KONU ZAMAN - MEKÂN BOYUTLARI MEKAN VB EĞİTİM ...

KONU
ZAMAN - MEKÂN BOYUTLARI
MEKAN
VB
EĞİTİM
SORUNLARI
VE
BİR
MEKÂN
ANTROPOLOJİSİNE
DOĞRU
Bozkurt Güvenç
Genç bir mimar olarak, kendi toplumumun aydınları
ve müşterileriyle «mimarî mekân» konusunda
bir türlü anlaşamadığım yılları hatırlıyorum.
Ön projelerde, aileye (içe) dönük
nasıl bir oturma odası (living room) önersem
de, benden komşulara, çevreye, sokağa, ya
da - daha iyisi - caddeye (dışa) dönük bir «salon»
istendiğini görürdüm. Bu mekânın sadece
bir salon değil, fakat vitrin-pencerelerle,
bir «gözetleme kulesi» veya «akvaryum» olması
da beklenirdi. O zamanlar, bu mekân
anlaşmazlığını, kendi insanlarımın «gösteriş
çabasına», en azından «meraklılığına» verirdim.
Mimarî eğitimimin bana verdiği mekân
kavramının önce fonksiyonel ve sonra estetik
ve materiel olmak üzere üç boyutunu sezebiliyordum.
Üçü de evrenseldi, her toplumda
geçerliydi ya da öyle olmalıydı. Resim
masasında kalmış bir düzüne mekân taslağından
ve 8-10 yıllık bir antropoloji öğrenciliğimden
sonra şimdi mekân sorununu çok
farklı olarak algıladığımı açıklamak zorundayım.
Mimarlık tahsil etmemiş olan müşterilerimin
mekân kavramı ya da algılaması, benimkinden,
belki de, çok daha nesnel ve
gerçekçi idi.
Bir yönü ile biolojik (evrensel), diğer yönü
ile toplumsal (göreli), bir başka yönü ile kişisel
(psikolojik) bir varlık olan insan, dünya
üzerinde her yerde yaşar. İnsanoğlu, özelleşmemiş
bir biolojik varlık olarak, çevre koşullarını
kontrol etmeği, onu ihtiyaç ve tercihlerine
göre biçimlendirmeği öğrenmiştir.
Öyle ki, insan bugün her tür doğal çevrede
(ekolojide) kültürü sayesinde yaşayabilir:
Ekvatordan, kutuplara; tropik ormanlardan, kurak
çöllere; göçebe çadırından, köylere ve
büyük kentlere kadar! Bu yaşama biçimlerinin
çeşitliğine ve görelliğine «kültür» adını
veriyor, ilkel kültürlerin ayrışma (diverjans)
eğilimini, modern ve teknolojik uygarlıkların
benzeşme (konverjans) eğiliminden ayırmağa
çalışıyoruz.
Her kültür sistemi, yaşama biçimini görülür
veya saklı bir semboller dizgesiyle yansıtılır.
Bu görülür sembollerin başında, mekân anlayışı
ve onun kullanılışı geliyor. Mekân (espace,
space, Raum) kavramı, bir mimar için inşa
edilecek, yaratılacak bir değişken olduğu halde,
bir eğitimci ve antropolog için sosyal yapıyı
ve ilişkileri, kişiliği belirleyen bir eğitim
ortamı ve sürecidir.
Avam kamarasının tamiri sırasında Çörçil'in
söyledikleri tarihe geçmiştir: «Biz yapılarımıza,
yapılarımız da bize biçim veriyor.»
Muhafazakâr Çörçil, parlementonun mimarisi
(iç mekânı) değiştiği takdirde, İngiliz parti
ve siyasal düzenin değişeceğinden endişe ediyordu.
Herhalde haklı idi!
Bu denemenin konusu mekân sorunudur. Fakat
yanlız biçim alan plastik bir mekân değil,
anlam ve biçim veren bir mekân! Bir başka
deyimle, mekân-eğitim ilişkileridir, konumuz
ve sorunumuz.
Çağımızdaki baş döndürücü teknolojik atılım,
Nevvton fiziğindeki zaman ve mekân boyutlarını,
«zaman-mekân» boyutu olarak birleştirirken;
aydan yapılan bir TV yayını, geleneksel
zaman ve mekân kavramlarımızı alt-üst etmektedir.
Bir perşembe gecesi saat 22:30 - 23:00
arasında oturma odamızda izlediğimiz bu yayın,
bir hafta önce, 240 saatlik bir feza yolculuğu
programının 123:39-124:09 saatlerinde
bizden yüzbinlerce kilometre öteden yapılmıştı.
Zaman ve mekân, evrensel kavram ve boyutlar
değildir. Kültürel düzeni algılama boyutlarını
yanlızca zamana ya da yanlızca mekâna
icra eden kültürler yanında, iki boyutu birbirine
veya tek boyuta irca eden (indirgeyen)
kültürler de vardır. Bilim, sanat ve uygarlık,
insanoğlunun, kişisel ve toplumsal varlığının
uzantılarıdır. Batı uygarlığında, ilk bilimlerin
tarih ve coğrafya olması rastlantı değildir.
Çünkü birincisi zamanı, diğeri bölgesel ve
yöresel bir mekânı (dünya yüzünü) inceliyordu.
Aritmetiğin, zamanı ölçme (takvim) ilminden;
geometrinin ise-adı üstünde-yer ölçümünden
doğduğunu biliyoruz. Aynı şekilde,
yazı, konuşma dilinin; resim ise mekânın u-
zantısıdır. Telefon, insan sesinin; radyo toplumsal-kültürel
dilimizin uzantısıdır. Tekerlek
(araba-otomobil) insan elinin veya ayağının
uzantılarıdır. Bilim, sanat ve teknoloji, insanın
uzantılarını (çözümleyerek) geliştirirken,
belli aşama dönemlerinde, bu gelişme uçlarının
sentezlerini de görüyoruz. (1) Tiyatro,
insanın kişisel dramının, opera ise dram ve
müziğin toplumsal uzantısıdır. Fotoğraf ve
repdüksiyon kişisel resmin, sosyal uzantısı;
sinema ise tiyatro ve opera gibi kentsel mekânların,
ulusal ve uluslararası ölçekli uzantıtılarıdır.
Son olarak, televizyon, insanoğlunun
bütün ses, yazı, resim, sanat ve bilgi gibi
kültürel uzantılarının bir bileşkesidir. Bütün
bu uzantıları bir mekân içinde ve birer mekân
olarak algılıyoruz.
EĞİTİM
«Uzantılar» konusunu bu derece uzatmamızın
bir nedeni, her kültürel uzantının, mekân kavramımızı,
mekân algılayışımızı ve mekânı kullanışımızı
yakından etkilemesidir. Gramofon,
teyp, fotoğraf ve sinema, zaman, mekân ve
olayın «konserve» leri olarak, zaman mekân
boyutlarını çözümlemekte; bugünün olayı geleceğe,
geleceğin olayı bugüne erişebilmektedir.
Psikolojik varlık alanımızın ve zaman-mekân
boyutundaki algılarımızın temel bir niteliği,
evrensel biyolojik gereklerle, toplumsal
çözüm yollarımızın bir bileşkesi olmasıdır.
Bu dinamik ilişkileri Tablo'da görüyoruz. Her
kültürel sistem, biyolojik gereklerimizin çözüm
yollarını, sosyolojik düzeyde ve belli kül-

türel biçimler ve örüntülerle belirler. Kişi ve
birey olarak, biz bu ihtiyaçlarımızı ve çözüm
yollarımızı «kavramsal» ve«değersel» boyutlarda
algılamak üzere şartlanıyoruz. Bu şartlama
ve şartlanmaya en genel tanımıyla, eğitim
süreci adı veriliyor (4).
Söz gelimi, kültürel sistem bizi sadece doyurmaz,
bu görevini belli zaman ve mekânda
belli besinlerle yapar. Çayı sabah, çorbayı
akşam içen toplumlar olduğu gibi; çorbayı sabah,
çayı akşam veren sistemler de vardır.
Beslenmenin yalnızca zamanını değil mekânını
da belirten örnekler verebiliriz : Tarlada
çorba içmek olumlu; büroda çorba içmek ise
olumsuzdur. Alaturka ses konserinde zeytinyağlı
dolma yemek olumlu; filharmoni konserinde
ise çekirdek yemek olumsuzdur. Bu örneklerden
görülüyor ki, mekân zamandan tüm
bağımsız, soyut matematiksel bir uzay olmadığı
gibi; sosyal-kültürel-psikolojik değerlendirmelerden
bağımsız, fonksiyonel veya algısal
bir boyut da değildir.
İnsanın Evrimi ve Mekân Alıcıları
İnsanın biyolojik evrimini kesin çizgileriyle
bilmiyoruz. Bugün yaygın olarak kabul edilen
bir teoriye göre, İnsanoğlu'nun atası daha
yerde yaşayan bir antropoid iken, yırtıcı
ve güçlü olan diğer türlerden sakınmak için
bir süre ağaçlarda yaşamış olmalıdır. İnsanın
aslında sahip olduğu stereoskopik (üç boyutlu,
derinlik veren) görüşü bu dönemde daha
da gelişmiştir. Ağaçlarda yaşayan diğer
maymunlarda ve kuşlarda olduğu gibi, üç boyutta
hareket, böyle bir görüşü gerektiriyordu
(1). İnsanın ataları, bu evrimden sonra,
daha güçlenerek tekrar yere ayak basmıştır.
Kültürel evrim bu dönemde başlamış olmalıdır.
Bu kısa hikâyenin anlamı odur ki, İnsan'ın
mekân alıcıları arasında en son ve en
çok gelişmiş olanı görme duygusudur, işitme,
koku ve tat alma ve dokunma göreli olarak
daha eski ve daha az gelişmiş duyulardır.
İnsan, kültürü, aklı ve zekâsı en çok gelişmiş
olan görme duyusu, (görüş alanı ve görüş
dünyası) ile birlikte gelişmiştir, denebilir (2).
Bütün duyu organlarımız bize çevremiz ve
içinde yaşadığımız mekânlar hakkında bilgi
verirler. Fakat, insan bütün bu bilgileri kavramsal
bir görüş dünyasına tercüme eder. Örnek
olarak suyun ıslaklığını, ekmeğin gevrekliğini,
taşın sertliğini, balığın veya meyvanın
tazeliğini, çiçeğin kokusunu, müziğin
melodisini veya notasını görürüz. Belki de,
fareler, bütün bu bilgileri kckuya, köpekler
ise işitmeğe tercüme ediyorlar.
Bu nedenle, mekânı algılamamızda, konuşmalarımızda,
çevremizi görsel bir boyuta indirgemiş
gibi davranır ve tavır alırız. Ancak,
acaba mekân sadece görsel midir Elbette
ki hayır I İşitilen, koklanan, dokunulan ısı ve
tat olarak algılanan mekânlar da vardır. İnsan
bütün bu mekân alıcılarının topladığı verileri,
«görüş alanı» içinde değilse bile «görüş
dünyası» içinde biriktirip, algılamakta, bütünleştirmekte
ve değerlendirmektedir (1).
Bir tartışma sırasında, bizi anlamamakta İsrar
eden bir kimse için «problemi görmek istemiyor»
dediğimizde işte bu gözlemi ve bu
gerçeği dile getiririz. Oysa, kişi bizi dinliyor,
işitiyor ve belki de işittiklerini çok iyi anlıyordur.
Mekân alıcılarımız, çoğu zaman biribirini
destekledikleri halde bazen birbirlerine parazit
yaparlar. Hacim olarak büyük bir mekânda
daha yavaş okuruz. Gürültülü ya da
sağır bir mekânda o kadar iyi göremeyiz. Fena
kokulu bir mekânda iyi işitemeyiz. Soğuk
bir mekânda pek iyi düşünemeyiz. Çok sıcak
bir mekânda çevremizdeki eşyaya dokunmak
istemeyiz.
Mekânın Algılanması (İdraki) Boyutları
Mekânın algılanması sorunu sadece alıcılarımızın
verdiği bilgilerin tüm değerlendirilmesine
değil, bunlardan bazılarının filtre edilmesine
yani parazitin kesilmesine veya algı şiddetinin
azaltılmasına bağlıdır. Gece klübünde
ışığın, lokantada sesin kısılması ise algı
şiddeti yerine uyarıcı şiddetinin azaltılmasına
örnektir.
Duyu organlarımızla veri toplama işi, iradî
bir fonksiyon olmamakla birlikte, şiddetin
(ses veya hacim düğmesinin açılıp kapatılması)
ayarı eğitim ve tecrübeyle öğrenilen bir
beceridir. Doğu kültürleri genellikle görüş
perdesini, Batı kültürleri ise ses düğmesini
kapalı tutuyorlar (1). Sonuç: Batılı duyduklarından,
doğulu gördüklerinden daha çok rahatsız
olur.
T A B L O
KÜLTÜR H A Y A T I M I Z I N BÖLÜM VE BOYUTLARI (4)
Biyolojik
(evrensel)
Gereksinmeler
Sosyolojik
Yolları
Çözüm
Psikolojik Algılama
Boyutları
Korunmak - Barınmak
— Yönetim
Kavramsal
Değersel
(güvenlik duymak)
Yemek-içmek
Uyumak-dinlenmek
Çoğalmak
Çalışmak
— Üretim-Teknoloji
— Konuşma-paylaşma
— Eğitim
— Yaratma
O
— Zaman
— Mekân
— Olumlu
— Olumsuz
— Kararsız ()
Bireysel ve Ailesel
Toplumsal
Kisisel

İŞİTİLEN MEKÂN
«Japon evinde sır olmaz» diye bir söz vardır.
Çünkü kâğıttan bölmeler görüşü perdeler, ama
sesi geçirir. Rahatsız olmamak için, alıcının
kendi ses alma düğmesini kapatması gerekir.
Japon lokantası gürültülüdür ama çoğu kimse
rahatsız görünmez. Ses düğmeleri kapalıdır.
Kuzeyliler ise, duymamak ve duyulmamak
için ses geçirmeyen kalın duvarlar, çift
ağır kapılar inşa ederler.
İnsanlar, yetiştikleri kültürün örüntüsüne göre,
mekân alıcılarını eğitimden geçirerek, parazitleri
filtre etmeği öğrenirler. Anneler
bebeklerin ağlamalarına karşı ses alıcılarını
sonuna kadar açık tutmağı öğrenirler. Fakat
bu duyarlık, zorunlu olarak, başka seslere
karşı «seçici olmağı» gerektirir. Anne onları
duymaz.
Batıya giden Doğu'lular, gürültücü olmalarıyla
dikkati çekerler. Kendi kültürlerine döndüklerinde
ise, bir süre, mevcut gürültü eşiğini
aşamayacak kadar alçak sesle konuşurlar.
Klakson Batı'da bir sorun olmamıştır,
çünkü önce çalanı rahatsız eder. Bilgi toplamada,
göze nazaran yüzlerce kez az gelişmiş
olan kulaklarımızın bir mekân alıcısı olduğu
bilincinde değilizdir. Çünkü, işitme yoluyla
algıladığımız mekânı hemen görülen mekâna
tercüme ederiz. Oysa, işitilen mekân
görülen mekâna, derinlik ve yön algılarımıza
en büyük yardımcıdır. Ana dilimizi, kültürümüzün
sözlü hazinelerini, şiiri, musikiyi, konuşmayı
(dili) işiterek öğreniriz. Görülen
mekânı, akustik malzeme ile akord ederiz. İşitilen
mekân, kontrol ve filtre edilmesi, istenmediğinde
perdelenmesi en zor olanıdır.
Kulak refleksle kapanmadığı ve kapatılamadığı
için, korunması en zor olan mekân alıcımızdır.
Onun en büyük düşmanı, istenme- ,
yen sesler yani «gürültü» lerdir. Sağırlığın,
körlükten de önemli bir duyu ve alıcı kaybı
olduğu ileri sürülmüştür.
benzin ve akü durumunu, anne zamanı, küçük
delikanlı sürat ibresini, büyük abla ise, başka
arabalardaki «hür gençleri» algılar. Astronom,
makrokozmik mekânı, mikrobiolog ise
mikrokozmik mekânı, bir mimardan daha iyi
algılar.
Bu gözlemler yalnız kuşaksal, kişisel, cinsel
ve meslekî gruplarda değil, kültürel düzeyde
de doğru ve geçerlidir. Çünkü bu yetenekler
doğuştan veya genetik yolla değil, eğitim
süreciyle kazanılmaktadır.
Gelenek olarak, bir dikdörtgenler uygarlığından
geliyor ve kartezyen bir mekânda yaşıyoruz.
Kaçınılmaz bir biçimde, bu mekânın diklik,
düşeylik, paralellik ve iki kaçış noktalı
perspektif görüş gibi ilke ve ögeleriyle şartlanıyoruz
(4). Dik olmayan köşeler, düşey
olmayan sütunlar, paralel olmayan düzlemler,
çok kaçış noktalı (veya kaçış noktasız) perspektifler
bizi genellikle rahatsız eder. Alışık
olmadığımız için kolaylıkla alılayamıyoruz onları
I Yabancı ve yeni fikirlerden ve ideolojilerden
rahatsız olduğumuz gibi.
Klasik Yunan mimarisinin, kolonları düşey, döşemeleri
yatay, saçak ve basamak çizgilerini
tam paralel göstermek için katlandığı sıkıntıları
hep biliriz. Rönesans resminin ve mimarisinin
klasik sanata getirdiği yenilik, mekân
problemini yapısal ve maddesel hilelerle
değil, görsel buluşlarla çözümlemesidir ki ileri
bir adımdır. Kepeş'e göre Leonardo'daki
mekân genişliği, temelde, bir perspektif zenginliğidir
(3).
Ne var ki, dikdörtgenliğin belirlediği bir mekân
grameri evrensel değildir-(4).
Siyah Afrika'da, temel tasarı ve mekân birimi
(dikdörtgen yerine) çember olan küçük
kültürler yaşamaktadır. Bu kültürlerde, diklik,
düşeylik, doğrusal paralellik ve yataylık,
mekân gramerinin kuralları ve ilkeleri değildir.
Bu kültürlerin insanları, verev duran bir
masadan, çarpık bir halıdan, eğri konmuş bir
örtüden, eğik bir tablodan ve eksenel simetrisizlikten
pek rahatsız olmamalıdır. Çünkü
bu dikdörtgensel ilke ve öğeler, çember için
geçerli değildir.
duruma hakim olur. Bu fenomen, gözlüğü çıkarınca
tekrarlanır. Öyleyse, görüş alanımızla
değil, görüş dünyamızla algılıyoruz-mekânı.
Yani duyu organlarımız ve algı alanlarımız hata
veya hile yapsa bile, görüş dünyamız bunları
düzeltebiliyor. Öyleyse, yürümeyi, konuşmayı,
yazmayı ve düşünmeyi öğrendiğimiz gibi,
görmeyi de deneyip-yanılarak öğreniyoruz
(4). Bu eğitimde diğer mekân alıcılarımız
bize yardımcı oluyor. Erkeklerin dikiş
kutusundaki kocaman makası kadınların kütüphanedeki
kırmızı dosyayı bulamamaları bir
«alan» farkı değil bir eğitim farkıdır.
Eskimo'ya röpersiz (güneşsiz, yıldızsız, ağaçsız
ve engebesiz) bir mekânda yol ve yön gösteren
şey, bir iç-görüş değil, türleri ve isimleri
50'yi aşan arktik rüzgârlardır. Eskimo yolunu,
gözle değil, esen rüzgârın yönüne ve şiddetine
göre yani derisindeki «rüzgâr yıldızı»
ile görmektedir. (1) Oysa yönlerini gözle tayin
edenler,bir kar fırtınasına tutulunca, küçük
bir çember çevresinde dönüp dururlar,
donuncaya kadar. Referans noktası veya değişkeni
olmayan bir mekân algılayamıyoruz.
(3) Ancak algılayabildiğimiz herhangi bir şey,
mekânı görmemize hizmet edebiliyor.
Isısal Mekân (Mekân Termal)
Görme, işitme ve koku alıcılarımız, mekân
algılarımızda öyle önemli bir ağırlık taşıyorlarki,
çoğu zaman, ısı radyosyonuna karşı çok
duyarlı olan derimizin, bir mekân alıcısı olduğunu
unuturuz. Otel Termal'deki tatili hatırlasak
bile I aslında, ısıya duyarlı olmasak
- sıcaktan veya soğuktan - ölürdük. Vücudumuz,
sıcağa soğuğa ve neme karşı en karmaşık
bir air condition sistemi ve termostatla
donatılmıştır. Öyle ki, normalden yarım derecelik
bir fark, hekimlere göre, hastalık göstergesidir.
Bu air condition ve termostat sistemi,
gelen ısıyı aldığı gibi radyasyon yoluyla
ısı verererk, dereceyi sabit tutar. İnsan derisi
hem ısısal mekânı algılar hem de kendisi
termal bir kaynak ve mekândır.
Görsel Mekân
İnsan görerek öğrenir; öğrendikleri de görüşünü
etkiler. Bu yeni görüş, yeni algılarımızı
etkiler. Aynı eşya ve olgulara baktığımız
zaman ve mekânda bile, onları ve olanları
farklı algıladığımızı psikologlar ve sosyal psikologlar
deneysel olarak tesbit etmişlerdir
(2).
«Seçici algılama» kuramı bu ayrıcalıkların
doğmuştur, denilebilir. Sevdiğimiz, hoşlandığımız,
ilgilendiğimiz sorun edindiğimiz olguları,
sahne ve olayları daha iyi algılıyoruz. Bir
ailenin oto-gezisi sırasında, baba motorun
Psikolog Gibson'a göre, gözün retinasında
oluşan görüntü (imge) ile algıladığımız simge
birbirinden farklıdır. Birincisine «görüş
alanı», ikincisine «görüş dünyası» adı verilir
(2). Görüş alanı, görüş dünyasını besler
ama onu belirlemez. Gözümüzle değil beynimizle
görürüz I Neleri, nasıl ne biçimde
ve ne değerde algıladığımız ise, çoğunlukla
içinde yetiştiğimiz ya da yaşadığımız çevrece
(kültür) belirlenir (4). Sanat severle, sanatkârın
farklı görüş dünyalarını, onların farklı
görme eğitimleri belirler (1).
Retinadaki görüntü, optik kanunlarına göre,
baş aşağı düştüğü halde eşyayı doğru (yani
olduğu gibi) görürüz. Retinadaki ters görüntüyü,
doğru olarak düşüren bir gözlük takınca
ne olur Deneylere göre ilk üç-beş gün
için görüş alanı alt-üst olur, ama sonra yavaş
yavaş her şey tekrar düzelir, «görüş dünyası»
Sinirlenmiş kişilerin kızardığını ve soluduğunu
yalnız gözlerimizle görmeyiz fakat burnumuzla
koklar, kızgınlıklarını (yani sıcaklıklarını)
ısı olarak derimizde algılarız (1).
Batı'da yapılan bazı psikolojik araştırmalarda,
genç kızlar, erkek arkadaşlarının duygusal ilgi
ve yakınlık eşiklerini, ısı olarak hissettiklerini
ve aradaki mesafeyi bu ısıya göre ayarladıklarını
belirtmişlerdir (1). Balo salonlarına
açılan serin teraslar, yalnız çiftlerin görsel
ve işitsel mekândan ayrılmalarını değil,
ısısal mekânın kontrolünü sağlar. Aynı termal
amaçla, bizim kültürümüzde, hava alma,
hava aldırma, hava değiştirme gelenekleri
vardır. Bunlar, «ısısı» artan kişilerin otomatik
termostat mekanizmasına yardımcı tedbirlerdir.
«Tebdili mekândaki ferahlık» ta belki
bu yardımdan ileri gelmektedir. Genellikle
kapalı dar ve basık hacimleri sıcak; açık ge-

niş ve yüksek yerleri serin, kalabalığı sıcak,
tenha yerleri ise serin olarak algılarız. Bu
algılamalarımızda^ radyasyonun etkisini biliriz.
Fakat ısısal mekânı algılayan derimizi
çoğu kez ihmal ederiz. «Ateşli» aşıkların tenhf.
yerleri tercih etmeleri, gözden ve kulaktan
uzak olmak eğilimi yanında, tenhanın sağladığı
havalandırma ve serinliktendir. «Sıcak
bir nefesi yüzde duymak» her zaman arzulanan
bir algı değildir. Müşterilerini, başkasının
«sıcağına» oturtmamak için berberler deri
kaplı minderleri alt-üst edip durular. Başkasının
sıcağı hastalık değilse bile, rahatsızlık
verir. Mekânı ısı olarak algılamamız, sahip
olduğumuz mükemmel bir termostat kontrol
sistemi yüzünden belki de en az etüt edilmiş
fenomenlerden birisidir (1).
Dokunma Yoluyla Mekân
Psikolog Gibson, dokunma (temas/lems) yoluyla
algıladığımız mekânı incelemiş ve bunu
görel olarak algıladığımız mekânla karşılaştırmıştır.
Yapılan deneylerden ilginç ve biraz
beklenmeyen sonuçlar alınmıştır. Dokunma
(aktif) ile dokunulma (passif) arasında önemli
algılama farkları var (2) I Yalnız dokunarak
algıladığımız bir eşyanın ne olduğunu % 95
doğrulukla bildiğimiz halde; bize dokunan eşyanın
ne olduğunu ancak % 50 doğrulukla tahmin
edebiliyoruz. Sonuç : dokunma pozitif,
dokunulma negatif bir algılama değeri taşıyor.
Tıpkı, görme, işitme ve koklamanın pozitif;
görülme, işitilme ve koklanmanın negatif
algı değerleri taşıması gibi. Yasal ve disipliner
bağışıklık anlamında kullandığımız
«parlamenter dokunulmazlık» bu algısal değerlendirmemizi
yansıtır. Oysa, Hindistan'daki
Parya'lara Batı'lılar «dokunulmaz» adını verirken
başka bir değer yargısını dile getirir.
Dokunma, bilgi verir; dokunulma ise bizden
bilgi alır-karşıt olarak. Bu nedenle dokunmayı
sever, dokunulmaktan çekinir ve kaçarız.
Akademik özgürlüğün, idarî özerklik ve âdeta
«yasal dokunulmazlık» kavramlarına dönüşmesinde,
yine bu algısal değerlerin rolü olmuştur.
Dokunulma sıkıntı verici bir algıdır, özellikle
irademiz ve isteğimiz dışında oluyorsa.
Kızdığımız kişilere, «bana dokunma» deriz.
Psikoanalist Balint, dokunma yoluyla algılama
ile, görme yoluyla algılama biçimlerini karşılaştırmalı
olarak incelemiştir (1).
Dokunma yoluyla algılama içten, görme yoluyla
algılama ise biçimseldir. Bir göz veya
baş selâmı ile; el sıkmak, kucaklaşmak, sarılmak
ve öpüşmek arasındaki algı ve anlam
farkları bellidir. Elleri soğuk ve terli olanlar,
el sıkmaktan kaçınırlar, çünkü hararetle el
sıkamazlar.
Süspansiyonları genellikle daha zayıf olan küçük
ve hafif otomobilleri, büyük ve ağır otolara
tercih edenler, bu tip araba kullanmanın
mekânı algılamak yönünden daha doyurucu
olduğunu söylerler (1). Bu değerlendirme
belki de bir «züğürt tesellisi» değildir. Otomobilde
direksiyon, atlı arabada dizgin, yelkenlide
dümen tutma eğilimlerimiz, mekân
algılama ihtiyacımızın bir belirtisi değil midir
Sandaldaki çocuğun suya, otomobildeki
çocuğun ise pencereye ve dışarıya uzanması,
aynı mekân algılama ihtiyacını göstermez
mi Bütün gürültü ve sarsıntısına rağmen
tren yolculuğunun tercih edilmesi, onun
verdiği zengin bir mekân algılama olanağıdır.
Jet uçağı ile yapılan iki saatlik bir uçuşun,
dört saatlik bir yürüyüşten veya planör uçuşundan
daha yorucu olması bizi mekân algılamasından
yoksun bırakması değil midir
Doku (tekstür) görülebildiği halde, dokunularak
algılanması tercih edilen bir mekândır.
Dokunma, mekân algımızı zenginleştirir. Beğendiğimiz
eşyaya, sevdiğimiz kişilere dokunmak
isteriz. Dokunma, bütün mekân alıcılarımız
arasında en kişisel olanıdır. Görülen,
işitilen ve koklanan genellikle ve çoğunlukla
başkalarına açık olan kamusal bir mekândır.
Oysa dokunduğumuz ve dokunabildiklerimiz
sadece bizimdir. Başkası dokunamadığı
sürece. Çocuklardaki ve büyüklerdeki
kolleksiyon merakının bu zengin duygudan
doğduğu ileri sürülebilir. Ayrıca, biriktirilen
eşya ve sanat eserleri arasında biblo, parapul
ve heykel gibi elle tutulabilen eşyanın
önemli bir yer tutması çok anlamlıdır.
Bu çeşit kolleksiyonlarını sergileyenler, algılama
tekellerini kaybetmemek için «lütfen
dokunmayınız» etiketini kullanırlar.
Bir Mekân Antropolojisine Doğru
İnsanın yarattığı ve insanı yaratan her kültürel
konuda olduğu gibi, mekânın da bir antropolojisi
olabilir. Böyle bir antropoloji oluşup
gelişmektedir (1). Konusu, mekân türlerinin,
boyutlarının ve mekân algılamalarının kültüriç
; ve kültürlerarası fark ve benzerliklerinin
incelenmesi olacaktır. Bu denemenin önceki
bölümlerinde, bu yaklaşımın olgusal örnekleri
verilmiştir. Antropolog Stevvard, daha 1948
lerde, kullandığı «tarımsal verimlilik», «nüfus
yoğunluğu», «sosyal örgütlerin karmaşıklığı»
gibi ölçütler ve bu ölçütlerin bileşkesi olarak
geliştirdiği «yerleşme örüntüleri» kavramıyla,
böyle bir antropolojinin temelini atmış oluyordu
(6). «Yerleşmeler kuramı» çeşitli kültürlerdeki
mekân kullanma biçimleri üzerinde
duruyordu. Kültür ile mekân türleri ve mekân
kullanma biçimleri arasında fonksiyonel
ve organik ilişkiler vardı.
Her kültür, belli mekân biçimlerine; her mekân
belli bir kültürel fonksiyona ve her mekân
algılaması belli bir kültürel şartlanmaya
tekabül eder.
Kültür Açısından Mekân Türleri
Kültür ve kültürel sistem açısından üç tür
mekân var :
1. Hareketsiz mekân
2. Yarı-hareketli mekân
3. Hareketli mekân (1).
Hareketsiz (Statik) Mekân
Köy, kasaba ve kent gibi yerleşmeler, yollar
yapılar, bazı değişmez boyutlarıyla doğal çevre,
birer hareketsiz mekândır. Estetik dilinde
buna plastik mekân da diyebiliriz. Yerleşmeler
ve onları oluşturan yapı ve yollar, bireylerin
ve grupların mekân algılayışlarını, dolaylı
olarak, bilgi, tutum ve davranışlarını, kısaca,
«dünya görüşlerini» düzenleyen ve belirleyen
hareketsiz mekânlardır. Mimarlık, bu
mekânsal düzenin adı; mimar onun yöneticisidir
- geniş anlamıyla.
Doğa ve mimarî, gördüğümüz işittiğimiz, kokladığımız,
tattığımız ve dokunarak algıladığımız
mekânların boyutlarını dış ve ara sınırlarını
belirler. Fakat görülen mimarlık mekânı,
diğer mekân türleri gibi, yalnız kendi
içindeki faaliyet ve ilişkileri değil, kendi dışındaki
mekân boyutlarını da etkiler ve onlardan
etkilenir. Bu ilişkileri şöyle özetleyebiliriz :
Doğa yerleşme (Yapı-yol) İnsan (4)
Kullanış Açısından Mekân Türleri
Her mimarî mekânın alt bölümleri, türlü biyolojik
gereklere ve belli sosyal çözüm yollarına
öznel mekânlar tahsis ederek onları örgütlediği
gibi, kurulu bu örgütün bozulmasına
da yol açabilir. İnsan, mekân alıcıları yoluyla,
bu örgütleri veya anarşiyi algılamağı
öğrenir ve ona şartlanır.
Philippe Aries'e göre, 18. Yüzyıl'a kadar, Avrupa
mimarisinde yapıların alt-bölümleri (odaları)
fonksiyonel değildi (5). Odanın (chambre)
Salon'dan ayrılması (Fransa; room veya
Raum) ların yatma, yemek yeme oturma,
pişirme, temizleme ve çalışma gibi özel görev
ve isim almaları (İngiltere), geniş ailenin,
nükleer (çekirdek) aileye dönüşmesini
beklemiştir (5). Holler, antre ve koridorlar,
odalara öznellik kazandıran ara mekânlar olarak
sonradan yaratılmıştır. O zamana kadar,
her odada her türlü iş yapılabiliyordu. Bu
değişimin önemi şuradadır: öznel mekâna göre
davranış; evde ailede ve çok küçük yaşta
başlamaktadır. Mekânın eğitimdeki yeri ve
değeri genişlemiştir.
Davranış bilimcileri, iş adamlarının evdeki ve
iş yerindeki sosyal kişiliklerinin (rollerinin)
farklı olduğunu çok önceden farketmişlerdir.
Evin büro, büronun lojman olarak kullanılmasının
çok seyrek rastlanan bir olgu olması,
davranış ve tutumlarımızın mekâna göre biçim
alışından ileri geliyordu. Davranışın farklı
olması gereği, mekânın değiştirilmesini de
zorluyordu. Çocuk davranışının çocuklaşması
(yani kendini bulması), belki de evlerimizde
çocuklara ayırdığımız çocuk odaları, kreşler,

okullar ve oyun yerleriyle başlamaktadır. Bunu
yapmayan kültürlerde, çocuklar sürekli olarak
büyüklerle aynı mekânları paylaşır, onlar
gibi giyinir ve onlar gibi davranırlar (5). Bu
açıdan bakıldığında, bugünkü gençlik hareketlerinin
acaba ne kadarı kökenini çağdaş mimariden
alıyor sorusu akla gelir.
Mutfaklar, evde en çok şikâyet edilen mekânların
başında gelir (1). Bu şikâyet, nükleer
ve yardımcısız ailede erkeği, (o zamana kadar
mutfağı planlayan ve inşa eden fakat orada
çalışmayan erkeği) mutfağa sokmuştur.
Kullanışlı ve rahat olduğu söylenen Amerikan
mutfağı bundan sonra düzelmiştir: Bulaşık
yıkayan veya kurulayan erkekler arasında, herhalde,
bazı mimarlar da bulunuyordu. Yerleşme
ve mimarlıkta, Batı uygarlığı, dikdörtgenlerin
belirlediği Descartes'in kavramlaştırdığı
«kartezyen sistemin» doğrularından hareket
eder. Hattâ dünyanın enlem ve boylam
çemberleri, analitik geometrinin, küresel arzımıza
bir uzantısı ve uygulaması değil midir
Bu sistemde hacimleri ve mekânları, noktalar
ve doğru parçaları belirler. Resim masası,
T-cetveli ve gönyelerimiz, aynı algılamanın
sembolü bir alt-uzantısı değil midir
Oysa, geleneksel Japon mimarlığı ve tasarı
noktalardan hareket ediyordu. Yollar ve yersel
mekânlar, noktalarla belirleniyordu. Bu
kültürde, sıralama (numaralama) mekâna göre
değil, zamana göredir. Yapılar inşa sırasına
göre numara alır (1). Japonlar tarihselliğe
(zamana), Batı'lılar (mekâna) değer vermişlerdir.
Yerleşmelerimiz, bu açıdan, ne Batı'ya
ne de Japonya'ya benziyor. Kültürümüz
(Mors alfabesi dışında ne doğruyu ne de noktayı
vurguluyor. Mekân birimi, köy, mahalle
veya semt'dir. Fatih ve Harbiye birer nokta
değil, yerleşme mahallesidir.
Gideceğiniz adresi, taksi şoförüne cadde, sokak
ve numara olarak verdiğimizde onun aklından
geçeni duyar gibi oluruz : «Muradiye'-
den mi yoksa Mühürdar'dan mı gitsem » diye
düşünür. İmdadına yetişiriz : «Teşvikiye'-
ye çıkacağız». Sonra yöneltme başlar : «Sağa
sola tekrar sola, vs.» Milyonluk yerleşmeler
arasında koordinatlı ve alfabetik bir cadde-sokak
rehberi olmayan kaç kent kalmıştır,
doğrusu bilmiyorum.
Konu, mekân ve zaman boyutunda büyümeğe
öylesine elverişli ki (4), yarı yareketli mekân
unsurlarını (eşya, mobilya ve kimi teçhizatı)
tartışamayacağız. Ancak, hareketli mekânın,
yani insanın bilinçli ya da bilinçsiz olarak algıladığı
mekân türleri üzerinde kısaca durmalıyız.
İnsan Açısından Mekân
Duyu organlarımızın topladığı mekân bilgilerini;
yakın-uzak, hızlı yavaş, sıcak-soğuk, rahat-sıkıntılı,
dar-geniş, içten-biçimsel vb. boyutlar
üzerinde kavramlaştırırız. Ne var ki,
bu mekân türlerinin sınır koşullarını ve ölçütlerini
çoğunlukla belirleyemeyiz. Yakın, sıcak,
rahat, yavaş, geniş veya samimi olanın
ölçüsü nedir Yapılan araştırmalara göre ve
genellikle insan açısından 4 mekân türü tanımlayabiliyoruz
:
1. Yakın (entim) mekân,
2. Kişisel-bireysel mekân
3. Toplumsal mekân,
4. Kamusal mekân (1).
Yakın Mekân, başkalarıyla fiziksel olarak dokunma
mesafesi içinde veya dokunma halinde
bulunduğumuz durumlarda algıladığımız
mekândır ki boyutları (0-50 sm) arasında değişir.
El-sıkışma, kucaklaşma, sevişme, dans,
güreş ve kavga mekânıdır bu. Duygusal mekândaki
diğer bireyleri, gözle değilse bile, işiterek,
koklayarak, dokunarak, tadarak, sıcak
ve soğuk alarak algılarız. Uyum mesafesinin
altına düşüldüğü için gözler genellikle kapalıdır.
Açık olsa da net göremez (1).
Kişisel-bireysel Mekân, 50-120 sm. arasında
algıladığımız ve algılamağı tercih ettiğimiz
yaşantılarımızın toplamıdır. Diğer bireyleri
tam olarak değerlendirebileceğimiz bir mekândır.
Yemekte, yatakta, yolculukta, sokakta,
okulda sinemada, muhafaza edilmesi gereken
minimum bir koruyucudur. Konuşma paylaşma
mekânıdır. Bunun altında, arzu edilmeyen
çatışma ve sürtüşmeler olabilir. Kişi ve
eşyayı üç boyutlu olarak algılarız, durum ve
ilişkilere hakimizdir. Vücut ısısı (kişisel radyasyon)
hissedilmez; arzu edilen veya edilmeyen
kokular çemberin alt ve üst yarı çap
sınırlarını belirler. Yüz ve giyimdeki detaylar
ve mimikler iyi değerlendirilir (1).
Toplumsal Mekân, 120-360 sm. içinde yaptığımız
veya yapmağı tercih ettiğimiz işler sırasındaki
algılarımızın toplamıdır. Birden fazla
kişiyi bir arada ve bireysel mekân ve ilişkileri
içinde algılayabiliriz. Resmî iş görüşmelerinde,
ticarî ilişkilerde, toplantı ve ziyaretlerde,
bekleme salonlarında tercih edilen bir
yarı çaptır. Baş ve yüz ifadesi iyi algılanır.
Sesin yükselip alçaltılması, mekânı daraltıp
genişletebilir. Yarı-hareketli mekân öğeleri,
mekânın büyüyüp küçülmesinde kullanılabilir.
Önemli yöneticilerin çalışma odası (masa ve
koltuklan) bu mekân ölçülerine göre düzenlenil
(1).
Kamusal Mekân, 360 sm. ve ötesindeki ilişkiler
ve algılar mekânıdır. Bunun da kendi
içinde yakın ve uzak tip ve sınırları var : 360-
750 sm. arasındaki yakın; 750 ve ötesi uzak
kamusal mekândır. Toplumsal mekândan, kamusal
mekâna geçişte, kişilerin konuşma ve
seslerinde önemli değişmeler görülür. Bu ölçülerin
altındaki kamusal mekânlar küçük, bu
ölçülerin ötesindeki toplumsal mekânlar ise
büyüktür. Bu ölçülerin, bir konut salonunun
optimum ölçüleri olması herhalde tesadüf değildir.
Uzaklık, bir sinema perdesi, tiyatro
sahnesi, konferans masası, kongre salonu ve
anfi için minimum konuşma icra ve seyir
mesafesidir. Bunun altında, icracılar ses düğmesini
açmazlar, mikrofon ve oparlör gerekir.
5.00 m. den sonra göz ve ten rengi belli
olmamağa, bireylerin duygusal durumları ve
tutumları gizlenmeğe başlar. Devlet reislerinin,
önemli yabancı konukların korunma mekânıdır.
Gruplar ve grup ilişkileri, hareketler
bütünüyle algılanabilir (1).
Görgü ve Mekân
Kültürel sistemler, her mekân sınırları içinde
yapılabilecek ve yapılamayacak işleri ve
davranışları görgü kurallarına bağlarlar. Yakın
ve kişisel mekânda kurulabilecek ilişkilerin
toplumsal ve kamusal mekânda teşhiri genellikle
hoş karşılanmaz. Fakat bu konuda, kültürler
arasında önemli farklar vardır. Bir
Türk köyünde, karı-kocanın yakın ve bireysel
mekân içinde durup-dinelmeleri topluma saygısızlık;
Paris'te sokakta öpüşme, Kuzey ülkelerinde
parkta sevişme olağan sayılır.
Batı kültürlerinde, kamu yerlerinde başkasının
bireysel mekânın içinden geçmek, sürtünmek,
değmek, çarpmak, saygısızlık olduğu halde,
Orta Doğu'da değildir (1). Batılı, dokunmasa
bile, bireysel mekândan geçerken özür diler;
Orta Doğu'lu dokunsa veya çarpsa bile
özür dilemeyebilir. Yolda yürüme biçimleri,
otobüs veya dolmuş bekleme kuyruklarındaki
kişilerarası uzaklık, ulaştırma araçlarının ayakta
durma kapasiteleri, toplumsal mekândaki
kişisel görüşmeler, bireysel ve yakın mekânların
bazı kültürlerdeki çakışmasının bir işareti
olabildiği gibi, özür dilemek gerekip gerekmediğinin
bir ölçütü olabilir. Çünkü başkasının
özür dilemesi gerekmeyen yerde, kişinin
özür dilemesi, züppelik, demagoji ve hakaret
gibi alınabilir.
Mimar ve Mekân, buraya kadar, mekânın, biolojik,
fonksiyonel (sosyolojik) ve psikolojik tür
ve boyutlarını sergilemeğe çalıştık. Mimar'ın
ve şehircinin yaratacağı mimarî mekân, bütün
bu tür ve boyutları içine alan yüksek dereceden
karmaşık, fakat kolay algılanması gereken,
bir mekânlar sistemidir.
Ekonomik zorunluklar mimarı istatistiksel ortalamalara,
minimax standardlara zorlamaktır :
«Bir kişiye kaç metre kare, ya da kaç liraya
bit metre kare » gibi. Oysa alansal ve bireysel
yoğunluk standartları evrensel olmadığı
gibi, bir yerleşmeden diğerine geçerli değildir
I
Sonuç olarak, mimarlıkta bir dizi eklektik ve
yüksek dereceden soyutlanmış meslekî terminolojinin
koruduğu fırsatları arkasına gizlenmiş
estetik mekânlar yaratılmaktadır. Birey,
grup ve toplum olarak, bu mekânlardan kuşkusuz
etkileniyoruz. Ancak bu mekânların,
davranış ve tutum değişmelerimiz üzerindeki
yapıcı, düzenleyici ve eğitici etkilerinin neler
olduğu ve olabileceği, mekân düzenleyicisi ve
halk eğitimcisi olarak mimarın kişisel ve mimarlık
mesleğinin kollektif sorumluluğunun
ne olacağı ayrı araştırma konularıdır I
Bibliografya ve Kaynaklar
1. Denemenin plan ve muhtevasının hazırlanmasında,
«Sessiz Dil» {The Silent Language) yazarı, antropolog
Edward T. Hall'ün «Saklı Boyut» {The
Hidd.cn Dimension), Doubleday Anchor Books,
N. Y. 1966, eserinden cömertçe yararlanılmıştır.
2. GİBSON, J. J. The Perfection of the Visual world.
Boston: Honghton Miftlin, 1950.
3. KEPEg, G. The Language of Vision. Chicago:
Paul Theobald, 1944.
4. Kültür kavramı ve sorunu için Bkz: Güvenç,
B. Kültür Kuramında Biitüncülük Sorunu Üzerine
Bir Deneme. Ankara, 1970.
5. AİRES, Philippe. Centuries of Childhood. N. Y.:
Alfred A. Knopf, 1962.
6. STEWARD, J. «A Functional Developmental
Classification of American High Culturess» A
Reappraisel of Peruvion Archeology. Society for
Americak Archeology, 1948.