAMAN - MEKÃN BOYUTLARI MEKAN VB EÄÄ°TÄ°M ...

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

KONU ZAMAN - MEKÃN BOYUTLARI MEKAN VB EÄÄ°TÄ°M ...