türkistan'da rus işgalleri ve bu işgallerin - Gazi Eğitim Dergisi

TÜRKİSTAN’DA RUS İŞGALLERİ VE BU
İŞGALLERİN NEDENLERİ ÜZERİNE FARKLI
YAKLAŞIMLAR
Yrd. Doç. Dr. Memet YETİŞGİN *
Özet
Rusların Türk toprakları üzerinde asırlarca devam eden yayılmacılığının son
halkasını oluşturan Rusların Türkistan’ı işgalleri on dokuzuncu asır ortalarında
başlamış, 1880’lerde son bulmuştur. Ruslar işgallerine gerekçe olarak göçebelerin
kanunsuz davranışlarını, Rus topraklarına saldırılarını, geri kalmış toplumlara
medeniyet götürme amacını ve dönemin emperyalist ruhunu göstermişlerdir. Rus
yayılmacılığının ve işgallerinin genel nedenleri arasında ise ekonomik, siyasî, askerî,
ticarî ve ziraî sebepler yer almıştır. Türkistan’ın zenginliği, ticaret yollarına nüfuzu,
Rus-İngiliz rekabetindeki avantajları, Türk hanlıklarının zayıflığı ve Türkistan’a yönelik
dış yardımların olmayışı Rusya’nın Türkistan’daki işgallerini mümkün kılan nedenler
olmuştur.
Rus askeri hareketlerinin yoğunlaştığı 1860’lardan 1880’lere kadar Hive,
Buhara ve Hokan Hanlıkları ile Türkmenistan Ruslar tarafından işgal edilmiştir.
Türkmenistan ve Hokan toprakları Rusya’ya ilhak edilirken, Buhara ve Hive
hanlıklarının çarlık rejimine bağımlı statüsüne müsaade edilmiştir.
Anahtar Kelimeler: Türkistan, Rusya, Rus-İngiliz Rekabeti, Buhara ve
Türkmenler.
* Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü.

548
RUSIAN INVASIONS AND DIFFERENT VIEWS ABOUT REASONS FOR
THESE INVASIONS IN TURKISTAN
Abstract
Russian invasions in Turkistan were the last stage of the ages-old Russian
expansion in Turkish lands, which started in the mid-nineteenth century and ended in
1880’s. The Russians claimed lawless actions of nomads, raids into Russians lands,
bringing civilization to backward peoples and current imperialist spirit as reasons for
their invasions. General reasons for Russian invasions, however, were economical,
political, military, commercial and agricultural. Turkistan’s richness, superior position
in controlling commercial routs, advantages in Anglo-Russian rivalry, weakness of local
khanates and absence in receiving foreign help were reasons that made Russian
invasions possible.
With intensive military actions between 1860’s and 1880’s, the Khanates of
Khiva, Bukhara and Khokand and Turkmenistan were invaded by the Russians. While
Turkmenistan and lands of Khokand were incorporated into Russia, vassal status of the
Khanates of Bukhara and Khiva was allowed under the tsarist regime.
Key Words: Turkistan, Russia, Anglo-Russian Rivalry, Bukhara and Turkmen.
Avrupa’da Karadeniz’in kuzeyinde ve Volga Vadi’sinde yer alan Türk
toprakları ile Ural Dağlarının doğusunda, Asya kıtası üzerinde yer alan Sibirya, Kazak
bozkırları ve Türkistan vahaları 1550’lerde başlayan ve sürekli genişleme şeklinde
kendisini gösteren Rus yayılmacılığı sonucu Rusların eline geçmiştir. Ruslar 1580’lere
kadar Volga bölgesi ile Ural Dağlarına kadar olan yerleri, bu tarihten on sekizinci asrın
ilk yarısına kadar Sibirya’yı, on dokuzuncu asır ortalarına kadar stepleri ve bu asrın
ikinci yarısında da vahalar bölgesi olan Türkistan hanlıklarını ve Türkmenistan’ı ele
geçirmişlerdir.
Türkistan’daki son bağımsız Türk hanlıkları ve Türkmen toprakları on
dokuzuncu asrın ikinci yarısında yapılan Rus işgalleri ile ya Rusya’ya ilhak edilmiş—
Türkmenistan, Hokand Hanlığı gibi—ya da bağlı devletçikler—Buhara ve Hive

549
hanlıkları—haline getirilmiştir. Ruslar Türkistan’daki işgalleri ile ilgili olarak
kendilerine uygun ve işgallerini haklı çıkaracak iddialarda bulunurken, genel
yaklaşımlar Rus işgallerini emperyalist yayılma, ekonomik çıkarlar, bölgedeki geri
kalmışlık, şahsi ihtiraslar, güç dengelerindeki uygunsuzluk gibi yaklaşımlarla
açıklamaya çalışmıştır.
Bu çalışma Rusların on dokuzuncu asrın ikinci yarısında Türkistan’daki
işgalleri üzerinde durmakta, bu işgallerin nedenlerini incelemektedir. İşgallerin
nedenlerini incelerken Rus yaklaşımları ile genel yaklaşımları ortaya koymaktadır.
Ruslara Göre Türkistan’daki İşgallerin Nedenleri
On dokuzuncu asrın dünya politikasını belirleyen Avrupalı büyük güçler
arasında “güç dengesi” temelinde bir uluslararası politika takip edilmiştir. Büyük
devletler bir yandan kendi gücünü ve toprağını artırmak için türlü entrikalar yaparak ve
saldırgan davranışlar sergilerken, diğer taraftan rakiplerinin yaptığı aşamaları dikkatle
izlemişlerdir. Dönemin iki büyük emperyalist devleti olan Rusya ve İngiltere birbirini
sıkı takibe almıştır. Rusya’nın I. Petro (1682-1725) devrinden beri izlediği yayılmacılık
ve sıcak sulara inme politikası Rusları Akdeniz ve Hint Okyanusu’na ulaşmaya teşvik
ederken, Akdeniz ve Hint Okyanusu’nda hayati çıkarları olan İngilizleri kuşkulandırmış
ve tedbirler almaya itmiştir. Birbirilerini kontrol etmeye çalışan bu güçler
yayılmacılıkları için de “haklı” gerekçeler sunma ihtiyacı içerisinde olmuşlardır. Bu
bağlamda Ruslar Orta Asya’daki Türk topraklarını ele geçirirken birçok iddialar ileri
sürmüşlerdir.
Steplerin (Bozkırların—Kazakistan) Ruslar tarafından ele geçirilmesi Rus
görüşlerine göre oradaki bir kısım göçebelerin on sekizinci asrın ilk yarısında Rus
idaresini istemesiyle başlamıştı. Bunda Kazaklar üzerinde büyük baskı ve yıkımlara yol
açan Moğol asıllı Kalmukların etkisi büyük olmuştur. Kalmuklara karşı Kazaklar
Rusya’dan yardım dilemek zorunda kalmıştır. 1 Bölgeye hâkim olmaya çalışan Ruslar
1 Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih
Kurumu, 1995, s. 53; Akdes Nimet Kurat, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Ankara:

550
yerli göçebe halkları tam egemenlik altına alamamıştır. Göçebelerin bağımsız
davranışları, Rus yayılmacılığı için, en önemli özürlerden birisini oluşturmuştur.
Ruslara göre, bölgedeki Kazaklar arasında savaşlar olduğu gibi, kervanlara ve
Rus tüccarlarına saldırılar eksik olmuyordu. Rus hâkimiyetine giren Kazaklarla
girmeyenler arasında da mücadeleler devam ediyordu. Ruslar kendi idarelerindeki bu
kimseleri korumak için etik olarak sorumlu idi. Böylece, bölgedeki Rus unsurunu, Rus
idaresi altında olanları, tüccar kervanlarını ve “düzeni” korumak için Ruslar yeni
toprakları almak zorunda kalmıştı. Bu amaçla sınır boyunca ileri askerî karakollar
kurup, sınır valilikleri olan Orenburg ve Batı Sibirya Genel Valileri—her zaman aynı
görüşte olmasa da—yeni yerler almak için ortak hareket içinde olmuşlardı. İlk olarak
Sibirya Genel Valisi Kont Speranski gönderdiği askeri birliklerle Bozkırların işgalini
sürdürmüştü. 2
Ruslar işgal ettikleri toprakların “kendilerine ait” olmasını sağlamak için planlı
ve sürekli bir yayılma içindeydiler. Hazar kıyısındaki Rus elindeki topraklarla, Batı
Sibirya arasında—bir başka deyişle Rusya ile bağımsız Türk hanlıkları arasında—uzun
bir sınır bulunmaktaydı. Ruslar buralara yaptıkları askerî kaleler, yerleştirdikleri Rus
Kazakları ve askerî birliklerle bir yandan kendi sınırlarını korurken, diğer yandan yeni
işgaller için zemin hazırlamaktaydılar. 1850’lere gelindiğinde Rusların Bozkırlar
üzerindeki varlığı Hazar Denizi’nin kuzey-doğu kıyısında inşa ettikleri Novo-Petrovski
kalesinden başlayarak doğuya doğru Aral Denizi ve İli Nehrine ve Tanrı dağlarına
ulaşan bir hattın gerisinde inşa edilmiş askeri karakollar, kaleler ve kaleler etrafında
yumaklaşan yerleşim yerlerinden ibaretti. Asker, sivil, kadın, erkek, çocuk sayısı olarak
buralarda 400.000 Rus bulunmaktaydı. Bölgede 23 battalion (alay—bir battalion
yaklaşık 700 askerden oluşmaktaydı) görev almaktaydı. 3
Türk Tarih Kurumu, 1948, s. 347; Sadettin Gömeç, Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları
Tarihi, İstanbul, Akçağ, 2003, s. 73.
2 M. Romanovski, Notes on the Central Asian Question, Calcutta: Office of Superintendent of
Government Printing, 1870, s. 4.
3 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 5.

551
Ruslar elinde olan ve Hazar kıyısındaki Petrovski kalesi ile Aral Denizi
kuzeyinde Perovski kalesi arasında 600 verst 4 ve oradan da doğudaki İli kalesi arasında
400 verstlük bir mesafe bulunmaktaydı. Bu durumda Rus işgali altındaki Kazak
bozkırları ile özgür Türk hanlıkları arasında yaklaşık 1000 verst mesafelik bir sınır
bulunmaktaydı. Bu uzun mesafede kontrolü sağlamak maddî ve askerî olarak zordu.
Bu zorluğun verdiği güvenle Hanlıklar, Rusların kendilerinin saydığı bozkırlara
saldırılar düzenlemekte, saldırılara engel olamamakta veya saldırılara göz
yummaktaydı. Ayrıca hanlıklar kendi geleceklerini güvende görme saflığı içindeydi.
Ruslar ise bölgedeki ileri kale ve karakollarını sıklaştırmakta, yeni kaleleri daha
ilerilerdi inşa etmekte ve buralara daha fazla askerî birlikler yerleştirmekteydi. Bu tür
Rus davranışları 1834’te bölgeyi incelemek üzere Savaş Bakanlığınca gönderilen
General Verigin’in ve daha sonraları General Annenkov ve General Hasford gibi
bölgede genel valilik yapmış üst düzey Rus adamlarının raporları doğrultusunda icra
edilmekteydi. Bölgeye yerleştirilen Rus birlikleri “sadece savunma için değil,
gerektiğinde saldırgan tutum için” yerleştirilmekteydi. 5
Ruslara göre saldırgan göçebeler, hırsızlar ve kendilerine saldırıda bulunanlar
sürekli hanlıklarda güvenli korunak bulmaktaydı. Hatta Hokand ve Hive hanlıklarından
saldırılar da eksik olmamaktaydı. 6 Bölgede siyasî ajan olarak görev yapmış olan
Terentyef Rus ilerlemelerinin zorunluluklardan kaynaklandığını, “hiçbir kanun
tanımayan sadece güçten anlayan ilkel yerlilerin sürekli sınırlara tecavüz ederek, Rus
tebaasından olanları kaçırmalarını ve bunların binlercesini Orta Asya pazarlarından köle
olarak satmalarının” etkili olduğunu yazmıştır. Ayrıca, kendilerinin bu saldırılara
karşılık vermesinin durumu daha karmaşık yaptığını ve karşılıklı düşmanlığı artırdığını,
bunun önlenmesi için sınırlarda karakollar kurulduğunu, bu sefer de Orta Asya
hanlıkları ile ilişkilerin sıkıntıya girdiğini ve neticede bu hanlıkların da ele geçirilmesi
zorunluluğunun doğduğunu iddia etmiştir. 7 Dönemin Rus dış işleri bakanı Prens
4 Bir verst yaklaşık 3.500 feet’e eşit. Bir feet ise bir metrenin 1/3’üne eşit bir uzunluk ölçüsü idi.
5 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 6-7.
6 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 6-7.
7 M. A. Terentyef, Russia and England in Central Asia, volume 1, translated by F. C. Daukes,
Calcutta: The Department Pres, 1876, s. 153-154.

552
Gorchakov iddiasında ise göçebe Türk toplumlarının kanunsuz hareketleri, sürekli
saldırganlıkları, medeniyet seviyesinde gerilikleri ve onların medenileştirmesi gereği
gibi nedenlerin Rus yayılmacılığını zorunlu tuttuğunu belirtmiştir. 8 Rus iddialarından
bir diğeri, kendi işgalleri ile diğer Avrupalı devletlerin—İngilizlerin Amerika’da yaptığı
gibi—yayılma gerekçelerinin aynı olduğu iddiası idi; geri kalmış yerlere medeniyet
götürmek. 9 Gorchakov ve Terentyef’in iddiası olan “medenî” Rusların geri kalmış
toplumlara karşı “zorunluluk” karşısında yayılmacılık yaptığı fikri bir başka Rus
tarafından yalanlanmış, Rus yayılmacılığının önceden düşünülmüş düzenli ve yerinde
planlarla gerçekleştirildiği belirtilmiştir. 10
Kölelik iddiası ile Orta Asya Türk hanlıklarını suçlayan Ruslar, binlerce
Rus’un ağır şartlar altında buralarda köle olarak tutulduğunu iddia etmişlerdi. İngiliz
gazetesi The Daily Telegraph Rusların İngiliz-Hindistan hükümetini Türkmenlere ateşli
silahlar vermekle ve savaş taktikleri öğretmekle suçlamasının yersiz olduğunu
belirttikten sonra, 40,000 kölenin Türkmenler elinde acı ve ızdırap çektiği yaygarasına
da inanmanın zorluğunu dile getirmiştir. 11
Ruslar kendi “material” (maddî) ve “moral” (ahlaki) değerlerinin hanlıklardan
daha üstün olduğunu ve bundan dolayı yayılmacılıklarına uygun bir ortam bulunduğunu
iddia etmekteydiler. 12 Bu bağlamda Dostoeviskii gibi Rus aydın ve yazarları da
Rusya’nın Asya’da gelişmesi ve “geri kalmış” bu yerleri medenileştirmesi gerektiğini
savunmuşlardır. Asya, Rus yayılmacılığı için “ideal alan” olarak algılanmıştır. 13
Ruslar bölgedeki yerel halklar için “barbar” ve “yarı-vahşi” 14 gibi yakıştırmalar
ile kendilerini “medeni” görmekte, üstün konumlarının ise yayılmacılığı haklı
8 Dominic Lieven, British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the
Foreign Office Confidential Print, Russia, 1859-1880, volume 1, Frederick, Md.: University
Publication of America, 1983, s. 287.
9 Hayit, Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, s. 79.
10 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 2.
11 The Daily Telegraph, July 9, 1879.
12 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 6.
13 Nicholas V. Raisanovsky, “Asia Through Russian Eyes,” Russia and Asia: Essays on the
Influence of Russia on the Asian People, Stanford, California: Hoover İnstitution Press, 1972, s.
17.
14 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 17.

553
çıkardığını iddia etmekteydiler. Gerek dışişleri bakanı Gorchakov, gerekse de General
Skobelev önyargılı duygu ve düşüncelere sahiptiler. Gorchakov, “Asyalıların görünür
ve hissedilir gücün dışında hiçbir şeye saygı göstermediğini” ifade etmiş, 15 Skobelev ise
“ Asya’da barışın süresinin düşmana karşı yapılan kıyım ile doğru orantılı olduğunu, ne
kadar ağır darbe indirirsen onların (Asyalıların) o kadar uzun süre sessiz kalacağını”
dile getirmiştir. 16
Bölgede görev yapan General Verigin, General Annenkov ve Batı Sibirya
valisi General Hasford Steplerin işgalinin tamamlanması konusunda görüş
bildirmişlerdir. 17 1854’te Rus imparatorluğu en yüksek kurumları aracılığı ile Orenburg
ile Sibirya arasında kalan yerlerdeki bağımsız Hanlıkların topraklarını alarak, daha
kullanışlı ve avantajlı bir yol kurmak istemişlerdi. Kırım Harbi (1853-1856) nedeniyle
bu proje askıya alınmış, ancak bu harpten sonra projeye destek verilmiş, Ruslar
planlarına devam ederek 1854 ile 1860 yılları arasında İli bölgesinde ilerleyerek Vernoe
kalesi ve Kastek askerî üslerini kurmuşlardır. 18 Bu üslerin amacı Türkistan’da yapılacak
ilerlemelere kolaylık sağlamaktı.
Ruslara göre işgalin nedenlerinden birisi Hanlıkların Rusya ile yaptığı ticarette
kendilerinin daha zararlı olmasıydı. Romanovski’ye göre Buhara’dan Rusya’ya gelen
tüccarlardan vergi ve resim alınmazken, Rusya’dan Türkistan’a giden tüccarlardan
yabancılara uygulanan malın %10’u oranında ağır vergiler alınmaktaydı. 19
Genel Olarak Türkistan’ın Ruslar Tarafından İşgalinin Nedenleri
Türkistan’daki siyasî ayrışma bölgenin zayıflamasına yol açmıştı. Özbek
Hanlığı dağılınca Kazaklar ayrılmış, Hive ve Buhara hanlıkları kurulmuştu. 1700
Tarihinde üçüncü bir ayrılma ile Hokand Hanlığı ortaya çıkmıştı. Kalmuk tehlikesinden
15 Mehmet Saray, The Russian, British, Chinese and Ottoman Rivalty in Turkestan, Ankara:
Türk Tarih Kurumu, 2003, s. 16.
16 Charles Marvin, The Russian Advance towards India: Conversations with Skobeleff,
Ignatieff, and other Distinguished Russian Generals and Statesmen, on the Central Asian
Question, Peshawar: Saeed Book, 1984, s. 98-100.
17 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 7.
18 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 10.
19 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 6 .

554
sonra Kazaklar da üç cüze ayrılmıştı. 20
Türk halkının daha küçük parçalara bölünerek
birlik yapılarındaki meydana gelen siyasî ayrılmalar yabancı yayılmacılar için büyük
fırsatlar sunmuştur. Bu sayede 1730’larda Ruslar türlü iddialarla Kazakları kolaylıkla
ve belli aşamalarla hâkimiyetleri altına almışlardır.
On dokuzuncu asır ortalarında henüz Rus hâkimiyetine girmemiş ve
bağımsızlığını sürdürmekte olan Türkistan’daki Türk topraklarını Hive, Buhara ve
Hokand hanlıkları ile Türkmenlerin bağımsız ve birlikten yoksun bir hayat sürdükleri
Türkmenistan oluşturmaktaydı. Hive, Buhara ve Hokand hanlıklarında yaklaşık altı
milyon insan yaşamaktaydı.
Hanlıklar devamlı kendi aralarında kavgalı ve savaş
halindeydi. Hanlıkların hükümetleri içerisinde süreklilik gösteren ve içinde çıkılmaz
problemler bulunmaktaydı. Hanlıklardan Buhara kısmen Ruslarla dostluk içinde idiyse
de diğerleri düşmanca tavırlar sergilemekteydi. 21
Rusların sahneye çıktığı sıralarda
Türkistan daha yeni yeni asırlarca süren yabancı işgal ve baskısından kurtulmaktaydı. 22
Geçmişte dünya imparatorlukları kurmayı başarmış olan Türkistan on
dokuzuncu asırda modernlikten uzak, geri kalmış bir manzara arz etmekteydi. Askerî
alanda bu gerilik kendisini daha açık göstermekteydi. 23
Rus işgallerine karşı genellikle
sayıca üstün yerli kuvvetlerle mücadele edilmişse de hemen hemen her seferinde
yenilmişlerdi. Bunda hem askerî eğitimin ve yapılanmanın yetersizliği, hem de modern
silahların eksikliği etkili olmuştu. Ayrıca yerleşik hayata sahip olan halk ile göçebe
olanlar arasında tam bir diyalog ve ortak hareket tarzı kurulamamıştı. 24
“barışçıl, üretken, zanaatçı idi ve savaşçı değillerdi.” 25
Yerleşik toplum
Göçebe kesim savaşkan
karakterlerini muhafaza etmekteydi, ancak birlikten uzak ve dağınıktı. Yerleşikler ile
göçebeler arasındaki sorunlar da eksik değildi.
engellenememişti.
Hal böyle olunca da Rus işgalleri
20 Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, s. 104.
21 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 6.
22 Wheeler, The Peoples of Soviet Central Asia, s. 39.
23 Arminius Vambery, The Times, 12 Nisan 1873.
24 Mary Holdsworth, Turkestan in the Nineteenth Century: A Brief History of the Khanates
of Bukhara, Khokand and Khiva, Oxford: Central Asian Research Center, 1959, s. 3; Zeki
Velidi Togan, Bugünkü Türkili, s. 228-233.
25 George N. Curzon, Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question,
London: Longmans, Gren and Co., 1889, s. 174.

555
Rus yayılmacılığına karşı topyekûn bir savunma kurmak birçok nedenden
gerçekleştirilememişti. Bunda hanlar ile daha az güce sahip olan prensler ve beyler
arasında eskiden beri gelen yetki karmaşası ve düşmanlıkların bulunması ve yönetenler
ile yönetilen halk arasında da tam bir uyumun olmaması etkili olmuştu. 26 Rus
işgallerinde ilk kaybedenler han, bey ve ulema olacağından genellikle bu kesimler
savunmada öncü olmaya çalışmış, ancak halkın üzerinde yeterince otorite ve bağlılık
kuramadıklarından istenilen seviyede destek bulamamışlardı. Von Kaulbars’a göre
halktan Ruslara meyil gösterenler bulunmaktaydı. 27 Bölgede halkın peşinde gideceği
dirayetli hanlar ve yöneticiler çıkmamıştı. Bir yazara göre, “Türk cesareti ve
kahramanlığı ile Arap-İran medeniyetinin” ürünü olan hükümdarlar geçmişte kalmıştı. 28
On dokuzuncu asır Türkistan’ı dünyadaki canlı gelişmelerden uzak, kendi
içerisine dönük, kuzeyden ve güneyden emperyalist güçler tarafından tehdit altında
kalan bir bölge idi. Batıdaki modernlik, teknik ve teknolojik gelişmelerden uzak,
geleneksel yapıları içerisinde hayata tutunan bir özellik göstermekteydi. Bağımsızlığını
uzun süre korumuş olmasında Osmanlı Devleti’nin verdiği moral güç ile yakın
çevresinin kendisinden daha güçlü ve ileri olmaması etkili olmuştu. Ancak on
dokuzuncu asır güneyde İngiliz, kuzeyden ise Rus tehdidini doğurmuştu. Coğrafik,
askerî ve politik engeller İngilizlerin bölgeye direk müdahalesini sınırlandırırken,
Ruslar bölge üzerinde istedikleri politikaları uygulamada uygun zemin bulmuşlardı.
Türkistan zayıflığı ve geri kalmışlığı ile Rus yayılmacılığı ve emperyalist politikaları
için bir çeşit “doğal yayılma alanı” ve “arka bahçe” görünümü vermekteydi.
Türkistan Avrupa’da gittikçe artan gelişme ile karşılaştırıldığında “onur kırıcı
bir gerileyiş içerisindeydi.” 29 Türkistan Türk hanlıkları ortaçağdan kalma görünüme,
skolâstik eğitim sistemine, “koyu taassup” zihniyetinin hüküm sürdüğü ortama,
“ekserisi cahil ve zalim” olan idarecilerine ve Avrupa medeniyetinin “küçük bir ışığı
26 Holdsworth, Turkestan in the Nineteenth Century, s. 7.
27 Von Kaulbars, The Times, 21 Ocak 1873.
28 Olaf Caroe, Soviet Empire: The Turks of Central Asia and Stalinism, London: MacMillan,
1967, s. 63.
29 William H. McNeill, Dünya Tarihi, çeviren Alâeddin Şenel, İstanbul: İmge Kitabevi, 2004, s.
619.

556
bile nüfuz” etmeyen konumuna sahipti. Hanlıklar arasında ve hanlıklar içerisindeki
“muhtelif kavimler ve uruğlar” arasında kavgalar ve mücadeleler eksik değildi. 30
Eğitim yönünde geri kalmış halk bir takım batıl inançlar, hurafeler ve yanlış kanılarla
doldurulmuştu. 1864’te Buhara’da karşılaştığı “dindar bir Müslüman” ile konuşan
Vambery onun Rusların ilerlemesi hakkındaki görüşlerini öğrenmek istediğinde,
“dindar kişi,” “Tatlı suları olan Sırı Derya’nın Rusların atları ve korkunç putları ile
kirlendiğini,” ancak “Türkistan şehrinde bulunan Hoca Ahmet Yesevi’nin kutsal
ruhunun uyanık ve Hokand’a Rusları yaklaştırmayacağını” dile getirmişti. Oysa
“maceraperest” Cherniayev komutasındaki iki bin kişilik Rus ordusu kendilerinden
yirmi kat büyük orduları yenerek Taşkent’i almıştı. 31 Geri kalmışlık Türk hanlıklarının
Ruslar için kolay lokmalar olmalarına yol açmıştı. Hanlıkların Rus tehlikesine karşı
Osmanlı Türkleri ve İngilizlerden yardım istekleri olumlu ve doyurucu yanıt
bulamayınca kendi kendilerine kalmışlardı. Modern silahlarla donatılmış, geniş
imkânlara sahip ve eğitimli Rus orduları karşısında işgallere boyun eğmişlerdi.
Rusların işgal ettikleri Türk bölgelerinde, özellikle Kazak bozkırlarında,
izledikleri baskıcı yönetim, Rus yerleşimcilere en verimli toprakları verme politikası,
Rus Kozaklarının Türk Kazaklara karşı saldırganlıkları ve yağmaları ve hanlık sistemini
kaldırmaları gibi yanlış ve yıkıcı uygulamalara karşı ayaklanan kimselerin henüz Rus
işgaline girmemiş yerlere sığınması Rusları tedirgin etmekteydi. Bu bağlamda
Kazakların Orta Cüz hanı Abilay Han’ın torunu olan 1802’de Kökçetav’da doğan
Sultan Kanasarı Kasımoğlu liderliğindeki isyancı güçler yıllarca Ruslara karşı başarılı
eylemlerde bulunmuşlardı. 1837’de başlattığı mücadeleye 20.000 kadar Kazak
katılmıştı. Rusların yaklaşık on yıl boyunca bastıramadığı ve ele geçiremediği
Kanasarı, Rus vaatlerine ve entrikalarına kanan Kırgız beylerinin saldırısı ile
öldürülebilmişti. 32 Kanasarı’nın adamlarının bir kısmı Hive ve bir kısmı da Hokand
30
Kurat, Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, s. 346-347; Saray, Yeni Türk
Cumhuriyetleri Tarihi, s. 215.
31 Vambery, The Coming Struggle for India, s. 14.
32 Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, s. 105-106.

557
hanlıklarına sığınmış, buradan Rus topraklarına saldırılarını sürdürmüşlerdi. Bu durum
Rusların bölgeye yönelik saldırganlıklarını körüklemiştir. 33
Hanlıklarda göçebe ve yerleşik hayat tarzını benimsemiş unsurlar arasında
kavga ve çatışmalar eksik olmuyordu. Hokand Hanlığında on yıl boyunca başbakanlık
yapmış olan Müslüman Kul (1843-1853) bir Kırgız idi ve bu dönemde binlerce insan
göçebe—yerleşik kavgası sonucu hayatını kaybetmişti. Kendisini tahta çıkarmada etkili
olan Müslüman Kul’u Kudyar Kağan gözden çıkarmak zorunda kalmış, 1853’te
Müslüman Kul ile birlikte binlerce Kırgız’ında öldürülmesine göz yummuştu. 34 Bu
durum Türk hanlıklarının Ruslar karşısında zayıflamasına yol açmış ve onların kolay
lokmalar olmalarını sağlamıştır.
Hanlıklar arasında sürekli çekişme, mücadele ve savaş eksik olmamaktaydı.
1860’larda Ruslar Türkistan’ı doğudan Sibirya Genel Valiliği tarafından ve kuzeyden
Orenburg Genel Valiliği tarafından işgale başladıklarında, özellikle de Hokand
Hanlığına karşı başarılı askeri hareketlerde bulunduklarında, Buhara Hanlığı ve Hive
Hanlığının birlikte ortak düşmana karşı politikalar geliştirerek, güç birliği etmesi
gerekirken, Buhara Emiri Nasrullah (1826-1860) Hokand’ın zayıflığından faydalanarak
Taşkent ve diğer şehirleri Ruslardan önce almaya kalkışmıştır. 35 Emirin bu politikası
1859’da Türkistan’a diplomatik bir misyon için gelen ve sonradan merkeze sunduğu
bilgilerle bölgeyi ele geçirme politikasına yön veren General Ignatiev’in etkisi
görülmüştür. Ignatiev’e göre Buhara Emiri ile birlikte hareket edilerek Hokand
hanlığına son verilmeliydi. 36 1865’te Rusların acele ile Taşkent’i ele geçirmesinde
ürken Buhara Emiri elini çabuk tutarak aslan payını almak istemişti. Ruslar Taşkent’i
alırken, Buhara Emiri de Hokand hanlığını işgale kalkışmıştı. 37
Ruslar birlikten yoksun olan Türkistan hanlıklarını birbirine karşı kullanmasını
bilmişlerdir. 1866’da Taşkent ve dolaylarında yeni işgal ettikleri yerleri korumak için
33 Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, s. 215.
34 Charles D. Boulger, Central Asian Portraits: the Celebrities of teh Khanates and the
Neighbouring States, London: W. H. Allen & Co., 1880, s. 170-171.
35 Saray, The Russian, British, Chinese and Ottoman Rivalty in Turkestan, s. 18-19.
36 David MacKenzie, The Lion of Tashkent: the Career of General M. G. Cherniaev, Athens:
the University of Georgia Pres, 1974, s. 21.
37 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 13.

558
yeterli güçleri bulunmadığı—bu sırada Romanovski 38 13.000 Rus askerinin bölgede
olduğu iddiasında bulunmuştur—ve bölgede yeterli kontrol sağlayamadıkları sırada
kendilerine karşı hanlıklardan gelecek saldırılara karşı diplomatik oyunlar oynamasını
bilmişlerdir. Buhara Emiri ile ilişkileri düşmanca ve Buharalı tüccarları
hapsettiklerinde Hive hanlığına karşı dostça yaklaşım gösteren Ruslar Hiveli tüccarları
tutan bir politika izlemişleridir. Bu durum Hive hanlığının sınırdaki güçlerini
azaltmasına ve Ruslara karşı tehdit olmaktan çıkmasına yol açmıştır. 39 1873’te Hive’ye
karşı dört koldan işgal kuvvetleri gönderdiklerinde de Buhara ile işbirliğine gitmişlerdi.
Buhara Hanı Ruslara topraklarında geçiş hakkı, istihbarat ve lojistik destek vermişti.
Rusların bölgede görevlendirdiği devlet adamları ve idarecileri askeri sınıftan,
çoğu fakir ailenin çocuğu ve bölgeye yükselme ve mal edinme hırsı ile gelen
kimselerdi. Bölgedeki barış ortamı onlar için yükselmeye hizmet etmemekteydi. Asıl
olan savaştı. Savaş ile hem rütbeleri yükselmekte ve hem de itibar ve zenginliğe
kavuşmaktaydılar. 40 Çarın gözüne girmek muradı, kendilerine vereceği St. Anne ve St.
Geroge madalyaları Rus subaylar için gelenekselleşmiş bir ihtiras kaynağı idi. 41 Hal
böyle olunca da merkezde ve bölgedeki Rus yetkililer milletlerarası hukuku hiçe
sayarak, hanlıkların haklı protestolarını görmezlikten gelerek sürekli yayılmacı siyaset
izlemişlerdi. 42 Bunlar arasında Prens A. I. Bariatinski, General D. A. Miliutin, Kont N.
P. Ignatiev, General V. A. Perovski, General M. G. Cherniaev, General D. I.
Romanovski, General K. P. von Kaufmann ve General M. D. Skobelev önde gelen
kimselerdi. Bunlar dönemin Panislav politikalarını belirlemede de etkili rol
oynamışlardı.
Bölgede dinî durumun farkında olan Ruslar başlangıçta Müslüman din
adamlarını destekler görünmüşlerdir. Hatta Taşkent’i aldıklarında bölgedeki din
adamlarının dilekçesine bağlı olarak onların toplum içerisindeki görev ve yetkilerini
38 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 19.
39 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 21.
40 Fred Burnaby, A Ride to Khiva: Travels and Adventures in Central Asia, New York:
Harper & Brothers, Publishers, 1883, s. 86-87.
41 Boulger, Central Asian Portaits, s. 103; The Times, 12 March 1873.
42 Mehmet Saray, Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999, s. 216-
217.

559
artırıcı bir politika izlemişlerdir. 43 Bu politikada ile iki fayda ummuşlardır: Ortaçağ
benzeri bir toplumun vereceği zararın sınırlı kalması ve Buhara Emirinin din adına
yapacağı çağrının fazla taraftar bulamaması. Dinî “hoşgörü” göstererek gerçekte
kendilerine karşı ciddi ve derin bir direnişi engellemek isteyen Rus yayılmacılar,
önceden yönetim altına aldıkları Türklere karşı uyguladıkları “yumuşak” politikalarla
acımasız ve gaddar düşman çizgisinden uzak durmaya çalışmışlardı. Vambery’ye göre,
bölgedeki Türkler için savaş ve ardından gelen zafer “öldürmeyi, yağma ve talanı”
meşrulaştırmaktaydı. Oysa Ruslar bu tür davranışlarda uzak durmuşlar, işgal altındaki
Türkler de Rusların “acımasına” mazhar olmuştu. Böyle olunca da Rusların
ilerlemesine karşı güçlü karşı koyumlar yaşanmamıştı. 44 Benzer düşünce dile getiren
Eugene Schuyler, Rusların Türkistan’daki ilerlemesinin “büyük disiplin ve insanlık” ile
gerçekleştirildiğini iddia etmiştir. 45
Birinci Petro’dan beri batılılaşma hareketine ağırlık vererek yenilikler yapan ve
buna bağlı olarak da askerî, teknik ve teknolojik açıdan ileri adımlar atan Ruslar
modernliğin getirdiği faydaların farkında idiler. Buna karşılık geri kalmış, dinî yönde
motive edilmiş toplumların daha kolay kontrol edileceğini biliyorlardı. Böyle toplumlar
bir taraftan “kaderci” olduklarından ve bu dünyadan ziyade öbür dünya için meşgul
bulunduklarından dünyevî konularda Ruslara daha az sorun çıkaracaktı. Böyle bir
toplum da ancak toplum içerisinde dinî kisvesi ağır kimselerin ön plana çıkarılması ile
mümkündü. On dokuzuncu asırda Fransız Devrimi, liberal ve sosyalist akımlar
devrimci guruplar doğurmakta, bunlar hâkim devleti sürekli rahatsız etmekteydi. Oysa
dinî yönden motive edilmiş toplumlar kolay toplumlardı ve yönetilmeleri kolaydı.
Diğer taraftan kendi işgal ettikleri topraklardaki Müslümanların dinî davranışlarına ve
ibadetlerine fazla müdahale etmemeleri onların dışarıdan kışkırtılmasını
zayıflatmaktaydı. Buhara Emiri kutsal savaş ilan etmiş 46 olsa da Ruslara karşı yeterince
destek bulamamıştı.
43 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 20.
44 Arminius Vambery, The Coming Struggle for India, London: Cassell & Co., 1885, s. 20.
45 Eugene Schuyler, Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand and
Kuldja, New York: Frederick A. Praeger, 1966, s. 38.
46 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 21.

artmıştı. 50 Türkistan ile ticaret eskiden beri devam etmekle birlikte çoğunlukla bu ticarette
560
Türkistan Türk hanlıklarının hâkim olduğu toprakların önemli bir kısmı kurak
ve yarı-kurak topraklar olsa da zengin vahalara sahip topraklardı. Özellikle Amu Derya
ve Sri Derya ırmaklarının suladığı verimli topraklar üzerinde sanayi devrimi ile büyük
gelişme gösteren dokuma fabrikalarının ihtiyacı olan pamuk üretilmekteydi. Pamuk
yanında göz alıcı meyve bahçeleri ve sebze tarlaları çevre bölgelere hâkim olan dağlı ve
bozkır halkları için son derece önemli yerler olarak görülmekteydi. On dokuzuncu asır
ortalarına kadar bozkırlar bölgesindeki yayılmasını tamamlayan Ruslar için sıra vahalar
bölgesine gelmişti. Bölgedeki toprağın zenginliği kolonileşen Rusya için “parlak bir
gelecek” sunmaktaydı. Türkistan birçoklarına “Doğu’nun bahçesi” olarak
görülmekteydi. 47 Bölgeyi ele geçirdikten sonra “ilmî teknikleri” uygulayarak sulama
sistemini geliştirmeyi uman ve böylece Rusya’nın ihtiyacı olan başta pamuk olmak
üzere birçok zirai ve endüstriyel ürünü elde etmeyi planlayan Ruslar için Türkistan
vazgeçilmez bir bölge idi. 48 1860’larda yaşanan Amerika İç Savaşı, o güne kadar
Avrupa’nın bir numaralı pamuk kaynağı olan Amerika’daki pamuk üretimini ve ihracını
sekteye uğratmıştı. Bu durum Avrupa ve Rusya’yı yeni pamuk kaynakları aramaya
itmiş, Rusya için Türkistan daha bir önem kazanmıştı. 49 Rusların Orta Asya’dan ithal
ettikleri ham pamuğun miktarı 1860’da 174.059 pud iken 1864’te 459.391 puda
yükselmişti. Parasal olarak bu miktar 713.000 rubleden 6.521.000 rubleye çıkmıştı.
Bunun üzerine Rus tüccarların Orta Asya’nın kontrolü için hükümetlerine baskıları
Türkistanlılar kârlı çıkmaktaydı. Bunda yerli tüccarların Rusya içerisindeki dindaşları
ve ırkdaşları yardımı ile dil ve anlaşma sorunu yaşamamaları ve daha güvenle ticaret
47 Emile Jonveaux, “Les Russes dans l’Asie Centrale,” Revue des deux Mondes 67 (1867), s.
983.
48 A. Zeki Velidi Togan, Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, İstanbul: Akdaş,
İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri, 1942-1947, s. 228.
49 Lieven, British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign
Office Confidential Print, Russia, 1859-1880, volume 1, s. 128. Amerika iç savaşı öncesi bir
pudı (bir pud yaklaşık 40 pound yada 18 kilogram civarında idi) 17 ruble olan Amerikan pamuğu
savaş sırasında 30 rubleye çıkmıştı. Aynı dönemde Buhara pamuğunun fiyatı 18 ile 25 ruble
arasında değişiyordu.
50 Saray, The Russian, British, Chinese and Ottoman Rivalry in Turkestan,. 11-12.

561
yapabilme şanslarının olması etkili olduğu gibi, Ruslar için Türkistan’da uygulanan
yüksek vergiler, dil bilme zorlukları gibi zorluklarda etkili idi. Ruslar büyük oranlarda
ticaret yapmak istemekte ve bu ticarette de kendilerinin kârlı olması yollarını
aramaktaydılar. Bu durum bölgeye hâkim olma amaçlarını körüklemekteydi. 51
Yerli
tüccarlar Rusya’ya getirdikleri pamuk, ipek, deve kılı, keçi kılı, yün gibi ürünler
karşılığında Rus mallarını alıp Türkistan’a taşımaktaydı.
katlamaktaydı. 52
olmuştur.
Böylece kârlarını ikiye
Emperyalist yarışın Türkistan’ın Ruslar tarafından işgalinde etkisi büyük
Rus tarihçilerden Pokrovski “Orta Asya’nın işgalinin kabul edilir bir
gerekçesi olmadığını” belirtmişken, Khalfin “İngilizlerin bölgedeki muhtemel
hâkimiyetinin daha tehlikeli olduğunu, Ruslarınkinin ise ‘daha az zararlı’ olması nedeni
ile tercih edilmesi gerektiğini” dile getirmiştir. 53
İngilizlerin Hindistan’daki zengin
sömürgelerini kuzeyden gelecek bir tehdide karşı korumak için Afganistan ve hatta
Türkistan üzerinde bir güvenlik sınırı oluşturma isteği Rusları harekete geçirmiştir.
Hem Orta Asya’nın zenginliğine göz diken ve hem de Hindistan’ın ticaretinde pay
kapmak isteyen Ruslar, İngilizlerin Türkistan üzerinde emelleri olduğu iddiası ile bir an
önce bölgeyi ele geçirmek istemişlerdir. 1839’da İngilizler Afganistan’ı ele geçirmek
için askerî müdahalede bulununca, Orenburg genel valisi Perovski’de Hive hanlığına
karşı başarısız bir sefer düzenlemiştir. 54
Sonraları Prens Alexander Ivanovich
Bariatinski, Kafkasya Genel Valisi, etkili rol oynayarak, İngilizlerin Türkistan üzerinde
ekonomik ve siyasî konumlarını güçlendirmesine fırsat verilmemesini, bunun için de bir
an önce bölgenin Ruslarca işgalini tavsiye etmiştir. 55
Prens Bariatinski’nin fikirleri Çar
II. Alexander tarafından kabul edildi gibi, dönemin azılı panislavistlerinden olan Kont
İgnatiev tarafından da desteklenmişti.
Ignatiev’e göre Rusya ile İngiltere arasında
51 Alton S. Donelly, “Peter the Great and Central Asia,” Canadian Slavonic Papers, 17, 2&3
(Summer and Fall 1975), s. 202-217.
52 George N. Curzon, Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question,
London: Longmans, Gren and Co., 1889, s. 190.
53 Geoffrey Wheeler, The Peoples of Soviet Central Asia, Chester Springs: Dufour Editions,
1966, s. 33-34.
54 Kurat, Rusya Tarihi, s. 349.
55 Baymirza Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Ankara Türk Tarih
Kurumu, 1995, s. 67; MacKenzie, The Lion of Tashkent, s. 21.

562
yapılacak muhtemel diplomatik ve askeri bir mücadelede Orta Asya’nın işgali Rusya
için ticarî ve ekonomik önemi yanında diplomatik alanda pazarlık konusu olacaktı.
Rusya Orta Asya’daki üstün durumu ile Hindistan’daki İngiliz idaresini korkutacak, bu
durum Yakın Doğu’da Rus isteklerinin kabulünü kolaylaştıracaktı. 56 Bu bağlamda,
1877-78 Osmanlı Rus Harbi (93 Harbi) sırasında Rusların Türkistan Genel Valisi von
Kaufmann 30.000 kişilik Rus gücünü Afgan sınırına yönelterek, İngiltere’nin Osmanlı
Devleti’ne yönelik yardım veya yaklaşımını caydırmak istemişti. 57 Rus ve İngiliz
rekabeti bölgenin on dokuzuncu asır boyunca emperyalist politikalara sahne olmasına
yol açmıştır. Sonuçta bu rekabet Rusların Türkistan’daki Türk Hanlıklarına, İngilizlerin
ise Afganistan’a hâkim olması ile sonuçlanmıştır.
Jeopolitik yönden belirleyici bir konuma sahip olan Türkistan tarih boyunca
önemli ticarî faaliyetlere sahne olmuştu. Tarihi İpek Yolu Çin’den başlayarak Türkistan
üzerinden Roma’ya ulaşmaktaydı. Her ne kadar on beşinci asır sonlarında başlayan
büyük coğrafi keşifler ile yeni ticarî yolların bulunması tarihi ticaret yollarının önemini
azaltmışsa da tamamen ortadan kaldırmamıştı. Orta Asya’ya hâkim olmak isteyen
Ruslar bölgede ticareti kontrol etmek istedikleri gibi Çin ve Hindistan ile de zengin bir
ticaret ağı kurmayı umuyordu. Bir yandan İngilizlerin kuzeye ticarî yönden
hâkimiyetini önlemek, diğer taraftan da kendi ticaretlerini geliştirmek
düşüncesindeydiler. Bu nedenle ilk ele geçirmek istedikleri yer ticaretteki konumu,
nüfusu ve zenginliği ile önde gelen bir şehir olan Taşkent olmuştu. 58
On dokuzuncu asır ikinci yarısı “yeni emperyalizm” diye bilinen ve dünyanın
Avrupalı devletlerce yeniden ve daha büyük bir şekilde ele geçirilmesi anlamına gelen
yarışa sahne olmuştur. Emperyalist yarışın ve sömürge imparatorlukları peşinde
olmanın iki temel nedeni vardı: hammadde kaynaklarına ulaşmak ve pazaryerlerine
sahip olmak. Türkistan’da pamuk, demir, bakır ve altın gibi hammaddeleri bulacağını
uman Ruslar, kendi ürettikleri düşük kaliteli ürünleri için de pazaryeri bulma amacını
56 Saray, The Russian, British, Chinese and Ottoman Rivalty in Turkestan, s. 7.
57 Memet Yetişgin, The Times of London: Russian Expansion into Central Asia, 1850—1900,
(Basılmamış Doktora Tezi), Lubbock, Texas: Texas Tech University, 2000, s. 209-210.
58 Jonveaux, “Les Russes dans l’Asie Centrale,” s. 985; Hayit, Türkistan Devletlerinin Milli
Mücadeleleri Tarihi, s. 72-73.

563
taşımaktaydılar. Genellikle Asya, özellikle Türkistan, Rusların düşük kalite ürünleri
için vazgeçilmez bölgelerdendi. Bu bağlamda on dokuzuncu asırda Rusların metal
ürünlerinin %60’ı bu bölgelere satılmıştı. 59 1858’de Buhara’ya diplomatik misyon ile
giden, 1860’ta da Çin ile yapılan Pekin anlaşmasını gerçekleştiren Kont N. P. İgnatiev,
Türkistan’ın Rus malları için vazgeçilmez bir bölge olduğunu, başka yerlerde İngiliz ve
Fransızlarla rekabetin imkansız olduğunu dile getirmişti. Çin ile anlaşması sonucu Rus
mallarının gümrüksüz Çin’e kabulünü onaylatmıştı. 60 Bu gelişmeler Rus ticareti için
Türkistan’ın önemini artırmıştı. 1865’te Taşkent’in Ruslar eline düşmesi Rus
tüccarların bölgede etkinlik kazanmasına yol açmış, onlar için Türkistan gittikçe
“rekabetsiz—competition-free” bir pazaryeri haline dönüşmüştür. 61 Rahat ve yüksek
gelirlerinin farkında olan Rus tüccarları kendi hükümetlerine yeni yerlerin işgali için
baskıda bulunmuştur. 62 Ruslar Türkistan’da pamuk başta olmak üzere umduklarından
fazla bir zenginliğe kavuşmuşlardır. 63
Rus İşgalleri
Rusların Orta Asya’daki bağımsız Türk Hanlıklarını ele geçirme düşünceleri
çok önceleri başlamış, 1850’lerde hız kazanmış, ancak, Kırım Savaşı (1853–56)
nedeniyle yavaşlamıştır. Hanlıkların işgali Rus yayılmacığı ve işgallerinin üçüncü
evresini oluşturmuştur. 64 Bu evrede ilk önemli Rus başarısı 1853’te Sırı Derya üzerinde
inşa edilmiş olan Hokand kalesi Akmescit’in zaptı olmuştur. 65 Ancak Kırım Savaşı’nın
59 N. A. Khalfin, Russia’s Policy in Central Asia 1857-1868, London: Central Asian Research
Center, 1964, s. 1-15, 26.
60 Saray, The Russian, British, Chinese and Ottoman Rivalty in Turkestan, s. 7-9.
61 Yetişgin, The Times of London: Russian Expansion into Central Asia, 1850—1900, s. 39;
The Times, 6, 8 Ocak 1870.
62 H. C. D’Encausse, “Systemic Conquest, 1865-1884,” Central Asia: 130 Years of Russian
Dominance, A Historical Overview, edited by Edward Allworth, Durham: Duke University
Pres, 1994, s. 141.
63 Geoffrey Wheeler, The Peoples of Soviet Central Asia, Chester Springs: Dufour Editions,
1966, s. 12.
64 Geoffrey Wheeler, Racial Problems in Soviet Muslim Asia, London: Oxford University
Press, 1962, s. 2-5. Wheeler’e göre Kazak bozkırlarının işgaline kadar ilk ever, Kazak
bozkırlarının işgali ikinci ever ve 1855’te başlayan Hanlıkların işgali de Rusların üçüncü işgal
evresini oluşturmaktaydı. Üçüncü ever 1881’de Gök Tepe’nin düşmesi ile sonuçlanmıştı.
65 Kurat, Rusya Tarihi, s. 349.

564
Rusların yenilgisi ile sonuçlanması, Yakın Doğu ve Balkanlar üzerinde Rus emellerini
ve yayılmacılığını 1856’da imzalanan Paris Barış Konferansının geçici süre ile set
çekilmesi, Ruslara başka yerlerde daha rahat hareket etme imkânı vermiş, tüm
enerjilerini ve güçlerini Orta Asya ile Uzak Doğu’ya yönelten Ruslar, Orta Asya’nın
işgalini tamamlarken, Uzak Doğu’da Çin üzerinde haklar elde etmiş, Japonya ile ciddi
bir rekabetin eşiğine gelmiştir. Bu rekabet 1905’te Rus-Japon savaşına yol açacak ve
Rusya tarihinin en büyük ve alçaltıcı yenilgilerinden birisini tadacaktır.
Türkistan’ın işgalini bölgenin doğusundan başlayarak gerçekleştirmek isteyen
Ruslar 1854 ile 1860 arası dönemde İli vadisi ve Tanrı Dağları civarında ilerlemişler,
Vernoe ve Kastek kalelerini inşa etmişlerdir. Rus General Zimmermann Hokand
hanlığının Pişpek ve Tokmak kalelerini ele geçirerek yıkmıştır. Evliya Ata ve Çu nehri
taraflarında inceleme yapan ve bilgi toplayan Ruslar, 1859’da Orenburg valiliğinin
sınırında Yülek kalesini inşa etmişlerdir. Yayılma amaçlı olarak sürekli bölgeyi
inceleyen Ruslar, Sırı Derya ve Karadağ yörelerini incelemişlerdir. 1863’te General
Debout Türkistan şehri yakınlarındaki Yeni Kurgan kalesini ele geçirmiştir. 66 Ruslar
1860’ların başlarında Doğu Türkistan’a giden yolları hâkimiyetleri altına almış
bulunuyorlardı. 67
Orenburg ile Batı Sibirya arasında kısa ve kullanışlı bir iletişim kurmak ve yol
bulmak isteyen Ruslar 1864’te Yeni Kurgan ile Çu vadisi bölgesine yerleşmeye karar
vermişler, bu amaçla hem Orenburg’dan ve hem de Sibirya’dan iki askeri “keşif” gücü
oluşturmuşlardır. Orenburg’taki güce Albay Verefkin komuta etmekte ve 2.500 kişilik
bir kuvvetten meydana gelmekteydi. Sibirya tarafından hareket eden 2.000 kişilik güce
ise Albay Cherniayev komuta etmekteydi. Evliya Ata Cherniayev güçlerince alınırken,
Türkistan şehri de Verefkin tarafından işgal edilmiştir. Her iki gücün birleşmesi ve
Cherniayev komutasında ise Çimkent Ekim 1864’te ele geçirilmiştir. Bu başarılar
sonucunda Ruslar Orenburg ile Sibirya arasında daha elverişli bir iletişim ağına
kavuştukları gibi zengin topraklara sahip vahalar bölgesinden topraklar da elde
66 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 10.
67 Kurat, Rusya Tarihi, s. 350.

565
etmişlerdir. 68 Çimkent’in düşmesi Hokand hanlığı için büyük bir darbe olduğu gibi,
Taşkent’in ele geçirilmesine yönelik önemli bir aşama karakteri taşımıştır. Ancak
1864’te Taşkent’e yapılan Rus saldırısı başarısız olmuş, durumda kaygılanan Rus
hükümeti dış ilişkiler bakanı Gorçakov, Rusya’nın bölgede geçici bulunduğunu,
ekonomik ilişkileri ve medeniyeti güçlendirici amacına yönelik çalıştığını belirten
“ikiyüzlü” bir bildiri yayınlamıştır. 69
Ruslar 1864’e gelindiğinde hem kolay ulaşıma sahip olmakta ve hem de
askerlerinin geçimi için bol miktarda ürün veren toprakları işgal etmiş
bulunmaktaydılar. Yeni işgal edilen bu yerler Türkistan adı altında ve Orenburg genel
valiliğine bağlı bir idarî bölgeye dönüştürülmüş ve başına da General Cherniayev
getirilmiştir. Bölgedeki Rus güçlerinin sayısı 15.000’i bulmuştur. 1865’te bölgeyi
ziyaret eden Orenburg Genel Valisi General Kryjanovski General Cherniayev ile
görüşmüş, o güne kadar Rus hükümetinin daha ileri gidilmesini engelleme düşüncesinin
aksine Cherniayev’in yeni yerleri ele geçirme fikrini desteklemiştir. Aynı yıl Buhara
Emiri’nin büyük bir güç ile Taşkent’i almaya geleceği haberleri üzerine Ruslar acele ile
şehri almak istemişlerdir. Rus güçleri öncelikle Taşkent’in su kaynaklarını kontrol eden
ve şehre yedi kilometre mesafede olan Niyazbek’i ele geçirmiş, daha sonra şehri
kuşatmıştır. Şehri Alim Kul savunmakta, Hokand hanı da yardım için şehre
gelmektedir. Alim Kul 9 Mayıs 1865’te Ruslar üzerine 7.000 kişilik bir kuvvetle
saldırmışsa da yenilmiş ve kendisi de ölümcül bir yara almıştır. Emir’in gelmekte
olduğunu düşünen Cherniayev Taşkent’in kuşatmasını kaldırmıştır. 70 Alim Kul’un şehit
olması üzerine Taşkent’in savunması Sultan Sait Han tarafından devam ettirilmiş, ancak
bu sırada Buhara Emiri Muzaffer’in Hokand şehrine saldırarak burasını alması
savunmacıların moralini bozmuştur. 71 Rus kuvvetleri Taşkent’i saran Çinaz ve Çirçik’i
almışlar ve şehri üç taraftan kuşatmışlardır. Emir’in şehri alacağı korkusuyla
68 Saray, The Russian, British, Chinese and Ottoman Rivalty in Turkestan, s. 13-14;
Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 10-11; Kurat, Rusya Tarihi, s. 350.
69 Hayit, Milli Türkistan Hürriyet Dâvası, s. 228.
70 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 12; Hayit, Milli Türkistan Hürriyet
Dâvası, s. 229.
71 Hayit, Milli Türkistan Hürriyet Dâvası, s. 229.

566
Cherniayev Taşkent’e yaptığı saldırı ve üç günlük çatışmalar sonunda bu önemli şehri
işgal etmiştir. 72
Taşkent’in işgali üzerine bölgenin nasıl idare edileceği konusunda arayışlar
içine giren Ruslar, işgalin geçici olduğunu, bölgede yeni bir hanlık kurulması
gerektiğini veya farklı bir idare ile idare edilmesi gibi düşüncelere girmişlerdir.
Romanovski’ye göre Taşkent halkı bölgeni Rus imparatorluğuna ilhakı yanlısıdır. 73
Cherniayev ile Orenburg valisi Kryjanovski ilhak konusunda farklı görüşler
sergilemişler, ilki bölgenin ilhakını savunmuştur. Bu sırada bölgede Buharalıların ticarî
faaliyetlerini yasaklayan Cherniayev’e karşı Buhara Emiri de Rusların tüccarlarını
hapsedip, mallarına el koymuştur. Buhara Emiri’nin Rus Çar’ına bölgedeki Rus askerî
idarecilerini ve izledikleri politikaları şikayet etmek için gönderdiği elçiler Orenburg’ta
durdurulmuştur. Buna gerekçe olarak Rus çarının Türkistan hanlıkları ile ilişkilerde
bölge valilerini yetkili kılmış olması gösterilmiştir. 74
Buhara ile Taşkent arasında gerginlik devam ederken Cherniayev askerî ve
sivil kimselerden oluşan bir heyeti Buhara Emir’ine göndermiş, Emir ise bunları
hapsetmiştir. 75 Bunun üzerine Cherniayev askerî birlikleri başında Buhara’ya yönelik
harekete geçmiş, ancak Cizak önünde yenilerek geri dönmüştür. Buhara atlıları bunları
takip etmiştir. Durumu öğrenen St. Petersburg, Cherniyev ve Kryjanovski’yi merkeze
çağırmıştır. Savaş Bakanlığı ve Dış İlişkilerin orak çalışması sonucunda varılan
kararlara göre Rusya’nın bölgedeki çıkarlarının en iyi şekilde korunması, Buhara ile
ticarî ilişkilerin devamı, Buhara topraklarının işgaline yönelik bir politikalar olmadığı,
ancak Buhara hanının da kendi limitlerine saygılı olması gerektiği üzerinde
durulmuştur. Asyalı yöneticilerin ancak “güce” saygılı olduğu vurgulanmıştır. 76
Ruslar 1867’de Taşkent merkezli Türkistan Genel Valiliğini kurarak bölgede
ele geçirdikleri yerlerin idari yapısını şekillendirmişlerdir. Türkistan Genel Valiliği Sırı
Derya ve Semiriçe adında iki oblasta ayrılmıştır. Taşkent Türkistan’daki Rus
72 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 13.
73 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 14.
74 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 15.
75 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 15.
76 Romanovski, Notes on the Central Asian Question, s. 16.

567
yönetiminin merkezi olmuş, bölgeye gönderilen çok sayıdaki Rus kolonist “Yeni Şehir”
adı verilen yerde yerleştirilmiştir. Türkistan genel valileri—Von Kaufman (1867-1882),
Rozenbah, Duhovski, Saharov, Kuropatkin—buradan Rus siyasetini uygulamışlardır.
Ruslar Türkistan’da “sürekli beslenen fakat hiç doymayan” bir tutum izlemişlerdir. 77
Hokand hanlığını yenerek, geniş topraklarını ilhak eden Ruslar, 1868’de
Buhara emirliğini de yenmesini başarmışlardır. Semerkand ve Zarefşan’ı ilhak eden
Ruslar Buhara ile yaptıkları bir anlaşma ile Buharayı kendilerine vassal bir devlet haline
getirmişlerdir.
Rusların topraklarını istila ettiği üçüncü hanlık Hive olmuştur. Gerek 1717’de
ve gerekse de 1839’da bu hanlığı ele geçirme teşebbüsleri, dönemin teknik
yetersizlikleri, coğrafî yapının elverişsizliği gibi nedenlerle başarısız kalmıştı. Oysa
1873’te Ruslar dört koldan hanlık üzerine sefer yaparak burasını işgal etmişlerdir. Aral
kıyısında bazı toprakları ilhak etmişler, ancak yapılan anlaşma gereği hanlığı vassal
devlet statüsünde bırakmışlardır.
Rusların Hokand hanlığını ilhakı 1876’da gerçekleşmiştir. Bölgede kendilerine
karşı direniş gösteren özellikle göçebe Kırgız güçlerini bahane eden Ruslar burasını
alarak Türkistan idarî birimlerine katmışlardır.
Rusların Türkistan’da işgalleri sırasında karşılaştığı en büyük direniş
Türkmenlerden gelmiştir. Savaşçı ve bağımsızlığına düşkün Türkmenler merkezi bir
idareden ziyade kendi boyları içerisinde özgürce yaşamayı seçmişlerdi. Zaman zaman
İran ve Hive hâkimiyetini kabul etmiş olsalar da genellikle bağımsız boylar şeklinde
yaşamaktaydılar. Önemli boyları arasında Teke ve Yamud Türkmenleri gelmekteydi.
Yamud Türkmenleri 1873’te Rusların katliamına uğramıştı. Hive hanlığına
istediğini yaptıran Ruslar kendileri için Türkmenlerin boyun-eğmezliğini tehdit
saymışlar, 1873’te büyük bir katliam gerçekleştirmişlerdir. 78
Teke Türkmenleri ise iki ana bölgede yaşamaktaydılar—Akhal ve Merv.
Akhal Türkmenleri 1879’da Ruslara karşı büyük bir zafer kazanmış olsalar da 1881’de
77 Hayit, Milli Türkistan Hürriyet Dâvası, s. 231.
78 Yetişgin, Memet, “Russia’s Ruthless Behavior Against the Turkmens in Central Asia,” Türk
Dünyası Araştırmaları, sa. 149 (Mart-Nisan 2004), s. 223-227.

aşmıştır. 79 Rusların Türkistan’daki işgallerinin son safhasını 1884’te Merv’in işgali
568
General Skobelev komutasındaki Rus güçlerine yenilmişlerdi. Ruslar Türkmenlere
karşı büyük bir katliam gerçekleştirmiş, kadın, çocuk ve yaşlı demeden Akhal
Türkmenlerinin yarısını katletmiştir. Hayatını kaybeden Türkmenlerin sayısı 20.000’i
oluşturmuştur. Akhal’daki acımasız katliam, yabancı yardımının olmayışı Türkmenleri
Rus hâkimiyetini kabule zorlamıştır. Neticede Ruslar 1884’te Merv’e girerek
Türkistan’daki işgallerini tamamlamışlardır. Bundan sonra Sarak Türkmenlerinin
yaşadığı Penceh bölgesi Rusya’ya katılmıştır. Bu bölgede Rusya kendi çıkarları
doğrultusunda sınır düzenlemesi için Afganistan ve İngiltere ile mücadele etmiş, büyük
bir Afgan gücünü yenerek bölgenin hâkimiyetleri altına girmesini sağlamışlardır.
İngiltere ile Rusya arasındaki rekabet Rusya egemenliğine giren Türkistan ile İngiliz
nüfuzu altında olan Afgan sınırının belirlenmesi ile zayıflamıştır. Bunun için bir
İngiliz-Rus komisyonu Afganistan ile Türkistan arasındaki sınırı belirlemek üzere
görevlendirilmiştir. Komisyonun çalışmaları sonucu Afgan sınırı çizilmiştir. Bu olay
bölgede yaşayan Türkler için büyük sıkıntılar doğurmuştur. Göçebe olarak hayvanları
için serbestçe geçişleri yasaklandığı gibi, Türkmenlerin bir kısmı Afgan sınırı içerisinde
kalmış ve böylece Türkler arasına coğrafî ve siyasî ayırım girmiştir.
Tüm Türkistan’daki işgalleri sırasında Ruslar Türkmenler hariç zayıf bir
direniş ve çok az kayıpla işgallerini tamamlamışlardır. 80 Bölgenin coğrafyası ve kaderi
yabancı emperyalist güçlerce belirlenmeye başlanmıştır.
79 Hayit, Milli Türkistan Hürriyet Dâvası, s. 143.
80 Wheeler, The Peoples of Soviet Central Asia, 36. Wheeler’ göre Rusların 1847 ile 1873
yılları arası Türkistan’daki kayıpları 400 ölü ve 1600 yaralıdır. 1880 ile 1881’de ise 290 ölü ve
833 yaralı vermişlerdir.

569
KAYNAKÇA
Boulger, Charles D.; Central Asian Portraits: the Celebrities of teh Khanates and
the Neighbouring States, W. H. Allen & Co., London, 1880.
Burnaby, Fred; A Ride to Khiva: Travels and Adventures in Central Asia, Harper &
Brothers, Publishers, New York, 1883.
Caroe, Olaf; Soviet Empire: The Turks of Central Asia and Stalinism, MacMillan,
London, 1967.
Curzon, George N.; Russia in Central Asia in 1889 and the Anglo-Russian Question,
Longmans, Gren and Co., London, 1889.
D’Encausse, H. C.; “Systemic Conquest, 1865-1884,” Central Asia: 130 Years of
Russian Dominance, A Historical Overview, edited by Edward Allworth,
Duke University Pres, Durham, 1994.
Donelly, Alton S.; “Peter the Great and Central Asia,” Canadian Slavonic Papers, 17,
2&3 (Summer and Fall 1975).
Gömeç, Sadettin; Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Akçağ, İstanbul,
2003.
Holdsworth, Mary; Turkestan in the Nineteenth Century: A Brief History of the
Khanates of Bukhara, Khokand and Khiva, Central Asian Research
Center, Oxford, 1959.
Hayit, Baymirza; Türkistan Devletletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih
Kurumu, Ankara, 1995.
Hayit, Baymirza; Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih
Kurumu, Ankara, 1995.
Jonveaux, Emile; “Les Russes dans l’Asie Centrale,” Revue des deux Mondes 67,
1867.
Khalfin, N. A.; Russia’s Policy in Central Asia 1857-1868, Central Asian Research
Center, London,1964.
Kurat, Akdes Nimet; Rusya Tarihi: Başlangıçtan 1917’ye Kadar, Türk Tarih
Kurumu, Ankara, 1948.

570
Lieven, Dominic; British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from
the Foreign Office Confidential Print, Russia, 1859-1880, volume 1,
University Publication of America, Frederick, Md. 1983.
MacKenzie, David; The Lion of Tashkent: the Career of General M. G. Cherniaev,
The University of Georgia Pres, Athens, 1974.
McNeill, William H.; Dünya Tarihi, çeviren Alâeddin Şenel, İmge Kitabevi, İstanbul,
2004.
Marvin, Charles; The Russian Advance towards India: Conversations with
Skobeleff, Ignatieff, and other Distinguished Russian Generals and
Statesmen, on the Central Asian Question, Saeed Book, Peshawar, 1984.
Raisanovsky, Nicholas V.; “Asia Through Russian Eyes,” Russia and Asia: Essays on
the Influence of Russia on the Asian People, Hoover İnstitution Press,
Stanford, California, 1972.
Romanovski, M.; Notes on the Central Asian Question, Office of Superintendent of
Government Printing, Calcutta, 1870.
Saray, Mehmet; The Russian, British, Chinese and Ottoman Rivalty in Turkestan,
Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2003.
Saray, Mehmet; Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu, Ankara,
1999.
Schuyler, Eugene; Turkistan: Notes of a Journey in Russian Turkistan, Khokand
and Kuldja, Frederick A. Praeger, New York, 1966.
Terentyef, M. A.; Russia and England in Central Asia, volume 1, translated by F. C.
Daukes, The Department Pres, Calcutta, 1876.
The Times, 6, 8 Ocak 1870.
The Daily Telegraph, July 9, 1879.
Togan, A. Zeki Velidi; Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi, Akdaş,
İbrahim Horoz ve Güven Basımevleri, İstanbul, 1942-1947.
Vambery, Arminius; The Coming Struggle for India, Cassell & Co., London, 1885.
Vambery, Arminius; The Times, 12 Nisan 1873.
Von Kaulbars, The Times, 21 Ocak 1873.

571
Wheeler, Geoffrey; The Peoples of Soviet Central Asia, Dufour Editions, Chester
Springs, 1966.
Geoffrey Wheeler; Racial Problems in Soviet Muslim Asia, Oxford University Press,
London, 1962.
Yetişgin, Memet; The Times of London: Russian Expansion into Central Asia,
1850—1900, (Basılmamış Doktora Tezi), Texas Tech University, Lubbock,
Texas, 2000.
Yetişgin, Memet, “Russia’s Ruthless Behavior Against the Turkmens in Central Asia,”
Türk Dünyası Araştırmaları, sa. 149 (Mart-Nisan 2004).