A m e r i k a d a

A m e ­r i ­k a ­d a
musulman durmu∆y
Için­de: Ta­gu­riler ma∆ga­lasy bi­len du∆u∆yk

M a z ­m u n y
M a ≈ g a ­l a d u r ­m u ≈ y
Ba­da-bat al­nan su­rat: Ruhy bi­tewi­lik­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
Ame­ri­ka­da ma∆ga­la ys­lam däp-des­sur­laryny◊ esas­laryn­da galÿar.
Ta­gu­ri­ler: Bir ma∆ga­lany◊ beÿany. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Din­dar mu­sul­man­lar. Dr. Ÿahÿa Ta­gu­ri, onu◊ aÿaly Salwa we olary◊ ­
ça­ga­lary Ame­ri­kany◊ adaty ki­çi ∆ähe­rin­de hy­juwly dur­mu∆da ÿa∆aÿar­lar.
Iki me­de­niÿet­de ya∆a­mak­ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Ba­da-bat al­nan su­rat: Ys­lamy◊ ÿüz­le­ri. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
Ame­ri­kany◊ dür­li kün­je­gin­den al­nan bu täsin gi◊ manyly su­rat­lar bu ­
ÿurt­da ÿa∆aÿan mu­sul­man­lary◊ dür­li mil­let­den­di­gi­ne güwä geçÿär.
M u ­s u l ­m a n l a r j e m g y ÿ e t c i l i k ­l e ­r i
Ba­da-bat al­nan su­rat: Gün­de­lik dur­mu∆­ . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Mi­çi­gan ∆tatyn­dan Nÿu-Ÿork ∆ähe­ri­ne çen­li al­nan su­rat­lar ame­ri­kan ­
mu­sul­man­laryny◊ bir­le∆ÿän pur­sat­laryny su­rat­landyrÿar.
Musulman im­mig­rasiÿasyny◊ nus­ga­lary­ . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Ame­ri­ka­daky gör­nük­li ys­lamy alym Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tatlaryn­daky ­
dört sany açyk bil­di­ren mu­sul­man im­mig­ra­siÿa akym­lary ba­ra­da ­
jik­me-jik gür­rü◊ berÿär.
Ame­ri­kany◊ mu­sul­man­lary ni­re­de ÿa∆aÿar­lar­. . . . . . . . . . . . 20
AB≈-ny◊ her ∆tatyn­daky met­jit­le­ri◊ sanyny gör­kezÿän kar­ta­lary◊ bi­ri. ­
Met­jit­le­ri◊ i◊ kö­pü­si Ka­li­for­niÿdadyr, ∆eÿle hem her ∆tat­da azyn­dan bir ­
met­jit bardyr.
Mas­se­çu­setsdäki met­jit. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Garward uniwer­si­te­ti­ni◊ pro­fes­sor-mu­gallymy 1900-n­ji ÿyly◊ ba∆laryn­da
dö­re­di­len mu­sul­man jemgyÿet­le­ri­ni◊ nähi­li ÿag­daÿlar­da wagty◊ geç­me­gi ­
bi­len öz­le­ri­ni◊ met­jit­le­ri­ni gu­randyk­lary ba­ra­da gür­rü◊ berÿär.
B i ­l i m
Ba­da-bat al­nan su­rat: Mu­sul­man ba∆langyç mek­dep­le­ri . . . . 28
Bu su­rat gö­nü­den-gö­ni AB≈-daky ça­ga­lary◊ ys­lamy bi­lim al­mak­laryny◊
müm­kin­di­gi­ni gör­kezÿär.
Ka­li­for­niÿany­◊ mu­sul­man okuwçy­lary­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
Gü­nor­ta Ka­li­for­niÿany◊ ys­lamy mek­dep­le­ri­ni◊ ÿo­kary synp okuwçy­lary
Ruh­na­ma (sentÿabr) aÿyny◊ 11-in­de bo­lan wa­ka nähi­li ses­len­di­ler ­
Ga­ze­ti◊ ha­barçysy öz­bo­lu∆ly ÿet­gin­jek­ler bi­len söh­bet­de∆ bolÿar.
Mu­gallymy◊ su­raty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Rawiÿa Ys­maÿil hepdäni◊ äh­li gü­ni Ogaÿo ∆tatyn­daky döwlet ­
mek­de­bi­ni◊ bi­rin­de okadÿar, ruh­gü­ni bol­sa Ys­lam mer­ke­zin­de di­ni we ­
arap di­li­ni öwredÿär.

D i ­n i a m a l e t ­m e k
De­mog­ra­fik mag­lu­mat­lar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Ÿa◊y-ÿakyn­da ame­ri­kan met­jit­le­ri ba­ra­da ge­çi­ri­len der◊ewle­ri◊ ­
ne­ti­je­si­ne görä, AB≈-da ÿa∆aÿan mu­sul­man­lary◊ dünÿäga­raÿy∆lary, ­
et­nik ge­lip çyky∆lary we olary◊ sanyny◊ arty∆y ba­ra­da mag­lu­mat­lar alyndy.
Ba­da-bat al­nan su­rat: Na­maz oka­magy◊ gör­nü∆le­ri. . . . . . . . 36
Ame­ri­kany◊ dür­li ÿer­le­rin­de, Nÿu-Ÿor­ku◊ Me­di­son Awenÿusyn­dan ­
Nÿu Mek­si­kany◊ met­jit­le­rin­de ame­ri­kan mu­sul­man­laryny◊ na­maz okaÿan
pur­sat­laryny gör­kezÿän su­rat­lar.
Ame­ri­kan met­jit­le­ri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Ame­ri­kany◊ land∆tafyn­da met­jit­le­ri◊ bi­nagär­çi­li­gi­ne köp dür­lü­lik ­
mah­susdyr.
Ba­da-bat al­nan su­rat: Ora­za tut­mak­ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Bu ke­ra­matly aÿda mu­sul­man­lar Al­la sygynyp, do­ga okaÿar­lar ­
we öz din­le­ri­ni◊ äh­miÿe­ti ba­ra­da beÿle­ki ame­ri­kan­la­ra ÿe­tirmäge ­
çaly∆ÿar­lar.
38
I ≈ l e r d ü n ÿ ä s i n ­d e
Ba­da-bat al­nan su­rat: I∆de­ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Mu­sul­man­lar AB≈-ny◊ ykdy­sadyÿe­ti­ni◊ her bir pu­dagyn­da i∆ewür ­
adam, dü­kançy, luk­man, jemgyÿet­çi­lik i∆gäri, tak­si sü­rü­ji­si ÿaly ­
kär­ler­de zäh­met çekÿär­ler.
ynançlar we bank i∆leri­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Min­ni­so­ta­daky mu­sul­man jemgyÿe­ti­ni◊ bi­ri öÿle­ri we te­le­ke­çi­li­gi ­
ys­lamy◊ ga­da­gan eden tö­le­me­li gö­te­rim­le­ri­ni tö­le­mez­den ­
malÿe­le∆dir­mek­li­gi◊ täze usul­laryny kämil­le∆dirÿär­ler.
D ö w ü r b i ­l e n a ÿ a k ­d a ≈
44
Pre­zi­dent Jorj Bu∆y◊ söz­le­ri bi­len. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
Alymy◊ su­raty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
Al¤ir­de dog­lan Dr. Elÿas Zer­ha­uni dünÿädäki i◊ uly lu­kamnçylyk ­
mer­kez­le­ri­ni◊ bi­ri­ne, ÿagny AB≈-ny◊ Saglyk Mil­li ins­ti­tuty­na ­
ÿol­ba∆çylyk edÿär.
Ba­da-bat al­nan su­rat: Res­mi yk­rar et­me . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
So◊ky ÿyl­lar­da mu­sul­man­lar ame­ri­kan dur­mu∆y­na i∆je◊ ara­la∆ÿar­lar. ­
Olar Ora­za baÿramy­na bagy∆lanyp çy­kary­lan poç­ta mar­kasyn­dan, tä ­
AB≈-ny◊ Kong­re­si­ni◊ bir bö­lüm­çe­si­ni do­ga bi­len aç­makly­ga çen­li ­
ÿet­di­ler.
«Neÿtiw Din» mu­sul­man repi­. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
Mu­sul­man gym­matlyk­lary Ame­ri­kany◊ uly ∆äher­le­ri­ni◊ çalt dep­gin­ler ­
bi­len ÿa∆aÿan dur­mu∆y bi­len ky­bap­da∆ gelÿär­mi Me∆hur «Neÿtiw Din» ­
saz to­pary «gelÿär» diÿip pi­kir edÿär.
1
54
A m e ­r i ­k a ­d a
mu­sul­man dur­mu∆y

Ma≈ga­la dur­mu≈y
R u h y b i t e w i l i k
Räzir­ki wagt­da
ys­lam AB≈-da i◊
çalt ösÿän din­le­ri◊
bi­ri ha­sap­lanylÿar. So◊ky ­
ge­çi­ri­len der◊ewle­ri◊ bir­ini◊
mag­lu­mat­lary­na görä, ­
AB≈-da 1209 sany met­jit­leri◊,
∆eÿle hem ∆o­lary◊
ÿarysyn­dan hem gowragyny◊
so◊ky 20 ÿyly◊ için­de gurlandygyny
ha­bar beryär. ­
Mu­sul­man­lary◊ 17%-den
30%-e çen­li­si ys­lamy so◊ ­
ka­bul eden mu­sul­man­lar ­
ha­sap­lanylÿar.
Adaty ame­ri­kan durmu∆yn­da
bol∆y ÿaly, umuman,
has so◊ gö­çüp ge­len
mu­sul­man­lary◊ dur­mu∆yn­da
hem esasy mer­kez ma∆galadyr.
Ka­li­for­niÿa ∆tatyny◊
San-F­ran­sis­ko ∆ähe­rin­de
ame­ri­kan in¤e­ne­ri Sa­het
Ama­nul­lah ∆eÿle diÿÿär:
«Umu­man, ame­ri­kan ­
gym­matlyk­lary ys­lam ­
gym­matlyk­lary bi­len ga­bat
gelÿär, ÿagny esasy ün­si
ma∆ga­la, di­ni ynan­ja, i∆e,
özü◊i kämil­le∆dir­mek we
jemgyÿe­ti◊i ös­dür­mek ÿaly
borç­lary öz üs­tü◊e al­makly­ga
gö­nük­dir­mek­dir.»
Bu ki­tap­ça çyl∆yrymly
mowzu­ga gi­ri∆i◊ gys­ga
beÿanyny berÿär. On­da ­
ame­ri­kan mu­sul­man­-­
laryny◊ dur­mu∆y ke∆bi­ni◊
bol­madyk däl köp­dür­lü­li­gi­ni
we baÿdygy­ny söz we ­
∆e­kil­len­di­ri∆ se­ri∆de­le­ri­ni◊
üs­ti bi­len su­rat­landyr­ma­ga
we beÿan etmäge sy­nany∆yldy.
Äh­li me­de­niÿet­de bol∆y ÿaly, ­
jemgyÿetdäki mer­kez hem
ma∆ga­ladyr, biz hem ∆on­dan
ba∆laÿarys.
1
2
1. 1985-n­ji ÿyl­da Liwan­dan ge­len ­
mu­sul­man aÿal Mi­çi­gan ∆tatyny◊
De­ar­born ∆ähe­rin­de or­na∆dy ­
we ol özü­ni◊ bäs ça­gasyny ekläp ­
ÿe­ti∆dir­di. Det­roÿt/De­ar­born ­
∆äher­le­rin­de AB≈-ny◊ i◊ uly ­
mu­sul­man jemgyÿet­le­ri­ni◊ ­
bi­ri bar.
2. Ymam Omar Mu­sa or­ta­da, ­
ter­ji­me­çi­ni◊ kö­me­gi bi­len Nÿu ­
Jer­si ∆tatyny◊ Fort Diks obasyn­da
ÿa∆aÿan Bos­niÿa­dan ge­len bos­gunlary◊
toÿ da­ba­rasyny ge­çirÿär.
3. Dört ÿa∆ly og­lanjyk Pen­silwa­niÿa
∆tatyny◊ Waÿt­hol ∆ähe­rin­de ­
ÿer­le∆ÿän Li­haÿ Wal­li­sindäki ­
Ys­lam mer­ke­zin­de öÿle na­mazy
wagtyn­da ka­kasyny◊ ÿü­zü­ne ­
se­redÿär.
3
2

4
4. Bu ame­ri­kan mu­sul­man ma∆ga­lasy Ka­li­for­niÿa­da ÿa∆aÿar.
3
A m e ­r i ­k a ­d a
mu­sul­man dur­mu∆y

M a ≈ g a ­l a d u r ­m u ≈ y
Ta­gu­ri­ler:
B i r m a ≈ g a ­l a n y ÷ b e ÿ a n y
Fil­lis Ma­kin­to∆
Ta­gu­ri­le­ri◊ ma∆ga­lasy Wa∆ing­ton, Ko-
­lum­biÿa Fe­de­ral ok­rugyn­dan uzak­da
bol­madyk Me­ri­land ∆tatyny◊ gü­nortasyn­da
ÿer­le∆ÿän La Pla­ta atly ki­çiräk ∆äherin­de
ÿa∆aÿar­lar. olar edil beÿle­ki adaty ameri­kan
ma∆ga­la­lary ÿalydyr­lar. Ka­ka­lary ÿer­li
has­sa­ha­na­da pa­to­log bo­lup i∆leÿär, ∆eÿle hem
Çarlz ok­rugyny◊ kazyÿet saglygy go­raÿy∆
göz­den ge­çi­ri­ji­si­ni◊ kö­mek­çi­si­ni◊ we­zi­pe­si­ni
ÿe­ri­ne ÿe­tirÿar. Eje­le­ri Bal­ti­mory◊ Loÿa­lo
Kol­le­jin­de mas­la­hat ber­mek ugry boÿun­ça
ma­gistr de­re­je­si­ni al­mak üçin okaÿar, ∆eÿle
hem ol okuw jaÿlaryn­da ygtyÿar­na­maly te­rapewt
bo­lup öz­ba∆dak i∆lemäge höwes edÿär.
Köp sanly ∆ähe­ri◊ ete­gin­de ÿa∆aÿan­lar ÿaly
olar hem köp wagt­laryny ÿol­da ge­çirÿär­ler, 8,
5 we 3 ÿa∆ly ça­ga­lary bi­len pa­rom­dan ge­çip,
mek­de­be we be­den­ter­biÿe, tans ders­le­ri­ne we
«Görlskaut» atly harby-wa­tançylyk gu­ramasy­na
gat­nadÿar­lar.
Ta­gu­ri­le­ri◊ ma∆ga­la ag­za­lary din­dar
mu­sul­man­lardyr we iman olary◊ i∆je◊ durmu∆laryny◊
öze­ni bo­lup durÿar. Dr. Ÿahÿa
özü­ni◊ has­sa­ha­na­da çalt dep­gin­de geçÿän
i∆in­den sypynyp gü­nü◊ dowamyn­da azyn­dan
i◊ bol­man­da bir ge­zek go­laÿdaky met­ji­de
Al­la sygynyp na­maz oka­ma­ga barÿar käwagt
we özi bi­len met­ji­de ça­ga­laryny hem alyp
barÿar. Gü­nü◊ dowamyn­da oka­maly beÿle­ki
na­maz­laryny oka­mak üçin ol öz is otagy­na
girÿär. Onu◊ i∆de∆ ÿol­da∆laryny◊ köp­si mu­sul­man däl.
«Ÿö­ne ha­çan­da adam­lar me­ni◊ i∆ otagymy◊ gapysy
ÿapyk bol­sa, olar na­maz wagtydygyny bilÿär­ler we hormat
bi­len ga­raÿar­lar» diÿip Ÿahÿa aÿdÿar. Onu◊ aÿaly
Salwa Omeÿi∆ bol­sa her gün ∆äher ete­gin­den uly
∆äherdäki kol­le­je gat­naÿar, ol her gün gi­dip-gel­mek üçin
180 mil ÿol geç­me­li bolÿar we na­maz­laryny sa­pak­dan
o◊ we so◊ öÿde okaÿar.
Olar nähi­li tany≈dy­lar we ­
toÿ et­di­ler
Ÿahÿa 41 ÿa∆yn­da, ol Liwan­da önüp ös­di we ∆ol ÿer­de
ol luk­mançylyk mek­de­bi­ne gat­napdy. 1987-n­ji ÿyl­da ol
AB≈-daky agasyny◊ ÿany­na bü­tin­leÿ göç­me­gi ÿü­re­gi­ne
düwdi hem-de öz saÿlan hünäri tej­ri­be­si­ni Pitts­burg­daky
Ça­ga­lar has­sa­ha­nasyn­da we Gün­ba­tar Wir­ji­niÿa­daky
Mar∆al uniwer­si­te­tin­de ta­mam­lady.
Salwany Ÿahÿa bi­len dost­lary tany∆ et­di, Salwa ∆u
wagt 31 ÿa∆yn­da. Olar 1992-n­ji ÿyl­da dur­mu∆ toÿuny
tut­du­lar we Gün­ba­tar Wir­ji­niÿa­da 1 ÿy­la go­laÿ ÿa∆adylar.
So◊ra Ÿahÿa Ala­ba­ma uniwer­si­te­tin­de as­pi­ran­turany
ta­mam­la­mak üçin är-aÿal Ala­ba­ma ∆tatyny◊ Birmin­gem
∆ähe­ri­ne göç­dü­ler. Olar ge­çen asyry◊ 60-njy
ÿyl­laryn­da af­ri­kan-a­me­ri­kan­lary◊ raÿat hu­kuk­laryny ­
ba­ra­da mil­li he­re­ket­le­ri­ni◊ ö◊ba∆çysy ha­sap­lanylÿan ­
20000 ilatly Sel­me ∆ähe­rin­de 1 ÿyl ÿa∆ady­lar.
1
4

2
3
4
5
1. Ta­gu­ri­le­ri◊ ma∆ga­lasy we olary◊ ÿe­gen­çi­si
su­rat aldyr­mak üçin gü­ne∆li ota­ga ­
ÿyg­nany∆ÿar­lar.
2. Salwa we Ÿahÿa Ta­gu­ri­ler howlu­da ­
ça­ga­lary bi­len top oÿnaÿar­lar.
3. Hem­me­ler hi◊◊il­dik­de uç­magy ha­laÿar­lar.
4. Ta­gu­ri­le­ri◊ a∆ha­nasyn­da di◊e bir na­har
edin­mek­lik däl, eÿsem bi­le ÿyg­nany∆mak
üçin hem pur­satdyr.
5. Gü­nor­ta na­haryn­dan so◊ Ta­gu­ri­le­ri◊ üç ­
ça­gasy we olary◊ do­ga­nog­lan uÿa­lary
söÿgü­li te­le­gep­le∆ik­le­ri­ne to­ma∆a edÿär­ler.
6. Dr. Ta­gu­ri na­har­dan so◊ stoly aras­sa­la­maga
kö­mek edÿär.
6
5

M a ≈ g a ­l a d u r ­m u ≈ y
1996-njy ÿyl­da Ta­gu­ri­le­ri◊ ma∆galasy
Salwany◊ ene-a­tasy­na ÿakyn bol­mak
üçin de­mir­gazy­ga göç­dü­ler. Ÿö­ne olar
Wa∆ing­ton Ko­lum­biÿa Fe­de­ral ok­rugyndan
uzak­da bol­madyk Me­ri­land ∆tatyny◊
6500 ilatly paÿtagt­dan 40 mil da∆lyk­da
ÿer­le∆ÿän La Pla­ta ∆ähe­rin­de or­na∆dy­lar.
Olar ∆ol ∆ähe­ri◊ ete­gin­de dü∆ewun­di or­tadan
ÿo­kary bo­lan ma∆ga­la­lar üçin bo­lan
ÿer­de jaÿ salyndy­lar. Häzir­ki wagt­da
olary◊ uly döwre­bap jaÿy bag­lar we köp
sanly ça­ga­lar oÿnawaç­lar­dan doly meÿdan­ça­lary
bi­len gur∆a­lan.
Salwa hem Liwan­da dog­lan we haçan­da
ol 11 ÿa∆yn­da­ka onu◊ ka­kasy Wa∆ington
Ko­lum­biÿa Fe­de­ral ok­rugyn­daky
Dünÿäbanky­na i∆e girÿär we bu ÿe­re gö­çüp
gelÿär. Ol Wa∆ing­tony◊ go­laÿn­da­ky Wir­jiniÿda
önüp ös­di we ol ∆ol ÿer­de döwlet or­ta
mek­de­bin­de we kol­lej­de okady.
≈ol gün­le­ri ÿat­lan­da, ol ∆ol döwür­de
klas­da∆lary ÿaly du∆u∆y­ga ÿa-da tan­sa gitmäge,
da­ba­raly ag∆am­la­ra gat­na∆ma­ga
rug­sat be­rilmän­di­gi­ni aÿdÿar. Paÿtagty◊
go­laÿyn­da önüp-ö­süp ol mek­dep­de özü­ne
birnäçe mu­sul­man dost­lary edin­di. «Bi­ze
käbir zat­lar etmäge rug­sat be­ril­mez­li­gi däl,
eÿsem ∆o­nu◊ ÿaly zat­la­ra gat­na∆ma­ga bizi◊
hiç-hi­li höwe­si­miz hem ÿokdy» diÿip
ol aÿdÿar.
Salwa toÿdan so◊ ÿanÿol­da∆yny◊ fami­liÿasy­na
geçmäge de­rek, köp sanly ameri­kan
ze­nan­lary­na mah­sus bo­lan gyz fa­miliÿasyn­da
galy∆lary ÿaly, ol hem öz Omeÿi∆
fa­mi­liÿasyn­da galdy. Köp sanly aÿal­lar
ÿaly ol özü­ni◊ bi­li­mi­ni artdyr­ma­ga höwesli,
ony hem öy-ho­jalyk i∆le­ri bi­len de◊ alyp
bar­ma­ga sy­nany∆ÿar. In­di ol ma∆ga­la
Ÿahÿany◊ ene-a­tasy we ÿe­ge­ni girÿär­ler.
Ÿö­ne ∆on­da-da ol öz hünär is­leg­le­ri­ni hasa­ba
al­maz­dan «ma∆ga­lany◊ dur­mu∆da birin­ji
orun­da durÿandygyny» aÿdÿar.
Hi­jap örtmäge çöz­güt
AB≈-da ÿa∆aÿan hi­jap da◊ynÿan ÿo­kary
synp gyz­laryn­dan ta­pawutlylyk­da Salwa
ÿaglygy birnäçe ÿyl mun­dan ozal da◊yndy.
«he­mi∆e hem hi­jap da◊yn­ma­ga höwes
edÿär­dim. ≈u wagt hi­jap da◊yn­magymy◊
esasy sebäp­le­ri­ni◊ bi­ri hem muny Bi­ribary◊
hö­küm edÿän­li­gi­dir. Bu hem se­ni◊
nähi­li bol­malydygy◊y kes­git­leÿän jemgyÿe­te
bagly bol­man, Bi­ri­ba­ra uÿmaklygy◊
bir gör­nü∆i­dir» diÿip Salwa aÿdÿar.
1
6

2
3
Bu ma∆ga­la gün­de­lik dur­mu∆yn­da met­ji­de gatnaÿan
mu­sul­man­lar bi­len gat­na∆yk et­se-de, Ta­gu­ri­le­ri◊
mu­sul­man däl dost­lary we tany∆lary köp­dür. Olary◊ bili∆i­ne
görä, olar we olary◊ ÿakyn hi­rurg-or­ta­ped go◊∆usy
we onu◊ ma∆ga­lasy ∆ol töwe­rek­de ÿä∆aÿan ÿe­ke-täk
mu­sul­man ma∆ga­la­larydyr. Loÿa­lo Kol­le­jin­de okaÿan
80 töwe­re­gi talyp­lary◊ için­de Salwa hem ÿe­ke-täk musul­mandyr.
Gyz­lary ba∆langyç synp okuwçysy Nur we ÿa◊yÿakyn
ça­ga­lar bagy­na gat­nap ba∆lan Ÿa­ser mek­de­be
çen­li hris­ti­an okuw jaÿy­na gat­nady­lar. In­di hem hiç-hi­li
mu­sul­man okuwçysy ÿok ba∆langyç mek­dep­de okaÿarlar.
Mek­de­bi◊ mu­gallym­lary we gyz­ja­gaz­lar mu­sul­man
baÿramçylyk­laryn­da öÿde gal­sa­lar hem närazyçylyk bildir­meÿär­ler.
≈eÿle hem, so◊ky ÿyl­lar­da Ro¤destwo
1. Gar∆ysyn­daky sahy­pa: Din­dar mu­sul­man ma∆ga­lasy
Ta­gu­ri­ler öz­le­ri­ni◊ ÿagty otagyn­da na­maz okaÿar­lar.
2. Dr. Ta­gu­ri özü­ni◊ we ma∆ga­lasyny◊ na­maz oka­ma­ga
we wagyz etmäge barÿan Me­ri­land ∆tatyny◊ La Pla­ta
∆ähe­rindäki met­ji­di­ni◊ ö◊ün­de.
3. Hanym Ta­gu­ri Loÿa­lo kol­le­jin­de ma­gistr de­re­je­si­ni ­
al­mak üçin kan­di­dat we ol öz kompÿu­te­rin­de ylmybar­lag
i∆i bi­len me∆gul­lanÿar.
baÿramy bi­len ga­bat ge­len­so◊ Salwany◊ Ora­za baÿramyna
bagy∆lap ÿa­zan «Happy Eid» ÿazgysyny mu­gallym
synp otagyn­da be­zemäge uly höwes bil­di­rip­di.
Salwa ça­ga­laryny◊ synp­da∆lary olary◊ di­ni ynanç
ta­pawutlylyk­lary­na üns ber­meÿän-de bol­sa­lar olary◊
ÿet­gin­jek­lik döwrün­de bol­jak kynçylyk­lar ba­ra­da az alada
et­meÿär, sebäbi Salwany◊ özi Wa∆ing­tony◊ töwe­regin­de
önüp-ö­sen­so◊ köp päs­gel­çi­lik­le­re du∆ ge­lip­di.
«Biz ala­da­lanÿarys, ÿö­ne di­ne hem berk ynanÿarys. Haçan-da
biz aÿratynlyk­lary gö­re­ni­miz­de ol bi­ze päs­gel
ber­meÿär. Biz ∆eÿle eden ÿag­daÿymyz­da hem özü­mi­zi
ÿe◊il we ar­kaÿyn duÿÿarys, diÿip aÿdyp bilÿäris» diÿip
Salwa dü∆ün­dirÿär.
Bary-ÿogy ÿer­li met­ji­de 40 adam gat­nan­so◊ ça­galar
üçin ys­lamy ders­ler ber­mek üçin kyn dü∆ÿär, ∆o­nu◊
üçin hem Ta­gu­ri­ler dynç aly∆ gün­le­ri öz ça­ga­laryny
Wir­ji­niÿany◊ de­mir­gazygyn­da ÿa∆aÿan ene-a­ta­laryny◊ka
bir sa­gat di­ni sa­pak al­mak üçin gat­naÿar­lar. Ge­lipgit­mek
üçin bir sa­gat ge­rek bo­lan­so◊, olar dost­lary bi­len
ge­zek­le∆ip äkidÿär­ler. 8 ÿa∆ly Nur na­maz oka­magy
öwrenÿär we ol hep­de­de 1–2 ge­zek go◊∆u­laryn­dan ­
ys­lamy ders alÿar.
Nur we Ÿa­ser hi­jap da◊y­nar­larmy­ka Ta­gu­ri­ler
muny gyz­laryny◊ hut öz­le­ri­ni◊ çöz­me­li­dik­le­ri­ni aÿdÿarlar.
«Onu◊ ÿaly zat­lary mej­bury edil­meÿär. Men ola­ra bu
ÿer­de zor­luk bi­len da◊dyr­sam hem, olar mek­de­be gi­denle­rin­de
ÿaglygy aÿyr­mak­lary hem müm­kin. Biz ola­ra
bi­zi◊ ÿanymyz­da ÿa-da biz ÿe◊sämiz­de näme i∆ et­se­-­
ler-de äh­li­si Beÿik Ÿa­rady­ja mälim­di­gi­ni öwredÿäris»
diÿip Salwa aÿdÿar.
«Eger sen ola­ra äh­li zat­da Hu­daÿy gör­me­gi we
ony ÿü­rek­le­rin­de sak­la­magy ba∆ar­mak­laryny öwre­dip
bil­se◊, on­da olary◊ imany berk bo­lup na­maz okan­da-da,
agyz beklän­de-de, sa­da­ka be­ren­de-de, nähi­li i∆ler et­seler-de
ÿag∆ylyk­lar bi­len Hu­daÿa gul­luk eder­ler we onu◊
buÿruk­lary­na tabyn bo­lar­lar. Mum­kin ∆on­da olar hi­jap
da◊yn­magy islär­ler» diÿip Ÿahÿa gür­rü◊e go∆ulÿar.
Gowy nus­ga­lar­da ys­lamy okat­mak
Ta­gu­ri­ler ma∆ga­la gu­ran­laryn­dan so◊ AB≈-ny◊ bir­ne­me
kos­mo­po­li­tik et­rap­laryn­da ÿa∆a­sa­lar hem olar hiç-hi­li
di­ni kem­sit­me­le­re se­zewar bol­mandyk­laryny aÿdÿar­lar.
Olar öz din­le­ri­ni öz­le­ri­ni◊ nus­ga bo­lup ÿaÿmalydyk­laryna
berk ynanÿar­lar. «Men ys­lam ba­ra­da köp gür­lemeÿärin,
ÿö­ne men öz ÿa∆aÿy∆ dur­mu∆ymy◊ üs­ti bi­len
adam­la­ra ys­lamy◊ nähi­li bol­malydygyny gör­kezmäge
sy­nany∆ÿaryn. Ha­çan-da olar me­ni ta­nap ba∆la­sa­lar, olar
me­ni edil ∆u bol∆um üçin sy­laÿar­lar» diÿip Ÿahÿa
aÿdÿar.
Hat­da, Ruh­na­ma (sentÿabr) aÿyny◊ 11-i­ne Bü­tindünÿä
Söwda mer­ke­zin­de we Pen­ta­gon­da bo­lan wa­kadan
so◊ olar öz ame­ri­kan do­gan­lary ta­rapyn­dan hiç hi­li
du∆mançylyk duÿmandyr­lar. Gaÿta ter­si­ne bo­lupdyr,
ÿagny da∆ töwe­re­gin­de ÿa∆aÿan adam­lar olar­dan ÿagday­lary
ba­ra­da so­rap, kim­dir bi­ri­ni◊ ola­ra azar ber­me-
7

M a ≈ g a ­l a d u r ­m u ≈ y
1. Ta­gu­ri ma∆galasyny◊
i◊ ÿa∆ ­
ag­zasy bo­lan
Mu­ham­met öz
ka­kasy howlyny◊
beÿle­ki ta­rapyn­da
durmyk bi­len ot
aÿry∆ma­ga
kö­mek­le∆ÿär.
2. Dr. Ta­gu­ri La Pla­ta
∆ähe­rin­de ∆u ÿyly◊
ba∆yn­da tu­ran ­
tu­pan­dan so◊ ­
ösen ösüm­li­gi ­
bu ∆ähe­ri◊ ösü∆i ­
hök­mün­de
häsiÿet­len­dirÿär.
gin­den howatyr­lanyp ala­da edip­dir­ler. Edil ∆ol wa­ka­dan
2 gün ge­çen­den so◊ Salwa kol­lej­de güÿz­ki ÿarym
ÿyllyk­da okuwa ba∆lapdy, hem-de ol öz talyp ÿolda∆laryny◊
ala­da­lary bi­len gur∆aldy. «Olar men­den ÿagdaÿmy◊
nähi­li­di­gi­ni we ge­lip çyky∆ym Ÿakyn Gün­dogarly
bo­lan­so◊ kim­dir bi­ri­ni◊ ma◊a bo­lan ga­raÿ∆yny◊
üÿtgän bo­laÿmagyn­dan ätiÿaç edip, örän yn­jalyksyzlandy­lar»
diÿip Salwa ÿat­laÿar.
Ÿog­sa-da, Ta­gu­ri­le­ri◊ ba∆ga zat ga­har­laryny getirÿär.
Ol hem köp­çü­lik­leÿin ha­bar be­ri∆ se­ri∆de­le­ri­ni◊
yzy­gi­der­li «mu­sul­man ur∆ujysy» we «ys­lam ter­ro­ris­ti»
diÿen jüm­le­le­ri­ni◊ aÿdyl­magydyr. Salwa Ame­ri­ka­da
dog­lan, 1995-n­ji ÿyl­da Ok­la­ho­ma-Si­ti­ni◊ Fe­de­ral okrugyny◊
jaÿyny bom­ba­lap 168 adam öl­dü­ren, «ÿe­ke­likde
bom­la­laÿjy» adyny alan, köp sanly yzy­gi­der­lik­de
poç­ta hat­lary boÿun­ça adam­lary öl­dü­ren Ti­mo­ti
Makweÿi◊ bardygyny bel­leÿär. Ÿö­ne ∆o­lar ÿaly syÿasy
adam öl­dü­ri­ji­le­ri­ni hiç bir ha­bar be­ri∆ se­ri∆de­le­ri◊ «hristi­an
ur∆ujysy», ÿa-da «hris­ti­an bom­ba­laÿjysy» diÿip atlandyr­maÿandygyny
aÿdÿar.
«Ys­lamy ∆eÿle ÿag­daÿda gör­kez­mek­le­ri bi­zi örän
gy­nandyrÿar. Ys­lam öz ba∆yny «pa­ra­hatlyk» diÿen sözden
alyp gaÿdÿar ahyry. Ha­çan-da biz öÿe gi­re­ni­miz­de
«Gowumy» diÿmäge de­rek «As­sa­lam aleÿkum!» (sa◊a
Al­lany◊ reh­me­ti bol­sun) diÿip sa­lam­la∆ÿarys. Ys­lam­da
hem­me zat pa­ra­hatçylyk, ra­hatlyk bi­len bag­la∆dyry­lan,
ÿö­ne ∆eÿle köp adam­lar mu◊a dü∆ün­meÿär­ler» diÿip
Salwa bel­leÿär.
Bü­tin­dünÿä Söwda mer­ke­zi­ne hü­jüm eden adamlary◊
hem kalp­laryn­da Hu­daÿ bol­man, eÿsem ∆ol i∆i din
üçin eden­dik­le­ri mälim­dir. «Nämä ynanÿandygy­na
ÿa-da ynan­maÿandygy­na ga­ra­maz­dan, ter­ro­rist ter­ro­rist
bolÿar. Biz mu­nu◊ ÿaly he­re­ket­le­ri din bi­len bag­la∆dyrmaly
däl­di­ris» diÿip, Ÿahÿa öz pi­ki­ri­ni aÿdÿar.
1
Bu är-aÿal jü­bü­ti dünÿäni◊ beÿle­ki ÿurt­laryn­daky
mu­sul­man­la­ra Ame­ri­ka ba­ra­da okan ÿa-da e∆i­den maglu­mat­lary◊
ame­ri­kan halkyny◊ we Ame­ri­ka­da mu­sulman
bol­maklygy◊ bu ÿa-da ol häsiÿet­de dogry be­rilmez­li­gin­den
ätiÿaç edÿär­ler. «Ame­ri­ka­da köp mu­sulman­lar
bar. Ys­lam ÿurt­da i◊ çalt ösÿän we has köp ka­bul
edilÿän din ha­sap­lanylÿar. Bir­min­ge­mi◊ met­ji­di­ne gatnaÿan
mu­sul­man­lary◊ 80%-i­ni saryÿagyz we gök göz­li
ame­ri­kan­lar düzÿär­ler. Men ö◊ hiç-hi­li mu­nu◊ ÿaly zat
görmän­dim» diÿip Salwa aÿdÿar.
I◊ esasy zat haky­kat­dan-da, ∆u ÿer­de biz oz di­nimi­ze
dünÿä◊ haÿsydyr ba∆ga kün­je­gin­de bo­lanymyz­dan
has ar­kaÿyn amal edip bilÿän­li­gi­miz­dir» diÿip, Salwa
sö­zü­ni◊ üs­tü­ni ÿe­tirÿär.
«Ame­ri­ka­da, eger sen yh­las bi­len zäh­met çek­se◊,
∆o◊a görä hem sy­lag­lanÿarsy◊» diÿip Ÿahÿa aÿdÿar.
«Söz azatlygyny◊, ada­latlylygy◊, Ba∆ Ka­nunyny◊ hemme
raÿat­la­ra de­gi∆li bo­lan ÿur­dun­da ÿa∆a­magy◊ özi bir
biz üçin e∆ret­li­lik­dir. Haky­kat­dan-da, bi­zi◊ Ame­ri­ka­da
ÿa∆aÿanlygymyzy uly ∆owlu­luk hök­mün­de duÿÿaryn»
diÿip Ÿahÿa aÿdÿar.­ ­ ­ ­ ★
Fil lis Ma kin to∆ Wa∆ing ton Ko lum biÿa Fe de ral ok rugyn da
haky na tut ma däl ga lamgär (€ur na list) bo lup i∆leÿär.
2
8

I k i m e ­d e ­n i ÿ e t ­d e ÿ a ≈ a ­m a k
«Men özü­me iki hi­li aÿry-aÿry adam hök­mün­de ga­ra­maÿaryn. Me­ni◊ esasy öl­çe­gim bo­lup Hu­daÿa
ynamym hyz­mat edÿär; ga­lan zat­lar bol­sa öz-ö­zün­den ÿer­be-ÿer bolÿar. Öz kim­li­gi­mi aÿt­sam, men mu­sul­man
di­ni­ne uÿÿan pa­les­ti­naly Ame­ri­kan».
– Dr. La­ila al-Ma­ra­ya­ti, Hal­ka­ra Di­ni azatlyk­lar boÿun­ça
AB≈-ny◊ Ko­mis­siÿasyny◊ ag­zasy.
«Men di◊e ame­ri­kalydygy­ma, ÿagny dünÿäni◊ dür­li ÿer­le­ri­ne syÿa­hat ede­nim­de öz ÿanym bi­len
Ame­ri­kany◊ pas­portyny gö­terÿän­di­gi­me buÿsan­man, eÿsem özü­mi◊ hut özüm, ÿagny mu­sul­man di­ni­ne laÿyk
äh­li yba­dat­lary ber­jaÿ edip bilÿän, hu­su­san-da Ame­ri­ka­da ber­jaÿ edip bilÿän mu­sul­man bo­lup bilÿän­di­gi­me
buÿsanÿaryn. Beÿle diÿdi­gim, me­ni◊ ir­den gor­kusyz oÿanÿandygymy we i∆ gü­nüm ta­mam­lan­dan so◊ra hem
gor­kusyz öÿe gaÿdyp gelÿän­di­gi­mi a◊ladÿar.
– Ymam Ÿahÿa Hen­di, Wa∆ing­ton ∆ähe­ri
(Ko­lum­biÿa ok­rugy) Jorj­ta­un uniwer­si­te­ti­ni◊ ru­ha­nasy.
«Iki me­de­niÿe­te hem de­gi∆li ÿe­ri­mi◊ bardygy üçin men özü­mi bagtly saÿÿaryn. Me­ni◊ ça­ga­larym bi­zi◊
Ys­sambyl­daky uly ma∆ga­lamyzy◊ arasyn­daky berk ara­gat­na∆ygy ÿat­laÿar­lar – bi­zi◊ te­lewi­zorymyz ÿokdy,
sähel­çe ala­damyzdyr ∆atlygymyz bol­sa biz ony de◊ paÿla∆ÿardyk. Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryn­da her ­
bir aÿratyn ada­ma sar­padyr hor­mat goÿulÿar. Ma◊a hiç kim azar ber­meÿär, me­ni öz er­ki­me goÿÿar­lar, men
met­bu­gat azatlygyn­dan hem peÿda­lanÿaryn we öz syÿasy pik­ri­mi er­kin beÿan edip bilÿärin.»
– Neçwa Oz­gur, mek­dep mü­di­ri, Pa­sa­de­na, Ka­li­for­niÿa.
«Ge­çi­ri­len gö­zeg­çi­lile­ri­i◊ ne­ti­je­le­ri­ne laÿyklyk­da sport oÿun­lary­na ge­zek ge­len­de, gyz­lar umu­man öÿde
ga­lan­laryny gowy görÿär­ler, hu­su­san-da og­lan­lar bi­len ÿary∆maly bol­sa­lar. In­di biz gyz­lary◊ öz egin­le­rin­de
kon­serwa­tiw ly­bas­lary◊ bardygy­na ga­ra­maz­dan at­le­tik ukyp­lary­na en­dik edÿän­dik­le­ri­ne göz ÿe­tirÿäris. ­
Biz olary◊ hem öz­le­ri­ni Ame­ri­kany◊ ge◊-ta◊ gö­rülÿän adam­laryny◊ ha­taryn­da goÿman, eÿsem esasy
akymyny◊ bir bö­le­gi ha­sap­la­mak­laryny is­leÿäris. Ça­gasyny◊ oÿun oÿnaÿ∆y­na syn edip, oÿun meÿdan­çasyny◊
gap­dalyn­da ba∆y ÿaglykly (hi­japly) fut­bolçy mu­sul­man enäni◊ otury∆yny gör­mek ada­ta öwrül­me­li­dir.»
– Se­min Is­sa, haly­pa.
«Adam­lar biz mu­sul­man ame­ri­kaly­lary hiç wagt ÿol­ba∆çy we­zi­pe­le­re bel­le­mek mak­sady bi­len saÿlamarys
diÿen­le­rin­de, men: «Dur­sa◊yz­la◊, ka­to­lik di­ni­ni◊ we­ki­li bolan Ken­ne­di atly bir adam pre­zi­dent­li­ge
saÿlan­mak ugryn­daky bäs­le∆i­ge gat­na∆an­da hem ∆ol adam­lar hut ∆eÿle diÿip­di­ler» diÿip, men aÿdÿaryn.»
– Su­ha­il Han, kong­re­si◊ i∆gäri.
«Bü­tin dünÿäni◊ mu­sul­man­lary Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryn­daky we Ka­na­da­daky mu­sul­man ­
ym­matyny◊ jemgyÿet­çi­li­gin­den köp ta­ma­lar edÿär­ler. Onu◊ ters dü∆ün­je­den ha­las bi­li­mi we ösü∆i, di­ni­mizi­me
täze­çe çe­me­le∆me­gi äh­li dünÿäde ys­lamy◊ gaÿta­dan di­kel­me­gi ba­rasyn­da olar­da ynam dö­redÿär.»
– Mu­rad Wilf­rid Hof­mann, mu­sul­man sül­çü­si.
«Jemgyÿet­çi­lik meÿdan­çasyn­da orun al­makçy bolÿan mu­sul­man­lary◊ sany bar­ha artÿar. Edil ∆u
wagytky Ame­ri­kany◊ dur­mu∆un­da olar öz­le­ri­ni «esasy» to­par ha­sap­la­man, en­tek hem bir «ÿat» to­pary◊ ­
ha­taryn­da goÿup gelÿär­ler. Em­ma olar öz mi­ras­laryny yk­rar edip bi­ler ÿaly we­zi­pe­le­re ge­çen­le­rin­de bu ­
ÿag­daÿ öz­ge­rer... Ame­ri­kany◊ taryhyny◊ gyzyl, ak we mawy re◊k­li nus­gasy tötän­leÿin zat däl­dir. Im­mig­rant
to­par­laryny◊ her bi­ri­si­ni◊ di­ni bi­le­le∆i­gi◊, gu­ra­many◊ ha­taryn­da öz dog­duk ÿurt­laryn­dakysyn­dan ta­pawutly
bir dur­mu∆da ÿa∆ap ös­me­gi hut ∆eÿle ∆e­kil­len­di­ri­len­dir. Olary◊ yba­dat edÿän öÿle­ri na­maz okaÿan jaÿlary­na
ga­ran­da artyk­maç bir zady a◊ladÿar, ÿagny öz­le­ri ÿaly­lary◊ bir to­pary üçin, my­sal üçin, ger­ma­niÿaly Lü­te­ranlaryny◊,
ir­lan­diÿaly we ita­liÿaly ka­to­lik­le­ri◊ we Gol­lan­diÿany◊ Re­for­masyny◊ birnäçe asyr­lary◊ dowamyn­da
eden i∆le­ri­ne ba­ra­bar i∆i alyp barÿan we jemgyÿet­çi­lik tas­la­ma­laryny dur­mu∆a ge­çirÿän mer­kez­ler­dir.»
– Deÿwid Ru­zen, Hart­ford Se­mi­na­riÿasy.
9

Ma≈ga­la dur­mu≈y
Y s l a m y ÷ Ÿ Ü z l e r i
3
1
2
4
1. Mi­çi­gan­daky met­jit­le­ri◊ bi­rin­de yrakly ame­ri­kan mu­sul­many öz jany-te­ni bi­len di­ni do­gan­lary­na do­ga-di­leg edÿär.
2. De­mir­gazyk Ka­ro­li­na ∆tatyny◊ Greÿte ≈ar­lot­ti­ni◊ Ys­lam Jemgyÿe­ti­ni◊ ag­za­lary Mu­sul­man gyz­laryny◊ «Görlskaut» ­
to­paryn­da edil ka­sam aÿdy∆lary ÿaly ys­lam do­ga­laryny aÿdÿar­lar.
3. Nÿu Mek­si­ko­daky Ys­lam mer­ke­zin­de aÿal­lar hal­ka­ra din­le­ri◊ hyz­mat edi∆ wagtyn­da Hu­daÿa sygynÿar­lar.
4. Ke­ra­matly Eÿd-al-Fitr gü­ni Ora­za aÿyny◊ ta­mam­landygyny ä∆gär edÿär. ≈ol gün De­ar­born­daky Ame­ri­kany◊ Ys­lam ­
mer­ke­zi­ni◊ ag­za­lary Baÿram na­mazyny okaÿar­lar.
5. Mu­sul­man din­dar­lary Nÿu-Ÿor­ku◊ Ys­lam mer­ke­zin­de din ug­run­dan sa­pak alÿar­lar.
6. Ogaÿo ∆tatyny◊ Ko­lum­bus ∆ähe­rin­de in­for­ma­ti­ka öwrenÿän ma­rok­kaly talyp Omar Ibn Hat­tab met­ji­din­de ag∆am ­
na­mazy­na çen­li Gur­han oka­ma­ga özü­ne asu­da ÿer tapÿar.
7. Ga­raÿagyz ze­nan­lar ju­ma na­mazyn­dan so◊ra At­lan­daky «Ma­jid of Is­lam» met­ji­di­ni◊ go­laÿyn­daky ba­zar­da. ­
AB≈-da ÿa∆aÿan köp sanly ga­raÿagyz mu­sul­man­lar ge­çen asyry◊ 60–70-n­ji ÿyl­laryn­da mu­sul­mançylygy ka­bul et­di­ler.
8. Ko­sowa­dan ge­len bos­gun­lar Nÿu Jer­sidäki Fort Diks obasyn­da mu­sul­man toÿ da­ba­rasyn­dan çykyp gelÿär­ler. ­
Birnäçe gul­luk­lar ÿa∆ çatyn­ja­la­ra toÿ ly­bas­laryny, toÿ ep­me­si­ni we ni­ka ÿu­zü­gi­ni edinmäge ÿar­dam ber­di­ler.
10

5
7
8
6
11
A m e ­r i ­k a ­d a
mu­sul­man dur­mu∆y

Mu­sul­man­lar jemgyÿet­çi­lik­le­ri
G ü n d e l i k d u R m u ≈
1
3
2
1. Wa∆ing­ton Fe­de­ral ok­rugyny◊ ete­gindäki Wir­ji­niÿa ∆tatyny◊ ­
Çan­til­li ∆ähe­rin­de gyz­ja­gaz ora­za baÿramyn­da aÿlam­pa­da ­
(ka­ru­sel) he­zil edip aÿlanÿar. Bu baÿramçylygy mü◊ler­çe ­
mu­sul­man­lar toÿlaÿar­lar.
2. Iki sany döwta­lap i∆leÿän ze­nan­lar Mi­çi­gany◊ De­ar­born ­
∆ähe­rindäki arap-a­me­ri­kan­la­ra hyz­mat edÿän ÿur­du◊ i◊ uly
jemgyÿet­le­ri­ni◊ bi­ri bo­lan AC­CESS-de öz i∆le­ri ba­ra­da ­
gür­rü◊de∆ bolÿar­lar.
3. Ÿo­kary synp okuwçysy mu­sul­man gyzy Pen­silwa­niÿa ∆tatyny◊ ­
Fi­la­del­fiÿa ∆ähe­rin­de es­ta­fe­ta gat­na∆ÿar.
12

4
5
4. Arap-a­me­ri­kan gyzy
Nÿu-Ÿork ∆ähe­ri­ni◊
Bruk­lin kö­çe­sindäki
satylÿan aça­ra
dakylÿan zat­la­ry ­
syn­laÿar.
5. Mu­sul­man din­dar­lary
Nÿu-Ÿork ∆ähe­rindäki
Ys­lam me­de­ni ­
mer­ke­zi­ni◊ ÿanyn­da
ÿer­le∆ÿän gyzgyn ­
büz­me­çe (so­sis­ka)
satylÿan dü­kany◊ ­
hyz­matyn­dan peÿdalanÿar­lar.
13
A m e ­r i ­k a ­d a
mu­sul­man dur­mu∆y

M u ­s u l ­m a n ­l a r j e m g y ÿ e t ­ç i ­l i k ­l e ­r i
Mu­sul­man im­mig­ra­si
Jeÿn Smit
Häzir­ki wagt­da Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryn-
­da ÿa∆aÿan mu­sul­man­lar im­mig­rant we ÿer­li,
sün­ni we ∆aÿy, aram (kon­serwa­tiw) we er­kin
pi­kir­li (li­be­ral), prawos­law we ÿe­re­tik ÿaly bir to­par here­ket­le­ri◊
we aÿry-aÿry mil­li to­par­lary◊ we­kil­le­ri bo­lup
durÿar­lar. Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryn­da häzir ÿa∆aÿan
mu­sul­man ilaty◊ takyk sanyny kes­git­le­mek kyn
hem bol­sa, olary◊ ÿarsyn­dan köprägi­ni◊ im­mig­rant
ma∆­ga­la­laryny◊ bi­rin­ji, ikin­ji ÿa-da üçün­ji nes­li­ne degi∆­li­di­gi­ni
aÿt­mak bo­lar.
XVI­II we XIX asyr­lar­da Ame­ri­kany◊ gü­nor­tasyndaky
ekin­zarlyk­lar­da (plan­ta­siÿa­lar­da) i∆le­mek mak­sady
bi­len ge­len af­ri­kaly gul­lary◊ arasyn­da mu­sul­man­lary◊
birnäçe­si­ni◊ bo­landygy­na ga­ra­maz­dan, olary◊ di◊e az
sanlysy ys­lam di­ni­ne de­gi∆li bo­lan däp-des­sur­laryny
sak­la­magy ba∆arypdyr. Hut ∆u jäht­den hem ys­lam di­ni
boÿun­ça alym­lary◊ ag­la­basy XIX asyry◊ so◊ky
ÿarymyn­da Ÿakyn Gün­do­gar­dan Ame­ri­kany◊ Gün­batary­na
gö­çüp ge­len mu­sul­man im­mig­rant­laryny üns
mer­ke­zi­ne aldy­lar. Mu­sul­man­lary◊ Ame­ri­ka gö­çüp gelme­le­ri
bi­ri-bi­ri­ne me◊ze∆ bol­madyk tapgyr­laÿyn häsiÿete
eÿe bo­lan anyk wagt aralyk­laryn­da bo­lup geçÿär. ≈ol
tapgyr­la­ra de­gi∆li­lik­de köp­lenç «tol­kun­lar» a◊lat­masyny
hem ulanÿar­lar, ÿö­ne taryhçy­lar tol­kuny◊ näme­den
eme­le gelÿän­di­gi, näme­den dü­zülÿän­di­gi ba­rasyn­daky
pi­kir­de hem he­mi∆e bi­ri-bi­ri bi­len doly yla­la∆maÿar­lar.
Mu­sul­man­lary◊ il­kin­ji gö­çüp gel­me­le­ri 1875-n­ji
we 1912-n­ji ÿyl­lar­da bo­lup ge­çip, olar häzir­ki Liwany◊,
Si­riÿany◊, Ior­da­niÿany◊, Pa­les­ti­nany◊ mil­li do­landyry∆
häkimÿe­ti­ni◊ oba ÿer­le­rin­den ge­lip­di­ler. ≈ol döwür­de
Uly Si­riÿa ady bi­len ta­na­lan ÿer­ler Os­man im­periÿasyny◊
tabynlygyn­dady. ≈ol ÿer­ler­den ge­len er­kek
adam­lary◊ ag­la­basy hris­ti­an­lar bol­sa-da olary◊ birnäçe­si
mu­sul­man to­par­laryny◊ we­kil­le­ri­di. Gün-gü­ze­ranyny
gowy­la∆dyr­mak pik­ri bi­len ge­len öÿlen­me­dik er­kek
ki∆i­ler, öz dogdyk me­kan­laryn­da ga­lan ma∆ga­la­lary­na
maddy kö­mek be­rip dur­magy mak­sat edi­nen­li­gi sebäp­li
köp­lenç i∆çi bo­lup i∆le­di­ler ÿa-da ∆öwda i∆le­ri bi­len
me∆gul bol­du­lar. Olar ge­len ÿer­le­rin­de di◊e köpräk pul
ga­za­nar ÿaly möh­let bi­len gal­magy na­zar­da tutÿardy­lar.
Olary◊ käbir­le­ri bol­sa türk­le­ri◊ go∆unyn­da gul­luk etmek­den
gaçÿardy­lar. Ÿuwa∆-ÿuwa∆dan ≈tat­laryny◊ gün-
­do­gar bö­le­gin­de, or­ta gün­ba­taryn­da, ∆eÿle hem Ÿu­wa∆
um­many◊ ke­naryn­da mes­gen tu­tup, oturym­la∆yp ba∆lady­lar.
AB≈-ny÷ ka­nuny we im­mig­ra­siÿany÷
tol­kun­lary
Bi­rin­ji ja­han ur∆y ta­mam­la­nan­dan so◊ra Os­man im­periÿasyny◊
da­ga­magy Ÿakyn Gün­do­gary◊ mu­sul­man
ÿurt­laryn­dan im­mig­rant­lary◊ ikin­ji tapgyryny◊ ba∆lanmagy­na
ge­tir­di. ≈eÿle hem bu döwür Ÿakyn Gün­do­gar­da
gün­ba­tar ko­lo­ni­al düz­gü­ni­ne ÿol açy­lan döwür bi­len gabat
gelÿär. Bu düz­gün arap ÿurt­laryn­da «agalyk etmäge»
ygtyÿar be­ri­ji ul­gamy◊ çägin­de dö­re­di­len­dir. Uru∆ Liwany◊
∆eÿle bir weÿran bol­magy­na ge­tir­di we­lin, bu
ÿur­du◊ ilatyny◊ kö­pü­si di◊e ba∆ymyzy gu­tar­sak bolÿar
diÿip, gaçyp git­di­ler. Bu ge­zek mu­sul­man­lary◊ ag­la­basy
syÿasy, ∆eÿle hem ykdy­sady sebäp­le­re görä Gün­ba­ta­ra
14

ŸasYny÷­nus­ga­lary
XIX asyry◊ ikin­ji ÿarymyn­da
köp­sanly si­riÿaly ma∆ga­la­lar
Nÿu-Ÿor­ka gö­çüp ge­lip ÿerle∆di­ler.
Çep­den: U. Ben­gowy◊
su­ratyn­da ∆ol ∆ähe­ri◊ bir ­
et­rap­çasyn­daky gün­de­lik
ÿa∆aÿy∆ we i∆ pur­sat­lary ­
∆e­kil­len­di­ri­lip­dir. Bu ∆äher
1890-njy ÿyl­da köp­sanly si­riÿaly
im­mig­rant­lary◊ ÿa∆an ÿe­ri ­
bo­lan A∆aky Man­het­te­ni◊
Wa∆ing­ton kö­çe­sin­de ­
ÿer­le∆ip­dir.
göç­me­gi ma­kul bil­di­ler. Olary◊ kö­pü­si Ame­ri­kany◊ Birle∆en
≈tat­lary­na has ö◊räk gö­çüp ge­len we eÿÿäm bu ÿer-­
­ler­de ymykly ÿer­le∆ip gi­den garyn­da∆lary­na go∆uldy­lar.
Im­mig­ra­siÿa me­se­le­le­ri boÿun­ça Ame­ri­kany◊
Bir­le∆en ≈tat­laryn­da 1924-n­ji ÿyl­da ka­bul edi­len ka­nun
im­mig­ra­siÿany◊ ikin­ji tapgyryny◊ dowamlylygyny◊ gys-
­ga bol­magy­na sebäp bol­dy, çün­ki «mil­li ge­lip çyky-
∆lary­na de­gi∆li­lik­de paÿ (kwo­ta) ul­gamyny◊» gi­ri­zil­megi
1890-njy ÿyl­dakysy­na ga­rany◊da (so◊ra mu◊a de­rek
1920-n­ji ÿyl alyndy) Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryny◊
asly da∆ary ÿurtly bo­lan ÿa∆aÿjy­laryny◊ mil­li ge­lip
çyky∆y­na laÿyklyk­da im­mig­ra­siÿany◊ çäk­len­di­ril­me­gine
alyp bardy. ≈u ul­gamy◊ çäk­le­rin­de, Ame­ri­ka gö­çüp
gel­ÿän mu­sul­man­lary◊ sany
gaty azaldy. Bu döwürdäki
gö­çüp gel­me esa­san Ame­ri­ka­da
oz­al­dan ÿa∆aÿan adamlaryny◊
garyn­da∆lary bi­len
çäk­len­di, çün­ki bu ul­gamy◊
ka­da-düz­gün­le­ri­ni◊ çägin­de
hut ∆o­la­ra artyk­maçlyk berilÿär­di.
Ame­ri­kany◊ Bir­le∆­en
≈tat­laryn­da ÿa∆aÿan­lary◊
ag­la­basy öz dog­duk ÿurt­laryna
do­lanyp bar­mak ba­rasyndaky
ar­zuw-hyÿal­laryny◊ in­di
haky­ka­ta öwrül­me­jek­di­gi­ne
anyk göz ÿe­tirÿär­di we ­
olar in­di di◊e do­gan-garynda∆lary,
ilen-ça­ga­lary ta­rapyndan
öz­le­ri­ne ÿe­ti­ri­lip bi­lin­jek
ruhy gol­dawa mätäç­di­ler.
Im­mig­ra­siÿany◊ aÿylsaÿyl
bo­lup du­ran 1947-­
1960-njy ÿyl­lar aralygyn­daky
üçün­ji tapgyryn­da Ame­rikany◊
Bir­le∆en ≈tat­lary­na göçüp
gelÿän mu­sul­man­lary◊
sany ÿe­ne-de artyp ba∆lady, özem bu ge­zek di◊e Ÿakyn
Gün­do­gar­dan gel­mek bi­len çäk­le­nil­me­di. 1953-ün­ji ÿyl-
Jeÿn Smit Ys­lamy öwren­mek boÿun­ça pro­fes­sor hem Ko-­
nek­ti­kut ∆tatyny◊ Garward ∆ähe­ri­ni◊ Di­ni se­mi­na­riÿasyny◊
Ys­lamy we hris­ti­an-mu­sul­man gat­na∆yk­laryny öwre­ni∆
boÿun­ça Mak­do­nald mer­ke­zi­ni◊ egin­de∆ mü­dü­ri bo­lup
i∆leÿär. Onu◊ ÿakyn­da çap bo­lan i∆le­ri­ni◊ ha­taryn­da «Ameri­ka­daky
ys­lam», Oks­fordy◊ Ys­lam di­ni­ni◊ taryhyn­da ne∆ir
edi­len «Ys­lam we hris­ti­an di­ni dünÿäsi», «De­mir­gazyk
Ame­ri­ka­daky mu­sul­man­lar bi­le­le∆ik­le­ri», «Ame­ri­ka
tab∆yryk bi­len», «Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryn­da Ys­lam
bi­le­le∆ik­le­ri­ni◊ bä∆i­si» ÿaly i∆le­ri­ni ag­za­mak bo­lar.
15

M u ­s u l ­m a n ­l a r j e m g y ÿ e t ­ç i ­l i k ­l e ­r i
da ka­bul edi­len AB≈-ny◊ Im­mig­ra­siÿa we Mil­let boÿunça
ka­nuny im­mig­rant­lary◊ ge­lip çyky∆y boÿun­ça her bir
ÿur­da be­rilÿän paÿlar (kwo­ta­lar) düz­gü­ni­ne ta­ze­den garady.
Ol ka­nun Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryn­da 1920-
n­ji ÿyl­da ÿa∆aÿan ilatyny◊ gö­te­rim gat­na∆ygy­na esaslanÿardy
we ∆ol döwür­de im­mig­rant­lar esa­san Gün­ba­tar
Ÿewro­pa­dan gö­çüp gelÿär­di­ler. ≈eÿle-de mu­sul­man­lar
dünÿäni◊ Gü­nor­ta Ÿewro­pa­dan (hu­su­san-da Ÿu­goslawiÿa­dan
we Al­ba­niÿa­dan) hem-de Sowet Soÿuzyny◊
çäk­le­rin­den täze­den gö­çüp gelmäge ba∆lady­lar. 1947-nji
ÿyl­da Hin­dis­tan ÿarym adasyny◊ bö­lün­me­gin­den
so◊ra olary◊ birnäçe­si Hin­dis­tan­dan we Päkis­tan­dan göçüp
gel­di­ler. Eger il­ki gö­çüp ge­len mu­sul­man im­migrant­laryny◊
kö­pü­si oba, ∆eÿle hem ∆äher ÿer­le­ri­ne baryp
ÿer­le∆en bol­sa, im­mig­ra­siÿany◊ üçün­ji tapgyry mahalyn­da
ge­len­ler ge­lip çyky∆y boÿun­ça ∆äher­li­ler bo­lup,
olary◊ ag­la­ba köp­çü­li­gi esa­san Nÿu-Ÿork we Çi­ka­go
ÿaly ∆äher­ler­de mes­gen tutdy­lar. Olary◊ birnäçe­si ­
da∆ary ÿurt­lar­daky ÿo­kary gat­la­ga de­gi∆li ma∆ga­la­lary◊
ag­za­larydy. Bu­lar köp­lenç öz­le­rin­den ö◊ ge­len­le­re garany◊da
has ylymly-bi­lim­li bol­mak bi­len, Ame­ri­ka­da öz
bi­lim­le­ri­ni artdyr­mak, teh­ni­ki bi­lim al­mak we tej­ri­be
top­la­mak mak­sady­na eÿerÿän Gün­ba­ta­ra ÿykgyn eden
adam­lardy.
Mu­sul­man imig­ra­siÿasyny◊ täze tapgyry 1965-n­ji
ÿyl­lar­dan so◊ky döwre de­gi∆li­dir. Bu ge­zek Ame­rikany◊
Bir­le∆en ≈tat­laryny◊ Pre­zi­den­ti Lin­don Jon­son
im­mig­ra­siÿa ba­rasyn­da täze bir ka­nuny◊ tas­la­masyny
tek­lip edi­ji bo­lup çyky∆ et­di. ≈ol ka­nun mil­li we et­ni­ki
esas­la­ra daÿanyp, köp ÿyl­lary◊ için­de dowam edip ge­len
paÿlar (kwo­ta­lar) ul­gamyny ÿatyrdy. Täze ul­ga­ma
laÿyklyk­da AB≈-ny◊ ÿa∆aÿjy­laryny◊ garyn­da∆lary­na
we Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryny◊ mätäç bo­lan bilim­li
hünär­men­le­re artyk­maçlyk be­ril­di. Täze ka­bul edi-­
­len bu ka­nun Ame­ri­kany◊ taryhyn­da gör­nük­li bir hu­kuk
na­masy boldy. Bu ka­nun XX asyr­da il­kin­ji ge­zek da∆ary
ÿurt­lu­la­ra olary◊ mil­li ge­lip çyky∆y­na ga­ra­maz­dan bu
ÿur­da gö­çüp gel­mek­li­ge müm­kin­çi­lik ber­di. 1965-n­ji
ÿyl­dan so◊ra Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­lary­na Gün­ba­tar
Ÿewro­pa­dan gö­çüp gelÿän­le­ri◊ sany azaldy, o◊a de­rek
Ÿakyn Gün­do­gar we Aziÿa ÿurt­laryn­dan gelÿän­le­ri◊
sany artyp ba∆lady. Häzir­ki döwür­de Ame­ri­ka ∆u se­bitler­den
ge­len­le­ri◊ ÿarysyn­dan gowragyny mu­sul­man­lar
düzÿär.
XX asyry◊ so◊ky onÿyllyk­lary­na çen­li mu­sulman­lary◊
ag­la­basy öz ykdy­sady ÿag­daÿyny gowyla∆dyr­mak
ÿa-da ylym-bi­li­mi­ni artdyr­mak mak­sady bilen
hut AB≈-ny saÿlap alÿardy­lar. Bi­rin­ji ja­han ur∆undan
so◊ Ame­ri­ka gö­çüp ba­ran im­mig­rant­lary◊ di◊e az
sanlysy bu ÿur­da ÿurt­laryn­daky syÿasy dur­nuksyzlyk
sebäp­li gö­çüp gel­di­ler. Em­ma so◊ky döwür­de Ame­ri­ka
gö­çüp ge­len mu­sul­man­lar üçin ∆u­lar ÿaly syÿasy durnuksyzlyk
esasy sebäp bo­lup hyz­mat et­di. Im­mig­rantlary
we bos­gun­lary◊ öz ÿurt­laryn­dan gaçyp, täze bir
gaçy­ba­tal­gany◊ göz­le­gin­de ola­ra Gün­ba­ta­ra bar­ma­ga
1
1. 1965-n­ji ÿyly◊ Ga­ra∆syzlyk (oktÿa­bar) aÿyny◊ 3-in­de
Pre­zi­dent Lin­don B. John­son Nÿu-Ÿorky◊ Por­tun­daky
Azatlyk adasyn­da (Li­berty Is­land) im­mig­ra­siÿa ­
ba­rasyn­da täze bir ka­nu­na gol çekÿär.
2. Ge­çen asyry◊ altmy∆ynjy ÿyl­lary. Asly af­ri­kaly ÿa-da
aziÿaly bo­lan mu­sul­man ame­ri­kaly­lary◊ ça­ga­lary ­
ge­çi­rilÿän bir da­ba­ra­dan bi­le­lik­de lez­zet alÿar­lar. Og­lanlar
ö◊ ha­tar­da otyr­lar, yz ha­tar­lar­da bol­sa – gyz­lar.
3. 1999-njy ÿyly◊ Magtym­guly (maÿ) aÿyn­da mu­kad­des
Hu­daÿy◊ gü­ni bel­le­ni­len­de ge­lip çyky∆y boÿun­ça al­baniÿaly
bu bos­gun­lar Ame­ri­kany◊ Nÿu-Jer­si ∆tatyny◊
Fort-Diks ∆ähe­rin­de ÿer­le∆ÿän na­har­ha­na­laryny◊ ÿanynda
ki­çi­jik na­mazlyk­laryn­da na­maz­laryny okaÿar­lar.
mej­bur eden wa­ka­lary◊ ha­taryn­da 1967-n­ji ÿyl­da arap
döwlet­le­ri­ni◊ Ys­raÿyl­dan harby nuk­daÿna­zar­dan ÿe◊ilme­gi­ni,
∆eÿle hem Liwan­da bo­lup ge­çen raÿatlyk ur∆yny
we onu◊ ÿe­ti­ren zyÿan­laryny gör­kez­mek bo­lar.
1979-njy ÿyl­da bo­lup ge­çen Eÿran ys­lam ynkylaby
we bu ÿurt­da Ymam Ho­meÿni­ni◊ hö­kü­met ba∆y­na
gel­me­gi we onu◊ yzy­sü­re­si Eÿran bi­len Yragy◊ arasynda
ga­zaply uru∆ oduny◊ tu­ta∆magy hem eÿranly­lary◊
birnäçe­si­ni◊ Gün­ba­ta­ra git­me­gi­ne sebäp boldy. Olary◊
ag­la­basy Ame­ri­ka­da mes­gen tutdy, özem olary◊ kö­pü­si
so◊ra Ka­li­for­niÿa gö­çüp bardy. Yrak ta­rapyn­dan Kuweÿty◊
basylyp al­nan wagtyn­da, ∆eÿle hem Pars
aÿlagyn­da uru∆ tu­ta∆magy ze­rarly AB≈-a kürt halkyny◊
köp sanly we­kil­le­ri gel­di. Mun­dan ba∆ga-da, So­ma­li,
Su­dan ÿaly käbir af­ri­ka döwlet­le­ri­ni◊, ∆eÿle hem Owganys­tany◊
mu­sul­man­lary öz ÿurt­laryn­da syÿasy ga­lagoplyk­lary◊
we raÿatlyk uru∆lary sebäp­li so◊ky döwürde
Ame­ri­ka gö­çüp bardy­lar. Bu­lary◊ ha­tary­na ö◊ki Ÿugos­lawiÿa­da
ÿüz be­ren et­ni­ki aras­sa­laÿy∆lar­dan gaçyp
aman ga­lan mu­sul­man bos­gun­laryny hem go∆mak bo­lar.
En­çe­me ÿyl­lary◊ dowamyn­da Hin­dis­tan­da we
Päkis­tan­da tu­ta∆an dür­li gör­nü∆däki söwe∆ler mu­sulman­lary◊
kö­pü­si­ni asu­da­rak dur­mu∆y◊ göz­le­gin­de Hin-
16

2
3
dis­tan ÿarym adasyny terk edip, Gün­ba­ta­ra gitmäge
mej­bur edip gel­di. Bu ba­bat­da Ang­liÿa bi­len Ame­rikany◊
Bir­le∆en ≈tat­lary has ÿör­gün­li ÿurt­lar boldy­lar.
Eger-de bü­tin XX asyry◊ dowamyn­da päkis­tanly­lar,
hin­dis­tanly­lar we bang­la­de∆li­ler Ame­ri­ka gö­çüp barÿan
im­mig­rant­lary◊ ujypsyz­ja bir bö­le­gi­ni dü­züp ge­len bolsa,
so◊ky birnäçe ÿyl­lary◊ için­de olary◊ ha­tary düÿp­li
artdy we häzir­ki wagt olary◊ sany, me­ge­rem, bir mil­lion­dan
hem geçÿän bol­sa ge­rek. Ag­la­ba kö­pü­si luk­manlar
we in¤e­ner­ler ÿaly ÿo­kary de­re­je­li hünär­men­ler bolan
päkis­tanly we hin­dis­tanly mu­sul­man­lar Ame­ri­ka­da
mu­sul­man syÿasy to­par­lary◊ ö◊e git­me­gin­de we met­jitler
jemgyÿet­le­ri­ne ÿol­ba∆çylygy◊ ös­me­gin­de mö­hüm
orun eÿe­le­di­ler. Häzir­ki wagt­da In­do­ne­ziÿa we Ma­laziÿa
ÿaly ÿurt­lar­dan gelÿän mu­sul­man­lary◊ sany bar­ha
artÿar; bu­lary◊ hem kö­pü­si ÿo­kary de­re­je­li hünär­men­ler
bol­mak bi­len, olar köp­lenç Ame­ri­kany◊ ys­lam dünÿäsin­de
ÿol­ba∆çy we­zi­pe­le­ri eÿe­leÿär­ler.
Çyl≈yrymly bi­le­le≈ik
Arap mu­sul­man­laryny◊ sün­nü­le­ri hem ∆aÿy­lary Ame­rikany◊
Ys­lam di­ni jemgyÿe­ti­ni◊ de­ger­li bir bö­le­gi bolmagyny
dowam et­dirÿär­ler. ≈eÿle hem olar bi­lim­li we
uly üs­tün­lik­le­re ÿe­ten ÿo­kary de­re­je­li hünär­men­ler­dir,
∆ol bir wagty◊ özün­de bol­sa olar Ame­ri­kany◊ mil­le­ta­ra
we et­ni­ka­ra Ys­lam di­ni­ni◊ ös­dü­ril­me­gin­de ÿol­ba∆çy
hök­mün­de çyky∆ edÿär­ler. Mun­dan ba∆ga-da türk­ler,
gü­nor­ta ÿewro­paly­lar we Af­ri­kany◊ bir­to­par ÿurtlaryny◊,
∆ol san­da Ga­nany◊, Ke­niÿany◊, Se­ne­galy◊,
Ugan­duny◊, Ka­me­runy◊, Gwi­neÿany◊, Sÿer­ra-Le­ony◊,
Li­be­riÿany◊, Tan­za­niÿany◊ we ba∆ga-da bir­gi­den
döwlet­le­ri◊ syÿasy emig­rant­lary ame­ri­kan mu­sulmançylygyny
– um­many düzÿän ∆u çyl∆yrymly bi­le­le∆igi◊
ag­za­laryny◊ arasyn­da diÿse◊ gör­nük­li or­na eÿe­dirler.
Mu­sul­man im­mig­rant­lary bi­ri-bir­le­ri bi­len i∆ewür
gat­na∆ygy◊ we ne­ti­je­li hyz­mat­da∆lygy◊ tär­le­ri­ni i∆läp
düz­mek bi­len çäk­lenmän, eÿsem dür­li af­ro-a­me­ri­kan
he­re­ket­le­ri◊ ag­za­lary bi­len bir­lik­de he­re­ket et­mek­li­ge
ne­ne◊ ÿe­tip bol­jakdygy bi­len bagly me­seläni◊ çöz­gü­di­ni
hem göz­leÿär­ler. Af­ri­ka ÿurt­laryn­dan Ame­ri­ka ÿakyn­da
gö­çüp ge­len­ler käwagt­lar di­ni et­nik to­pary­na de­gi∆li­lik
bi­len bag­lany∆dyr­mak ug­run­da uly kynçylyk­la­ra sezewar
bolÿar­lar. XIX asyr gu­taryp, XX asy­ra ga­dam
basy­lan­da arap­lary◊ Ame­ri­ka im­mig­ra­siÿasy ba∆la­nan
ma­halyn­da gö­çüp ge­len­le­ri◊ kö­pü­si, edil ∆eÿle-de immig­rant­lary◊
il­kin­ji ne­si­li­ne de­gi∆li bo­lan hem­me millet­le­ri◊
we­kil­le­ri köp­lenç ÿö­ri­te hünär­men­li­gi ta­lap etmeÿän
i∆i, ∆ol san­da möwsüm­leÿin i∆i, ownuk söwdegärçi­lik
ÿa-da mag­dan gazyjylyk ÿaly i∆le­ri el­le­rin­den
gi­dir­mez­li­ge çaly∆ÿardy­lar.
Arap mu­sul­man­lary◊ kö­pü­si di­li gowy bil­mek­li­gi,
ÿö­ri­te ukyby, se­net­çi­li­gi we maÿany◊ bol­magyny ta­lap
et­meÿän zat da∆ap, paÿlap gün gör­me­li i∆ler­de i∆leÿär­diler.
Ÿe­ne-de birnäçe­si, my­sal üçin, Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en
≈tat­laryny◊ gün­ba­taryn­da çalt ösÿän de­mir ÿol gurlu∆ygyn­da
i∆leÿän i∆çi to­pary Ame­ri­ka­da im­mig­rant erkek
adam­la­ra mu­sul­man aÿal­lary◊ hem go∆ul­magy bi­len
olar zawod­lardyr fab­rik­le­re-de i∆e ÿer­le∆ip ba∆lady­lar.
Ol ÿer­de olar örän kyn ∆ert­ler­de we köp sa­gady◊ dowamyn­da
i∆le­me­li bolÿardy­lar. Ame­ri­ka­da ∆ol ir­ki ÿyl­lar
mu­sul­man­lar üçin örän agyr ÿyl­lar boldy; olary◊
kö­pü­si ÿe­ke­lik­den, garyplyk­dan, i◊lis di­li­ni bil­mez­likden,
uly ma∆ga­lany◊, ∆eÿle hembär­de din­de∆le­ri­ni◊ ÿoklugyn­dan
kö­sen­di­ler.
Köp ÿyl­laryny Ame­ri­ka­da ÿa∆ap ge­çi­ren­den so◊
mu­sul­man­lary◊ bar­ha kö­pü­si öz dog­duk ÿurt­lary­na dolanyp
bar­many◊ haky­ka­ta öwrül­me­jek bir ar­zuw bo­lup
gal­jakdygy­na akyl ÿe­ti­rip ba∆lady­lar we Ame­ri­ka­da he-
17

M u ­s u l ­m a n ­l a r j e m g y ÿ e t ­ç i ­l i k ­l e ­r i
mi∆e­lik gal­jakdygyn­dan ugur alyp, bär­de öz dur­mu∆lary
hak­da çyn­la­kaÿ ala­da edip ug­rady­lar. Her edip, he­sip
edip, olar ma∆ga­laly bol­mangy◊ gamyny iÿip ug­rady­laral:
bär­den özü­ne my­nasyp mu­sul­man ge­lin tapyp bilme­dik
ÿa∆ ÿi­git­ler öz ge­lin­lik­le­ri­ni ata wa­tan­laryn­dan
alyp gelÿär­di­ler, ÿa-da kä ha­lat­lar­da mu­sul­man bolmadyk
gyz­la­ra öÿlenÿär­di­ler. Köp­lenç öz adaty ukyplary­na
esas­lanyp, in­di olar has uzag­rak dowam et­jek
i∆le­ri◊ göz­le­gi­ne çykdy­lar. Mu­sul­man­lar res­to­ran­lar,
ko­fe içilÿän ÿer­ler, çö­rek­çi­ler we ownuk söwda-satyk
ÿer­ler açyp ba∆lady­lar. Olar i◊lis di­li­ni öwrenÿär­di­ler,
ÿuwa∆-ÿuwa∆dan ykdy­sady ga­ra∆syzly­ga eÿe bolÿardylar
we öz ça­ga­lary­na di­ni bi­lim bermäge müm­kin­çi­lik
ber­jek jemgyÿet­çi­li­gi dö­ret­mek mak­sady bi­len ba∆ga-da
mu­sul­man­lary◊ göz­le­gi­ne çykdy­lar.
Ÿö­ne Ame­ri­ka­da mu­sul­man­lary◊ dur­mu∆yny◊
a◊sat bol­magy­na seÿrek du∆ gel­mek bolÿardy. Köp­lenç
Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­lary­na «im­mig­rant­lary◊
ÿurdy», dür­li-dür­li re◊däki adam­lary◊ we mil­let­le­ri◊
«agyr sy­nag» (ÿagny dür­li öz­ge­ri∆le­re se­zewar bo­lup,
garylyp gatylÿan) ÿurdy diÿilÿär. Em­ma ra­sa de­gi∆li­likde,
hu­su­san hem ge­çen asyry◊ altmy∆ynjy ÿyl­laryn­da
raÿat­lar hak-hu­kuk­lary ugryn­daky he­re­ke­ti◊ peÿda bolmazyny◊
ö◊üsy­rasyn­da, dür­li ters dü∆ün­je­ler hem boldy.
≈on­da birnäçe ÿyl­lary◊ dowamyn­da mu◊a jo­gap
hök­mün­de köp­sanly mu­sul­man im­mig­rant­lar öz di­ni we
et­nik de­gi∆li­li­gi­ni ÿa∆yryp sak­la­ma­ga, öz at­laryny hem
fa­mi­liÿa­laryny bol­sa ame­ri­kaly­lar üçin adaty bo­lup e∆idi­ler
ÿaly edip üÿt­getmäge, mu­sul­man­lary adaty ame­rikan
raÿat­laryn­dan «aÿyl-saÿyl» edÿän he­re­ket­ler­den we
e∆ik­ler­den el çekmäge jan et­di­ler. Ÿuwa∆-ÿuwa∆dan
mu­sul­man im­mig­rant­lary◊ jemgyÿe­ti­ni◊ has ulal­magy,
her hi­li, has sowatly­rak we öz äh­miÿe­ti­ne göz ÿe­tir­mekde
ynamly­rak bol­magy bi­len, olary◊ ÿa◊ky ame­ri­kan
jemgyÿe­ti­ne garylyp-gatylyp ÿok bo­lup git­mek ug­run­da
eden ta­gal­la­lary has çu◊ ma­na eÿe bo­lan söh­bet­le∆i­ge
öwrül­di. Ÿagny in­di olar Ame­ri­ka­da ÿa∆a­mak bi­len bir
ha­tar­da öz di­ni­ne de­gi∆li­li­gi­ni we di­ni­ni sak­la­magy◊
mö­hüm­li­gi ba­rasyn­daky me­seläni or­ta atdy­lar. Bir tarap­dan,
ge­çi­rilÿän söh­bet­de∆lik­de ∆u­lar ÿaly maz­mu­na
eÿe bo­lan me­seläni◊ bar bol­magy mu­sul­man jemgyÿetçi­lik­le­ri­ni◊
peÿda bol­magyny◊ ne­ti­je­si­dir. ≈u­lar ÿaly
bö­lek­leÿin çe­ke­le∆ik­li me­se­le­ler, Ame­ri­kany◊ äh­li obalaryn­da
we ∆äher-et­rap­laryn­da sün­ni, ∆eÿle hem ∆aÿy
mu­sul­man jemgyÿet­çi­lik­le­ri­ni◊ eme­le gel­me­gi­ni◊, has
sön­raky döwür­ler­de bol­sa, di­ni, syÿasy, hünär­men­lik we
jemgyÿet­çi­lik gör­nü∆le­rindäki bir­le∆ik­le­ri­ni ÿü­ze çykarÿan
mil­li ys­lam gu­ra­ma­laryny◊ dö­re­me­gi­ni◊ ne­ti­je­si
ha­sap­lanÿar.
Ÿur­du÷ hem­me ÿe­rin­de ­
otu­rum­la≈mak
Häzir­ki gün­de Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryn­da mu­sulman­lary◊
ÿa∆a­maÿan, i∆le­meÿän we ça­ga­laryny okuwa
iber­meÿän ÿer­le­ri gaty azdyr; Ys­lam di­ni­ne yba­dat
edilÿän gö­ze tany∆ yma­rat­lar (met­jit­ler, täze gör­nü∆e geti­ri­len
ÿa∆aÿy∆ jaÿlary, hat­da dü­kan­lary◊ ö◊ündäki
gi◊i∆lik­ler) olar üçin umumy ulanylÿan ÿer­ler­dir.
Ame­ri­ka­da mu­sul­man­lary◊ il­kin­ji jemgyÿet­le­ri
Mer­ke­zi gün­ba­tar­dady­lar. De­mir­gazyk Da­ko­ta­da baryp
1900-n­ji ÿyl­lar­da na­maz oka­ma­ga ÿyg­nany∆ÿardy­lar;
In­di­ana­da Ys­lam di­ni­ni◊ bi­rin­ji Mer­ke­zi baryp 1914-n­ji
ÿyl­da hyz­mat edip ba∆lapdy. Aÿowa ∆tatyny◊ Se­dar
Räpidz diÿlen ÿe­rin­de i◊ gadymy met­çit bo­lup, ol häzi­re
çen­li ulanylyp ge­linÿär. Det­ro­it ∆ähe­ri­ni◊ da∆yn­daky
Di­eborn, Mi­çi­gan – köp­den bäri Ÿakyn Gün­do­gary◊
köp ÿer­le­rin­den ge­len Sün­ni we ≈aÿy mu­sul­man­lary◊
mes­gen tu­tan ÿe­ri boldy. Olary◊ kö­pü­si ∆ol ÿer­de ÿerle∆ÿän
Ford awto­mo­bil kom­pa­niÿasyn­da i∆lemäge
müm­kin­çi­lik tapy­lar diÿlen pi­kir bi­len bu ÿe­re ge­lip­dirler
we öz jemgyÿe­ti­ni dö­re­dip, beÿle­ki mu­sul­man­la­ra
go∆ulypdyr­lar. Mi­çi­ganly ∆u mu­sul­man­lar Ÿakyn Gündo­gary◊
hris­ti­an­lary bi­len bir­lik­de bu ÿurdy◊ çägin­de i◊
uly arap-a­me­ri­kan obasyny düzÿär­ler.
Ame­ri­kany◊ uly ∆äher­le­ri­ni◊ öz­ge­le­ri Ame­ri­ka
ge­len mu­sul­man im­mig­rant­lary◊ ÿa∆a­ma­ga saÿlap alan
ÿer­le­ri hök­mün­de gi◊den bel­li­dir­ler. Bos­tony◊ go­laÿyndaky
Mas­sa­çu­setts ∆tatyny◊ Kwin­si ∆ähe­rin­de ÿer­le∆ÿän
gämi gur­lu∆yk zawody 1800-n­ji ÿyl­lary◊ aÿagyn­dan
bäri mu­sul­man im­mig­rant­laryny i∆ ÿer­le­ri bi­len up­jün
edip gelÿär. XX asyry◊ il­kin­ji ÿarymyn­da Täze Ang­liÿa
gö­çüp ge­len ma∆ga­la­lary◊ ki­çe◊räk bir to­pary üçin bir
wagt­lar ÿe­tip bol­ma­jak bir ar­zuw bo­lan häzir­ki Ys­lam
di­ni mer­ke­zi ∆u gün­ki gün­de te­le­ke­çi­le­re, mu­gallym­la­ra
we ba∆ga hünär­men­le­ri◊ birnäçe­si­ne, ∆ol san­da söwdagär­le­re
hem «mawy ÿa­ka­lar» ady bi­len ta­nalÿan
önüm­çi­lik i∆gär­le­ri­ne hyz­matyny ÿe­ti­rip dur.
Nÿu-Ÿork ∆ähe­rin­de ys­lam di­ni bir asyr­dan hem
gowrak wagt aralygyny◊ dowamyn­da bar we gör­nük­li
or­na eÿe bo­lup gelÿär. Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryny◊
i◊ uly ∆ähe­ri Nÿu-Ÿork öz taryhy geç­mi∆i­ni◊ ag­laba
bö­le­gi­ni◊ dowamyn­da köp dür­li et­nik to­par­lar üçin
mes­gen tu­tan ÿe­ri bo­lup hyz­mat et­di. Bu­lary◊ mu­sulman
ilatyny◊ ha­taryn­da söwda flo­tuny◊ de◊iz­çi­le­ri­ni,
söwdegär­le­ri, est­ra­da ar­tist­le­ri­ni, «ak ÿa­kaly­lar» ady bilen
ta­nalÿan eda­ra i∆gär­le­ri­ni we iri kär­ha­na­lary◊ eÿe­leri­ni
sa­nap bo­lar. Nÿu-Ÿork­daky mu­sul­man­lar to­pary
dünÿäni◊ hem­me ÿurt­laryn­dan ge­lip çy­kan mil­let­le­ri öz
içi­ne alÿar. Nÿu-Ÿork­da met­jit gur­lu∆ygy i∆le­ri diÿse◊
üs­tün­lik­li alnyp barylÿar. Mil­li ys­lam gu­ra­ma­lary bu
∆ähe­ri mu­sul­man­la­ra öz alyp barÿan i∆le­ri­ni ÿaÿba◊landyr­mak
üçin örän amatly ∆äher diÿip ha­sap­laÿar­lar.
Ys­lam di­ni­ne de­gi∆li ba∆langyç we ÿo­kary de­re­je­li mekdep­ler,
∆eÿle hem mu­sul­man­lary◊ dü­kan­lary we te­le­keçi­lik
kär­ha­na­lary bu ∆ähe­ri◊ hem­me ÿer­le­rin­de gülläp
ösÿär.
Ame­ri­ka gö­çüp ge­len il­kin­ji gün­le­rin­den ba∆lap
im­mig­rant mu­sul­man­lary◊ mes­gen tu­tan ÿe­ri bo­lup hyzmat
eden ∆äher­le­ri◊ ÿe­ne-de bi­ri Il­li­noÿs ∆tatyny◊ Çi­kago
∆ähe­ri­dir. Käbir alym­lary◊ nyg­tap aÿt­magy­na görä,
18

1900-n­ji ÿyl­lar­da bu ∆äher­de ÿa∆aÿan mu­sul­man­lary◊
sany Ame­ri­kany◊ beÿle­ki ∆äher­le­ri­ni◊ki­den köp­di.
Häzir Çi­ka­go­da Ÿakyn Gün­do­gar, Hin­dis­tan, Mer­ke­zi
we Gü­nor­ta Aziÿa ÿurt­laryn­dan we dünÿäni◊ ba∆ga ÿerle­rin­den
gö­çüp ge­len mu­sul­man­lar ÿa∆aÿar. Olar Ys­lam
di­ni jemgyÿet­çi­li­gi­ne bir­gi­den hyz­mat­laryny ÿe­tir­mek,
∆eÿle hem öz ara­laryn­da we mu­sul­man bol­madyk adamlar
bi­len ara­gat­na∆yk­da bol­mak ar­kaly öz din­le­ri­ni◊
ÿaÿradyl­magy­na i∆je◊ gat­na∆ÿar­lar. Uly Çi­ka­go­da musul­man
to­par­laryny◊ 40-dan gowragy dö­re­dil­di.
Edil ∆eÿle hem Ka­li­for­niÿa ∆tatyny◊ Los-An­je­les
we San-F­ran­sis­ko ∆äher­le­rin­de ÿa∆ap ÿö­ren­ler bu ∆äherle­ri◊
howa ∆ert­le­ri­ni◊ gülläp ösÿän dur­mu∆da ÿa∆a­ma­ga
amatly bol­jakdygy­na göz­le­ri­ni ÿe­tir­di­ler. Bu ∆äher­ler­de
hem olar mu­sul­man dünÿäsi­ni◊ ag­la­basyny◊ we­kil­le­ri
bo­lup durÿar­lar. I◊ so◊ky döwür­de ol ÿe­re owganly­lar,
∆eÿle hem so­ma­li­ler we af­ri­kan döwlet­le­ri­ni◊ iki­si­ni◊
raÿat­lary baryp ÿer­le∆di­ler. Gü­nor­ta Ka­li­for­niÿa­da ÿerle∆ÿän
Ys­lam di­ni mer­ke­zi Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tatlaryny◊
iri gu­ra­ma­laryny◊ bi­ri bo­lup durÿar. Onu◊
gowy bi­lim alan, sowatly i∆gär­le­ri öz ÿa­zuw i∆le­ri we
jemgyÿe­te ÿol­ba∆çylyk et­mek ukyby bi­len gi◊den tanalÿar.
Bu mer­ke­zi◊ ∆eÿle bir fi­zi­ki müm­kin­çi­li­gi bar
we­lin, ol gö­çüp ge­len im­mig­rant Mu­sul­man­lar bi­le­le∆igi­ne
ge­rek bo­laÿjak her bir hyz­maty üp­jün edip bi­ler
diÿip ynamly aÿdyp bolÿar.
Häzir­ki gü­nü◊ im­mig­rant mu­sul­man­lary Ame­rikany◊
Bir­le∆en ≈tat­laryn­da en­tek hem kynçylyk­la­ra du­çar
bolÿar­lar we ∆ol kynçylyk­lar­dan çÿk­mak üçin olar
dür­li ÿol­lar­dan peÿda­lanÿar­lar. Ame­ri­kany◊ mu­sul­manlaryny◊
ag­la­basy üçin öz­bo­lu∆lylyk, we­zi­pe­dir kär,
egin-e∆ik we öz me­de­niÿe­ti◊e me◊ze∆ bol­madyk bir mede­niÿe­te
öwre­ni∆mek ÿaly me­se­le­ler hu­su­san-da uly
ün­se eÿe­dir­ler. Esasy me­se­le­le­ri◊ ÿe­ne-de bir to­paryny◊
arasyn­da dür­li ra­sa­la­ra we et­nik to­par­la­ra de­gi∆li bo­lan
mu­sul­man­lary◊ arasyn­daky öza­ra, ∆eÿle hem olary◊ öz-­
ge ame­ri­kan mu­sul­man­lary bi­len gat­na∆ygy me­se­le­si­dir;­
bi­ri­ni◊ ça­gasy­na ys­lam di­ni­ne de­gi∆li bi­li­mi ni­re­de we
ne­ne◊si ber­me­li; aÿal­lary◊ ba∆a­raÿjak i∆le­ri­ni we mümkin­çi­lik­le­ri­ni
üp­çün et­mek me­se­le­le­ri­ni hem ag­zap geçmek
bo­lar. Olary◊ ag­la­basy agalyk edÿän ame­ri­kan dur-­
­mu∆yn­dan da∆la∆mak bas­gan­çagyn­dan syÿasy we durmu∆
i∆le­ri­ne has i∆je◊ gat­na∆ma­ga is­leg bil­dir­me ­
bas­gan­çagy­na geçÿär­ler. Bu­lary◊ hem­me­sin­den ugur
al­sak, ame­ri­kaly mu­sul­man­lar ∆ahsy öz­bo­lu∆lylygy◊
ba∆ga bir ug­runy, ÿagny i∆ saly∆maly bolÿan ∆u­lar ÿaly
me­se­le­le­ri­ni◊ çöz­gü­di­ne ba∆ga­ça, dö­re­di­ji­lik­li çe­mele∆mek
ÿol­laryny göz­leÿär­ler.­ ­ ­­­­­­­­­­­­­­­­­★
i l a t s a n Y d o g r u s y n d a k y m a g l u m a t
Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryny◊ ça­gin­de häzir­ki
wagt­da ÿa∆aÿan mu­sul­man­lary◊ sanyny takyk
anyk­la­mak a◊sat däl. Mu­sul­man däl gö­zeg­çi­le­ri◊
we de­mog­raf­lary◊ berÿän mag­lu­mat­lary­na ga­ran­da musul­man­lar
san­lary ulaldyp bermäge ÿykgyn edÿär­ler.
≈eÿle­lik­de çak­la­ma­lary◊ arasyn­da uly ta­pawut bar we bir
bar­lag i∆i­ni◊ için­de ∆ol san­lar iki mil­li­on adam­dan ÿe­di
mil­li­on ada­ma çen­li ÿetÿär.
Bu­lar ÿaly ta­pawut birnäçe sebäp­ler bi­len dü∆ün­-­
di­rilÿär. Bi­rin­ji­den, ol AB≈-ny◊ Kons­ti­tu­siÿasyny◊ but­-­
ha­nany hö­kü­met­den aÿyr­maklygy ün­deÿän­li­gi bi­len baglydyr.
Bu ame­ri­kan ka­nunçylygyn­da hem ÿe­ter­lik orun ­
ta­pandyr: ilat ÿa­zuwyny geçirÿän
ame­ri­kan eda­rasy so­-
rag­lan­ma gat­na∆ÿan­lar­dan ola-
­r­y◊ näme di­ne uÿÿan­dugy­na
de­gi∆li so­ragy ber­meÿär­ler.
AB≈-ny◊ im­mig­ra­siÿa gullugy
eda­rasy hem im­migrant­lary◊
haÿsy di­ne ÿykgyn
edÿän­di­gi ba­rasyn­daky maglu­maty
ÿyg­na­maÿar. Ame­rikany◊
Bir­le∆en ≈tat­laryny◊
met­jit­le­ri­ni◊ hem kö­pü­si öz
ag­za­laryny ha­sa­ba aly∆ sanawyny
ÿö­ret­meÿär­ler we
yba­dat etmäge ge­len­le­ri◊
Ba∆ga lar
Ÿewro paly lar % 5 Arap lar
% 2
% 25
Af ri kaly-a me ri kan lar
% 30
Gü nor ta-gün do gar Aziÿaly lar
% 2
Mu sul man lary◊ Et ni ki de gi∆li li gi
Gü nor ta-Mer ke zi Aziÿaly lar
% 33
Af ri kaly lar
% 3
takyk ha­sabyny◊ alynÿan­dygy­na seÿrek du∆ gel­mek ­
bolÿar.
Çi­ka­go uniwer­si­te­ti­ni◊ din boÿun­ça ylmy i∆gäri Martin
Mar­ti­ni◊ söz­le­ri­ne görä «bu­lar ÿaly ha­sap­lar iki sany
çe∆mä bagly bo­lup durÿar. Olary◊ bi­ri so­ra­galÿany◊ gü­nortanlyk
iÿilÿän ma­halyn­da ja◊ edip «Siz haÿsy di­ne ÿykgyn
edÿär­si◊iz» diÿip so­ra­mak­dan yba­rat bol­sa, ÿer­li we döwlet
de­re­je­sindäki di­ni ÿol­ba∆çy­lar mag­lu­mat çe∆me­si­ni◊ beÿle­kisi
bo­lup hyz­mat edÿär. «Te­le­fon ar­kaly so­rag-jo­gap ge­çi­renle­ri◊
so­rag­lary­na jo­gap be­ren adam­lary◊ öz­le­ri­ni bu ÿa-da
beÿle­ki di­ni◊ bir we­ki­li hök­mün­de ha­sap et­me­gi­ne, galy­berse-de
hiç haÿsy­na uÿmaÿanlygyny nyg­tap aÿt­magy­na her hi­li
sebäp­le­ri bo­lup bi­ler. Hut
∆eÿle öz kong­re­ga­siÿa­lary, deno­mi­na­siÿa­lary
we ko­gorty
ba­rasyn­da mag­lu­mat berÿän
adam­lary◊ hem dür­li-dür­li
dü∆ün­di­ri∆le­ri bo­lup bi­ler.»
Bu bol­sa, ne­ti­je­de, Ame­rikany◊
Bir­le∆en ≈tat­laryn­da
mu­sul­man­lary◊ res­mi taÿdan
ha­sa­ba alny∆y­gyny◊, ∆eÿle
hem ∆u me­se­le bi­len gyzyklanÿan
adam­la­ry◊ yla­la∆ÿan
ÿo­kar­da ag­za­lan mu­sul­man
ilatyny◊ san­yn­y◊ gör­ke­zi­ji­leri­ni◊
ÿok­lugy­na alyp barÿar.
19

FM au m­s iul ly ­m La i nf e­l a r j e m g y ÿ e t ­ç i ­l i k ­l e ­r i
24
Washington
12
Oregon
3
Nevada
227
California
3
Idaho
3
Utah
2 3
Montana
North Dakota
1
2
South Dakota
Wyoming
4
Nebraska
17
Colorado
6
Kansas
9
Minnesota
14
Iowa
21
Misso
23
Arizona
6
New Mexico
14
Oklahoma
8
Arkan
67
Texas
24
Lou
3
Alaska
2
Hawaii
20

uri
sas
19
Wisconsin
isiana
57
Illinois
10
Mississippi
15
Tennessee
23 41
Alabama Georgia
34
North Carolina
15
South
Carolina
Vermont
2
1 New Hampshire
140 Massachusetts 23
73
New York
Michigan
Rhode Island 5
67
Connecticut 21
Pennsylvania
66
New Jersey 86
23 Ohio
4
Delaware 3
Indiana West 37 Maryland
Virginia
30
8
Virginia
District of Columbia
Kentucky
11
57
Florida
250
1
Maine
AB≈-ny÷ ­
her ­
≈tatyn­daky
met­jit­le­ri÷
sany
1986–2001-n­ji ÿyl­lar aralygyn­da ­
met­jit­ler­i◊ sanyny◊ ösü∆i
200
150
100
50
2001
1986
0
California
New York
New Jersey
Michigan
Pennsylvania
Texas
21

M u ­s u l ­m a n ­l a r j e m g y ÿ e t ­ç i ­l i k ­l e ­r i
Mas­sa­çu­setsdäki met­jit
Daÿa­na Ek
«Täze Ang­liÿany◊ dü­zü­min­de ÿig­ri­mi bä∆ mil­le­ti◊ ­
we­kil­le­ri bo­lanYs­lam di­ni­ni◊ mer­ke­zi Bir­le∆en mil­let­ler ­
Gu­ra­masyny◊ ki­çe◊räk nus­gasy bo­lup durÿar» diÿip,
ymam Ta­lal Aid nyg­taÿar.
Mas­sa­çu­sets ∆tatyny◊ ≈a­ron ∆ähe­rindäki musul­man
jemgyÿet­çi­li­gi­ni◊ taryhy, bir ta­rapdan,
Ame­ri­ka­da ÿä∆aÿän mu­sul­man­lary◊
ag­la­ba köp­çü­li­gi­ne mah­sus häsiÿet­na­ma­la­ra eÿe­dir.
Bos­ton ∆äher mer­ke­zi­ni◊ edil gü­nor­ta ta­rapyn­daky bu
täze bi­na Kwin­si ∆ähe­rin­de ÿer­le∆ÿän Täze Ang­liÿany◊
Ys­lam di­ni mer­ke­zi­ni◊ aslyn­da ÿaÿranlygy sebäp­li döre­di­len
bir ∆a­ham­çasy bo­lup durÿar. Ol Ame­ri­kany◊ altynjy
pre­zi­den­ti Jon Kwin­si Ädäm­si◊ dog­lan ÿe­rin­den
hem gaty uzak­da däl­dir.
Bu jemgyÿet­çi­lik baryp 1900-n­ji ÿyl­lary◊ ba∆ynda
Kwin­si ∆ähe­rindäki gämi­gur­lu∆yk zawody­na i∆le­mek
mak­sady bi­len bu ÿe­re im­mig­rant­lar Si­riÿa­dan we
Liwan­dan gö­çüp ge­len­le­rin­de dö­re­di. Il­ki ba∆da ol ÿer­de
hris­ti­an­lar mu­sul­man­lar­dan, er­kek­ler hem aÿal­lar­dan
köp bo­lupdyr. Köpt wagt ge­çip-geçmänkä, mu­sul­man­lar
na­maz oka­mak we aÿratyn däp-des­sur­laryny ber­jaÿ etmek
mak­sady bi­len ÿyg­nany∆ma­ga ba∆lady­lar. Gämigur­lu∆uk
zawodyny◊ töwe­re­gin­de ∆ol wagt­lar di◊e ÿe­di
sany ma∆ga­la ÿa∆aÿardy. Mo­ham­mad Omar Awad
ym­am bol­makly­ga, ÿagny na­maz okaÿan­la­ra ÿolba∆çylyk
et­mek­li­ge meÿle­tin is­leg bil­dir­di. 1934-n­ji
ÿyl­da olar ge­lip çyky∆y boÿun­ça arap bo­lan ame­ri­kalylary◊
Ö◊de­baryjy jemgyÿe­ti atly me­de­ni, dur­mu∆y we
haÿyrsa­hawat gu­ra­masyny dö­ret­di­ler. ≈ol jemgyÿe­ti◊
ag­za­lary öz du∆u∆yk­laryny Kwin­si­ni◊ So­uth St­re­et köçe­sin­de
ÿer­le∆ÿän öÿle­ri◊ bi­rin­de ge­çirÿär­di­ler. ≈ol ÿerde
olar ça­ga­lar üçin for­mal bol­madyk di­ni sa­pak­lar geçirÿär­di­ler.
Ju­ma na­mazyny◊ okal­magyny gur­naÿardylar
we Mu­sul­man­lary◊ i◊ uly di­ni baÿramçylyk­laryny◊
iki­si­ni (Re­me­zan aÿy gu­ta­ran­da bel­le­nilÿän Eid al-Fitr
(Ora­za) baÿramy we Mekgä ha­ja gi­di­len­de adat­ça berjaÿ
edilÿän Gur­ban baÿramy) bel­leÿär­di­ler. 1962-n­ji
ÿyl­da, ÿagny i∆le­ri­ni ∆ol wagt­laÿyn jaÿda ama­la a∆yryp
ÿö­ren­le­ri­ne 30 ÿyl bo­lan­dan so◊ra mu­sul­man jemgyÿetçi­li­gi­ni◊
ÿol­ba∆çy­lary So­uth St­re­et kö­çe­sin­de bir met­jit
sal­mak ba­rasyn­da ka­ra­ra gel­di­ler. ≈ol täze bi­na açylyp,
i∆e gi­ri­zi­len des­si­ne, mu­sul­man­lar jemgyÿet­çi­li­gi täze
im­mig­ra­siÿany◊ täsi­ri­ni duÿup ba∆lady.1964-1974-n­ji
ÿyl­lar aralygyn­da, ÿagny 10 ÿyly◊ içi­ne mu­sul­man­lary◊
∆ol ki­çi­jik to­pary bir­denkä üç es­se kö­pe­lip­dir.
1980-n­ji ÿyl­lary◊ ba∆laryn­da ∆ol jemgyÿet­çi­lik
Ta­lal Aid atly bir adamy doly i∆ gü­ni­ne ymam edip i∆e
al­mak bi­len aÿgytly bir ädim et­di. Ol Ame­ri­ka Liwandan
gel­di, on­dan ö◊ bol­sa Ka­iri◊ al-A¤ar uniwer­si­te­tinde
bi­lim aldy. Onu◊ bu i∆e alyn­magy­na Kwin­si met­ji­dini◊
jemgyÿet­çi­li­gi we Mu­sul­man­lary◊ Bü­tin­dünÿä ligasy
bi­le­lik­de hemäÿatçylyk et­di­ler. Aid Nÿu-Ÿor­ka öz
aÿaly we iki sany ki­çi­jik gyzy hem-de liwanly ba∆ga-da
bir ymam we onu◊ ma∆ga­lasy bi­len bi­le­lik­de gel­di. Täze
Ang­liÿa bi­len Täze Or­le­any◊ bir mü◊ mil­den hem köp
ara­da∆lyk­da ÿer­le∆ÿän­di­gi­ne göz ÿe­tirÿänçäler, olar
Ame­ri­ka­da go◊∆y bo­lup ÿa∆arys diÿip pi­kir et­di­ler.
Yn­ha, in­di Ta­lal Aid ÿig­ri­mi ÿyl­dan gowrak wagt
bäri ∆u jemgyÿet­çi­li­ge ÿol­ba∆çylyk edip gelÿär. ≈eÿlede
bol­sa özü­ni◊ dur­mu∆yn­da örän köp i∆i◊ barlygy­na
ga­ra­maz­dan, ol Garward uniwer­si­te­ti­ni◊ di­ni mek­de­bini◊
as­pi­ran­tu­rasyn­da oka­ma­ga müm­kin­çi­lik tap­magy
ba∆ar. Plÿu­ra­lizm tas­la­masy atly ylmy bar­lag to­pary­na
be­ren söh­bet­de∆lik jo­gabyn­da ol: «Ame­ri­ka­da ymam
bol­maklyk Liwan­da ymam bol­maklyk­dan düÿp­li ta-
22

pawut­lanÿar – diÿip aÿdÿar. – Ol ÿer­de (Liwan­da) meni◊
i∆im met­ji­di◊ we jemgyÿet­çi­li­gi◊ i∆le­ri bi­len çäk­lenen
bol­sa, bu ÿer­de me­ni◊ bor­jum bir to­par zady ÿe­ri­ne
ÿe­tir­mek­den yba­rat bo­lup durÿar: na­maz okaly∆y­na ÿolba∆çylyk
et­me­li, okat­maly, mas­la­hat ber­me­li, ge­lip
çyky∆y dür­li-dür­li bo­lan we dür­li me­de­niÿet­le­re, mil­letle­re
de­gi∆li hem me◊ze∆ bol­madyk dil­de gep­leÿän
adam­lar bi­len i∆ saly∆maly. Täze Ang­liÿany◊ Ys­lam
di­ni mer­ke­zi aslyn­da Bir­le∆en Mil­let­ler Gu­ra­masyny◊
ki­çe◊räk nus­gasy bo­lup durÿar» diÿip, Ta­lal Aid sö­zü­ni
dowam et­dirÿär. ≈u gün­ki gün­de ymam Aid hepdäni◊
ahyrky iki gü­nün­de ge­çi­rilÿän din bi­lim çäre­le­ri­ni◊
çägin­de üç ÿüz­den gowrak ça­ga okadÿar hem Kwin­si
we ≈a­ron ∆äher­le­rindäki Mu­sul­man do­ganlyk (kong­rega­siÿa)
to­par­laryny◊ iki­si­ne ÿol­ba∆çylyk edÿär.
Ymam Ai­di◊ bi­tirÿän borç­laryny◊ kö­pel­me­gi di◊e
bir onu◊ özü­ni◊ jemgyÿet­çi­li­gi­ni◊ dür­li hyz­ma­ta bo­lan
is­leg­le­ri­ni◊ art­magy­na bagly bol­man, eÿsem Ame­rikany◊
äh­li ru­hany­laryny◊ is­leg­le­ri­ni◊ art­magy­na bagly
boldy. Bu bol­sa täze-täze borç­lary◊, ÿagny ke­sel­ha­na­la­ra
baryp gör­mek, ∆eÿle hem dür­li din­le­ri◊ ru­hany­lar wekil­le­ri
bi­len ge­çi­rilÿän du∆u∆yk­la­ra gat­na∆mak we olar
bi­len söh­bet­de∆lik ge­çir­mek ÿaly borç­lary◊ ÿe­ri­ne ÿe­ti­ril­
-me­gi­ni a◊ladÿardy. «I∆ mu­sul­man­lary okat­mak bi­len
çäk­len­meÿär, çün­ki men mu­sul­man­lary okat­mak i∆i­ne öz
go∆andymy go∆maly bolÿaryn, sebäbi plÿu­ra­lis­tik
jemgyÿe­tin­de öz di­ni◊den ba∆da bir di­ne uÿÿan adam­lar
bi­len dos­lukly gat­na∆ygy saz­la­maly bolÿar» diÿip, ol
dü∆ün­dir­me­gi­ni dowam edÿär. Bos­tony◊ gör­nük­li we
me∆hur mu­sul­man ÿol­ba∆çy­laryny◊ bi­ri hök­mün­de
ymam Aid dür­li di­ni◊ we­kil­le­ri ta­rapyn­dan ge­çi­rilÿän
Min­net­darlyk baÿramçylygyny◊ dör­dü­sin­den üçü­si­ne
gat­na∆ÿar we ol elmy­da­ma söz söz­le­mek üçin hris­ti­anlary◊
but­ha­na­lary­na, si­na­go­ga­la­ra (mu­saÿy­lary◊ yba­datha­na­lary­na)
we raÿat­lar gu­ra­ma­lary­na çagyrylÿar. ≈eÿle
hem ol Kemb­rij mu­ni­si­pa­li­te­tin­de (häkim­li­gin­de) sowalla­ra
jo­gap berÿär, Kwin­si met­ji­din­de ge­çi­rilÿän ju­ma namazy­na
gijä gal­man bar­maly bolÿar, so◊ra bol­sa Ça­ga­larke­sel­ha­nasyn­da
∆e­pa­gatçy­lar üçin ys­lam di­ni boÿun­ça
mas­la­hat ge­çirÿär. Ymam Ai­di◊ her bir i∆ gü­ni uly ∆äherle­ri◊
mi­nistr­le­ri­ni◊ i∆ gü­ni ÿaly ba∆a­gaÿlyk­da geçÿär.
Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryn­da bar bo­lan beÿleki
Mu­sul­man jemgyÿet­çi­lik­le­ri ÿaly Täze Ang­liÿany◊
Mu­sul­man jemgyÿet­çi­li­gi özü­ni◊ ösü∆i bi­len bir wagt­da
ba∆yn­dan gorkydyr ala­da hem ge­çir­me­li boldy. 1990-
njy ÿyly◊ Nowruz aÿyn­da Kwin­si met­ji­din­de uly ÿangyn
tu­ta∆yp, ∆on­da ÿangyn sön­dü­ri­ji bo­lüm­le­ri◊ üç de­re­je­sine
hem ha­bar ÿe­tir­me­li boldy. Ge­çi­ri­len ha­sap­la­ra görä,
∆ol ÿangyn takmy­nan AB≈-ny◊ bä∆ ÿüz mü◊ dol­lary
möç­be­rin­de zyÿan ÿe­ti­rip­dir. Aÿdyly∆y­na görä, ∆ol
ÿangyn kim-de bol­sa bi­ri­ni◊ met­ji­di ÿö­ri­te ot­la­magy
sebäp­li tu­ta∆ypdyr, ÿö­ne mu◊a de­gi∆li bar­lag­lary◊ gutarnykly
ge­çi­rilmän­li­gi ze­rarly, hiç kim hem günäkär
edil­me­di we azatlyk­dan mah­rum bol­mady. ≈ol betbagtçylyk
jemgyÿet­çi­li­gi◊ gamgyn bol­magy­na we
edÿän i∆le­rin­den el­le­ri­ni◊ sowa∆magy­na alyp bardy. ≈unu◊
bi­len baglylyk­da ymam Aid «Ö◊ki döwür­ler­de
Ÿakyn Gün­do­gar­da ÿa-da dünÿäni◊ haÿsy-da bol­sa bir
ÿe­rin­de mu­sul­man­la­ra de­gi∆li­lik­de bir gy­nançly wa­ka
ÿü­ze çyk­sa, adam­lar des­si­ne bi­zi günäkär­leÿär­di­ler. Bi­zi
gor­kuzyp te­le­fon edÿär­di­ler, hat ÿol­laÿardy­lar. Gahar-ga­zaply
adam­lar Ys­lam mer­ke­zi­ni◊ ÿer­le∆ÿän binasyny◊
ö◊ü­ne ge­lip, närazyçylyk­laryny bil­dirÿär­di­ler.
So◊ bol­sa, yn­ha, hut ∆ol ÿangyn tu­ta∆dy. Eger-de
dünÿäni◊ ni­re­de-de bol­sa bir ÿe­rin­de bu­lut­lar üÿ∆üp
ba∆la­sa, ÿagy∆ hem hut ∆u ÿe­re ÿagÿar.» ≈ol ÿangyn­dan
so◊ky bir ÿyly◊ dowamyn­da mu­sul­man­lar jem bo­lup,
äh­li güÿç­le­ri­ni we ta­gal­la­laryny ∆ol weÿran bo­lan ÿer­leri
– met­ji­di◊ güm­me­zi­ni, na­maz okalÿan otagy◊ köp
ÿer­le­ri­ni we din ug­run­dan bi­lim be­rilÿän, ÿagny med­rese
bö­le­gi­ni täze­den di­keltmäge gö­nük­dir­di­ler.
Em­ma ÿangyn bol­man­ka-da Kwin­si­ni◊ mu­sulman­lar
jemgyÿet­çi­li­gi ∆ähe­ri◊ So­uth St­re­et kö­çe­sindäki
met­ji­de syg­man, has gi◊räk jaÿ göz­leÿär­di­ler. 1991-n­ji
ÿyl­da bu to­par Mil­ton­da satylÿan bir uly bi­nany tapdylar.
Ol bi­na­da ö◊ Ie­zu­it­le­ri◊ (ka­to­lik­le­ri◊ «Isa py­gam­beri◊
jemgyÿe­ti» or­de­ni­ni◊ ag­za­lary) mer­ke­zi ÿer­le∆ip­dir
we onu◊ da∆yn­da 7 akrlyk ÿe­ri bo­lupdyr. Ol täze Ys­lam
di­ni mer­ke­zi­ni dö­ret­mek üçin tüÿs amatly bo­lup gö­ründi.
Em­ma des­si­ne Mil­ton­da mu◊a gar∆ylyk, gor­kuly alada­lar
bil­di­ri­ji gar∆ylykly ses­ler e∆i­di­lip ba∆landy we bu
meÿle de­gi∆li­lik­de hat – da bo­lugsyz ∆üb­he­len­me­le­remdö­re­di.
Ol ÿer­de ulag­lary◊ he­re­ke­ti a∆a kö­pel­mez­mikä
Ol ÿer­de ma∆yn­lary goÿar ÿaly ÿe­ter­lik ÿer bo­larmy­ka
Bu Mil­tony◊ adaty dur­mu∆y­na päs­gel ber­mez­mikä
Bos­tony◊ hi­rurgy we mu­sul­man­lar jemgyÿet­çi­li­gi­ni◊
gör­nük­li ÿol­ba∆çy­laryny◊ bi­ri bo­lan Dr. Mi­an A∆raf
Mil­ton­daky öz go◊∆u­lary bi­len du∆u∆ygyny ÿat­laÿar:
«Olar biz bu ÿe­re gaty köp adam ge­tir­mek bi­len, olary◊
ÿa∆aÿan ÿe­ri­ni wes-weÿran ede­ris diÿip ala­da ga­lan
eken­ler. «Dog­tor, siz bu ÿer­de na­maz oka­mak üçin
näçeräk adam ge­tir­mek­çi» diÿip, men­den ÿer­li ga­ze­ti◊
i∆gär­le­ri­ni◊ bi­ri so­rady. Men hem: «Si­zi◊ bil∆i◊iz ÿaly,
bi­zi◊ uly mu­kad­des baÿramçylyk­larymyz­da müm­kin
olary◊ sany birnäçe mü◊e ÿe­ter» diÿip jo­gap ber­dim.
Ÿö­ne, hawa-da, her ÿyl­da ∆eÿle baÿramçylyk­lary◊ di◊e
iki sanysy bar. ≈eÿdip ∆ol gü­nü◊ er­te­si» Mu­sul­man­lary◊
Daÿa na Ek Ame ri kany◊ Mas sa çu setts ∆tatyny◊ Kemb rij
∆ähe rin de ÿer le∆ÿän Garwardy◊ Di ni tagly mat lar mek debin
de sa pak berÿär. 1991-n ji ÿyl dan ba∆lap, Garward da bir
ylmy- bar lag to pary na ÿol ba∆çylyk egÿär. «Plÿu ra lizm
tas la masy» adyny gö terÿän ∆ol to par Ame ri kany◊ Bir le∆en
≈tat laryn da täze di ni ba∆ga dür lü li gi öwren mek bi len
me∆gul lanÿar.
Bu oçerk onu◊ «Täze di ni Ame ri ka» atly ky tabyn dan
saÿlanyp al nan bir par çadyr. Ol ki tap San-F ran sis ko daky
«Har per Col lins Pub lis hers Inc.» ne∆irÿaty ta rapyn dan çap
boldy we ki tap satylÿan ÿer le ri◊ her bi rin den ony edin mek
müm kin. © 2001 Daÿa na L. Ek awtorlyk hu kugy bar.
23

M u ­s u l ­m a n ­l a r j e m g y ÿ e t ­ç i ­l i k ­l e ­r i
1
1. Täze Ang­liÿany◊ Ys­lam di­ni­ni◊
aka­de­miÿasyn­da bir ÿa∆ aÿal
synp otagyn­da ki­çi ÿa∆ly ­
gyz-jo­ra­lar bi­len er­kin gür­le∆ip
otyr.
2. Mas­sa­çu­sets ∆tatyn­da bar ­
bo­lan iki sany ys­lam di­ni mekde­bi­ni◊
bi­ri. Täze Ang­liÿany◊
Ys­lam di­ni aka­de­miÿasy ­
Mu­gallym gapy­da du­rup,
ba∆langyç mek­de­bi◊ okuwçylaryny◊
na­maz okaÿ∆yny ­
syn­laÿar.
3. Mas­sa­çu­sets ∆tatyn­daky ­
≈a­ron aka­de­miÿasyny◊
okuwçy­lary öÿle na­mazyny◊
ö◊ ÿanyn­da he­zil edip
oÿnaÿar­lar.
2
mü◊ler­çe­si Mil­ton­da na­maz oka­ma­ga ge­ler­ler» diÿen
söz­ba∆yly bir ma­ka­la ga­zet­de peÿda boldy. Bu me­ni
örän gy­nandyrypdy.»
≈ol mül­ki satyn al­mak boÿun­ça gep­le∆ik­ler
ba∆landy. Em­ma ys­lam di­ni jemgyÿet­çi­li­gi ö◊ün­den etme­li
tö­leg­le­ri­ni gep­le∆ip, doly söwda­la∆ÿan­ça­lar, mu­sulman­lary◊
ö◊ündäki bu mül­ki Mil­tony◊ alyjy­laryny◊ bir
to­pary AB≈-ny◊ bir mil­li­on iki ÿüz el­li mü◊ dol­lary­na
ba­ra­bar nagt pu­la olary◊ elin­den sog­rup diÿen ÿaly aldylar.
«≈ol ajy kekräni hem biz ÿuwut­maly boldyk» diÿip,
A∆raf nyg­tady. «Adam­lar bi­ze de­gi∆li­lik­de näme üçin
∆eÿle i∆i et­di­lerkä» diÿlen so­rag me­ni◊ kelläm­den çykmady.
Bu haky­kat­dan hem olary◊ bi­zi kem­si­dip otur∆ymyka
Mu◊a hiç yna­nasym gel­me­di, çün­ki me­ni◊ bü­tin
öm­rüm­de hiç kim me­ni kem­sitmän­di.» Mu­sul­man
jemgyÿet­çi­li­gi­ni◊ ag­za­laryny◊ käbir­le­ri aÿgytlylyk bi­len
bu i∆i kazy­lary◊ ga­ra­magy­na ge­çir­me­gi we ho∆niÿet­li
go◊∆y bo­lup ÿa∆a­mak hu­kugy ugryn­da gö­re∆me­gi ÿü­rekle­ri­ne
düwdü­ler. Ÿe­ne-de birnäçe­le­ri bol­sa mu­sul­man­la­ra
de­gi∆li­lik­de ∆eÿle du∆mançylykly he­re­ket edi­len ÿer­de
ÿer­le∆ip ÿa∆a­ma­ga meÿil bil­dir­me­di­ler. Bu bir kyn so­rag
we umu­man Ame­ri­kany◊ çägindäki ululy-ki­çi­li ∆äher­leri◊
ni­re­sin­de bol­sa-da mülk satyn al­makçy bo­lup, söwdala∆ÿan
her bir im­mig­rant jemgyÿet­çi­li­gi häli-∆in­di ∆u­lar
ÿaly me­se­le bi­len ÿüz­be-ÿüz bo­lup gel­di hem täze go◊∆ularyny◊
gar∆ylykly he­re­ket­le­ri­ne du­çar bol­du­lar. ≈on­da
hem mu­sul­man jemgyÿet­çi­li­gi el­den gi­den müm­kin­çi­li­ge
de­gi∆li­lik­de dawa tu­ruz­mazlygy we gel­je­ge umyt bi­len
ga­rap, ba∆ga bir ÿe­ri◊ göz­le­gi­ne çyk­maklygy ma­kul bil­di.
Bi­zi◊ bagtymy­za, kän wagt geçmänkä, ÿarysyndan
gowragy ÿewreÿler bo­lan 15000 ilatly ki­çe◊räk ≈a-­
­ron ∆ähe­rin­de ö◊ki atçylyk fer­masyny satyn al­mak
24

3
müm­kin­çi­li­gi tapyldy. «Ma◊a ja◊ et­di­ler – diÿip, Dr.
A∆raf gür­rü◊i­ni dowam et­dir­di. Bir er­kek ki∆i «Dog­tor,
men­de si­zi◊ Ys­lam di­ni mer­ke­zi◊i­ze ÿa­rar ÿaly ÿer bar.
Men olary◊ si­ze näme et­jek bo­landyk­lary ba­rasyn­da gazet­de
okadym. Siz yba­dat eder ÿaly ÿer sal­mak is­leÿärsi◊iz
we me­ni◊ si­ze bu ba­bat­da kö­mek edip bi­le­rin
diÿen pi­ki­rim bar» diÿdi. ≈eÿdip, ol me­ni◊ ≈a­ro­na barmagy­ma
sebäp boldy. Bu adam­da el­li bä∆ ak­ra ba­ra­bar,
bo∆ ÿa­tan satlyk ÿer bar eke­ni. Men ∆ol ÿe­re des­si­ne
a∆yk boldym.»
«go◊∆u­larymyz ÿe­ne-de edil ö◊ki ÿaly kel­le agyry
dö­ret­mez­ler­mi ≈on­da biz näme ede­ris» diÿip A∆raf sorady.
Bu ge­zek mu­sul­man­lary◊ jemgyÿet­çi­li­gi ≈a­ron
∆ähe­ri­ni◊ ÿa∆aÿjy­lary­na öz­le­ri ba­rasyn­da tany∆lyk aç­mak
ba­rasyn­da bir meÿil­na­ma i∆läp düz­dü­ler. Il­ki bi­len olar
ÿol­da du∆ ge­len her bir go◊∆y ada­ma ys­lam di­ni dogrusyn­da
dü∆ün­je berÿän wi­de­okas­se­ta ber­di­ler. «Eger siz­-­
de so­rag ÿü­se çyk­sa, bi­zi◊ ÿanymy­za ge­li◊, bi­zi◊ bi­len
gep­le∆i◊. Biz ÿyg­nany∆arys, biz oturyp mas­la­hat­la∆arys,
biz si­zi◊ so­rag­lary◊y­za jo­gap be­re­ris». Mu­sul­man­lary◊
i∆ewür­lik bi­len ö◊ün­den ge­çi­ren ∆eÿle çäre­le­ri o◊aÿly neti­je
be­ren ÿaly gö­rünÿär­di, çün­ki ≈a­ron täze mu­sul­man­lara
gapy­laryny açyp ba∆lady. Ys­raÿyl yba­dat­ha­nasyny◊
Ÿa­hudy­lar jemgyÿe­ti­ni◊ ÿol­ba∆çysy Bar­ri Starr A∆ra­fa:
«Siz bi­zi◊ ∆ähe­ri­mi­zi baÿla∆dy­rarsy◊yz diÿip men pi­kir
edÿärin. Siz bu ÿe­re täze bir zat­lar ge­ti­rer­si◊iz» diÿdi.
Starr ≈a­rony◊ Ru­hany­lar bi­le­le∆i­gi­ni◊ ag­za­laryny◊ ÿyg­-­
nagyny ge­çir­di we ∆on­da ola­ra mu­sul­man­lar jemgyÿet­çili­gi­ni◊
we­kil­le­ri bi­len gö­rü∆üp,tany∆ma­ga müm­kin­çi­lik
tapyldy. Ru­hany­lar ≈a­ron­da Ys­lam di­ni mer­ke­zi­ni dö­retmek
ba­rasyn­daky tek­li­be bir agyz­dan ses ber­di­ler. Olar
ÿer­li ga­zet­de «≈a­ron Ys­lam di­ni mer­ke­zi­ni◊ gur­lu∆ygyny
25

M u ­s u l ­m a n ­l a r j e m g y ÿ e t ­ç i ­l i k ­l e ­r i
1
1. Aÿal­lary◊ bir to­pary Täze Ang­liÿany◊ Ys­lam di­ni ­
mer­ke­zin­de. Olar Re­me­zan aÿy my­nasy­bet­li ­
ora­zany◊ ba∆lan­magyny bel­le­mek mak­sady bi­len
ÿyg­nan∆ypdyr­lar.
2. Mas­sa­çu­sets ∆tatyn­daky ≈a­ron Ys­lam di­ni mer­ke­zini◊
bir umumy bi­na­dadygy­na ga­ra­maz­dan, er­kek­ler
we aÿal­lar aÿry-aÿry ÿer­de du­rup na­maz okaÿar­lar.
3. Bir ÿa∆ mu­sul­man adam Täze Ang­liÿany◊ Ys­lam ­
di­ni mer­ke­zin­de ge­çi­rilÿän mil­li na­maz gü­nü­ne ­
gat­na∆ÿar.
2
gol­daÿar» atly ma­ka­lany ÿer­le∆dir­mek bi­len öz­le­ri­ni◊
razylyk berÿän­di­gi­ni beÿan et­di­ler. Men il­kin­ji ge­zek
Ys­lam di­ni mer­ke­zi­ni◊ gel­jek­de gu­rul­jak ÿe­ri­ne onu◊
gur­lu∆ygyny◊ ba∆la­nan gü­nün­de baryp gör­düm. Ol gün
1993-n­ji ÿyly◊ ÿagmyrly ÿaz gün­le­ri­ni◊ bi­ri­di. ≈ol Merke­zi◊
gur­lu∆ygyny◊ ba∆lan­magy dür­li din­le­ri◊ we­kil­le­rini◊,
ÿagny Ÿa­hudy­lar jemgyÿe­ti­ni◊ ÿol­ba∆çy­laryny◊,
ka­to­lik we pro­tes­tant but­ha­na­laryny◊ we­kil­le­ri­ni◊, ruhy
haly­pa­lary◊, ru­hany­lary◊ gat­na∆magyn­da ge­çi­rilÿän bir
çärä öwrül­di.
Olary◊ hem­me­si gur­lu∆ykçy­lary◊ kellä geÿÿän
ba∆gap­laryny geÿip, Mu­sul­man­lar jemgyÿet­çi­li­gi­ni◊ agza­laryny◊
ha­tary­na go∆uldy­lar. Bu gaty ÿer­lik­li boldy.
≈ol gün bu­lary◊ hem­me­si­ni◊ pil bi­len ÿer ag­daryp duru∆laryny
gö­ren adam­lary◊ kö­pü­si olar ta­rapyn­dan äh­li
di­ni jemgyÿet­çi­lik­le­ri◊ öza­ra gat­na∆ygyny◊ täze bir
düÿbi tu­tulÿar diÿlen pi­kir­le­ri­ni beÿan et­di­ler. ≈ol ­
senäni◊ ∆any­na mu­sul­man­lar çyzyk-çyzyk nagy∆ly bir
uly çadyr gu­rupdy­lar, bi­zi◊ hemmämiz bol­sa aÿdy­lan
gut­lag­larydyr söz­le­ri e∆it­mek üçin ∆o­nu◊ içi­ne üÿ∆dik.
Mu­sul­man ÿa∆lar to­paryny◊ adyn­dan söz sözlän ÿet­ginjek,
ÿa∆ mu­sul­man aÿal me­ni◊ ÿadym­da gowy galdy. Ol
ep­lenÿän oturgy­ja çykyp, ame­ri­kan mu­sul­man­laryny◊
öz täze go◊∆y­lary­na öz di­ni däp-des­sur­laryny dü∆ün­dirmek
mak­sady bi­len mu◊ler­çe ge­zek gaÿta­lap aÿtdy.
«Ys­lam-bu pa­ra­hatçylyk diÿmek­dir – diÿip, ol nyg­tady.
– Men hut ∆u ÿe­re, ÿagny täze-täze pi­kir­le­ri◊ we beÿik
he­re­ket­le­ri◊ döräp du­ran ÿe­ri bo­lan Täze Ang­liÿa ∆eÿle
bir gü­nü◊, özem di­ni ynam­lary◊ hiç ki­mi◊ gar∆ysy­na
ugrykdyryl­maÿan, gaÿtam ∆ol adamy◊ ah­lak güÿjü­ne
go∆ant go∆jak bir gü­nü◊ gel­jek­di­gi­ne men ynanÿaryn.»
≈on­dan iki ÿyl ge­çen­den so◊ra mu­kad­des Re­me­zanaÿyny◊
ahyryn­da bel­le­nilÿän Eid al-Fitr baÿramçylygy­na
ga­bat­lap, täze mer­kez açyldy we bu baÿramçylyk on­da
ge­çi­ri­len il­kin­ji da­ba­ra boldy. Ol Gadyr gi­je­sin­den sanlyja
gün so◊ra bel­le­ni­lip ge­çil­di. Edil ö◊ÿanyn­da çag­ba
ge­lip, garly syrgyn bo­lup, ÿer ÿü­zü­ni buz ör­ten hem bolsa,
da­ba­ra ge­çi­ri­len ∆ol gün Hu­daÿy◊ eçi­len gün ∆öh­le­leri
sebäp­li ÿalpyl­dap du­ran gü­ne∆li gün boldy. Ö◊ atçylyk
fer­masy bo­lan do◊up ÿa­tan meÿdan bu ÿe­re na­maz okama­ga
ge­len mü◊ler­çe adam­lary◊ ma∆yn­laryny◊ du­ralgasy­na
öwrül­di. Kalby buÿsanç duÿgusy bi­len pü­re-pür
bo­lan dok­tor A∆raf: «≈u gün­ki gün Eid al-Fitr baÿramçy-
26

3
ly Mas­sa­çu­setts ∆tatyny◊ res­mi baÿramçylygy­na öwrül­di.­
Bi­zi◊ ta­gal­la­larymyz bi­len Eid al-Fitr baÿramçylygy bizi◊
mu­sul­man i∆gär­le­ri­miz üçin aÿlyk tö­lenÿän dynç gü­nü­dir,
mek­dep­ler­de okaÿan ça­ga­larymyz üçin hem di­ni
baÿramçylykdyr. Biz Eid al-Fitr baÿramçylygyny◊ hut
bi­zi◊ baÿramçylygymyzdygyny adam­la­ra dü∆ün­dir­me­lidi­ris.»
Ol Ame­ri­kany◊ Pre­zi­den­ti Klin­tony◊ ame­ri­kan
mu­sul­man­lary­na ÿol­lan hatyny he­zil edip okap ber­di.
On­da: «Mu­kad­des Re­me­zan aÿyny baÿram edip belläp
geçÿän­le­ri◊ hem­me­si­ni gut­laÿaryn. Gap­ma-gar∆ylygy◊
ÿe­ri­ne bi­rek bi­re­ge dü∆ün­mek ÿo­luny açÿan gep­le∆i­gi◊
peÿda bo­lan ∆ert­le­rin­de Hil­la­ri bi­len bi­le­likdäki mu­sulman­lary◊
hem­me­si­ne öz gut­lag­larymyzy iberÿäris»
diÿen söz­ler bardy. Eid al-Fitr baÿramçylygy my­nasy­bet-­
­li oka­lan na­maz­dan so◊ra adam­lar to­par-to­par bol∆up
a∆aklygy­na in­di­ler.
Eg­nin­de baÿramçylyk ly­bas­laryny◊ i◊ gowy­lary –
göz­le­ri◊ ÿagyny iÿip barÿan re◊k­li uzyn köÿnek­ler­dir jal-­
­bar­lar, ÿüz gö­rülÿän aÿnany◊ ownuk bö­lek­le­ri bi­len
nagy∆la­nan mah­mal pen­jek­ler, açyk gül­gün re◊k­li par­kalar,
gym­mat­ba­ha in­çe hil­li af­ri­kan nah ma­ta­laryn­dan ti­kilen
owa­dan egin-e∆ik­le­ri bo­lan diÿse◊ ∆adyÿan din­dar­lar
to­paryny düzÿän adam­lar gy∆y◊ er­te­ki­lerdäki ÿaly eçi­len
gü­nü­ne haÿran galÿardy­lar. «Men ∆u­lar ÿaly do◊aklykly
we sowuk Eid al-Fitr baÿramçylygyny mun­dan ö◊ hiç
wagt görmän­dim» diÿip, af­ri­ka ÿurdy bo­lan Gam­biÿa­dan
ge­len bir ÿa∆ ÿi­git ÿylgyryp aÿtdy. Baÿry◊ ete­gin­de ÿerle∆en
gi◊ umumy jaÿda miwe suwlary, ko­fe we pon­çik­ler
be­rilÿär­di. Mu­sul­man­lary◊ otuz­dan gowrak ÿurt­da dörän
∆u­lar ÿaly ösüp barÿan di­ni do­ganlyk bi­le­le∆ik­le­ri­ni◊ agza­lary
bi­ri-bir­le­ri­ni: «Aÿt baÿramçylygy◊yz mübärek
bol­sun!» «Di­ni baÿramçylygy◊yz o◊ bol­sun!» diÿip gutlaÿardy­lar.
Häzir­ki wagyt­da ∆eÿle do­ganlyk bi­le­le∆ik­le­ri
ame­ri­kan mu­sul­man däp-des­sur­laryny dö­ret­mek bi­len
me∆gul­lanÿar­lar. ≈u gün­ki gün Täze Ang­liÿany◊ Ys­lam
di­ni mer­ke­zi Ame­ri­kany◊ ys­lam di­ni­ni◊ ki­çi bir nus­gasy
bo­lup durÿar. Onu◊ özü­ne mah­sus bo­lan taryhy ne­sil­leri­dir
döwür­le­ri, bar­ha artÿan ala­da­lary hem me­de­ni nukdaÿna­zar­dan
bi­ri-bi­rin­den ta­pawutly bo­lan ol ÿa-da
beÿle­ki ys­lam di­ni jemgyÿe­tin­de ys­lam tej­ri­be­si­ni orna∆dyryp,
berk­le∆dir­mek, ∆eÿle hem ame­ri­kan top­ragynda
Ys­lam ins­ti­tut­laryny dö­ret­mek ugryn­da edÿän ta­gal­lalary
bar. Onu◊ mu­sul­man däl go◊∆u­lary bi­len öza­ra gatna∆yk­lary
dog­rusyn­daky beÿa­naty has ulu­rak tej­ribäni
∆e­kil­len­di­ri­ji bir aÿnadyr. ≈ol tej­ri­be gor­kuz­makdyr ot­lamak­dan
ba∆lap, zo­lak­la­ra böl­mek­li­ge gar∆y gö­re∆e we i◊
so◊un­da-da ba∆ga din­le­re uÿÿan jemgyÿet­çi­lik­ler bi­len
öza­ra gat­na∆yk köp­rü­le­ri­ni üs­tün­lik­li gur­ma­ga çen­li edilen
ta­gal­la­lary öz içi­ne alÿar.­ ­ ­ ★
27

Bi­lim
M u s u l m a n b a ≈ l a n g y ç m e k d e p l e R i
1
1. Salgyt tö­leÿji­le­ri◊ maÿa goÿmalaryny◊
ha­saby­na ma­liÿe­le∆dirilÿän
mek­dep bi­lim prog­ram­malary­na
gat­na∆ÿan Ohaÿo ∆tatyny◊
Kliwlend ∆ähe­rin­de ÿer­le∆en ­
Oa­zis Ys­lam mek­de­bi­ni◊ bi­rin­ji
klas okuwçy­lary ge­og­ra­fiÿany
öwrenÿär­ler.
2. Nÿu-Jer­si ∆tatyny◊ Jer­si ­
∆ähe­rin­de ÿer­le∆ÿän Al-G­ha­zaly
ba∆langyç mek­de­bi­ni◊ üçün­ji
synpyn­da mu­gally­ma okuwçy­la­ra
ge­çi­ril­me­gi na­zar­da tu­tulÿan ­
bar­lag i∆i­ne taÿyn­lan­ma­ga ­
kö­mek­le∆ÿär.
2
28

3. Mi­çi­gan ∆tatyn­daky
Gün­do­gar Les­singda
ÿer­le∆ÿän Uly
Les­sing Ys­lam ­
mek­de­bin­de
okuwçy­lar ça­ga­lar
meÿdan­çasyn­da
oÿnalÿar­lar.
4. Nÿu-Jer­si ∆tatyny◊
Jer­si ∆ähe­rin­de ­
ÿer­le∆ÿän Al-G­hazaly
ba∆langyç ­
mek­de­bi­ni◊ ikin­jii
synpyny◊ okuwçysy
kompÿu­ter otagynda
ge­çi­rilÿän ­
sa­pa­ga gat­na∆ÿar.
5. Gys­gajyk sü­re­le­ri◊
i◊lis di­lin­de okal∆y
ki­çi ÿa∆ly ∆u
okuwçy­da Gurhany◊
wajyp bap­lary ­
ba­rasyn­da il­kin­ji
dü∆ünjäni◊ dö­re­megi­ne
ÿar­dam edÿär.
3
4
29
5
A m e ­r i ­k a ­d a
mu­sul­man dur­mu∆y

B i ­l i m
Ka­li­for­niÿany◊ ­
mu­sul­man okuwçy­lary
Me­ri Rurk
Yn­ha, gör­se◊ ö◊ ha­tar­da og­lan­lar el­le­ri­ni gö­bekle­ri­ni◊
üs­tün­de gow∆uryp, gyz­lar bol­sa yz­da
saç­laryny ÿaglyk­lary bi­len ÿapyp dur­lar. Bulary◊
∆eÿdip du­ru∆lary ∆eÿle bir te­bigy bol­mak bi­len
olary◊ ÿyg­nany∆an synp otag­lary edil met­ji­de me◊zeÿär­di.
Mu­sul­man okuwçy­laryny◊ on dör­dü­si öÿle namaz­laryny
oka­ma­ga taÿyn bo­lup dur­du­lar.
Da∆-töwe­re­gin­de okuw stol­lary, ki­tap­lar, kar­ta­lar
we film gör­kezÿän proÿek­tor­lar bo­lan okuwçy­lary◊ ∆u
to­pary ne okuw otagyny◊ içindäki bu­lam-bu­jarly­ga,
ne-de gapyny◊ da∆yn­daky gykyly­ga üns berÿär­di­ler. Palos
Wer­des ÿary­ma­dasyn­da ÿer­le∆ÿän bu or­ta mek­dep­de
gü­nor­tan na­har wagtydy we mek­dep göÿä bal aryny◊
öÿjü­gi­ni ÿa­da salÿardy. Ÿö­ne ∆ol og­lan-gyz­la­ra i◊ möhüm
bo­lup du­ran zat – ol-da mu­sul­man­lary◊ gün do­gandan
gün ÿa∆ÿa­ça agyz­laryny bek­le­me­li bolÿan mu­kaddes
Re­me­zan aÿyny◊ ba∆la­nandygydyr. ≈u ÿyl­da bol­sa
14–18 ÿa∆ aralygyn­daky bu okuwçy­lar öz din­le­ri­ne
uÿÿandyk­laryny üm­süm­lik­de hem bol­sa hem­me­le­ri◊
göz­le­ri­ni◊ ö◊ün­de na­maz ar­kaly beÿan et­mek­li­gi ÿü­rekle­ri­ne
düwdü­ler.
Olary◊ aÿt­magy­na görä, mu­kad­des Re­me­zan
aÿyn­da je­ma­gat bo­lup na­maz oka­mak so◊ky döwür­de
beÿle­ki din­le­re ga­ran­da has köp gür­rü◊i edilÿän, has köp
tankyt edilÿän we has köp go­ra­ga my­nasyp bolÿan di­ne
we­palydyk­laryny gör­kez­me­gi◊ bir ÿo­ludyr. ≈u mek­debi◊
täze okuwçy­laryny◊ bi­ri, ene-a­tasy asyl ge­lip çyky∆y
boÿun­ça hin­dis­tanly 14 ÿa∆ly Re­han Mu­tal­lip ∆eÿle
diÿÿär: «Me­ni◊ pik­rim­çe, hu­su­san-da ∆u­lar ÿaly wagt­da
me­ni◊ di­ni­mi◊ näme­di­gi­ni adam­la­ra dü∆ün­dir­mek örän
wajypdyr. Biz ste­re­otip­le­ri ÿok et­me­li­di­ris.»
Ter­rorçy­lary◊ AB≈-a hü­jüm et­me­gi, Usa­ma bin
La­den we ter­rorçylykly Al-Kaÿda ul­gamy dog­rusyn­da
tü­ke­nik­siz täze­lik­ler ∆ähe­ri◊ ete­gin­de ÿer­le∆ÿän döwlet
mek­de­bi­ni◊ çägindäki dur­mu∆y◊ öz­ger­me­gi­ne alyp
bardy. Bu mek­dep­de jemgyÿe­ti◊ gurply or­ta gat­lagyny◊
we­kil­le­ri­ni◊ ça­ga­lary okaÿar we mek­dep ÿol­ba∆çylaryny◊
taÿÿar­lan mag­lu­maty­na görä 3300 okuwçyny◊
285-si mu­sul­man­lardyr. Takmy­nan bä∆ ÿyl mun­dan ö◊
mu­sul­man okuwçy­laryny◊ bir ki­çe◊räk to­pary Mu­sulman
okuwçy­lary◊ bir­le∆i­gi­ni dö­ret­di­ler; okuw ÿylyny◊
häzir­ki ÿarymÿylyn­da bu gu­ra­ma täze bir ähe◊e eÿe
boldy, na­maz­lary◊ je­ma­gat bo­lup okal­magy hem onu◊
dü­züm­le­ri­ni◊ di◊e bi­ri boldy.
Üs­tü­mizdäki ÿyl­da bu Bir­le∆ik, umu­man, ÿok bolup
gi­den ÿaly boldy, çün­ki dünÿäde ÿü­ze çy­kan wa­kalar
ça­ga­lary diÿse◊ haÿran galdyrdy we aljy­ra◊◊y ÿagdaÿa
saldy we­lin, okuwçy­lar okuwdan bo∆ wagt­lary
alyp barÿan ∆u i∆i­ni hat­da wagtyn­da ha­sa­ba go∆magy
hem ÿat­laryn­dan çy­karypdyr­lar. «Ruh­na­ma aÿyny◊
(Sentÿabry◊) 11-den so◊ olar olar ∆ok­da boldy­lar. Olar
nämäni◊ bo­lup geçÿän­di­gi­ne de­gi∆li bel­li bir ka­ra­ra gelip
bil­me­di­ler» diÿip, gür­rü◊i edilÿän okuwçy­lar toparyny◊
ÿol­ba∆çy-mas­la­hatçysy Jeÿmz Meç­li◊ dü∆ündir­di.
Meç­li◊ di­ni göz­leg i∆le­ri bö­lü­mi­ni◊ hem okuw
mak­sat­na­masyn­da esasy din­le­ri◊ öwre­ni­li∆i bo­lan dünÿä
taryhy bö­lü­mi­ni◊ ba∆lygy.
Ha­çan­da, ahyryn­da olar du∆u∆an­laryn­da, bu topary◊
beÿle üns­li we tü­tanÿer­li bo­lan wagtyny görmändi­gi­ni
Meç­li◊ bel­le­di. «Ge­çen ÿyl og­lan­lary◊ je­mi bä∆i­si
ÿa-da se­ki­zi­si gelÿär­di we olar ÿyg­nak­laryny ka­daly geçir­meÿär­di­ler.
Bu ÿyl bol­sa yg­nak­lary◊ her­si­ne or­ta hasap
bi­len 20 okuwçy gat­na∆ypdyr.» Adaty ÿyg­nak­lar­da
okuwçy­lary◊ haÿsy-da bol­sa bi­ri ta­rapyn­dan olary◊ öz
din­le­ri­ni◊ bir as­pek­ti­ne de­gi∆li­lik­de dü∆ün­di­ri∆ i∆le­ri geçi­rilÿär,
na­maz okalÿar we gü­nor­tanlyk na­har iÿilÿär.
Klub­lary◊ beÿle­ki iki­si bol­sa Pa­los Wer­des mek­debin­de
ka­daly esas­da na­maz oka­mak mak­sady bi­len ÿygnany∆ÿar­lar:
olary◊ bi­ri Täze dur­mu∆ kluby, beÿle­ki­si
bol­sa Kristy◊ gul­laryny◊ kluby bo­lup, iki­si hem hris­ti­an
okuwçy­lary ta­rapyn­dan dö­re­di­lip­dir. Her bir di­ni◊ ag­zalaryny◊
to­par dö­ret­mek­li­ge hak-hu­kugy bardyr. Ÿö­ne Kali­for­niÿany◊
Bi­lim ge◊e∆i­ni◊ gol­lan­ma­lary­na laÿyklyk­da
olar öz din­le­ri­ni wagyz et­me­li däl­dir­ler ÿa-da kim-de bol­sa
bi­ri­ni◊ di­ni­ni üÿt­get­mek­li­ge ba∆ go∆maly däl­dir. Di­ni
öwren­mek ∆eÿle hem döwlet mek­dep­le­ri­ni◊ umumy bi­lim
mak­sat­na­ma­lary­na go∆ulÿar, di◊e ∆u sa­pak di­ni öwret­mek
nuk­daÿna­zaryn­dan däl-de, eÿsem taryhy we me­de­ni nukdaÿna­zaryn­dan
okadyl­sa ∆eÿle. Pa­los Wer­des­de ÿer­le∆ÿän
or­ta mek­de­bi◊ mu­sul­man okuwçy­laryny◊ kö­pü­si Eÿran-
30

1
2
dan, Mü­sür­den, Hin­dis­tan­dan we Ÿakyn Gün­do­gary◊ we
Or­ta Aziÿany◊ beÿle­ki döwlet­le­rin­den Ame­ri­kany◊ Birle∆en
≈tat­lary­na im­mig­rant bo­lup gö­çüp ge­len­le­ri◊ ça­galarydyr.
Öz­le­ri­ni◊ beÿle­ki okuw synp­da∆lary ÿaly mu­sulman
ça­ga­lary hem öz de◊-du∆lary ta­rapyn­dan beÿan
edilÿän dur­mu∆y we aka­de­mi­ki gysy∆la­ra du­çar bolÿar­lar.
≈u ÿyly◊ güÿzün­den ba∆lap bol­sa mu­sul­man okuwçy­lar
1. Kör ça­ga­la­ra he­maÿat ­
ber­mek üçin Ka­li­for­niÿa
∆tatyny◊ Klowis West
dünÿewi mek­de­bi­ni◊ ÿo­kary
synp­laryn­da ulanylÿan ­
gu­ral­lary◊ bi­ri gü­ber­çek ­
glo­busdyr. Mu­gallymy◊ ­
yar­dam et­me­gi bi­len
kuweÿt­li batyl okuwçy
dünÿä ba­ra­da dü∆ün­je alÿar.
2. ≈a­ba­na Ka­li­for­niÿa ∆tatyny◊
Han­tin­gon Biçdäki Ÿu­ni­on
mek­dep ok­rugyn­da dürs ya-­
zuwy öwrenÿär. Bu ok­rug­da
tej­ri­be mak­sat­na­masyny◊
çägin­de arap di­li öwre­dilÿär.
hem­me ÿer­ler­de mu­sul­man­la­ra de­gi∆li­lik­de bar­ha ÿaÿrap
barÿan ynamsyzly­ga gar∆y hem gö­re∆me­li bolÿar­lar.
Me ri Rurk. «Los An ge les Ti mes» ga ze ti ni◊ ha barçysy.
Esa san din ba ra da ma ka la lar ÿazÿar.
© 2001/Los An ge les Ti mes Com pany – awtorlyk hu kugy.
31

B i ­l i m
1
«Il­ki olar nirädir bir ÿer­le­re da­gap git­di­ler. Hüjüm­le­ri◊
ama­la a∆yry­lan gü­ni bol­sa olary◊ bo­kur­daklary­na
düwün dü∆en ÿaly boldy. Olar bu ÿag­daÿa çy­dap
bil­me­di­ler» diÿip, Meç­ling gür­rü◊ ber­di. Mu­sul­man
okuwçy­lary◊ Bi­le­le∆i­gi­ni◊ ag­zasy bol­makly­ga is­leg bildi­ren
okuwçy­lary◊ käbir­le­ri­ne olary◊ okuw synp­da∆lary
öz­le­ri­ne ün­si çek­mez­li­gi mas­la­hat ber­di­ler. «Olar:
«Beÿle i∆i etmä◊» diÿdi­ler» diÿip, okuwyny◊ ÿe­ne-de
iki ÿyly ga­lan on alty ÿa∆ly Jo∆ Man­sur ÿat­lady. Ol
okuwçy­lary◊ bi­le­le∆i­gi­ni◊ ÿol­ba∆çy­laryny◊ bi­ri. Ol bu
Bi­le­le∆i­gi◊ okuwçy­lary◊ umumy to­paryny◊ arasyn­da
si◊ip, ÿok bo­lup git­me­gi ba­rasyn­daky mas­la­haty◊ di◊e
i∆ ÿü­zün­de ÿs­lam di­ni­ni◊ ta­lap­laryny ber­jaÿ et­meÿän­ler
ta­rapyn­dan be­ri­len­di­gi­ni nyg­tady. «Olar ys­lamy ra­di­kal
bir din ha­sap edÿär­ler.»
Man­sury◊ özi bol­sa mu◊a de­gi∆li­lik­de ba∆ga bir
pi­kir­de. Ol: «Mek­dep­de okywçy mu­sul­man­lary◊ sany
köp – diÿip dü∆ün­dirÿär – Bi­zi◊ käbir­le­ri­miz öz ­
ynanÿan zadymyzy i∆ ÿü­zün­de bir­lik­de ber­jaÿ et­me­gi
ma­kul bil­dik. Hut ∆eÿle et­mek bi­len biz mu­sul­man­lary◊
birl∆me­gi­ni◊ ∆öh­rat­lan­duryl­magyny ga­zanyp bi­le­ris
diÿip umyt et­dik.» Öz­le­ri­ni◊ ge­lip çyky∆laryny◊ aÿryba∆ga
bo­landygy­na ga­ra­maz­dan, bu okuwçy­lar di­ni düzgün­le­ri
ber­jaÿ edilÿän ma∆ga­la­lary◊ ag­za­lary bo­lup
durÿar­lar. Bu ma∆ga­la­lar üçin öz din­le­ri­ne uÿmaklyk
täze bir zat däl. ≈eÿle-de bol­sa, üs­tü­mizdäki ÿyl­da Reme­zan
aÿy has köpräk jo­gapkär­çi­li­gi we tu­tanÿer­li­li­gi
ta­lap edÿär.
Bu mu­kad­des aÿy◊ bi­rin­ji gü­nin­de okuwçy­lary◊
birnäçe­si na­maz wagtyn­da Gur­han­dan ÿat­dan aÿdyp
ber­di­ler. Olary◊ bi­ri 16 ÿa∆ly Zeÿad Ma­asa­ra­ni arap dili­ni
öz öÿün­de öwre­nip­dir. Ony o◊a eje­si öwre­dip­dir.
Arap gep­le∆ik­le­ri­ni te­lewi­de­niÿe ar­kaly gör­mek bi­len ol
arap di­li­ni ÿadyn­dan çy­kar­man sak­laÿar. Ol we ÿe­ne-de
birnäçe okuwçy öz di­ni­ni◊ go­ragyn­da dur­magy◊ gaÿra
goÿul­masyzlygy ba­rasyn­da pi­kir­le­ri­ni beÿan et­di­ler.
Em­ma ∆ol bir wagt­da hem, ba∆ga okuwçy­lar ta­rapyn­dan
tankyt edi­len­de, ÿet­gin­jek­le­re mah­sus bo­lan ynamsyzlygy◊
öz­le­rin­de üs­tün çykÿandygy hem mälim.
«Men mek­dep­de özü­me adaty ÿet­gin­jek hök­münde
ga­ral­magyny is­leÿärin. Ÿö­ne men ba∆ga bir zat hökmün­de,
ÿa-da ters bir zat hök­mün­de däl-de, hut mu­sulman
hök­mün­de ka­bul edil­me­gi­mi is­leÿärin» diÿip Mutal­lip
bel­le­di. Onu◊ aÿt­magy­na görä, ol Re­me­zan
na­maz­laryny öz­ba∆dak okap ber­me­rin öÿdüp, olary
baryp mek­dep­de okaÿar. Okuwçy­lary◊ beÿle­ki­le­ri bol­sa
na­maz­lary bi­le­lik­de oka­sa◊, özü◊i howpsyz, go­ragly
duÿÿarsy◊ diÿip dü∆ün­dir­di­ler. «Bi­ze ah­lak taÿdan ruhlan­mak
ge­rek. Bu ÿer­de we umu­man äh­li älem­de mu­sulman­lar
dür­li me­se­le­ler bi­len ÿüz­be-ÿüz bolÿar­lar. Bi­zi◊
olary◊ ÿe­ke däl­di­gi­ni bil­di­re­si­miz gelÿär» diÿip, Mansur
aÿtdy.
Bin La­den we Al Kaÿda ba­rasyn­da so­rag ber­len
birnäçe okuwçyny◊ ÿü­zi gy­zaryp git­di. «Men mu­sul­man
fun­da­men­ta­list­le­ri bardyr diÿip pi­kir et­meÿärin. Kor­rumpir­le­nen
hö­kü­met­ler we ekst­re­mist­ler bar diÿil­se, onu◊
bi­len yla­la∆aryn» diÿip Ma­asa­ra­ni pert jo­gap ber­di.
32

2
1. Pa­sa­de­na­daky West­ri¤ gyz­lar mek­de­bin­de tür­gen­le∆diri­ji
mu­sul­man gyz­lar üçin iki hep­de­lik sport okuwyny◊
dowamyn­da ÿa∆ bas­ket­bol­ça je­ri­me top zy◊y∆yny ­
öz­le∆dirmäge ÿar­dam edÿär.
2. Dünÿewi mek­de­bi◊ ÿo­kary synp­laryn­dan bir ÿa∆ ­
bas­ket­bolçy, mu­sul­man bol­mak bi­len, ora­za aÿyn­da
gün ÿa∆an­dan so◊ agzyny açÿar.
Mu­tal­lib bol­sa bir­ne­me obÿek­tiwräk gür­le­di; «Mentalyp­la­ra
we Usa­ma bin La­de­ne bu di­ni i∆ ÿü­zün­de dogry
ber­jaÿ edÿän mu­sul­man­lar hök­mün­de däl-de, eÿsem bu
di­ne dü∆ün­meÿän adam­lar hök­mün­de ga­raÿaryn. Mu­sulman­lary◊
ag­la­basy i∆ ÿü­zün­de bu di­ni◊ düÿp manysyny
ber­jaÿ et­mek is­leÿär­ler. Men hem hut ∆eÿle edÿärin.»
Yn­ha, ge­çen aÿy◊ için­de ene-a­tasy AB≈-a Eÿrandan
gö­çüp ge­len on dört ÿa∆ly Mad­di Go­rob özü­ni◊
geÿi­ni∆ gör­nü­si ba­rasyn­da çyn­la­kaÿ ka­ra­ra gel­di. Aÿallar­dan
ÿaglyk da◊yn­mak ta­lap edil­meÿär. Kellä◊e
ÿaglyk da◊mak bu asyllylygy◊ we aÿal­lary◊ mu­sul­man
düz­gün­le­ri­ne laÿyklyk­da ÿa∆a­ma­ga ymtylÿanlygyny◊
ala­maty bo­lup durÿar. Mun­dan ba∆ga-da mu­sul­man
düz­gü­ni ni­ka­la∆maz­dan ö◊ jyns gat­na∆yk­lary­na gir­me­gi,
spirt­li iç­gi­le­ri iç­me­gi ga­da­gan edÿär.
Eger Re­me­zan na­maz­lary­na barÿan gyz­lary◊ ag­labasy
gün­ba­tar egin-e∆ik­le­ri­ni geÿip gelÿän bol­sa we
na­maz oka­lan­da di◊e ba∆lary­na ÿaglyk örtÿän bol­sa­lar,
Go­rob «bü­ren­jek at­maly» me­se­le­si­ne ge­len­de, öz
geÿim-ge­jim­le­ri­ni dur∆u­na üÿt­get­di. In­di ol, öz be­de­nini◊
∆ek­li­ni doly ÿa∆yr­mak mak­sady bi­len, uzyn etek­li,
e∆i­gi­ni◊ ÿo­karky bö­le­gi-de uzyn ÿe◊li egin-e∆i­ge geç­di.
«Men in­di hiç wagt bü­ren­jek at­ma­jagy­ma ant
içÿärin» diÿip ol aÿtdy. Be­de­ni­ni◊ ∆ek­li­ni doly ÿa∆yrÿan
köÿnek ba­rasyn­da bol­sa Go­rob ∆eÿle dowam et­di:
«Birwagt­lar me­ni◊ mak­sadym ikin­ji öl­çegdäki e∆ik­le­ri
geÿmek­di, er­kek­ler bi­len du∆u∆ma­ga git­mek­di we mekdep­de
ge­çi­rilÿän ∆owhun­la­ra (bal­la­ra) gat­na∆makdy. In­di
bol­sa men özü­mi◊ mu­sul­man diÿi­lip ha­sap edil­me­gi­mi
is­leÿärin. Mun­da aÿyp – syn ede­re hiç zat ÿok.»
Go­rob we Mu­sul­man okuwçy­lary◊ bi­le­le∆i­gi­ni◊
ba∆ga-da gyz­lary mek­depdäki mu­sul­man gyz­lary◊ ag­labasyny◊
mu­sul­man­la­ra me◊zedäÿjek bolÿan zat­lary
geÿmek­den da∆da durÿandyk­laryny aÿdÿar­lar. Go­roby◊
i◊ gowy jo­ra­laryny◊ bi­ri on dört ÿa∆ly Danÿa Ara­feh
bol­sa: «Olar mu­sul­man­la­ra me◊ze­me­jek bo­lup ∆eÿle bir
jan çekÿär­ler we­lin, in­di mu­sul­man gyz­laryny beÿle­ki
gyz­lar­dan ta­pawut­landyryp hem bol­maÿar» diÿdi.
Ara­fe­hi◊ özi üç ÿyldyr, ba∆y­na ÿaglyk öptÿär.
Ene-a­tasy Mü­sür­de we Pa­les­ti­na­da dog­lan özi AB≈-da
dünÿä inen Ara­feh aÿal­lary gym­mat ba­ha göwher da∆yna
de◊eÿär we Gur­han­da hem hut ∆eÿle söz­le­ri◊ bardygyny
bel­le­di. «Eger aÿal ba∆y­na ÿaglyk at­sa, on­da
aÿal çi­git ÿaly hem pe­sel­meÿär. Bu onu◊ go­ragy. Öz gym-­
­matlyk­lary◊y wagtyn­dan ö◊ el-ÿe­ter­li edip goÿmagy◊
näme äh­miÿe­ti bar En­çe­me onÿyllyk­lary◊ dowa­mun­da
AB≈-ny◊ gör­nük­li mu­sul­man we beÿle­ki di­ni ÿol­ba∆çylary
ÿa∆a­mak üçin bu ÿur­da täze gö­çüp ge­len­le­re öz din-­
­le­ri­ne mah­sus bo­lan egin-e∆ik­le­ri­ni öÿle­rin­de goÿup,
ame­ri­kan jemgyÿe­ti­ne a◊satlyk bi­len garylyp-gatyl­mak
üçin gün­ba­tarly­lar ÿaly geÿin­me­gi mas­la­hat berÿär­di­ler.
Adaty egin-e∆i­ge de­gi∆li­lik­de Ara­feh­de bar bo­lan yhlasdyr
höwes on­da ge­le­je­ge bo­lan ba∆ga bir dü∆ünjäni◊
peÿda bol­magy­na alyp barÿar. Ol hat­da: «Hem­me adamlar
öz di­ni­ne mah­sus egin-e∆ik geÿen bol­sa, örän o◊at
bo­lardy. ≈eÿle bo­lan­da, biz bi­ri bi­ri­miz ba­ra­da has köp
zat öwre­ner­dik.»
Re­me­zan na­mazyny◊ bi­rin­ji gü­nün­de Ara­feh bi­len
Go­rob däli­zi◊ (ko­ri­dor) ug­run­da Meç­li◊i◊ okuw otagyny◊
ÿanyn­da du­rup gep­le∆ÿärkäler, Ba­ha­reh ≈aÿe­gan-Fa­te­mi
olar bi­len tany∆lyk açdy. Ol bir gap­dal­da oturyp, bu­lary◊
je­ma­gat bi­len na­maz okaÿ∆y­na syn edip du­rupdyr.
«Men bu ÿe­re dört aÿ ozal Eÿran­dan gel­dim – diÿip,
ol beÿle­ki gyz­la­ra dü∆ün­dir­di. Men mu­sul­man­lar­dan hiç
ki­mi ta­na­maÿardym, ∆o­nu◊ üçin hem özü­mi◊ kim­di­gi­mi
we öz en­dik­le­ri­mi ÿa∆yryp gez­dim.» Onu◊ fut­bol­kasy­na
we jin­si ba­lagy­na se­re­dip, onu◊ dogry söz­leÿän­di­gi­ne göz
ÿe­tir­se bol­jak. Eÿran­da bol­sa aÿal­lar hiç ÿe­ri gö­rün­mez
ÿaly bü­ren­jek­li we ha­latly. «Men gaty ge◊ galÿaryn»
diÿip, ol ge­pi­ni dowam et­dirÿar we bir­den gü­lüp ug­raÿar
we­lin, onu◊ de­mi tu­tulÿar. «Bilÿär­si◊iz­mi näme, sen ÿe­ke
özü◊kä◊, sen suwu◊ di◊e bir dam­jasy ki­min. Bu ÿer­de
beÿle­ki mu­sul­man okuwçy­lar bi­len bi­le bol­sa◊, on­da sen
köp dam­ja­dan yba­rat bo­lan uly bir de◊zi◊ bö­le­gi.»
≈aÿe­gan Fa­te­mi özü­ni◊ AB≈-da ha­çan-da bol­sa
adaty mu­sul­man köÿne­gi­ni geÿjek­di­gi ba­rasyn­da hiç bir
zat diÿip bil­me­di. Ol hat­da ∆u talyp­lar bi­len Re­me­zan
na­mazyny bi­le­lik­de oka­mak üçin ÿe­ne-de ge­lip bil­jek­digi­ni
ÿa-da bil­me­jek­di­gi­ni-de aÿdyp bil­me­di.
«Men ∆eÿle haÿran galdym. Ma◊a bi­raz wagt gerek»
diÿip, ol sö­zü­ni so◊lady.­ ­ ­ ★
33

B i ­l i m
M u G a l l y m y ÷ s u R a t y
«Men Ame ri kany◊ döwlet mek dep le rin de ders berÿärin. Men ∆eÿle-de
öz ça ga larymy Ys lam mek de bin de okadÿaryn.»
– Rawia Ys maÿyl, mu gallym, To li do, Ogaÿo ∆taty
«Men Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryny◊ Ogaÿo
∆tatyny◊ To­li­do ∆ähe­rin­de döwlet mek­de­bin­de
mek­dep mu­gallymy bo­lup i∆leÿärin. Men ∆eÿle-de
öz ça­gar­larymy ruh gü­ni Ys­lam mek­de­bin­de
okadÿaryn.
Men Liwany◊ Beÿrut ∆ähe­rin­de ene­den do­guldum.
1984-n­ji ÿyl­da Bir­le∆en ≈tat­la­ra gel­dim. Meni◊
dört sany ajaÿyp per­zen­dim bar. Men ça­ga­lar
bi­len i∆le­me­gi äh­li zat­dan eÿ görÿän­di­gim sebäp­li
mu­gallym bol­magy ÿü­re­gi­me düwdüm.
Ys­lam mer­ke­zin­de men kör­pe ça­ga­la­ra bir sagat
di­ni sa­pak berÿärin, so◊ra bir sa­gat arap di­li­ni
öwredÿärin, sa­pak­lary◊ arasyn­da olar gü­nor­tanlyk
na­haryny edinÿär­ler. So◊ra biz hem­me na­maz­lary
bi­le­lik­de okaÿarys. Bu me­ni◊ özüm we ma∆ga­lam
üçin saÿlan ka­bul eder­lik­li ÿe­ke-täk dur­mu∆ ÿolumdyr.
Mu­sul­man bol­maklyk me­ni◊ barlygymy◊
manysydyr.
Men öz okadÿan döwlet mek­de­bi­mi◊ okuw
otagym­da hi­jab da◊ynÿaryn. Ça­ga­lar ma◊a köp sorag­lar
berÿär­ler. Men hiç bir ça­gany◊ me­ni◊ beÿle
et­me­gi­me ge◊ gal­magyny gör­me­dim. Olar we olary◊
ene-a­ta­lary öz­le­ri­ni◊ gaÿry me­de­niÿet we ba∆ga din
bi­len tany∆ÿandyk­lary­na be­genÿär­ler.
Me­ni◊ bi­len go◊∆uçylyk­da ÿa∆aÿan äh­li musul­man
däl adam­lary◊ öz ça­ga­lary­na bi­lim ber­mek
we ma∆ga­la gym­matlyk­laryny sak­la­mak ba­ra­da edil
men ÿaly ala­da­lanÿandyk­laryny görÿärin. Men Ruhna­ma
(sentÿabr) aÿyny◊ 11-in­den so◊ra öz ÿakynymda
hiç hi­li ma◊a bo­lan ters ga­raÿ∆y duÿmadym.
Döwlet mek­de­bin­de men kör­pe ça­ga­la­ra meni◊
di­ni­mi◊ köp ba­bat­da olary◊ di­ni­ne çalymda∆dygyny
we i◊ bir mö­hüm zady◊ bi­zi◊ tapawutlylygymyz
däl-de, eÿsem me◊ze∆li­gi­miz dogrusyn­da
i∆le­mek bol­malydygyny dü∆ün­dirmäge jan
edÿärin.»
34

★ Ame­ri­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryn­da met­jit­le­ri◊ sany: 1209
★ Ol ÿa-da beÿle­ki met­jit bi­len öza­ra hyz­mat­da∆lyk edÿän ame­ri­kan mu­sul­man­lary: 2 mil­li­on
★ 1994-n­ji ÿyl­dan bäri met­jit­le­ri◊ sanyny◊ ösü∆i: 25 gö­te­rim
★ 1980-n­ji ÿyl­dan bäri esas­landyry­lan met­jit­le­ri◊ möç­be­ri: 62 gö­te­rim
D i ­n i a m a l e t ­m e ­l e r
★ Bir­le∆en ≈tat­lar­da ol ÿa-da beÿle­ki met­jit bi­len öza­ra hyz­mat­da∆lyk edÿän mu­sul­man­lary◊ or­ta­ça sany: 1625
★ AB≈-ny◊ met­jit­le­ri­ni◊ i∆i­ne gat­na∆ÿan ys­lamy ka­bul eden mu­sul­man­lar: 30 gö­te­rim.
★ Öz­le­ri­ni◊ ame­ri­kan ins­ti­tut­lary­na we syÿasy i∆le­re gat­na∆malydygy­na «anyk razylyk berÿän» amer­kan
mu­sul­man­lary: 70 gö­te­rim.
★ Ol ÿa-da beÿle­ki ÿe­ke-täk et­ni­ki to­pary◊ barÿan ame­ri­kan met­jit­le­ri: 7 gö­te­rim.
★ Öz ag­za­laryny◊ için­de aziÿaly, af­ro-a­me­ri­kan we arap­lar bo­lan amer­kan met­jit­le­ri: 90 gö­te­rim.
★ Ame­ri­kan met­jit­le­ri­nin i∆i­ne yzy­gi­der­li gat­na∆ÿan adam­lary◊
asly:
D e ­m o g ­r a ­f i k m a g ­l u ­m a t ­l a r
Gü­nor­ta Aziÿa ÿurt­laryn­dan (pa­kis­tanly­lar, ­
hin­di­ler, bang­la­de∆li­ler, owgan­lar): 33 gö­te­rim.
Af­ro-a­me­ri­kan­lar: 30 gö­te­rim.
Arap­lar: 25 gö­te­rim.
Sa­ha­ra­dan gü­nor­ta­rak­daky et­rap­lar­dan ­
bo­lan af­ri­kan­lar: 3,4 gö­te­rim.
Ÿewro­paly­lar (bos­niÿaly­lar, ta­tar­lar, ­
ko­sowar­lar we beÿl.): 2,1 gö­te­rim.
Akÿagyz ame­ri­kan­lar: 1,2 gö­te­rim.
Asly Gü­nor­ta-Gün­do­gar Aziÿa yurt­laryn­dan ­
bo­lan­lar (ma­laÿziÿaly­lar, in­do­ne­ziÿaly­lar,
fi­lip­pin­li­ler): 1,3 gö­te­rim.
Ka­rib de◊zi­ni◊ se­bi­tindäki ÿurt­lar­dan bo­lan­lar: 1,2 gö­te­rim
Türk­ler: 1,1 gö­te­rim.
Eÿranly­lar: 0,7 gö­te­rim.
Is­pan dil­li ame­ri­kan­lar/Latyn Ame­ri­kasy ÿurt­laryn­dan: 0,6 gö­te­rim.
★ Gur­ha­na we Sün­nü­li­ge berk eÿerÿan diÿip pi­kir edÿän ame­ri­kan met­jit­le­r: 90 gö­te­rim­den gowrak.
★ Gur­hany onu◊ mak­sadyny we döwre­bap ∆ert­le­ri na­zar­da tut­mak bi­len dü∆ün­dir­me­li diÿip pi­kir edÿän
ame­ri­kan met­jit­le­ri: 71 gö­te­rim.
★ Kö­me­ge mätäç­le­re käbir kö­mek­le­ri berÿän ame­ri­kan met­jit­le­ri: 70 gö­te­ri­me ba­ra­bar.
Mu sul man lary◊ Ame ri kan jemgyÿe ti ne gat na∆y∆y
★ Doly i∆ gü­nün­de i∆leÿän mek­dep­le­ri bar bo­lan ame­ri­kan met­jit­le­ri: 20 gö­te­ri­me düzÿär.
80%
70%
60%
50%
40%
30%
20%
10%
0%
Ÿok
Hawa
Mu sul man lar ame ri kan
ins ti tut laryn da
Ÿok
Hawa
Mu sul man lar aç-a çan
gat na∆malydyr lar
Ÿo­kar­da be­ri­len mag­lu­mat «Mos­que in Ame­ri­ca: A Na­ti­onal Port­ra­it»-de (Ame­ri­ka­da met­jit: ÿurt möç­be­rinde
häsiÿet­na­ma), 2001-n­ji ÿyly◊ Gur­ban­sol­tan (ap­rel) aÿyn­da çap edi­len syn­dan alyndy. Ol «Fa­ith Com­muni­ti­es
To­day» ady bi­len ame­ri­kan kong­re­ga­siÿa­laryny◊ has uly möç­ber­de alnyp bary­lan bar­lagyny◊ bö­le­gini
düzÿär; o◊a di­ni◊ Kon­nek­ti­kut ∆tatyn­da ÿer­le∆en Hart­ford ylmy bar­lag­lary ins­ti­tutyny◊ Hart­ford Se­mi­nary
ta­rapyn­dan ÿol­ba∆çylyk edil­di. A∆ak­daky mu­sul­man gu­ra­ma­lary bu bar­lagy◊ bi­le­likdäki he­maÿatkär­le­ri ­
bo­lup çyky∆ et­di­ler: Ame­ri­kan-ys­lam gat­na∆ykj­lary boÿun­ça Gu­ra­ma, De­mir­gazyk Ame­ri­kany◊ Ys­lam
jemgyÿe­ti, ymam U. Din Mu­ham­me­di◊ Ruhy eda­rasy we De­mir­gazyk Ame­ri­kany◊ Ys­lam to­pary.
Bu ne∆ir­de ge­ti­rilÿän çyzgy­lary◊, gör­ke­zi­ji­le­ri◊ äh­li­si ∆ol bar­lag­dan alyndy.
35

Di­ni amal et­me­ler
N a m a z o k a l y ≈ y n d a n g ö R n ü ≈ l e R
1
1. Nÿu Mek­si­ka ∆tatyny◊ de­mirgazygyn­da
20 ÿyl mun­dan ö◊ ­
de­mir­gazyk-af­ri­kan nus­gasyn­da
gur­lan Dar al Is­lam bi­nasy met­ji­di,
mek­de­bi we dü∆elgäni öz içi­ne
alÿar.
2. Nÿu Mek­si­ka ∆tatyny◊ Abikwui
∆ähe­ri­ni◊ go­laÿyn­da ÿer­le∆ÿän Dar
al Is­lam met­ji­di­ni◊ da∆yn­da na­maz
okalÿar.
3. Ten­nes­si ∆tatyny◊ Mem­fis ­
∆ähe­ri­ni◊ mu­sul­man jemgyÿe­ti­ni◊
jaÿyn­da na­maz okaly∆y.
2 3
36

4
4. AB≈-da Mu­sul­man­lary◊
gü­nü­ne bagy∆la­nan ­
da­ba­raly ÿö­ri∆ ba∆lanmazyn­dan
ö◊, Nÿu-
Ÿork ∆ähe­ri­ni◊ Man­hetten
bö­le­gi­ni◊ Ma­di­son
∆aÿo­lun­da öÿle na­mazy
okalÿar.
5. Fi­la­del­fiÿa met­ji­dindäki
Bawa jemgyÿe­ti­ni◊ ­
ag­za­laryny◊ na­ma­za
du­ran pur­sady.
37
5
A m e ­r i ­k a ­d a
mu­sul­man dur­mu∆y

D i ­n i a m a l e t ­m e ­l e r
Ame­ri­kan
met­jit­le­ri
1
Ge­çen asyry◊ tog­sanynjy ÿyl­laryny◊ ahyr­larynda
ge­çi­ri­len bar­lag­lary◊ ne­ti­je­le­ri­ne görä, Birle∆en
≈tat­lar­da 1200-den gowrak met­jit we
ys­lam mer­ke­zi bardyr, em­ma olary◊ di◊e 100-i­si met­jit
hök­mün­de gur­landyr. Bu bar­lag­dan gör­nü∆i ÿaly ys­lam
kong­re­ga­siÿa­laryny◊ kö­pü­si öz i∆le­ri­ni ba∆ga mak­sat­lar
üçin gur­lan jaÿlar­da ba∆lady­lar. Il­ki-il­ki­ler bu bi­na­lar­da
ÿangyn stan­siÿa­lary, te­atr­lar, ätiÿaçlyk jaÿlary we dükan­lar
bardy.
Em­ma 1965-n­ji ÿyl­dan so◊ra Bir­le∆en ≈tat­la­ra
dür­li ÿurt­lar­dan mu­sul­man­lary◊ köp sanlysy ge­len­de
ÿag­daÿ üÿt­ge­di. Hut ∆ol wagt­lar ÿe­ke-täk mak­sady musul­man
jemgyÿet­le­ri­ne hyz­mat et­mek bo­lan na­maz
okalÿan jaÿlar, ÿer­li klub­lar we et­rap me­de­ni mer­kez­le­ri
hök­mün­de met­jit­le­ri◊ gur­lu∆ygy ba∆landy. ≈u gün­ki
gün­de ame­ri­kan mu­sul­man­laryny◊ di­ni köp­dür­li­li­gi, etni­ki
aslyny◊ baÿlygy we köp to­parlylygy bi­na­lary◊ tasla­ma­laryny◊
dür­li-dür­li gör­nü∆le­ri­ni◊ dö­re­me­gin­de we
gur­naly∆ ∆e­kil­le­ri­ni◊ köp bol­magyn­da öz ∆öh­le­len­me­si­ni
tapÿar.
Kemb­rijdäki Mas­sa­çu­se­ti◊ teh­no­lo­gik ins­ti­tutyny◊
ys­lam bi­nagär­çi­li­gi­ni öwren­mek boÿun­ça Aga Han
Bö­lü­mi­ni◊ baÿry ylmy i∆gäri◊ we­zi­pe­sin­de i∆leÿän suratçy
we met­jit­le­ri◊ bi­nagär­çi­li­gi­ni◊ ÿazgysyny ÿö­re­di­ji
dok­tor Omar Ha­li­di Bir­le∆en ≈tat­lar­da met­jit­le­ri◊ binagär­çi­li­gi­ni◊
üç gör­nü∆i­ni◊ üs­tün­lik­li peÿda­lanylmasyny
we gi◊den me∆hurlygyny ∆eÿle dü∆ün­dirÿär.
«Bi­rin­ji­den, bir ys­lam ÿur­dun­dan ÿa-da ys­lam
ÿurt­laryny◊ birnäçe­sin­den al­nan we üyt­gewsiz ame­ri­kan
top­ragy­na ge­çi­ri­len adaty bi­nagär­çi­li­gi özün­de jem­leÿän
met­jit­ler bardyr – diÿip, dok­tor Ha­li­di dü∆ün­dirÿär. –
Ikin­ji­den, adaty däbi◊ üyt­ge­di­len gör­nü∆i­ni gör­kezÿän
we käbir ÿer­de ame­ri­kan bi­nagär­çi­li­gi­ni◊ ala­mat­lary bilen
ut­ga∆ÿan met­jit­ler bar. Üçün­ji­den bol­sa, düÿp­gö­ter
täze bi­nagär­çi­lik­li met­jit­ler hem du∆ gelÿär. Me­se­lem
De­mir­gazyk Ame­ri­kany◊ ys­lam jemgyÿe­ti­ni◊ In­di­ana
∆tatyny◊ Pleÿn­fil ∆ähe­rindäki ka­rargähi (∆tab-kwar­tirasy).»
Bu üç gör­nü∆däki met­jit­le­ri◊ kö­pü­si ders otaglaryny◊,
ki­tap­ha­na­lary◊, au­di­to­riÿa­lary◊, ylmy mas­la­hat
otag­laryny◊, ki­tap dü­kan­laryny◊, a∆ha­na­lary◊, söh­betde∆lik
we dynç aly∆ ÿer­le­ri­ni◊, hat­da ÿa∆aÿy∆ jaÿlaryny◊
we­zi­pe­le­ri­ni hem ÿe­ri­ne ÿe­tirÿär­ler.
2
1. In­di­ana ∆tatyn­daky Ewanswil­li◊ Ys­lam mer­ke­zi­ni◊ ­
pyÿa­da ge­çel­ge­si­ni◊ gör­nü∆i. Bu bi­na Or­ta Gün­ba­tary◊
adaty ∆äherÿa­ka bi­nagär­çi­lik ala­mat­laryny öz içi­ne
alÿar.
2. In­di­ana ∆tatyn­daky Ewanswil­li◊ Ys­lam mer­ke­zi­ni◊ ­
iç­ki gör­nü∆i.
3. De­mir­gayk Ame­ri­kany◊ Ys­lam jemgyÿe­ti­ni◊ In­di­ana
∆tatyny◊ Pleÿn­fildäki 1979-njy ÿyl­da gur­lan bi­nasyny◊
asu­da gör­nü∆i bar. Bu bi­na­da met­jit, ki­tap­ha­na we i∆
otag­lary bir bi­tewi­li­gi eme­le ge­tirÿär.
Met­jit­le­ri◊ bi­nagär­çi­li­gin­de göz ö◊ün­de tu­tu­lan
ba∆ga bir ÿag­daÿ – bu aÿal­lar üçin na­maz okalÿan ÿerle­ri◊
bol­magydyr. Ame­ri­ka­da aÿal­lar met­jit­le­ri◊ i∆i­ni◊
aÿryl­maz dü­züm bö­le­gi­dir we mu­sul­man jemgyÿe­tin­de
örän i∆je◊ orny eÿe­leÿär­ler. Adaty ame­ri­kan mu­sul­man
38

3
ma∆ga­lasyn­da onu◊ ag­za­laryny◊ äh­li­si na­maz okaÿar­lar,
bu bol­sa aÿal­lar üçin aÿratyn ÿe­ri◊ bö­lun­me­gi­ni◊ ze­rurlugyny
ÿü­ze çy­karÿar, düz­gün bol∆u­na görä, ol ÿer­ler
ÿarym gat­da ÿer­le∆en­dir (köp­lenç bi­rin­ji we ikin­ji gaty◊
aralygy).
Köp ÿag­daÿlar­da De­mir­gazyk Ame­ri­kany◊ metjit­le­ri­ni◊
bi­nagär­çi­li­gi ∆ol et­raby◊ agdyklyk edÿän binagär­çi­li­gi­ni
∆öh­le­len­dirÿär. «Wagty◊ geç­me­gi bi­len
geç­mi∆i◊ we täze­çil­li­gi◊ ∆owly ut­ga∆masyny ∆öh­le­lendirÿän
ol ÿa-da beÿle­ki nus­galy bi­nagär­çi­lik i∆le­ni­lip
dü­zü­ler – diÿip, dok­tor Ha­li­di ö◊den­gö­rü­ji­lik bi­len
aÿdÿar. – Gün­ba­tar­da peÿda bo­lan täze met­jit­le­ri◊ gümmez­ler
ÿa-da mi­na­ra­lar bi­len hiç hi­li umumylygy ÿokdur.»­
­ ­ ­ ­ ­ ★
39

D i ­n i a m a l e t ­m e ­l e r
1
3
4
2
5
1. Ari­zo­na ∆tatyny◊ Tempdäki met­ji­di özü­ni◊
güm­me­zi we mi­na­rasy bi­len has adaty ­
gö­rünÿär.
2. Gü­nor­ta Ka­li­for­niÿany◊ Bewer­li-Hillzdäki
Ys­lam mer­ke­zi.
3. Te­has ∆tatyny◊ Hÿus­tonyn­da Ys­lam
jemgyÿe­ti­ni◊ ge­çen asyry◊ tog­sanynjy ­
ÿyl­laryny◊ ba∆yn­da bi­na edi­len jaÿy.
4. Pull­man­daky (Wa∆ing­ton ∆taty) adaty ­
mi­na­ra Ys­lam mer­ke­zi­ne görk berÿär.
5. Çi­ka­go­daky (Il­li­noÿs ∆taty) Ys­lam Ÿurdy
met­ji­di­ni◊ iç­ki gör­nü∆i.
40

6
8
7
6. Al­bu­ker­kedäki (Nÿu Mek­si­ko ∆taty) Ys­lam mer­ke­zi­ni◊
täze bi­nagär­çi­li­gi ge­omet­riÿany◊ müm­kin­çi­lik­le­ri,
gi◊i∆li­gi peÿda­lan­mak, dü­züm gur­lu∆ usul­lary we ­
se­ri∆de­le­ri◊ ulanyly∆y ba­ra­daky dowam edip gelÿän
dü∆ün­je­le­ri (däp­le­ri) üÿt­gedÿär.
7. Gur­lu∆ygy 1991-n­ji ÿyl­da ta­mam­la­nanyn­dan bäri, ­
bu ÿs­lam Mer­ke­zi Nÿu-Ÿor­ku◊ mer­ke­zi bö­le­gi­ni◊
ajaÿyplyk­laryny◊ bi­ri­ne öwrül­di.
8. Wa∆ing­tony◊ Ys­lam me­de­ni mer­ke­zi­ni◊ (Ko­lum­biÿa ­
Fe­de­ral ok­rugy) ag­za­laryny◊ bi­ri ju­ma na­mazyn­dan
so◊, adaty bi­nagär­çi­lik tärin­de gur­lan iç­ki gör­nü∆e
to­ma∆a et­mek üçin eg­len­di.
41

Di­ni amal et­me­ler
a g y z b e k l e n i l i ≈ i
1
2
1. 2001-njy ÿyl­da Re­me­zany◊ il­kin­ji gü­nün­de AB≈-ny◊ Harby-de◊iz flo­tuny◊ ys­lam di­ni­ne uÿÿan de◊iz­çi­le­ri gämi­ni◊ ­
go­rumyn­da na­maz okady­lar.
2. Din­dar mu­sul­man Nÿu-Ÿor­ku◊ i◊ uly met­jit­le­ri­ni◊ bi­rin­de Re­me­zany◊ – bir aÿlap agyz bek­le­nip, päk­le­nilÿän aÿy◊, il­kin­ji
gü­nün­de Gur­han­dan sü­re­ler okaÿar.
3. Mu­sul­man we onu◊ aÿaly Ari­zo­na ∆tatyny◊ Gü­nor­ta dagyny◊ be­lent ger∆in­de du­rup çu◊◊ur, näzik duÿgy bi­len ­
Re­me­zany◊ ba∆lan­magyny ha­bar berÿän täze aÿy◊ dog­magy­na ga­ra∆ÿar­lar.
3
42

4. Amer­kany◊ äh­li ­
kün­jek­le­rin­de
mu­sul­man­lar Re­mezany
dür­li-dür­li ÿagdaÿda
bel­leÿär­ler.
Gü­nü◊ dowamyn­da
agzy◊y bek­le­mek­lik
Re­me­zan düz­gün­leri­ni◊
di◊e bir bö­le­gidir.
Ame­ri­ka­da ­
mu­sul­man ma∆ga­lalaryny◊
we met­jit­leri­ni◊
kö­pü­sin­de ­
mu­sul­man­lar gü­nü◊
ya∆ÿan wagtyn­da
uzakly gün dowam
eden agyz beklemäni◊
ag­za­çary­na
ÿyg­nanÿar­lar, o◊a
mu­sul­man bolmadyk
dost­larynyda
çagyrÿar­lar. Bu
ÿer­de Mi­çi­gan­daky
mu­sul­man ma∆ga­lalaryny◊
bi­ri ag­za­çara
taÿÿar­lanÿar.
4
6
5. Pre­zi­dent Bu∆ 2001-n­ji ÿyly◊ San­jar (noÿabr)
aÿyny◊ 19-yn­da, ba∆gü­ni Wa∆ing­ton­da (or­ta­da)
ymam Ab­dul­la Mu­ham­med Al Hujy◊ (çep­den) ­
Ak Tamy◊ Na­har iÿilÿän otagyn­da If­ta­ar na­haryny◊
ö◊üsy­rasyn­daky do­gasyny di◊leÿar. Sto­lu◊ ba∆ynda
(sag­da), Döwlet käti­bi Ko­lin Pa­uel hem otyr.
6. San-F­ran­sis­kony◊ dünÿewi mek­dep­le­ri­ni◊ bi­rin­de
mu­sul­man aÿal Re­me­zany◊ – mu­sul­man se­ne­namasyny◊
i◊ mu­kad­des aÿyny◊ manysy we ­
ony ber­jaÿ et­mek et­mek ba­ra­da ÿo­kary synp
okuwçy­lary­na gür­rü◊ berÿär.
5
43
A m e ­r i ­k a ­d a
mu­sul­man dur­mu∆y

I≈ler dünÿäsin­de
I ≈ d e
1
2
4
1. Dok­tor Leÿla Had­dad Mi­çi­gan ∆tatynyny◊ Dear­born­daky
saglygy go­raÿy∆ mer­kez­le­ri­ni◊ bi­rin­de näsagy göz­den ­
ge­çirÿär.
2. Dü­kançy Ka­li­for­niÿa ∆tatyny◊ Fri­mont­daky dü­kan­laryny◊
bi­ri üçin te­le­fon ar­kaly sargyt alÿar, ol et­rap ol ÿer­de
ÿa∆aÿan 60000-den gowrak owgan­la­ra hyz­mat edÿär.
3. Nÿu-Ÿork ∆ähe­rin­de tak­si ∆u­rü­jü­si bo­lup i∆leÿän ­
päkis­tanly mu­sul­man bä∆ wagty­na na­maz oka­maklygy
özü­ne dartgynly i∆i­ni◊ höt­de­sin­den gelmäge ÿar­dam
berÿän­di­gi­ni aÿdÿar.
4. Nÿu-Ÿork ∆ähe­ri­ni◊ Bruk­lindäki iç­gi­le­ri ön­dürÿän ­
∆e­re­ke­ti◊ eÿe­si ön­dürÿän önüm­le­ri­ni gör­kezÿär.
3
44

5
5. I∆gär­ler Nÿu-Ÿork ∆ähe­ri­ni◊ Bruk­lindäki arap ame­ri­kanlary­na
gol­daw be­ri­ji mer­ke­zi­ni◊ da∆yn­da top­lanÿar­lar.
6. Mu­sul­man aÿal Ogaÿo ∆tatyny◊ Ko­lum­bus­daky azyk
önüm­le­ri­ni paÿlaÿjy mer­kez­le­ri­ni◊ bi­rin­de gap­laÿjy ­
ha­tary◊ i∆i­ni ug­rukdyrÿar.
6
45
A m e ­r i ­k a ­d a
mu­sul­man dur­mu∆y

I ≈ l e r d ü n ÿ ä s i n ­d e
Ynanç­lar we bank i∆le­ri
≈e­ril Jin
Min­ne­apo­lis­li Ad­bi­ri­zak Bil­le, di­ni­ne berk
uÿÿan mu­sul­man, awto­busly gat­nady∆ hyzmat­laryny
hö­dür­leÿän hu­susy i∆i­ne ba∆la­jak
bo­lan­da çykgynsyz ÿag­daÿa galdy. Billä hu­susy i∆i­ni
he­re­ke­te gi­riz­mek üçin bank­dan karz pul ge­rek boldy,
em­ma ys­lam ka­da-ka­nuny gö­te­rim tö­le­me­gi ya-da bergi­ni
tö­le­mek­de re­bany ga­da­gan edÿär.
So◊ky wagt­la­ra çen­li Bil­le ÿaly mu­sul­man te­le­keçi­le­ri­ne
müm­kin­çi­lik­ler çäk­li­di. Magtym­guly (maÿ)
aÿyn­da Do­ganlyk ∆äher­le­ri◊ to­par­laryny◊ ta­gal­la­lary arkaly
Bil­le im­mig­rant­lary i◊lis di­li sa­pagy­na gat­nadÿan
hu­susy ∆e­re­ke­ti­ni◊ gö­te­rim­siz ma­liÿe­le∆di­ril­me­gi­ni gazandy.
Bil­le Sent-Pol­daky et­rap­ça­lary aba­dan­la∆dydyry∆
mer­ke­zin­den karz alan 15000 ame­ri­kan dol­lary­na 3–4
adamlyk mek­dep awto­busyny satyn aldy. Bu to­par Bille­ni◊
ber­gi­si­ni üz­me­gi üçin 2000 ame­ri­kan dol­lary möçbe­rin­de
al­nan gir­de­ji­si­ni al­magy göz ö◊ün­de tu­tupdy.
Bil­le hiç hi­li gö­te­rim tölänok, çün­ki gir­de­ji gö­te­ri­mi◊
or­nuny tutÿar, ady ag­za­lan mer­kez bol­sa, en­te­gem
ÿyllyk gir­de­ji­ni alÿar.
«Men gö­te­rim tölänim­den, te­le­ke­çi­lik­den da∆da
du­ranymy gowy görÿärin» diÿip Bil­le aÿtdy. Karz puly
∆eÿle al­ma­ga müm­kin­çi­lik bol­madyk bo­lan bol­sa, belkem
ma◊a awto­bus satyn al­mak üçin pul ÿyg­na­mak
ge­rek bo­lardy ÿa-da dost­larym­dan gö­te­rim­siz pul karz
al­ma­ga sy­nany∆maly bo­lardym di­yip, ol dü∆un­dir­di.
Do­ganlyk ∆äher­le­ri◊ mu­sul­man­lary ge­çen ÿyl
döwle­ti◊ jo­gapkär we­zi­pe­li adam­laryny, karz be­ri­ji­le­ri
we raÿat ö◊ba∆çy­laryny mu­sul­man­la­ra al­ter­na­tiw maliÿe­le∆dir­me
bi­len pul ber­mek, ÿagny dowam edÿän
düz­gün­le­ri boz­maz­dan, ys­lamy ynanjy ola­ra uÿgunla∆dyr­mak
ba­ra­da ha­barly et­mek dog­rusyn­da i∆le­di­ler.
Banky◊ we­kil­le­ri berk düz­gün­le­ri◊ mu­sul­manlary◊
al­ter­na­tiw ma­liÿe­le∆dirmä ze­rurlygyny ka­na­gatlandyr­ma­ga
päs­gel berÿän­di­gi­ni aÿdÿar­lar. Mu­sul­manlar
we ma­liÿe ÿol­ba∆çy­lary bu ÿer­de i∆i◊ di◊e bir ∆ahsy
ÿa-da di­ni me­selä syryk­maÿandygy bi­len yla­la∆ÿar­lar;
eme­le ge­len ÿag­daÿ jemgyÿet­çi­lik we ykdy­sady häsiÿetli
me­se­le bo­lup durÿar. Ol ÿol­ba∆çy­lar al­ter­na­tiw ­
ma­liÿe­le∆dir­ma­ni◊ bol­mazlygyny◊ ys­lamy te­le­ke­çi­le­ri◊
nähi­li oÿlap tapyjylygy we ba∆arnyklygy gör­ke­zip ­
bil­jek­di­gi­ni, ∆eÿle-de i∆ewür­lik he­re­ke­ti◊ nähi­li ösü∆
çägi­ne ÿe­tip bil­jek­dik­le­ri­ni gör­kez­di; mu◊a Do­ganlyk
∆äher­le­ri◊ to­par­laryny◊ üs­tün­lik­le­ri aÿdy◊ my­sal bo­lup
bi­ler.
Ys­lamy jemgyÿet­le­ri◊ sany we baÿlygy ÿurt möçbe­rin­de
artÿar. «Is­la­mik Ho­raÿzens» ¤ur­nalyny◊ mag­lumaty­na
görä, Bir­le∆en ≈tat­lar­da ÿa∆aÿan 6 mil­li­on musul­man
jan ba∆y­na 35000-den 45000 ame­ri­kan dol­lary
möç­be­rin­de gir­de­ji alÿar­lar, bu bol­sa ÿurt boÿunçä ­
27000 ame­ri­kan dol­laryny düzÿän gör­ke­zi­ji­den ep-es­li
artykdyr.
Bar bo­lan mag­lu­mat­la­ra görä, Do­ganlyk ∆äher­lerde
75000 mu­sul­man ÿa∆aÿar (bä∆ ÿyl mun­dan ozal ­
45000 töwe­re­gi­di). Min­ne­so­ta ∆tatyn­da 100000 mu­sulman
ÿa∆aÿar. Gir­de­ji ber­meÿän to­par­lar i∆ewür­lik he­reke­ti
boÿun­ça ge­çi­ri­len sa­pak­lar­da al­ter­na­tiw ma­liÿele∆dirmäni◊
ze­rurlygy­na dü∆ün­di­ler. Bu ze­rurlyk Bir­le∆en
≈tat­la­ra So­ma­li­den ÿa◊y-ÿakyn­da ge­len im­mig­rant­lar
uçin has-da döwre­bap bo­lup durÿar, sebäbi olar ys­lam
di­ni­ni◊ düz­gün­le­ri­ne beÿle­ki­ler­den berkräk eÿerÿär­ler.
Min­ne­so­ta­daky so­ma­li­li bos­gun­lary◊ sany ÿurt boÿun­ça
i◊ ÿo­kary bo­lup durÿar, bar bo­lan mag­lu­mat­la­ra görä
olary◊ sany 40000-dir. ≈u ÿyly◊ ba∆yn­da Sent-Pol­daky
et­rap­ça­lary◊ ös­dür­mek we aba­dan­la∆dyr­mak boÿun­ça
mer­ke­zi◊ se­ren­jam be­ri­ji di­rek­tory Maÿk Te­ma­li ownuk
te­le­ke­çi­li­gi ma­liÿe­le∆dir­mek mak­sady bi­len re­ba­dan erkin
(ÿagny gö­te­rim al­maz­dan) maÿa goÿumyny goÿmakly­ga
gi­ri∆di. Te­ma­li mu­sul­man im­mig­rant­laryny◊
gö­te­ri­me karz pul alyp bil­meÿän­di­gi sebäp­li hu­susy te­leke­çi­li­ge
ba∆la­mak is­le­meÿän­di­gi­ni görÿär­di.
Go­laÿda ma­liÿe­le∆dirmäni◊ birnäçe ÿer­li ys­lamy
mak­sat­na­ma­lary ÿe­ri­ne ÿe­ti­ri­lip ba∆landy ÿa-da meÿille∆di­rilmäni◊
bas­gan­çak­laryn­da du­ruldy:
• «Fi­lips Kommÿu­ni­ti Dewe­lop­ment Kor­po­reÿ∆in»,
∆eÿle-de Min­ne­apo­li­si◊ et­rap­laryny◊ ösü∆i we aba­danla∆dyryly∆y
boÿun­ça gul­lugy kär­ha­nany◊ mu­sul­man
ho­jaÿyny­na gö­te­ri­mi do­landyry∆ salgydy­na çal∆yr­mak
bi­len karz pul ber­di­ler. Olary◊ iki­si-de mak­sat­na­malary
mu­sul­man­la­ra has ka­bul eder­lik­li de­re­je­de et­mek
üçin i∆leÿär­ler.
• Min­ne­apo­li­si◊ et­rap­laryny ös­dür­mek we aba­danla∆dyr­mak
boÿun­ça ∆e­re­ket­le­ri◊ kon­sor­si­umy iki sany
ys­lamy i∆ewür­lik kär­ha­nasyny karz pul ber­mek boÿunça
ÿyg­nalÿan salgyt­lary◊ esasyn­da iki sany amaly synag
mak­sat­na­masy hök­mün­de üp­jün et­di. Bu gir­de­ji
ber­meÿän to­par iki ÿyly◊ için­de töwek­gel­çi­lik­li (wençur)
maÿa goÿumyny◊ ki­çi gaz­nasyny dö­ret­mek isleÿär.
• Min­ne­apo­lisdäki bir ÿyl mun­dan ö◊ dö­re­di­len «Dol­son
Oto Di­ler», ulany­lan ulag­lary sat­mak boÿun­ça del-
46

lalçylyk ∆e­re­ke­ti, öz mü∆de­ri­le­ri­ne gö­te­rim al­maz­dan
karz pul ber­me­gi göz ö◊un­de tutÿar.
• Tu­tu∆ ÿurt möç­be­rin­de ∆e­re­ket­le­ri◊ bir to­pary, ÿagny
«Ame­ri­kan Ha­us Faÿnens La­ri­ba» we «Em Si Aÿ
Faÿnen∆l Serwi­siz» ÿe◊il ma∆yn­lary we en­jam­lary
kären­de­si­ne berÿär­ler, ∆eÿle-de Min­ne­so­ta­da ÿa∆aÿan
adam­la­ra öÿler we kär­ha­na­lar üçin gö­te­rim­siz ma­liÿele∆dirmäni
hö­dür­leÿär­ler. Ta­gal­la­lar ylaÿta-da öÿle­ri◊
mu­sul­man eÿe­le­ri­ne gö­nük­di­rilÿär.
• Do­ganlyk ∆äher­le­ri◊ to­pary Karz pul be­ri∆ ys­lamy
bi­le­le∆i­gi­ni dö­ret­me­gi◊ üs­tün­de i∆leÿär­ler.
«Uellz Far­gou end Kom­pa­ni» we «Ÿu­niwer­si­ti
bank» ÿaly bank­lar ys­lamy i∆ewür kär­ha­na­la­ra kö­mek
ber­me­gi◊ we ∆ahsy emläk hök­mün­de öÿle­ri al­mak­da
ÿar­dam et­me­gi◊ müm­kin­çi­lik­le­ri­ni öwrenÿär­ler.
«Mu◊a ägirt uly ze­rurlyk bar – diÿip, Do­ganlyk
∆äher­le­ri◊ gir­de­ji ber­meÿän birnäçe to­par­lary­na we yslamy
te­le­ke­çi­le­ri ma­liÿe­le∆dirmäni gu­ra­mak me­se­le­le­ri
boÿun­ça bank­la­ra kon­sul­ta­siÿa (mas­la­hat) be­ri­ji Wa­fik
Fan­nun pi­kir edÿär. – Do­ganlyk ∆äher­le­ri◊ mu­sul­man
jemgyÿe­ti muny eÿÿäm on ÿyl­dan bäri ÿe­ri­ne ÿe­tirmäge
sy­nany∆ÿar.»
Min­ne­so­ta ∆tatyny◊ Sent-Pol ∆ähe­ri­ni◊ ki­çi et­rap­laryny
ös­dür­mek we aba­dan­la∆dyr­mak boÿun­ça Mer­kez bi­len
bag­la∆y­lan ma­liÿe­le∆dirmäni◊ gö­te­rim­siz yla­la∆ygy – bu
mu­sul­ma­na Do­ganlyk ∆äher­le­ri◊ ÿa∆aÿy∆ jaÿlary­na we
kär­ha­na­la­ra hyz­mat edÿän hu­susy ∆e­re­ke­ti­ne azyk önümle­ri­ni
ÿer­le­re el­tip ber­mek­de ze­rur bo­lan ulag we en­jam­lar
üçin ber­gi­si­ni bermäge ÿar­dam edÿär.
«Min­ne­so­tany◊ birnäçe mu­sul­man­laryn­da bankdan
adaty karz puly al­mak­dan ba∆ga çy­kal­ga ÿok. Biz
bu zat­lary◊ hem­me­si­ni mätäç bo­lanymyz üçin edÿäris.
Ul­gam ∆eÿle. Men muny bir gijäni◊ dowamyn­da üÿt­gedip
bil­meÿärin, ÿö­ne näme­dir bir zat­dan ba∆la­maly
bolÿar.»
Min­ne­so­tany◊ Ys­lam mer­ke­zi­ni◊ ÿe­ri­ne ÿe­ti­ri­ji
di­rek­tory Ham­di El Swaf ys­lam örän çalt ösÿän din bolsa-da,
mu­sul­man­lar jemgyÿet ta­rapyn­dan köpräk dü∆ü-
≈e ril Jin «Paÿe niÿer Pres si◊», Min ne so tany◊ Sen-Pol daky
ga ze ti ni◊ i∆ewür lik boÿun ça ha barçysydyr.
Awtorlyk hu kugy © 2001 «Paÿe niÿer Pla net»/Sent-Pol
(Min ne so ta) «Paÿe niÿer Press»/Twin Ci ti es.com
47

I ≈ l e r d ü n ÿ ä s i n ­d e
nil­me­gi üçin en­te­gem gö­re∆me­li
bolÿar­lar diÿip aÿdÿar.
Gö­te­ri­me al­mak we
ber­mek ga­da­gan
edilÿär
Af­ri­kany◊, Aziÿany◊, Hindis­tany◊,
Ÿakyn Gün­do­gary◊ we
Gün­do­gar Ÿewro­pany◊ mu­sul­manlary
1400 ÿyl mun­dan ozal ber­ka­rar
edi­len di­ne eÿerÿär­ler. Ys­lam
kanyny ÿa-da ∆e­ri­gat Al­lany◊ mukad­des
ki­taby­na we Mu­ham­met pygam­be­ri◊
hadys­lary­na esas­lanÿar.
Ys­lam ka­nuny gö­te­rim almagy
we gö­te­ri­me ber­me­gi berk
ga­da­gan edÿär. Gurply ada­ma özün-
­den has ∆owsuz­rak ada­ma pul be­rip,
on­dan ga­zanç et­mek laÿyk däl­dir.
Pul­dan di◊e jemgyÿe­ti◊ gülläp ösme­gi­ne
ÿar­dam et­mek üçin bi­le­likde
peÿda­lanylÿar.
Bu ynanç mu­sul­man­lary◊ karz
pu­la öÿ, ÿe◊il awto­ulag satyn almagy­na
ÿa-da okuwy­na tö­le­me­gi­ne,
hu­susy te­le­ke­çi­li­ge ba∆la­magy­na,
ber­gi­le­ri­ni tö­le­me­gi­ne, karz kartlaryny
ulan­magy­na ters täsir edip bi­ler.
Gö­te­rim­le­ri tö­le­mek mu­sul­many◊
öz ynanjy­na nähi­li eÿerÿän­di­gi­ne
baglylyk­da uly ÿa-da äh­miÿet­siz
päs­gelç­lik bo­lup bi­ler. Do­ganlyk
∆äher­le­ri◊ adaty mu­sul­man­lary öÿle-­
­ri◊ eÿe­le­ri däl­dir we bank­da süÿ∆ürint­gi
ha­sap­lary ÿok­dur. Eger olary◊
süÿ∆ü­rint­gi­ler ha­saby bar bol­sa-da,
adat­ça on­dan gelÿän gö­te­ri­mi olar
haÿÿr-sa­hawat mak­sat­lary üçin
berÿär­ler.
Ys­lam ka­nuny boÿun­ça ka­bul
eder­lik­li ma­liÿe yla­la∆ma­lary sat­ma
we satyn al­ma ∆ert­na­ma­laryny, töleg
kären­de­si­ni ÿa-da kärendäbermäni,
gö­te­rim­siz karz puly, ozü◊e dü∆ÿän gym­mat
we gir­de­ji ∆ert­na­ma­laryny, gym­mat ba­haly kagyz­la­ra
maÿa goÿumyny, ÿol­da∆lygy we hyz­mat­da∆lygy öz içine
alÿar.
Os­man Aly Min­ne­apo­lisdäki So­ma­li res­to­rany
bo­lan Ta­ri­ke bir ge­zek ula­narlyk iÿmit üçin azyk önümle­ri­ni◊
400 gör­nü∆i­ni el­tip ber­mek boÿun­ça hu­susy i∆i­ne
ba∆lan­da we bu res­to­ran­da çäre­le­ri ge­çi­ren­de satyn al­ma
we sat­ma ∆ert­na­masyn­dan peÿda­landy. Et­rap­ça­lary ösdür­mek
we ab­dan­la∆dyr­mak boÿun­ça mer­kez 1995-n­ji
ÿyly◊ önü­mi bo­lan «Doj Ka­rawan» ki­çi wany satyn aldy
we ony so◊ra Ala bir ÿyly◊ dowamyn­da her aÿda 443, 64
Mu­sul­man ka­nuny gö­te­rim tö­le­gi­ni we gö­te­rim al­magy ­
ga­da­gan edÿär. ≈o­nu◊ üçin ∆ahsy emlägi◊ satyn alynmasyn­da
we satyl­masyn­da kynçylyk­lar döräp bi­ler. Bu ÿa∆
öÿ eÿe­si Gün­do­gar Af­ri­ka­da ÿa∆aÿan ka­kasyn­dan alan i∆
mag­lu­matyny elekt­ron poç­ta boÿun­ça mas­la­hat­la∆mak
üçin ga­ra∆ÿar.
möç­be­rin­de ame­ri­kan dol­laryny tö­le­mek ∆er­ti bi­len
5323 ame­ri­kan dol­lar­da gir­de­ji­li satdy.
Do­ganlyk ∆äher­le­ri◊ beÿle­ki mu­sul­man­lary we­lin,
ju­da çäk­li müm­kin­çi­lik­li ∆eÿle ∆ert­ler bi­len gar∆yla∆ÿandygy
üçin, öz ∆üÿ∆ü­rint­gi­le­rin­den peÿda­landy­lar
we öz ma∆ga­la ag­za­laryny◊ we dost­laryny◊ jo­martlygyna
bil bag­lady­lar, ÿagny köp ba­bat­da beÿle­ki mu­sul­man
48

to­par­lary ÿaly he­re­ket et­di­ler. ≈eÿle mu­sul­man­lar, hu­susan-da
So­ma­li jemgyÿe­tin­de, «umumy gaz­na» pul
goÿup, maÿa goÿumy kluby­na me◊ze∆ bir zat dö­re­denle­ri
hem bo­lupdy.
≈eÿle mu­sul­man­lary◊ ha­tary­na ÿer­li so­ma­li­li­le­re
ge­ze­lenç ÿe­ri bo­lup hyz­mat edÿän Kar­mel-Suk­da, Minne­apo­lisd∆äki
agaç­lar oturdy­lan ki­çe◊räk seÿilÿol­da
«Gö­zel ze­nan» atly dü­kany açan Ha­li­me Ÿu­sef hem
girÿär. Ÿu­sef, onu◊ so­ma­li­li hyz­mat­da∆y we ol ÿer­de
ÿer­le∆ÿän dört sany dü­kany◊ eÿe­le­ri ma­liÿe gu­tusyny
dö­ret­di­ler: her dü­kan aÿda 1000 ame­ri­kan dol­laryny
goÿÿar we dü­kan­lary◊ bi­ri 5000 ame­ri­kan dol­laryny
alÿar diÿip ol dü∆ün­dirÿär. Gel­jek­ki aÿda 5000 ame­rikan
dol­lary beÿle­ki dü­ka­na be­rilÿär we ∆eÿle gör­nü∆de
tä bä∆ dü­kany◊ äh­li­si ∆ol ÿyg­na­lan puly alÿan­ça dowam
edÿär. So◊ra bu i∆ ÿe­ne-de gaÿta­lanÿar.
Ÿu­sef bu gö­te­rim­siz puly Çi­ka­go­dan we Nÿu-
Ÿork­dan, ∆eÿle-de da∆ary ÿurt­dan get­rilÿän egin-e∆ik­leri◊,
geÿim-ge­ji­me ge­rek bo­lan zat­lary◊, gap-gaç­lary◊
we beÿle­ki öÿe ge­rek­li zat­lary◊ öz dü­kanyn­daky
ätiÿaçlyk­laryny◊ üs­tü­ni ÿe­tir­mek üçin peÿda­lanÿar.
Ÿö­ne söwdany◊ zyÿansyz bol­magy we gi◊el­me­gi üçin
uly möç­ber­de haryt­lary al­mak üçin Ÿu­se­fe pul ge­rek.
«Umu­man alany◊da im­mig­rant jemgyÿet­le­ri örän
ba∆ar­ja◊ we öz ba∆ sany köp ma∆ga­lasyny◊ ag­za­laryndan
pul al­ma­ga meÿil­li­dir­ler, diÿip Min­ne­apo­li­si◊ et­raplaryny◊
ös­dür­mek we aba­dan­la∆dyr­mak boÿun­ça söwdagär
däl to­par­lary◊ bi­le­le∆i­gi­ni◊ kon­sor­si­umyny◊ ÿe­rine
ÿe­ti­ri­ji di­rek­tory Ed Lem­bert aÿdÿar. Em­ma beÿle
gol­dawy be­rip bil­jek köp sanly kowum-garyn­da∆lary
ÿok mu­sul­man­lar hem örän köp­dür».
Ma­liÿe­le∆dirmäni beÿle­ki çe∆me­ler­den göz­le­mek
ug­run­da bol­mak bi­len mu­sul­man­lar ∆tat­lary◊ ka­nun­lary
we fe­de­ral ka­nun­lar ÿaly päs­gelç­lik­le­re du∆ ge­lip bi­lerler.
Mun­dan ba∆ga-da, ∆eÿle mu­sul­man­la­ra kö­mek etmäge
çaly∆ÿan ÿo­kar­da gör­ke­zi­len söwdagär däl to­parlar
ma­liÿe­le∆dirmäni◊ çö­zül­me­dik me­se­le­le­ri­ne se­zewar
bolÿar­lar.
My­sal üçin, ∆u ÿyl mu­sul­man­lar et­rap­ça­lary ös­dürmek
we aba­dan­la∆dyr­mak boÿun­ça mer­ke­zi◊ mak­sat­namasy­na,
mer­ke­zi◊ se­ri∆de­si­ni◊ gu­ta­randygy sebäp­li ygtyÿar
alyp bil­me­di­ler. Mer­kez puly Min­ne­so­tany◊ Söwda
we ykdy­sady ösü∆ de­par­ta­men­ti­ni◊ ∆äher ba∆langyç­lary
mak­sat­na­masyn­dan al­ma­ga bil bag­laÿardy, em­ma hu­kuk
(ÿu­ri­di­ki) kynçylyk­la­ra uç­rady. ≈taty◊ ka­nuny gö­te­rim
pul se­ri∆de­le­ri­ni (ssu­dany) en­jam satyn al­mak üçin
peÿda­lan­magy, so◊ra-da ony ol ÿa-da beÿle­ki kär­ha­na
kären­de­si­ne ber­me­gi ga­da­gan edÿär diÿip ady ag­za­lan
de­par­ta­ment­de ∆äher ba∆langyç­lary mak­sat­na­masyny◊
do­landyryjysy Bart Bewinz dü∆ün­dirÿär.
Bewinz gel­jek­ki ÿyl dowam edÿän ka­nu­na de­gi∆li
üÿt­ge∆me gi­riz­mek ba­ra­da tek­lip gi­ri­zi­ler diÿip pi­kir
edÿär. Häzir­lik­çe bol­sa, Et­rap­ça­lary ös­dür­mek we abadan­la∆dyr­mak
boÿun­ça mer­kez ge­çen aÿda Min­ne­apo­losi◊
gaz­nasyn­dan bu mer­ke­zi◊ gö­te­rim­siz ma­liÿe­le∆dirme
boÿun­ça mak­sat­namsyny dur­mu∆a ge­çir­mek üçin
100 000 AB≈ dol­lary möç­be­rin­de do­ta­siÿany aldy.
Bank­lar gö­te­rim­siz ­
ma­liÿe­le≈dir­me­den sak­landy­lar
Bank­lar däl-de eÿsem, söwdagär bol­madyk to­par­lar Doganlyk
∆äher­le­ri◊ mu­sul­man­laryny ma­liÿe­le∆dir­mek
boÿu­na ta­gal­la­la­ra ÿol­ba∆cylyk et­di­ler, sebäbi ban­kir­ler
bu ba­bat­da dowam edÿän ka­nun­lar we he­re­ket edÿän
düz­gün­ler bi­len bagly bo­lup durÿandygyny tassyk­laÿarlar.
De­gi∆li düz­gün­le­ri mu­sul­man­lary◊ bäh­bi­di üçin
üÿt­get­mek­lik bank i∆i­ni düÿp­li su­rat­da üÿt­ge­der­di.
«Bu saz­laÿjy gu­ra­ma­lar üçin täze bir ÿer­dir diÿip,
«Ÿu­niwer­si­ti Banky◊» pre­zi­den­ti Dewid Reÿling belläp
geçÿär. – Hiç kim hiç zady oÿlap tap­jak bo­la­nok we
∆ony edip bi­ler­si◊iz diÿip hiç kim aÿt­maz. Ha­çan­da,
kim­dir bi­ri i∆ ÿü­zün­de täze bir zady ulanyp ba∆la­sa, eger
ol dowam edÿän düz­gün­le­ri◊ gö­dek bo­zul­masy bolmadyk
ha­latyn­da, saz­laÿjy gu­ra­ma­lar täze gi­ri­zi­len zady
dyk­gatly öwrenÿär­ler we onu◊ nähi­li he­re­ket edÿän­di­gini
se­redÿär­ler.»
Bank­lar Latyn Ame­ri­kasyn­dan we Aziÿa­dan ge­lip
çy­kan et­ni­ki to­par­lary◊ çe­kil­me­gi we ha­barly edil­me­gi
üçin ta­gal­la­laryny güÿç­len­dir­di­ler, ma­liÿe­le∆dirmäni◊
täze gur­lu∆yny ta­lap edÿän­di­gi üçin, mu­sul­man­laryy◊
ma­liÿe­le∆di­ril­me­gi örän uly töwek­gel­çi­lik bo­lup durÿar.
Ÿö­ne Muf­fi Geb­ler, «Uellz Far­go­uny◊», Or­ta Gün­batary◊
et­rap­laryny ös­dür­mek we aba­dan­la∆dyr­mak bi­len
me∆gul­lanÿan ∆e­re­ke­ti◊ wi­se pre­zi­den­ti ∆eÿle diÿÿär:
«Bu ∆eÿle bir zat bo­lup bo­lup, biz ony na­za­ra al­maly we
i∆ saly∆malydyrys, sebäbi gür­rü◊ täze ba­zar­lary◊ dö­redil­me­gi
ba­ra­da barÿar, wa­ka­lary◊ ∆eÿle ösü∆i bol­sa, bizi◊
mü∆de­ri ug­rumyzy◊ ösÿän bö­le­gi­ne gal­ta∆ÿar».
Mu­sul­man­lary◊ ÿüz­be-ÿüz bolÿan kynçylyklaryny
ara­dan aÿyr­mak müm­kin­çi­lik­le­ri ba­ra­daky meselä
jo­gap­lary◊ bi­ri-de, ma­liÿe ul­gamyny◊ ösü∆i üçin,
mu­sul­man to­par­lary◊ bir­le­ri­ni◊ dö­retmäge çaly∆ÿan yslamy◊
gör­kez­me­le­ri­ni◊ çägin­den çyk­maÿan Min­ne­sotany◊
ys­lamy karz bi­le­le­le∆i­gi bo­lup durÿar. Bu ÿurt­da
il­kin­ji yslamy karz bi­le­le∆i­gi bo­lardy.
Karz bi­le­le∆i­gi­ni◊ dö­re­dil­me mak­sadyny mu­sulman­lary◊
a◊y­na ÿe­tirmäge esasy üns berÿän bu to­par
ma­liÿe se­ri∆de­le­ri­ni ber­mek we tap­mak boÿun­ça borçna­ma­lary
ÿyg­naÿar; mun­dan ba∆ga-da ol ∆u ÿyly◊
ba∆yn­da elekt­ron salgy boÿun­ça web-saÿty hem açdy:
www.icumn.org we ys­lamy çäre­ler­de ÿaÿrat­mak üçin
wagyz edi­ji häsiÿet­li ki­tap­ça­lary ne∆ir et­di diÿip, ady
ag­za­lan bi­le­le∆i­gi◊ gu­ra­maçy­laryny◊ bi­ri Fawzi Awad
aÿdÿar.
«Biz özü­mi­zi◊ ka­da­dan çykÿan haÿsydyr bir ­
adaty bol­madyk zady◊ ba∆yny ba∆laÿjy­lar hök­mün­de
ka­bul edil­me­gi­miz isläm­zok, ÿö­ne biz özü­mi­zi◊ ­
ynanÿan dü­zü­mi­mi­zi dö­ret­mek is­leÿa­ris diÿip, Awad
dü∆ün­dirÿär. Bu bi­zi◊ jemgyÿet­de i∆ saly∆ÿan birnäçe
me­se­le­le­ri­mi­zi◊ çöz­gü­di bo­lup bi­ler­di.»
★
49

d Ö w Ü r b i l e n a Ÿ a k d a s
P r e ­z i ­d e n t J o r j B u ≈ y ÷­÷ ­
s ö z ­l e ­r i n ­d e n
Hor­mat-sar­pa çagyry≈
«Ys­lam ba­rasyn­da pi­ker ede­ni­miz­de, biz äh­li dünÿädäki mil­li­ard­lar­ça mu­sul­man­la­ra ra­hatlyk ge­tirÿän
ynanç ba­rasyn­da pi­kir edÿäris. Adam­lary◊ mil­li­ard­lar­çasy on­dan ra­hatlyk, ka­na­gat we asu­dalyk tapÿar.
Yn­ha, hut ∆u­lar ÿaly zat­lar her bir yn­san taÿpasyny◊ adam­laryny do­gan­la∆dy­ran zat­lardyr. Bi­zi◊ ame­ri­kaly
ilatymyzy◊ arasyn­da mil­li­on­lar­ça mu­sul­man bar we hut mu­sul­man­lar bi­zi◊ ÿur­dumy­za örän gym­ma­t
go∆ant­laryny go∆ÿar­lar. Mu­sul­man­lary◊ arasyn­da luk­man­lar, kazy­lar, hu­kuk mu­gallym­lar, harby we­kil­ler,
te­le­ke­çi­ler, dü­kan eÿe­le­ri, ene­ler we ata­lar bar. Olary◊ hem­me­si­ne hor­mat-sar­pa goÿmak ge­rek. Ga­har-­
ga­zaply bo­lan wagt­laryn­da hem bi­zi◊ ame­ri­kaly ÿol­da∆larymyz bir-bir­le­ri­ne hor­matly bol­malydyr­lar.»
– 2001-n­ji ÿyly◊ Ruh­na­ma (sentÿabr) aÿyny◊ 11-in­de bo­lup ge­çen ­
ter­rorçylykly hü­jüm­ler­den so◊ des­si­ne Wa∆ing­ton­da (K. O.) ÿer­le∆ÿän ­
Ys­lam mer­ke­zin­de aÿdy­lan söz­ler.
≈ol bir gy­nanç
«Bi­zi◊ ame­ri­kaly ÿol­da∆larymyzy◊ mu­sul­man di­ni­ne uÿÿan ame­ri­kaly­larymyzy◊ hem bi­zi◊ ÿur­dumy­za
de­gi∆li­lik­de edilÿän bu zat­la­ra bi­zi◊ bi­len de◊ gy­nanÿandyk­lary­na; olary◊ hem Ame­ri­ka de­gi∆li­lik­de ­
beÿan edÿän buÿsanç­laryny◊ bi­zi◊ki­den as­la az däl­di­gi­ne, olary◊ hem bi­zi◊ ÿur­dumyzy me­ni◊ ony gowy
gö­rü∆im­çe gowy görÿän­dik­le­ri­ne dü∆ün­mek­le­ri ge­rek. Ame­ri­kaly­la­ra da∆ ke∆bi­ne, et­nik ge­lip çyky∆y­na ­
ÿa-da di­ni ynamy­na esas­lanyp ba­ha be­ril­me­li däl­di­gi ba­rasyn­daky men­de bar bo­lan buÿsançly duÿgy edil
∆ol de­re­je­de ola­ra hem mah­susdyr. Men mu◊a berk ynanÿaryn, olar hem hut ∆eÿledir.»
– 2002-n­ji ÿyly◊ Ruh­na­ma (sentÿabr) aÿyny◊ 10-un­da Wa∆ing­ton­da (K.O.) ­
ÿer­le∆ÿän Owgan Il­çi­ha­nasyn­da aÿdy­lan söz­ler.
Baÿramçylyk gut­lag­lary
«Biz Eÿd al-Ad­ha baÿramçylygyny◊ bel­le­nilÿän ∆u gün­le­rin­de we i◊ mu­kad­des baÿram­lary◊yzy◊
bi­ri bo­lan ∆u baÿra­ma my­nasyp bo­lan däp-des­sur­lary ber­jaÿ et­mek mak­sady bi­len Mek­ge­de ÿyg­nany∆an
bi­zi◊ mil­li­on­lar­çamy­za ru­hu◊yz we oÿ-pi­kir­le­ri◊iz bi­len go∆uly∆an siz ÿaly Ame­ri­kan mu­sul­man­laryny◊
hem­me­si­ne gyzgyn gut­lag­larymyzy ÿol­laÿaryn. Ame­ri­ka berk ruhy bi­nÿady◊ üs­tün­de di­kel­di­len ÿurtdyr,
∆o­nu◊ üçin di­ni yna­ma bagy∆la­nan baÿramçylygy biz dur­mu∆larymyzy◊ üns mer­ke­zin­de goÿÿarys. Ÿyl­da
bir ge­zek ge­çi­rilÿän haj, ÿagny ys­lam di­ni­ni◊ bä∆ sü­tü­ni­ni◊ bi­ri bo­lan haj zyÿa­ratyny ama­la a∆yr­mak bi­len
siz iu­dizm­de bel­li bol∆y ÿaly, Yb­raÿymy◊ di­ne çyn ÿü­rek­den ber­len­di­gi­ne we onu◊ gur­ban ber­me­gi­ne ­
sar­pa goÿÿarsy◊yz. Öz di­ni däp-des­sur­lary◊yz dog­rusyn­da ba∆ga adam­lary◊ hem dü∆ün­je­si­ni artdyr­mak
bi­len siz öz jemgyÿe­ti◊izdäki öz­ge adam­lary◊ hem dur­mu∆yny baÿla∆dyrÿarsy◊yz. Her ÿyl­da Mekgä ha­ja
gidÿän adam­lary◊ mil­li we me­de­ni taÿdan dür­lü­li­gi, ∆eÿle hem AB≈-ny◊ hem­me ÿer­le­rin­de mu­sul­manlary◊
Ame­ri­kany◊ dur­mu∆u­na go∆ant et­me ÿol­laryny◊ dür­lü­li­gi bir zat­dan ha­bar berÿär, ÿagny umumy
mak­sat­lar üçin umumy gym­matlyk­lar­dan peÿda­lanÿan wagtymyz­da bi­ze et­ni­ki ge­lip çyky∆ymyzy◊ we
dür­li yn­san taÿpa­lary­na de­gi∆li­li­gi­mi­zi◊ ÿa­da salyn­maly däl­di­gi ba­rasyn­da düÿp­li duÿdury∆ bo­lup hyz­mat
edÿär. Bi­ri-bi­ri­mi­ze hor­mat goÿmagy◊ berk binÿat­laryny di­kelt­mek bi­len biz dünÿäde asu­dalygy◊ ­
we agzy­bir­li­gi◊ ber­ka­rar bol­magyny ga­zanyp bi­le­ris. Me­ni◊ ∆u­lar ÿaly ∆atlyk-∆a­ga­la◊ly baÿramçylyk ­
my­nasy­bet­li beÿan edÿän gyzgyn gut­lag­lary­ma we gowy di­leg­le­ri­me Lo­ra hem go∆ulÿar.»
– Eÿd al-Ad­ha my­nasy­bet­li taÿÿar­la­nan hat.
50

A m e r i k a d a k y b i r m u s u l m a n y ÷ d u r m u ≈ y n y ÷ b e Ÿ a n y
«Meni◊ aslym im mig rant we bu ÿerde ma◊a bolan sabyrlylyk hem
berilÿän goldaw ajaÿyp diÿip pikir edÿärin.»
– Dok tor E. Zer ho uni, Döwlet boÿun ça Saglyk ins ti tut laryny◊ di rek tory.
«Ylmy◊ saglygy gowu­la∆dyryp bil­jek­di­gi ba­radaky
dü∆ün­je Ys­lam­da ÿyl­lar boÿy tassyk­lanylyp gelinÿär.
On­da bi­lim­le­ri◊ üs­ti bi­len luk­mançylygy di◊e
bir kämil­le∆di­rip däl, eÿsem adamy◊ yk­balyny-da
kämil de­rejä ÿe­ti­rip bo­lar diÿen berk ynam ÿatyr.
Men Al¤ir­de, Nid­rom atly ki­çe◊räk ∆äher­de doguldym.
Me­ni◊ daÿymy◊ rent­gen­çi bo­landygy üçin,
luk­man­çylyk bi­len köp gyzyk­lanÿardym.
Men Ame­ri­ka 1975-n­ji ÿyl­da gel­dim. Hem­me­ler
«Jon Ho­pkins Ins­ti­tutyny◊» luk­mançylygy◊ Käbe­si-
Mek­ge­si diÿlip at­landyrylÿandygyny aÿdÿardy­lar.
Eger-de sen ∆ol ÿe­re ba­raÿsa◊ sa◊a ajaÿyp gel­jek gara∆ÿar.
Men ol ÿer­de bü­tin­leÿ mu­gallym­lary◊ täsi­ri­ni◊
astyn­dadym. Olar ma◊a: «Bi­zi◊ hemmämiz bu ÿer­de
im­mig­rant, äh­li­miz bu ÿe­re dünÿäni◊ dür­li kün­jek­le­rinden
gel­dik, em­ma biz bu ÿer­de bir bü­tewi­li­gi eme­le
ge­tirÿäris» diÿip aÿdÿardy­lar. Men kem-kem­den ra­di­olo­-­
gi­pa bö­lü­mi­ni◊ mü­di­ri we Luk­mançylyk mek­de­bi­ni◊
ÿe­ri­ne ÿe­ti­ri­ji de­kany we­zi­pe­si­ne ÿet­dim.
Saglyk ins­ti­tutyny◊ mak­sady saglygy go­ra­mak
ylmyn­da we adam­zady heläk edÿän ke­sel­le­ri◊ be­je­rili∆in­de
ösü∆ ga­zan­mak­dan yba­ratdyr. Bu ÿer­de, ÿagny
Wa∆­ing­ton­da ins­ti­tut ta­rapyn­dan bü­tin dünÿäde maliÿe­le∆di­rilÿän
45000 tas­la­many◊ üs­tün­de 18000 adam
i∆leÿär.
Biz ol ÿa-da beÿle­ki sanjymy alanymyz­da, ol
dünÿäni◊ emlägi bo­lup durÿar. Bi­zi◊ i∆läp taÿÿar­la­malarymyzy◊
ne­ti­je­sin­de be­je­ri∆i◊ täze usuly oÿlanylyp
tapyl­sa, on­dan ol bü­tin dünÿäde peÿda­lanylÿar. ≈eÿlelik­de,
biz bü­tin Ÿer ÿü­zündäki adam­lary◊ saglygy­na
täsir edip bilÿäris.
Bu we­zipä me­ni Pre­zi­dent Jorj Bu∆ hö­dür­le­di we
Amer­ti­kany◊ Bir­le∆en ≈tat­laryny◊ Se­naty onu◊ tek­li­bini
tassyk­lady. Dünÿä ÿü­zündäki mu­sul­man­la­ra men
di◊e ∆uny aÿdyp bi­le­rin: me­ni◊ pi­ki­rim­çe, dünÿäde
dür­li ÿurt­lar­dan bo­lan adam­lary jemgyÿe­ti◊ ag­zasy we
paÿhasly raÿaty hök­mün­de ∆eÿle mähir­li ka­bul edip
bil­jek ba∆ga ÿurt ÿok­dur.»
51

Akymy÷ Ug­ru­na
R e s m i y k R a R n a m a
3
1
2
1. Ymam Ÿahÿa Hin­di 2001-n­ji ÿyly◊ San­jar (noÿabr) aÿyny◊ 15-in­de ­
We­kil­ler Pa­la­tasyny◊ ÿyg­nagyny do­ga oka­mak bi­len açÿar. Pa­la­tany◊
i∆i­ni◊ so◊ky gü­ni Re­me­zan aÿyny◊ ö◊üsy­rasyn­daky gün­di. Pa­la­tany◊
Spi­ke­ri Den­nis Has­tert ba∆yny egip di◊leÿär.
2. Ymam Ab­dul-Ra∆id Mu­ham­met AB≈-ny◊ Gury Ÿer Güÿç­le­rin­de ­
il­kin­ji mu­sul­man ru­hanysy boldy. Onu◊ bel­le­nil­me­gi harby gul­lu­ga
gelÿän mu­sul­man­lary◊ sanyny◊ bar­ha art­magy­na ÿa-da eÿÿäm ­
gul­luk­da bo­lan­lary◊ ys­lam di­ni­ni ka­bul et­me­gi­ne jo­gap hök­mün­de­di.
3. 2001-n­ji ÿyly◊ San­jar (noÿabr) aÿyny◊ 19-y­na Jorj Bu∆y◊ dünÿä ­
ÿü­zün­de i◊ köp mu­sul­man ilatly ÿurt bo­lan In­do­ne­ziÿany◊ Pre­zi­den­ti
Me­gawa­ti Su­kar­no­put­ri bi­len du∆u∆ygy.
4. AB≈-ny◊ Gury Ÿer Güÿç­le­ri­ni◊ ser¤anty Wa∆ing­ton­daky (Ko­lum­biÿa
Fe­de­ral Ok­rugy) AB≈-ny◊ Gury Ÿer Güÿç­le­ri­ni◊ Uol­ter Rud adyn­daky
Luk­mançylyk mer­ke­zin­de i∆e ba∆la­mazyn­dan ö◊ür­ti do­ga­lar ki­tabyny
okaÿar.
4
52

5
5. «Aÿdy◊yz mü­bärak» ÿa-da «Si­zi◊ di­ni baÿramy◊yz gutly bol­sun» diÿlen ÿazgy iki sany mu­sul­man ∆üwe­le◊i­ni◊
∆any­na Haÿt mar­kasy ÿazyldy. AB≈-ny◊ Poç­ta gul­lugy bu mar­kany 2001-n­ji ÿyly◊ Ruh­na­ma (sentÿabr) aÿyny◊ ­
1-i­ne, De­mir­gazyk Ame­ri­kany◊ Ys­lam jemgyÿe­ti­ni◊ her ÿylky gu­rul­taÿy­na ga­bat­lap çy­kardy.
53
A m e ­r i ­k a ­d a
mu­sul­man dur­mu∆y

« N e ÿ t i w D i n »
mu­sul­man
re­pi
Fil­lis Ma­kin­to∆
Amer­kan ÿet­gin­jek­le­ri­ni◊ arasyn­da me∆hur
tany∆ kö­çe­de re­pi­ni◊ se­si ÿa◊lanÿar. Ÿö­ne
onu◊ di◊leÿji­le­re ÿe­tir­jek bo­lup çaly∆ÿan bu
saz ähe­◊i­ni◊ için­den eri∆-ar­ga∆ bo­lup geçÿän maz­muny
ne∆e­le­ri◊ ÿa-da zor­la­many◊ tü­ken­mez mowzuk­laryn­dan
has gowudyr. Me­se­lem «Mak­sat­lar» atly aÿdymy◊ sözle­ri­ni
alyp gö­re­li◊:
Me­nin niÿet­le­ri­mi◊ gar­ja∆yk wagty, ma◊a hiç hi­li
sy­lag ga­ra∆maÿar.
Men Al­la­dan hem­me zady di◊e onu◊ uçin et­mekli­gim­de
de­la­lat is­leÿärin.
Bu saz «mu­sul­man re­pi» adyny alan täze bir hadysadyr.
Ol il­kin­ji no­bat­da, af­ro-a­me­ri­kan­lar­da ses­len­me
Tu­tu∆lygy­na Ame­ri­kan we äh­li ÿa∆daky adam­lar ­
üçin ÿer­lik­li rep ähe◊in­de bol­mak bi­len, Wa∆ing­tony◊
(Ko­lum­biÿa Fe­de­ral ok­rugy) ∆äher ete­gin­den bo­lan
bu üç adam aÿdym-saz­lary beÿle­ki ÿa∆ mu­sul­manlary
öz din­le­ri­ni amal etmäge ruh­landyrÿar­lar.
tapÿar, olar Bir­le∆en ≈tat­lar­da ÿa∆aÿan äh­li mu­sul­manlary◊
üç­den bi­re go­laÿ bö­le­gi­ni tutÿar­lar. Bu re­pi­ni ÿeri­ne
ÿe­tirÿän saz to­pary «Neÿtiw Din» diÿlip atlandyrylÿar,
ol Wa∆ing­ton se­bi­tin­de (Ko­lum­biÿa Fe­deral
ok­rugy) çyky∆ edÿär. To­par di­ni­ne berk uÿÿan
mu­sul­man bo­lup ke­ma­la ge­len üç ga­raÿagyz adam­dan
yba­rat we olar öz ze­hin­le­ri­ni kynçylyk­lar­da, häzir­ki durmu∆y◊
özü­ne çe­ki­ji zat­laryny◊ arasyn­da ÿa∆lary◊ ynan-
54

A k y m y ÷ U g ­r u ­n a
jyny sak­lap bil­me­gi üçin olary ruh­landyr­ma­ga gö­nükdir­mek
is­leÿär­ler.
Jo∆ua Sa­la­am 28 ÿa∆yn­da, Na­im Mu­ham­met we
Ab­dul-Mälik Ah­met, iki­si 26 ÿa∆yn­da, öÿle­nen we
olary◊ ikisini◊ hem ki­çi ÿa∆ly ça­ga­lary bar. Çyky∆lar­dan
bo∆ wagt­lary Sa­la­am ame­ri­kan-ys­lam gat­na∆yk­lary Gyra­masyn­da
raÿat hu­kuk­lary bö­lü­mi­ne ÿol­ba∆çylyk
edÿär, Mu­ham­met mag­lu­mat­lar teh­no­lo­giÿasy ∆e­re­ketin­de
i∆leÿär, Ah­met bol­sa, web-saÿt­lary dö­redÿär we
gö­re∆ til­sim­le­ri­ni öwredÿär.
«Neÿtiw Din» saz to­paryny◊ dü­zü­min­de olar yslamy
amaly mas­la­hat­laryn­da, se­ri∆de ÿyg­na­mak boÿunça
çäre­ler­de, toÿlar­da we baÿramçylyk­lar­da-o­lary◊ aÿtmak­lary­na
görä, «ys­lam ba­ra­da sagdyn pi­kir­le­re mätäçlik
çe­kilÿän ÿer­ler­de» çyky∆ edÿär­ler. Olar klub­lary◊,
bar­lary◊, dis­ko­te­ka­lary◊ ÿa-da beÿle­ki ys­lamy◊ ga­dagan
eden düz­gün­le­ri­ni◊ bo­zulÿan ÿer­le­rin­den, ÿagny
ser­ho∆ edi­ji iç­gi­le­ri◊ ulanyl­masyny◊, tans­lary◊ we sazlary◊
dür­li gör­nü∆le­ri­ni◊ bar, ÿer­le­rin­den sowlup geçÿärler.
Olary◊ aÿdy­ma­laryny◊ kö­pü­si Ame­ri­ka­da mu­sulman
bol­makly­ga, harsy­dünÿäli­ge we te­le∆owhun­lary◊
we saz wi­deo klip­le­ri­ni◊ täsi­ri­ne be­ril­mez­lik bi­len, er­tir
na­mazyny oka­maklygy unutmzly­ga we öz di­ni◊i i∆je◊
ulan­makly­ga bagy∆lanÿar. Olary◊ birnäçe aÿdym­lary
di­ni ag­za­maz­dan, ne∆e ji­sim­le­ri­ni ulan­mazly­ga, jynsy
gat­na∆yk­lar­dan ga­ça dur­makly­ga we mek­dep­de ÿa­lan
söz­le­mez­li­ge çagyrÿar.
Bu to­par öz aÿdym­laryny◊ söz­le­ri­ni◊ hat­da ça­galaryny
has berk düz­gün­ler­de ter­be­leÿän ene-a­ta­lar­da
hem hiç hi­li er­bet pi­kir­le­ri dö­ret­mez­li­gi üçin uly ta­gal­lalar
edÿär­ler. «Biz öz aÿdym­larymy­za dört ÿa∆ly ça­gany◊
agzyn­dan e∆it­mek is­le­meÿän ∆öz­le­ri­mi­zi go∆mazly­ga
çaly∆ÿarys – diÿip, to­pary◊ ÿol­ba∆çysy Sa­la­am aÿdÿar.
– Bi­zin sazymyz ∆eÿle häsiÿe­te eÿe­dir, ÿagny on­dan
ene-a­ta­lar we ça­ga­lar bi­le­lik­de lez­zet alyp bi­ler­ler».
Köp mu­sul­man­lary◊ Mu­ham­met py­gam­be­ri◊
hadys­laryny◊ birnäçe gu­ral­lar­da saz çal­magy ga­da­gan
edÿär diÿip pi­kir edÿän­di­gi üçin, «Neÿtiw Din» köp­çüli­gi◊
ö◊ündäki çyky∆laryn­da di◊e adaty dep­rek­le­ri
ulanÿar. Bu to­pary◊ wi­deo ÿazgy­lary we ko­mapkt-diskle­ri
dep gu­ral­laryny◊ has gi◊ top­lumyny öz içi­ne alÿar,
em­ma olary◊ eme­le ge­tirÿän sazy tu­ruwba∆dan ys­lam
ta­rapyn­dan berk­den-berk ga­da­gan edilÿän üf­le­ni­lip
çalynÿan ÿa-da ki­ri∆li saz gu­ral­laryny◊ owazyny e∆it­mejek­le­ri­ne
bi­len di◊leÿji­le­ri ynandyrÿar.
Bu üç sa­zan­da De­mir­gazyk Ame­ri­kany◊ Mu­sulman
ÿa∆larynyn (DAMŸ) gu­ra­ma­laryny◊ dü∆el­ge­le­rin­de,
∆eÿle-de beÿle­ki mu­sul­man çäre­le­rin­de birnäçe ÿyl­lary◊
dowamyn­da bi­le­likdäki we aÿratynlyk­daky çyky∆laryndan
so◊ra, 2000-n­ji ÿyl­da «Neÿtiw Din» to­paryny dö­retdi.
Beÿle­ki ÿe­ri­ne ÿe­ti­ri­ji­ler bi­len bi­le­lik­de DAMŸ-REP
ady bi­len birnäçe ÿazgy­lary dö­ret­di­ler. olary◊ satyl­magy
mu­sul­man ÿa∆laryny◊ i∆le­ri we çäre­le­ri ge­çir­me­gi­ne ÿardam
berÿär. «Biz yzy­gi­der­li ÿer­ler­de çyky∆ etmäge gi­deni­miz­de
we bi­le çyky∆ edip ba∆lanymyz­da, haÿsydyr bir
ady oÿlap tap­maly diÿen ka­ra­ra gel­dik – diÿip, Sa­la­am
gür­rü◊ berÿär. – Arap­ça Din din ÿa-da dur­mu∆ ÿa∆aÿ∆y
diÿmek­li­gi a◊ladÿar, ∆o­nu◊ üçin biz «Neÿtiw Din» diÿen
ady saÿlap aldyk, bu «bi­zi◊ kalbymyzy dog­lanymyz­dan
gur∆ap alÿan din» diÿmek­li­gi a◊ladÿar.
«Re­pi◊ mu­sul­man mowzuk­lary bi­len ut­ga∆magy
oÿlany∆ykly gel­nen ka­rar bol­mady – diÿip, Sa­la­am
dü∆ün­dirÿär. Biz Ame­ri­ka­da önüp-ös­dük, ga­raÿagyz
ten­li mu­sul­man bo­lanymyz üçin, bi­zin takdyrymyz
∆eÿle bo­lup çykdy. Bi­zi◊ ∆ol ba­ra­da aÿt­magymyz hem
öz-ö­zün­den dü∆nük­li­dir.»
Bu ya∆ sa­zan­da­lar ba­ra­da gür­rü◊ler we my∆-my∆lar
olary◊ Ka­li­for­niÿa­daky, Te­has­daky we Il­li­noÿs­daky
çäre­le­re çagyrylyp ba∆lan­magy üçin ÿe­ter­lik boldy, olar
hat­da bir ge­zek Ang­liÿa­da çyky∆ et­mek üçin hem çakylyk
aldy­lar, em­ma beÿle­ki ÿer­ler­de çyky∆ et­me­li bolandyk­lary
sebäp­li, on­dan boÿun gaçyr­maly bol­du­lar.
«Neÿtiw Di­ni◊» mu∆dak­lary we onu◊ ma­laÿziÿaly yzy­na
eÿe­ri­ji­le­ri peÿda bo­lup ba∆lady, bu Ma­laÿziÿany◊ teleÿaÿlym
to­par­laryny◊ bi­ri­ni◊ Bir­le∆en ≈tat­la­ra ge­lip bu
saz to­pary ba­ra­da film dü∆ü­re­nin­den so◊ bo­lupdy.
So◊ky aÿlar­da gür­rü◊i edilÿän sa­zan­da­lar ÿer­li
ys­lam ra­di­os­tan­siÿasyn­da an­na ag∆amy ÿaÿly­ma goÿberilÿän
we ra­dio gep­le∆ik­le­ri◊ Ys­lam ul­gamyny◊ (RYU)
web­saÿty ar­kaly bü­tin dünÿäde e∆it­di­rilÿän «Neÿtiw
Di­ne Gel» atly ra­dio ∆owhun­dan so◊ has-da me∆hurly­ga
eÿe bol­du­lar. «Sazy we ¤ar­gon di­li­ni◊ ut­ga∆masyny,
gö­ni efir­de mas­la­hat­la∆ma­lary öz içi­ne alÿan bu geple∆ik
«ya∆lary◊ köp bö­le­gi­ni, hu­su­san-da, mek­dep
okuwçy­laryny we talyp­lary çek­mek­de örän ∆owly usul
boldy» diÿip, RYU-ny◊ gep­le∆ik­le­ri­ni◊ ÿol­ba∆çysyny◊
we­zi­pe­si­ni ÿe­ri­ne ÿe­ti­ri­ji So­ha­ib El­sa­ed pi­kir edÿär.
Ady ag­za­lan gep­le∆i­ge gat­na∆an sa­zan­da­lary◊ «öz ÿüzle­ri
bar we olar maÿyl edi­ji – diÿip, ol aÿdÿar. – Olar
Ame­ri­ka­daky mu­sul­man­lary◊ ösüp gelÿän ÿa∆ nes­li­ni◊
çöz­me­li me­se­le­le­ri­ni ör­boÿu­na galdyrÿar­lar we olary
de­gi∆me ähe◊in­de ara alyp mas­la­hat­la∆ÿar­lar.»
«Ÿa∆ mu∆dak­lar bi­len iki­ta­rap­laÿyn ara­gatna∆ygymyz­dan
bi­zi◊ to­parymyz aÿratyn lez­zet alÿar»
diÿip Sa­la­am aÿdÿar.
«Okuwçy­lar gelÿär­ler we bi­zi◊ ol ÿa-da beÿle­ki
aÿdymymyzy◊ ola­ra do­kuzynjy synpy ta­mam­la­ma­ga
kö­mek be­ren­di­gi­ni, ola­ra di­ni­ni we Gud­raty Güÿç­li­ni◊
bardygyny ÿat­lat­mak bi­len, öz­le­ri­ni alyp bary∆laryny
üÿt­getmäge ruh­landy­randygyny aÿdÿar­lar. Bu­lary◊
hem­me­si mej­bur edil­me­den bolÿar.»
Mun­dan ba∆ga-da, «Neÿtiw Di­ni» di◊le­mek bi­len,
Bir­le∆en ≈tat­lary◊ mu­sul­man­lary «in­di olary◊ öz­le­ri­ni◊
näme­dir bir zadyny◊ bardygyny duÿÿar­lar – diÿip, ­
bu to­pary◊ ÿol­ba∆çysy sö­züm dowam et­dirÿär. – Bi­zi◊
in­di öz ÿyg­nany∆yk­larymyz­da di◊läp bil­jek çyky-
∆larymyz bar we olary◊ hök­many su­rat­da arap di­lin­de
ÿe­ri­ne ÿe­ti­ril­me­gi ze­rur däl­dir. Bi­zi◊ sazymyz ame­ri­kan
sazydyr, hip­pi­dir, ∆o­nu◊ üçi­nem hem­me­le­ri◊ göwnünden
turÿar.»­ ­ ­ ­ ­ ★
55

Sizde öz pikiri◊izi aÿtmaga mümkinçilik bar
Sizi◊ Amerikan halkyna aÿtjak zady◊yz barmy
Öz pi­kir­le­ri◊i­zi, tek­lip­le­ri◊i­zi we so­rag­lary◊yzy ∆u ÿe­re yazy◊.
✂
≈u kardy gyrky◊ we a∆ak daky salgy boÿun ça ibe ri◊:
SUR­VEY RES­PON­SE
P.O. Box 1677
JKS 12016
In­do­ne­sia
or
SUR­VEY RES­PON­SE
IIP/T/CP, SA-44
U.S. De­par­tment of Sta­te
301 Fourth Street, S.W.
Wa­shin­gton, DC 20547
Jogaplary◊yzy elektron poçta arkaly ∆u adrese iberip bilersi◊iz: IIPTCP@pd.sta­te.gov
Ame ri kan Mu sul man laryny◊ ge◊e∆i ta rapyn dan öza ra dü∆ü ni∆mek lik we ame ri kan halky üçin ÿüz len me

Bu ya∆ okuwçy we onu◊ Mor­ton Gro­uwdaky okuw synp­da∆lary ­
(Il­li­noÿs ∆taty) Ame­ri­ka­da dog­lan, i◊lis di­lin­de gür­leÿän mu­sul­man ­
ça­ga­lar üçin niÿet­le­nen dürs oka­makly­ga de­gi∆li ki­tap­lary we ­
beÿle­ki okuw gol­lan­ma­laryny saÿlap bilÿär­ler.
Su rat lary ulan ma ga rug sat be ren ta rap lar:
Jil ti◊ ÿüz ta rapy: Jim Bleÿr. Maz muny: Çep zo lak,
Jim Bleÿr; «Nord Uind Pik çer Ar kaÿwz»; «Ze Fres no
Bi». 1: © Wolf gang Hoÿt/«Es to»/Ar ki tekt Skid mor,
Ou ingz end Mer rill; © 1999 Jo zef Rod ri ges/B lek
Star»; «Nerÿtiw Di ni◊» rug sady bi len. 2: «AP Uaÿd
Uorld Fo to uz (UUF)»; ≈eÿla Sp rings tin/«KOR BIS»/
«Sig ma»; Ap/YYF. 3: Jeÿms Kemp/«Blek Star». 4–8:
Jim Ble ir (11). 10: ≈eÿla Sp rings tin/«KOR BIS»/
Sig ma; AP/U UF (3). 11: Jef Kris tens/«REŸTERS»/
«Taÿm Piks» AP/U UF (3). 12: Kris An der son/O ro ra/
AP/U UF; © Dewid H.Uellz/KOR BIS. 13: © 1999
Jo zef Rod ri ges/B lek Star; Jef Kris tens/REŸTERS/
Taÿm Piks. 14–15: «Hord Wind Pik çer Ar kaÿwz.
16: AP/U UF.17: © Hal ton Ar kaÿw, AP/U UF. 19: Di ni
bar lag lar boÿun ça Hart ford ins ti tutyn dan al nan
mag lu mat lar boÿun ça taÿÿar la nan çyzgy. 20–21:
Min Çi Yao (2). 22: «Bos ton Ge rald». 24: «Kris ti an
Saÿens Mo ni tor», Ap/U UF. 25: Ap/U UF. 26: «Glo ub
Nÿus peÿper Kom pa ni In kor po reÿti di◊» rug sady
bi len gaÿta dan bas ma.(2). 27: «Kris ti an Saÿens
Mo ni tor». 28: Stow Liss/Taÿms Pik; © Mo ni ka Graff
«Imij Uorks». 29: «Is la mik Ho raÿzen si◊» rug sady
bi len; © Mo ni ka Graff’ «Imij Uorks»; Ket lin Berk/
«Sa udi Aram ko Uorld». 31: «Fres no Bi»; Rik Lu mis/
«Los An je les Taÿms Fo tou». 32: Lu is Sin ko/
«Los An je les Taÿms Fo tou». 33: Rik Lu mis/
«Los An je les Taÿms Fo tou. 34–35: Mak kann-E rik son»
(8) 36: Ap/YYF; Ju li Pla sen siÿa/San Fran sis ko.
Jo­gapkär re­dak­tor:
Jorj Klark
Goÿbe­ri­ji re­dak­tor:
Çend li Mak do nald
Çe­per be­zeg üçin jo­gapkär:
Min Çi Yao
Su­rat­lary top­lan­lar:
Meg gi Jon son Slaÿker
JS Fo to Re serç:
Jon Uaÿkart

Päkis­tanly-a­me­ri­kaly Wa∆ing­ton­daky (Ko­lum­biÿa ok­rugy) Ys­lam mer­ke­zin­de na­maz okaÿar.
Office of International Information Programs
U.S. Department of State
http://usinfo.state.gov