kurdo 12

Naskirina min ji Qanatê Kurdo re
Mamo Cûmî
Hêja ye ku biraderên, mîna Hûsên Hebeş û Tosinê Reşid
jibo nodsaliya kurdnasê welatparêz, Qanatê Kurdo
pirtûkekê amadebikin. Şanazî ye ku mirov beşdarî karekî
wiha liser Qanatê Kurdo bibe.
Pêncê meha yekê 1985-an em jibo du heftan çûbûne
Sovyetisana berê. Me çend rojên xwe li mala birayê Celîlê
Celîl û xûşka Gulîzarê derbaskirin. Hîngê me kalê rehmetî
Casimê Celîl û xûşka Cemîle jî dîtin. Casimê Celîl em
vexwendine cîgehê helbestvanên Rewanê jî. Li hotêlê Îşxanê
Eslan jî tê me dibîne. Pê re balefirra me berê xwe da
Lênîngradê (Pêtêrbûrg). Li hotêlê me haya Ordîxanê Celîl jî
anî ku em hatine wan bibînin. Kurt, birayê Ordîxan em
vexwendine cem xwe mal.
Roja dinê ez û birayê xwe Ordîxan, em çûn mala rehmetî
Qanatê Kurdo. Berfê erd hilanîbû, Lênîngrad sipî dixuya.
Kêrtika sarbûnê, wekî tê bîra min, dora 35-an di bin sifirê re
bû.
Xanima rehmetî rûs bû, derî ji me re vekir. Q. Kurdo bi
nexweşiya kansêrê ketibû û li mal rûniştibû. Birayê Ordîxan
dibêje Qanat: Qanat, me êzdiyek ji te re aniye! Em li dem û
xweşiya hev dipirsin û rûdinin.
Em yekê dibêjin û yekê nabêjin, berî ku em biçine Sovyetistanê,
me ji apê Osman Sebrî re got ku em rêwiyê Sovyetistanê
ne. Apo reşpelik û silavên xwe ji Qanatê Kurdo re
dispêre me. Apê Osman pirr ji Q. Kurdo hezdikir. Qanat jî
gelekî pesna Apo dida û hal û demên wî dipirsiya. Xwesteka
her gring a Apo ev bû: „ Rehmetî Reşidê Kurd rêzimana xwe
û tiştên dinê biribûne Sovyetistanê ku çapbike; li wir man û
nehatine çapkirin. Bipirse ka li cem kê mane“ *.
Rehmetî Qanat pirr liser rewşa kurdên Sûriyê rawestiya;
çêre hatina helbestvanê navdar Cigerxwîn dikir, pirr pesna
helbestên wî dida. Wêneyên ku bi hev re giritibûn, pêşe me

dikir. Lê nexweşiya kansêrê ew westandibû. Carcarina
xanima wî digot ê: Tu yî nexweş î, xwe mêşîne, pir dey meke
Kurt, paşî ku em ji Sovyetistanê vedigerin, bi çend mehan
Q. Kurdo çavên xwe didehev. Ez radibim gotarekê sernivîsa
wê „Nemirê kurd, Qanatê Kurdo, çavên xwe girtin“, bi navê
Dewrêşê Datlî, di Gelawêjê de belavdikim:
„ Berî çend rojan min bihîst ku Qanatê Kurdo, serokê
kurdnasiyê di înstîtûta Rojhilatnasiyê de, li Lênîngradê
çaven xwe girtin. Ne heyfa kesên çê, ku bimirin û lipêş
çavên me wenda bibin, nemaze li pêş çavên gelê kurdê
bindest û welatparvebûyî û bi gerekiya xebatkarên mîna wî
ne. Gava ez çûm Sovyetistanê, ji nav seredanên min de yek
jê bo Q. Kurdo bi hevaltiya O. Celîl bû. Bi rastî va seredana
hanê ji bîra min naçe; deng, şor û şîretên Q. Kurdo hê di
guhên min de ya teze ne. Gava ku ez û O. Celîl ketine mala
wî, O. Celîl bezî destê kebaniya wî ya rûs ramûsa. Edetên
wan li min hinekî xerîbbûn. Ez mat hîştim, paşê O. Celîl
destê xwe da Q. Kurdo jî. Gava ku ez jî li pê wî derbasbûm,
wekî ez dikevime ciyekî, ku cara tu kes neketêye, hîngê ku
Qanat lipêş çavên min î gewre bû û çavê min tijî kiribûn.
Q. Kurdo di navbera min û O. Celîl de rûnişt, hindik hindik
daxistime dengkirinê, ku rewşa gel û welatê xwe binase.
Qanat ji min pirsî: Hele liser bindestiya kurdan şorê bike, we
çawa dêşînin Çi ton zorê li we dikin Hûn çawa bi zimanê
dê dinivisînin Çilo kovara dertînin... Dema ku min jê re
bersivên pirsên wî didan, carekê liser kêleka xwe li O. Celîl
dinêrî û carekê li min dinêrî, serê xwe dihejand û digot: Kurê
min berdewam ke, min tiştên weha li vir nedîtine, nakevine
serê min; ez î biçûk bûm û î sêwî bûm. Pişt re hikumeta
sovyetî ez tîmarkirim û bi xwendin dam. Hiku-meta me rêya
zimanê kurdî ji me re vekir, ku em zimanê dê yê şîrîn, wekî
her gelekî sovyetî hoybibin û dîrok, tore û kelepûra xwe
vekolin û vedin. Guh bide apê xwe, ez nimûnake navnetewî
ji navnetewiya hikumeta sovyetî hewal dim:
Rojekê, min bi navê xwe Kanat Kudoyêv liser kaxezê danî
bû ... pîştî wextekê ez lêgeriyam û min navê xwe tê de nedît

... ê berpirsiyar got: Tu kurd î, ne rûs î. Hûn kurd çawa
navên xwe lêvdikin, wilo jî divê tu binivisînî. Navê te di lîstê
de Kurdo hatiye, ne Kurdoyêv ...“
Hîngê mirina helbestvanê kurd Cigerxwîn teze bû, Qanat
gote min: Kurê min Cigerxwîn jî carekê bûbû mêvanê me ...
Cigerxwînê gorbihiştî digot: „Qanat, ez hatime Hecê,
Lênîngrad Heca min e ... em niha çendî poşaman in, ku me
dengê wî li cem xwe tomarnekir, sedcar mixabin,ku ew jî ji
dest me çû“. Piştî gavekê bermaliya wî nan danî. Çima ku
Qanat bi nexweşiya penceşêrê ketibû, xwe parêz kiribû û bi
me re şîv nexwer. Xwerina wî ji ya me cihê bû.
Q. Kurdo apê Osman Sebrî ji bîr nekiribû. Xwerina xwe bi
kutahî anî û got: Hele rewş û xweşiya Apo çawa ye Berî
nêzîkî salekê min pirtûkek ji wî re şandibû. Gelo pirtûk giha
bê an na Haya te jê heye Apê Qanat - min bersiv da - berî
ku werime Sovyetistanê, rêya min bi Sûriyê ketibû ** û
karîbû Apo bibînim. Vêca Apo gote min: Tu wê ji min re
Qanat û ên dinê silav kî, ez xweşî û kamîraniya ji wan re
hêvî dikim. Ji min re çêrî tu pirtûkan nekir. Haya min ji wê
nîne.
Li dawiyê Q. Kurdo hêze xwe kir, rabû ser xwe û pirtûkek
diyarî min kir. Diyariya te - min got - liser serî û herdu
çavan. Piştî em rabûne ser xwe û bi rêketin Qanat û
bermaliya xwe bi me re dergehê mêtroyê dawestîn û me
xatir ji hev xwest.
• Piştî ku em têne Fransa, em bi cî dikin, ku ew berhemên
Reşîdê Kurd li Rewanê mane. Hêja Şakirê Xudo ji me re
dişîne. Em beşê helbestan bi navê Kerwan amadedikin û
Komela Jinên Kurdistanê wan li Swêdê di sala 1991-ê
belavdike. Berhema rêzmanê jî, ku Reşîdê Kurd
rastkiribû û hinekî guhartibû me amadekir, lê hên
nehatiye belavkirin.
• Min wiha nivîsandiye jibo ku neyê naskirin ku kurdekî
sûriyê ev gotara nivîsandiye.

Di nav bîranînên min de çend
gotin jibo mamoste Qanatê Kurdo
Riza çolpan
Di paş sala 1970ê de ez bêtir bi doza gelê kurd ve hatim
girêdan, bûm nasê hin rêxistinên siyasî ên kurdisatnî, bûm
nasê kovar, pirtûk û rojnameyên kurdî. Bi taybetî jî ez di
rûpelên kovara „Roja Nû“ û rojnama „Dengê Komkar“ de
bûme nasê alfabê, tîp, xwendin û nivîsandina kurdî. Di
rûpelên van weşanan de ez bûm nas û bengiyê zanyarekî
wek Heciyê Cindî, zanyar, zimanzanekî wek Qanatê Kurdo,
nivîskar û hozanekî wek Casimê Celîl, bavê romana kurdî;
nivîskarê binavûdeng Erebê Şemo.
Li vir ez dixwazim rastiyeke din jî, ji xwendevan û ji hemû
gelê xwe ê nav „Kurd“ re bibêjim. Di piştî salên 1970-ê de ez
hînbûbûm heyrana van kesan, min dixwest, ku herim van
kesan bibînim, dest û tiliyên wan maçkim, bibim nasê wan,
him jî ez bûbûm komûnîstekî tûj û tundwer, ku rojekê bi zû
biçim Sovyetê, bi taybetî jî Moskova - ku ew bajar jibona min
wek Keba olperistan bû - bibim heciyekî komûnîst. Çawa ku
hûn jî dizanin, gelek kesên xemdar, hin caran xem û xeyalên
xwe tînin cîh. Ez jî ji wan kesan yek im. Jiber ku di xem û
xeyalên min de dîtina van kesan û hecîbûna komûnîstî hebû.
Jibona ev jî min roj bi roj xwe amadedikir, ku rojekê bi zû
herim, daxwaziya dilê xwe bînim cîh, wan zanyar û hêjayên
gelê kurd jî bibînim, bibim nasê wan, dest û tiliyên wan
maçkim.
Sal hatibû xwe gîhandibû 1983-an. Dem havîn, çardehê
meha tîrmehê bû. 14.7.1983-an ez li Sydney li balefirê siwar
bûm, çûm jibona du rojan li Sîngaporê mam. Di roja
16.7.1983-an de jî min xwe gîhand Moskova, çûm hotêla
Kosmos de bi cîh bûm, dor re derketim der, çûm ber pûtê
Lênîn, min pût maçkir, li ber pût û di bin şiklê das û çekûç
de jî çend wêneyên xwe kişand û gihîştim mirazê dilê xwe.
Ango êdî daxwaziyeke dilê min hatibû cîh, ez bûbûm

heciyekî komûnîst, lê daxwaziya mina duwem hîn nehatibû
cîh.
Ez dirêjnekim; ligor bernama gera min, berê ez çûm
paytexta Azerbeycan Bakû jibona çend rojan li wir bûm
mêvan, dor re çûm paytexta Gurcistan Tiblîsê, min ew welat
jî dît, li wir bûm nasê gelek kurdperwerên Kurdistanê. Di
roja 24.7.1983-an de jî min xwe gîhand Κrêvanê, çûm di
hotêla nav „Divin“ de bicîhbûm. Li wê jî qasa sê rojan mam,
belam min ne xwest di nav wan sê rojan de kesekî bibînim.
Jiber ku ligor bernama gera me, diviyabû ez li piştî gera
Lênîngradê dîsa vegeryama Κrêvanê, li wê qasa heftekê
bimama, dor re jî dageriyama Ewropa. Bi kutasî di nav wan
sê rojan de ez tenê bûm nasê karkerkî bernama Radiyoya
Kurdî a Κrêvanê, navê wî lawê kurd jî Behrî bû.
Sê rojên min di nav etmosfêreke baş de derbasbûn, di roja
27.7.1983-an de dîsa li balefirê siwarbûm, çûm Lênîngradê,
di hotêla Moskova de bicîhbûm. Li Tiblîsê kurdperwereke
Kurdistanê, xwîşka mina axretê Leyla Çildergûş, birayê wê
Ando û Têmûr têlêfona Ordîxanê Celîl dabûn min. Çito ku
ez li hotêlê bi cîh bûm, min îcar rabûm, çûm ji Ordîxan re
têlêfon vekir, ew camêra jî di zikê demeke kurt de hat, me
hevdu dît, em bûn nas û heval. Dor re min ji Ordîxan re
„Kekê can ez dixwazim Qanatê Kurdo bibînim“ got, lê
Ordîxan bersîvek ne da min, bêdeng ma. Wexrê ku wê
heyamê de navbera herdu zanyarên kurd tunebûye, li hev
subûne. Jibona ev jî, wî camêrî ne têlêfona mamoste Qanatê
Kurdo da min, ne jî navnîşan. Ez jî pirr neçûm ser bi rikî jî
dûv ne ketim, jiber ku ez têgihîştim ku ew li hev suketine.
Di roja 27.7.1983-an de ez li tev grûpê derneketim gerê, ji
ber ku min dixwest ez riyekê bibînim û herim ba mamoste
Qanatê Kurdo bibînim, dest û tiliyên wî maçkim, bigihîjim
mirazê dilê xwe. Jiber ku wî di kûrahiya dilê min de textekî
zêrîn û gewherî çêkiribû, her dem ew liser wî textî rûdinişt,

ji min re dibû xwîn û hêz, dibû peroş, hestên min coş û geş
dikir, dibû bav û mamoste, ez perwerde dikirim. Bê derew
di dilê min de jî bû Erebê Şemo, mamoste Qanatê Kurdo,
Heciyê Cindî, Casimê Celîl, Cigerxwîn û malbeta
Bedirxanan ciyekî usa hebû, îro jî dîsa ew cîh di dilê min de
disekine û xwe bêtir jî diparêze.
Li derva hewa germ bû, ez jî di hindurê hotêlê de dihatim û
diçûm, li hevalekî digeriyam, ku ez çito riyekê bibînim û
herim mamosteyê xwe yê hêja bibînim, destên wî maçkim, jê
re bibêjim: „Mamoste, tu ji min re wek bav î !“. Di nav hîs û
kelecanê de yekcar ofîsa hotêlê hat bîra min û ez yekser çûm
di deriyê ofîsê de ketim hindur, min ji sitî kardara ofîsê tika
kir, ku ew ji min re têlêfona profêsorekî nav „Qanatê Kurdo“
bibîne. Wê zeryanê jî ji min re „Keremke, danişe“ got, çû di
berkêşekê de pirtûkek derxist, lênihirî û dor re „ Aha, va ye
min ji te re têlêfon û navnîşana profêsor Qanatê Kurdo dît“
got. Têlêfon û navnîşan ji min re nivîsand û da min. Min jî ji
wê re sipas kir û derketim der çû têlêfonkir, îcar li hember
dengê sitiyekê dereket. Min berî bi înglîzî hin tişt ji wê sitiyê
pirsiya, dor re jî „Ez kurdekî herêma Dêrsim im“ got, îcar
wê sitiyê „Ez jî kurd im, navê min Zera Usib e, ez arîkara
mamoste Qanatê Kurdo me, lê Mamoste di vê demê de li vir
nîne, çûye gund, heke ku wexta te heye li taksiyekê siwar be,
were vira, li vira jî em bibin nasên hev û dor re ezê te bibim
cem Mamoste“. Got û ez dilşa kirim. Min jê re sipas kir
dengweşa têlêfonê danî şûnê û yekser derketim der li
taksiyekê siwarbûm, li pêş deriyê înstîtûta Rojhilatnasiyê, ya
ku mamoste Qanatê Kurdo tê de serokê Pişka Kurdî bû,
peyabûm û çûm ketim hindur, bûm nasê xwîşka xwe a delal
Zera Usib, ku îro ew jî profêsor û zanyareke kurd e, jibona
zimanê gelê xwe karguzariyeke hêja û rêkûpêk dike.
Di roj û dema ku ez û sitî zanyara kurd Zera Usib bûn
nasên hev, di eynî wextê de hozanê kurd ê herî binavûdeng
Abdela Peşêw jî li wê bû. Ez bûm nasê wî hozanê kurdî û

mirovê dilşewat, kurdevînê hêja jî; lê sed heyf ku em ewqas
li gel hev ne man, ne bûn hevparê derd û kurlên hev.
Em qasa saetekê ligel hev man, dor re me xatirê xwe ji kek
Abdela xwest, ez û Zerê derketin der, çûn li tirênê siwarbûn,
me berê xwe da aliyê gundê mamoste Qanatê Kurdo.
Gundê mamoste Q. Kurdo jî li nêzî tixûbê Fînlenda ye.
Wexta ku me xwe gîhand ber deriyê Mamoste, Zerê deng lê
kir „Mamoste“ got, yekser ew hêja û zanyarê gelê kurd
derket der ji me re „Hûn xêr hatine“ ber me meşiya, lê min
wer zanî ku cîhan bûye mal û milkê min. Jibona ew jî min
xwe bi lez gîhand Mamoste, xwest herim destên wî maçkim,
lê nehêşt, belam min bi hêza milên xwe ve ew daxwaziya
dilê xwe anî cîh, destê wî apî, mamoste û zanyarê kurd
maçkir. Jiber ku keda wan destan jibona min bê pîvan bû.
Wî bi wan dest û tiliyên xwe ve, ji gelê xwe ê nav kurd re
karguzariyên herî hêja û giranbiha kiribû. Bi dehan pirtûk
jibona ziman, ferheng û wêjeya kurdî nivisîbû, bûbû
mamoste û pêşekarekî vê xebata hêja, ku va kara jî jibona
gelê kurd karekî biçûk ne bû, karekî biçûk jî nîn e.
Mamoste Q. Kurdo mirovekî bejn navçe, lê kûbar û narîn
bû. Ew çucaran li profêsorên bûrjûvan, ewên pozbilind,
xwehez, raymezin, qure û cil nûjen de ne diçû. Ew ne
dişibiya profêsorên tirkan û welatên Rojhilata Navîn. Ew
mirovekî dilnizm, ji zarok re zarok, ji mezinan remezin, ji
zanyaran jî, zanayekî herî bijare bû. Min ew law û zanayê
gelê kurd usa dît ûusa naskir. Va dîtin û nirxandina min e
jibona mamoste Q. Kurdo.
Belê em liser lingan bûn nasên hev. Dor re em çûn baxçeyê
malê, di bin siya darekê de rûniştin, rewş demên hev pirsiya,
bêtir bûn nasên hev.
Di baxçeyê Mamoste de jî her cûre dar hebûn, baxçe bi gul
û çîçekên şîlan û dirikan ve hatibû xemilandin. Dem jî dema
dirikan bû. Li pişt gelek giftûgoan û qisekirinê, îcar
Mamoste rabû, çû ji me re sîniyek tijîdirikên sor û tamşîrîn
anî, me bi hev re xwar, lê min şermdikir ku li gel wî dirikan

ixwim. Jibona ev jî wî rewşa min zû dît û ji min re „Kurê
min divê tu wek hevalekî can û nêzîk li ba min tevger bikî û
biaxifî. Di xwarin û axaftinanan de şerm nîne. Bes e ku çêr û
gotinên vala û virr neyên gotin. Navê te Riza ye, lê min Seîd
Alî Riza yê dêrsimî nedît. Ew nebû nesîbê me gelek kurd û
rewşenbîrên kurd, lê li Xwedê şikir îro min di hindava te de
ew mêrxasê kurd, serokê tevgereke kurdistanî, cangoriyê
Kurdistanê dît“ got, çav tijî histêr bûn, ez jî bûm hevparê wê
hîsa Mamoste, agir li dilê min jî ket, kela dilê min jî rabû,
histêr di çavên min de jî daketin ser gepên min, lê Mamoste
ez xemrevîn kirim, babet guhart ser reva min a Australiya.
Min jî ji wî re çîroka jiyan û reva xwe bi kurtî got. Dor re
me bi hev re dirik xwarin. Paşê Mamoste gazî amojnê kir, ji
me re texte amade kir, me bi hev re xwarin xwar; bi eşqa dilê
Şems û rizgariya Kurdistanê kase rakir, vodka vexwar, dûr û
dirêj derd û kulên xwe ên jibona welatê bav û kalan
Kurdistana çeleng anî ziman.
Dor re Mamoste ez birim oda xwe a xebatê, kar û barên
xwe ên nivîsandî, pirtûkxana xwe nîşanî min kir, çend
pirtûkên xwe jî destxet kir da min, me bi hev re wêneyên
xwe kişand, li pey wê jî ez di nav histêrên çavan de li
Mamoste cudabûm. Min xatirê xwe li zanyarê hêja xwest,
dîsa bi tev zeryan û zanyara kurd Zera Usib şûn ve hatim
Lênîngradê. Di roja 30.7.1983-an de jî dageriyam paytexta
Ermenistan Κrêvanê. Li wê jî bûm nasê mamosteyê
zargotina kurdî, zanayê qedirbilind Heciyê Cindî, hozan û
nivîskarê hêja Casimê Celîl, kurê wî Celîlê Celîl, keça wî
Celmîla Celîl, Tosinê Reşîd, bermaliya wî Nûra Cewherî,
Tîmûrê Xelîl, Hesenê εso û gelek kesên din, lê min bavê
romana kurdî Erebê Şemo ne dît, ew çûbû rama Xwedê. Li
pey gera Sovyetê jî, îcar ez dageriyam Ewropa, çûm Swêdê,
bûm nasê mamoste Cigerxwîn, serok, hozan û nivîskarê hêja
Kemal Burkay û gelek kesên din.
Bi kurtasî di wê gera min a yekem de ez usa bûm nasê
mamoste Qanatê Kurdo û van kesan. Lê di dilê min de ciyê
mamoste Qanatê Kurdo, Heciyê Cindî û Casimê Celîl cihê

û. Îro li pey mirina wan dîsa ciyê wan û hemû zanyar,
rewşenbîr, nivîskar, hunermend û mamosteyên zimanê
kurdî û wêjeya kurdî cihê ye.
Bila ew di nav nûrê de razin, gelê kurd çucaran wan û
efrandinên wan bîrnake. Ew hertim di dilê gelê kurd de dijîn
û bîrnabin. Jiber ku ew kesên mirî nînin, zindî ne. Ji ber vê
yekê jî ez di pêşberiya giyana wan law û hêjayên gelê kurd
de xwerdibim, ji dil de wan bîrtînim.