Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından ... - Fatih Özkafa

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar
Bakımından Kadırga Sokullu Camii
Fatih ÖZKAFA*
ÖZ
Kadırga Sokullu Camii, gerek orijinal çinileri üzerindeki yazılarıyla
gerekse XX. yüzyılda Halim Efendi tarafından yazılmış
olan yazılarıyla hat sanatı bakımından oldukça önemli bir yapıdır.
Hat sanatında son dönemin en büyük sanatkârlarından
olan Mustafa Halim Efendi, 1898 yılında İstanbul’da doğmuştur.
İlk hat derslerinde Hamid Aytaç’tan almıştır. Güzel Sanatlar
Akademisi’nde hâkk ve resim bölümlerine ve Medresetü’l-
Hattatîn’deki hat derslerine devam etmiştir. Dönemin büyük
hattatlarından olan Hasan Rıza Efendi ile Hacı Kamil
Efendi’den sülüs ve nesih, Hulusi efendi’den ta’lik meşketmiştir.
Askerde, askerî matbaa hattatlığı yapmıştır. Askerlikten
sonra da bir yazıhane açmıştır. Daha sonra Devlet Güzel
Sanatlar Akademisi’nde yazı hocası olmuştur. Döneminin en
iyi hattatlarından olan Halim Efendi, birçok camiin, çeşmenin
ve mimari eserin yazılarını yazmıştır. Halim Efendi 20 Eylül
1964’te vefat etmiştir. Kadırga Sokullu Camii’nin sonradan
yazılan yazıları da Halim Efendi’ye aittir. Bu camideki yazılar,
yaklaşık dört asır önceki estetik seviyeden nasıl bir noktaya gelindiğini
göstermesi bakımından, hat sanatının tarihi gelişimi
hakkında özet bir bilgi verecek mahiyettedir.
Anahtar Kelimeler: Sokullu Camii, Halim Efendi, hat sanatı,
estetik gelişim.
ABSTRACT
Kadırga Sokullu Mosque is very important building with both
original calligraphy patterns on tiles and inscriptons that be
projected by Halim Efendi in 20th century. Mustafa Halim
* Yrd. Doç. Dr., Selçuk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Öğretim Üyesi,
e-posta: fatihozkafa@gmail.com

2752 Fatih ÖZKAFA
Özyazıcı is the last distinguished calligrapher who reached the
top in the style of jaly thuluth. He was born in 1898 in Istanbul.
He received from Hamid Aytaç the first lessons on calligraphy
at junior high school. Then he continued his training on drowing
and sculpture at the Academy of Fine Arts, and on fine
writing at the School of Calligraphers. Mustaf Halim practiced
thuluth and naskh styles with master Hasan Rıza and Hacı
Kamil, he also practiced ta’liq style with Hulusi Efendi. During
his military service he worked in the Office of the Military
Press. Upon his return to civil life once again, he was appointed
to the membership of the teaching taff of Academy of fine
arts. Halim Efendi was the best calligrapher during his period.
He also decorated many mosques, fountains and public buildings.
He died in September 20th, 1964. Halim Efendi also calligrapher
of Kadırga Sokullu Mosque’s later inscriptions. His
inscriptions reveal the aesthetic subtle taste of the Turkish
form of Calligraphy. Inscriptions in this mosque are very important
on account of Islamic calligraphy’s aesthetic evolution.
Key Words: Sokullu Mosque, Halim Efendi, calligraphy art,
aesthetic revolution.
1. Camiin Mimarî Özellikleri
Mimar Sinan’ın sadrazamlar için inşa ettiği küçük boyutlu camiler
içinde çok dikkat çekici bir yapı olan Kadırga Sokullu
Camii (Fotoğraf 1), bir külliye planı dahilinde, Sokullu Şehit
Mehmet Paşa tarafından, karısı İsmihan Sultan adına yaptırılmıştır
(1571). İsmihan Sultan, aynı zamanda Sultan II. Selim’in kızıdır.
Cami, Sultanahmet Meydanı’ndan Kadırga’ya inen yolun üzerinde, oldukça
eğimli bir mevkide ve Bizans döneminin Aya Anastasia Kilisesi’nin
bulunduğu yerde inşa edilmiştir. Mimar Sinan’ın, meyilli araziye uygun
bir şekilde planlayıp başarıyla inşa ettiği yapılardandır. Dış avlusu olmayan
camiin iç avlusuna kuzey kapısından birkaç basamaklı merdivenle
girilir. Bu avlunun üç tarafı revaklarla kuşatılmıştır. Revakların gerisinde,
üzerleri kubbeli 16 medrese odası mevcuttur. Revakları kubbeye
bağlayan kemerler önemli bir mimarî tarzı yansıtmaktadır.
Merdivenle çıkılan girişin üzerindeki dershane ile yan girişlerdeki
müezzin ve kayyum odaları bu avluya değişik bir hava vermektedir.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2753
Ayrıca avlunun ortasında, sütun ve mermer şebekeleri sanatkârâne
işlenmiş, kubbeli zarif bir şadırvan yer almaktadır.
Cami, dikdörtgene yakın planlı olup altı payeli klasik dönem şemasının
tekraren uygulanan örneklerindendir. Son cemaat yeri, stalaktitli
mermer sütunların sivri kemerlerle birbirine bağlandığı yedi bölümden
ibarettir. Yuvarlak kemerli portalin üzerinde ise celî sülüs hatla
yazılmış kitabe vardır.
Tek minareli olan bu camiin ana mekânı, 13 m. çapında merkezî
bir kubbeyle örtülmüştür. Bu kubbe, mihrap ve portal tarafında ikişer,
yan kenarlarının ortasında birer tane olmak üzere toplam altı ayağa
dayanmaktadır. Bu ayaklar birbirlerine yuvarlak kemerlerle bağlanmıştır.
Buradan bir altıgene ve oradan da çini aslangöğüsleriyle kubbeye
geçilmektedir. Ayakların üzerindeki ağırlık kuleleriyle kubbe dışarıdan
desteklenmiştir. 1
Başta zengin çini tezyinata sahip olan mihrap duvarı olmak üzere camiin
pek çok yerinde klasik dönem İznik çinilerinin en olgun örnekleri
karşımıza çıkmaktadır. Son cemaat yerindeki, cami içindeki ve üst kat
mahfilindeki pencere alınlıkları, aslangöğüsleri, minber külâhı yazılı
ve tezyinatlı çinilerle süslenmiştir. Bunlara ilâve olarak iç duvar yüzeylerindeki
muhtelif âyetler ve Esmaü’l-Hüsnâ kuşağı, çini üzerindedir.
Kadırga Sokullu Camii’nin, çini ve kalemişi süslemelerindeki zenginlik,
tezyinattaki âhenk ve bunlarla mimarînin canlandırılması bakımından
Sinan’ın en başarılı eseri olduğu da ileri sürülmüştür. 2
Camiin minaresi, Mimar Kemaleddin tarafından 1923 yılında yenilenmiş;
1952’de ise Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore
edilmiştir. 3
Camiin üst yapı düzeyinde 46, beden duvarlarında 54 olmak üzere
toplam 100 adet penceresi vardır. Cami iç mekânı 23.20 metre eninde,
18.70 metre derinliğindedir. Avlunun ise eni 25.40 metre, derinliği
18.10 metredir. 4
1 Aslanapa, O., Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 2004, s. 309-312; Heyet, Eminönü Camileri,
İstanbul 1987, s. 175-179.
2 Aslanapa, a.g.e., s. 309.
3 a.g.e., s. 312.
4 Kuran, A., Mimar Sinan, İstanbul 1986, s. 109-111.

2754 Fatih ÖZKAFA
Kadırga Sokullu Camii, avlusunun üç cephesini medrese odalarının
çevrelemesi bakımından Edirnekapı Mihrimah Sultan Camii’ne, planı
bakımından ise Topkapı Ahmed Paşa Camii ile Beşiktaş Sinan Paşa
Camii’ne benzemektedir. 5
2. Hat Sanatında Estetik Değerlendirme Kriterleri
Yazının asıl maksadı, verilmek istenen mesajı iletmektir. Yazıya bir
sanat kimliği kazandırılmak istendiği zaman ise başka birçok kriterin
gözetilmesi gerekir. Çünkü o zaman yazıya yeni bir fonksiyon daha
yüklenmiş olur; o da “sanat eseri” olma fonksiyonudur. Bir çalışmanın
sanat eseri sayılabilmesi için pek çok kriter vardır. Öncelikle; sanat
eseri denilebilecek bir şeyin aklı başında bir insan tarafından, heyecan
verici bir güzellik maksadı güdülerek ve ibdâ’ denilen orijinallik
özelliğini haiz olarak ortaya çıkarılması şarttır. 6 Ayrıca, bir sanat eserinin,
estetik felsefesinde genel kabul görmüş olan asgari şartları taşıması
gerekir.
Hat çalışmalarının sanat eseri sayılabilmesi için, estetiğin genel kurallarına
uygun olmasının yanı sıra hat sanatının kendi içinde aranan
özellikleri de taşıması gerekir. Bilindiği gibi, plastik sanatlarda istif
dengesi, renk uyumu, birlik, tekrar, zıtlık, ritim, 7 simetri, asimetri, orantı
gibi güzelliği sağlayan birtakım unsurlar vardır. Bu unsurların hepsi
hat sanatında da dikkate alınmaktadır. Bununla birlikte, her harfin
kendine mahsus ölçüsü, anatomik yapısı, harflerin başta, ortada,
sonda yazılış şekillerinin farklılığı ve yüzyıllar boyunca benimsenen
pek çok incelik, hat sanatına mahsus estetik şartları meydana getirir.
Bu sanatta, metni istiflerken dengeli bir istif dağılımı ortaya çıkarmak,
çizgileri yerinde inceltip yerinde kalınlaştırmak, estetik kıvrımlar
meydana getirmek, dikey, yatay ve diyagonal hatları birbiriyle
ahenkli kullanmak, 8 bazen simetriyi bazen asimetriyi tercih etmek,
5 Öz, T., İstanbul Camileri, Ankara 1997, c. I, s. 102.
6 Çam, N., İslâmda Sanat Sanatta İslâm, Ankara, 1999, s. 2.
7 Boydaş, N., “İslâm Hat Sanatında Ritm”, GÜEF Dergisi, c. IV, S. 1, Ankara 1988, s. 299-
310.
8 Baltacıoğlu, Türklerde Yazı Sanatı, Ankara 1958, s. 12; Boydaş, N., Ta’lik Yazıya Plastik
Değer Açısından Bir Yaklaşım, İstanbul, 1994, s. 99 vd.; a.mlf., “İslâm Yazı Sanatında Plastik
Elemanlar”, Yedi İklim, S. 59, Şubat 1995, İstanbul, s. 45-56; a.mlf., “Osmanlı Tuğralarına
Eleştiri Açısından Bir Bakış”, Osmanlı, c. XI, Ankara, 1999, s. 76-83.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2755
bazı harfleri ve harekeleri ritmik olarak tekrarlamak gibi pek çok espri
yapılır.
Hat sanatında bir yazının güzel sayılabilmesi için, yukarıda sayılanlara
paralel olarak, harflerde birtakım şekil ve duruş hususiyetlerinin
de bulunması şarttır. Bunlar; tevfiye, itmâm, ikmâl, işba’, irsâl, tarsîf,
te’lîf, tastîr, tansîl vb. isimlerle adlandırılan estetik ifadelerdir. 9 Bu gibi
özellikler, hattı normal bir yazı olmaktan çıkararak ona plastik bir ifade
gücü yükler. 10 Ancak bütün bunlar yapılırken, harflerin belli ölçülerle
ve belli biçimlerde yapılmasının şart olması, harflerin ne fazla
ne de eksik kullanılamaması, üstelik birtakım teşrifat (okunuş sırasına
göre yazma) kaidelerinin ihlâl edilmemesi gibi sınırlar hat sanatını
zor bir sanat haline getirmiştir. Bu sebeplerden ötürüdür ki; hat sanatındaki
güzelliğin bütünüyle algılanabilmesi için, genel estetik kriterlerin
yanı sıra, sadece bu sanata mahsus olan kaidelere de hâkim olmak
zarurîdir. Yani hat sanatındaki estetik, resmin ötesinde bir şeyler
de içerdiği için 11 bu sanatı, yalnızca resim kavramlarıyla anlatılması
mümkün olmayan farklı bir sanat olarak görmek gerekir. 12 Hattatlık
eğitiminin oldukça uzun sürmesinin sebebi de hat sanatının bu özel
yapısı ve yüzyıllar içerisinde şekillenen sayısız kaidesi olsa gerektir.
Hat sanatının diğer estetik özellikleri; terkip, seyyâliyet, metânet,
ibdâ’, ölçülülük ve tahrîk gibi özelliklerdir. Terkip, harfleri ve kelimeleri
belli birtakım şekillerle birleştirmek ve bir yöne sevketmektir; harfleri
estetik olarak yekvücut hale getirmektir. Maddenin ötesine geçmiş
olan geometriyi, belli bir konu üzerinde ve güzel bir şekil halinde birliğe
kavuşturmaktır. Hat sanatında aynı metin ile sayısız değişik istifin
yapılabilmesi, harflerin başta, ortada ve sonda aldıkları farklı şekillerin
kazandırdığı zenginliğe dayanır.
9 Kalkaşendî, A., Subhu’l-A’şâ fî Sınâati’l-İnşâ, c. III, Kahire 1910-20, s. 137-138.
10 Baltacıoğlu, I. H., “Türk Yazı Sanatlarında Güzelliğin Kaynakları”, Türk Plâstik Sanatları,
Ankara, 1971; Berk, N., “İslâm Yazısında Plâstik İfade” AÜİF Dergisi, S. 1-2, Ankara, 1955,
s. 49-57; Boydaş, N., a.g.m., s. 45-56.
11 Burckhardt; T., “İslâm Sanatı”, İlim ve Sanat, S. 12, 1987, s. 22.
12 Derman, M. U., “Türk Hat Sanatı: İncelikleri ve Bediî Değerleri”, Arış, S. 3 Aralık, 1997, s.
56 (Bu konudaki farklı görüşler için bkz. Rado, Ş., “Hat Sanatı Bir Resim Sanatıdır”, Türk
Hattatları, İstanbul ts., s. 7-11; a.mlf., “Yazı ve Resim”, Türkiyemiz, S. 46, Haziran 1985, s.
3-6).

2756 Fatih ÖZKAFA
Seyyâliyyet, bir terkibi meydana getirirken, harf bünyelerini kısmî
değişikliklere tabî tutarak yazıya akıcı ve tabiî bir görünüm kazandırmaktır.
Yazıya bu seyyâl tavır kazandırılabilirse, yazı onu seyredene
canlı ya da hareket eden bir şeymiş gibi görünür.
Metânet, harflerin cılız ve gösterişsiz değil sağlıklı ve gürbüz, korkak
değil cesur, pasif değil aktif, ezik değil dimdik ayakta görünmesi
demektir. 13 Yalnız, hat sanatında aranan metânet, donmuş, kaskatı
kesilmiş ve soğuk bir görünüş anlamında değildir. Bu metânet, gürbüzlük,
kuvvetlilik, cesaret ve kararlılık bahşeden bir metânettir.
İbdâ’, yepyeni yani orijinal olmak demektir. Zanaatkâr, tasarlanmış
olan bir şekli defalarca kez çoğaltabilecek kabiliyette olduğu halde
çoğu kez orijinal tasarımlar ortaya çıkartamayan kişi iken, sanatkâr,
daha önce yapılmış olanı tekrarlayan değil, yepyeni bir şey bulan kişidir.
Hattat da herhangi bir ibareyi daha önce yazılmamış bir şekliyle,
yani yepyeni bir istifle yazabilen kişidir.
Ölçülülük, yazıdaki bütün harflerin nokta ölçüsüne uygun olarak yapılması
ve birbiriyle orantılı olmasıdır. Nitekim, Aristoteles gibi bazı filozoflara
göre güzelliğin şartlarından biri ölçülülüktür. Hat sanatında
da ölçü o kadar önemlidir ki; en çok kullanılan yazı çeşitlerinden olan
sülüs, kelime olarak üçte bir demektir. Hattâ bu kural, nesih, ta’lik ve
rik’a gibi başka yazı çeşitlerinde de kısmen geçerlidir. Ayrıca, tabiattaki
estetiğin altın oran’ı ile sülüs’teki oran birbirine çok yakındır.
Tahrîk, kalemi hareket ettirmektir. Kalemin yazarken çeşitli hareketlere
maruz bırakılmasıyla harfler daha güzel çıkartılır.
Bu özelliklerden başka; kalem kalınlığı, harekelerin, mühmel harflerin,
tırnak, tirfil gibi tezyinî unsurların kullanım yoğunluğu ve bu şekillerin
estetik seviyeleri gibi ayrıntılar, yine yazının değerlendirilmesinde
dikkate alınan hususlardır.
3. Kadırga Sokullu Camii Yazıları
İznik çinileriyle zenginleştirilmiş olan bu camideki mekân estetiğinin
en gözalıcı unsurlarından bir kısmı da celî sülüs hattıyla yazılmış olan
yazılardır. Bu yazıların büyük bir kısmı çiniler üzerinde olup özgündür.
Ancak camiin ilk yapıldığı dönemden kalma bu orijinal yazılarda
13 Yazır, M. B., Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, c. I-II, Ankara
1981, s. 103-108.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2757
herhangi bir hattat imzası bulunmadığı ve kaynaklarda da bu camideki
orijinal yazıların hattatı hakkında bir bilgiye henüz rastlanamadığı
için, çini veya mermer üzerindeki yazılarla malakârî yazıların hattatı
tespit edilememiştir. Kalemişi tekniğiyle nakşedilmiş olan ve kubbe,
yarım kubbe gibi yerlerde bulunan yazılar ise yakın geçmişimizin
büyük hattatlarından Mustafa Halim Özyazıcı (1898-1964)’ya aittir.
Gülşen-i Maarif Rüşdiyesi’ne devam ederken hat sanatına meyleden
Halim Efendi, mektebin yazı hocası Hamid Bey (1891-1982)’den rık’a
meşketmiştir. Daha sonra bir yıl Sanayi-i Nefîse Mektebi’nin Hâkk
(Oyma) ve Resim şubelerine devam ettiyse de yeni açılan Medresetü’l-
Hattatîn onu daha çok cezbetmişti. Bu yüzden, dört yıl burada eğitim
görerek Hasan Rıza (1849-1920) ve Hacı Kâmil (1861-1941)
Efendi’lerden sülüs-nesih, Hulûsi Efendi (1869-1940)’den ta’lîk,
Tuğrakeş İsmail Hakkı Bey (1872-1946)’den celî sülüs ve tuğra, Ferid
Bey (1858-1925)’den divânî ve celî divânî, Said Bey (1860-1938)’den
rık’a meşkederek 26 Eylül 1918’de buradan mezun olmuştur. Ders aldığı
bu isimler, adı geçen yazı çeşitlerinde, zamanın en büyük üstâdları
olduğu için, Halim Efendi’nin sanat temeli çok sağlam atılmıştı.
Divân-ı Hümayun Kalemi, Askerî Matbaa, Evkaf Matbaası, Devlet
Matbaası gibi resmî ve askerî müesseselerde hattat olarak vazife yapan
Halim Efendi, 1924 yılından sonra serbest olarak sanatını icra
etmeye başlamıştır. Bu dönemde birçok kitap başlığı, kartvizit, mühür,
kıt’a ve levha yazmıştır. Fakat 1928 Harf İnkılâbı’ndan sonra
Tepebağ’dan bir arazi alarak bağcılık yoluyla geçimini temin etmek
mecbûriyetinde kalmış; ancak zamanla hattın bir sanat olduğu fikri
yeniden yerleşmeye başlayınca Halim Efendi birçok cami için kubbe
ve kuşak yazısı yazmıştır.
1948’de Devlet Güzel Sanatlar Akademisi’ne hüsn-i hat muallimi
olarak tayin edilmiş; yaş haddinden emekliye ayrıldığı 1963 yılına kadar
burada hem hat öğretmiş hem de pek çok kıymetli eser vücuda getirmiştir.
30 Eylül 1964 tarihinde geçirdiği elîm bir trafik kazası neticesinde
hayata veda eden bu büyük sanatkâr, Kozlu Mezarlığı’na
defnedilmiştir. 14
14 Derman, M. U., Hattat Mustafa Halim Özyazıcı, 50 Sanatsever Serisi, 20, 1964, s. 1-3; İnal,
İ. M. K., Son Hattatlar, İstanbul 1955, s. 104-106.

2758 Fatih ÖZKAFA
Hattatlar arasında ender rastlanabilen özelliklerinden biri, Halim
Efendi’nin hem çok hızlı hem de çok güzel yazabilmesiydi. Bu sebeple
serîü’l-kalem olarak vasıflandırılmıştır. Müstesnâ tasarım kabiliyeti,
bir başkasının günlerce çalıştıktan sonra ortaya çıkarabileceği istifi
tek kalemde yazıverecek seviyedeydi.
Halim Efendi’nin yazdığı sayısız levhadan ve mezartaşından başka,
İstanbul’daki ve Anadolu’daki birçok camide kubbe, kuşak, çehar yâr,
kapı ve pencere üstü yazıları mevcuttur. Hattâ öyle ki; kubbe ve kuşak
yazısı olarak en çok eser vermiş olan hattatımız Mustafa Halim
Efendi’dir. 15
Kadırga Sokullu Camii’nin orijinal yazıları XVI. yüzyılın son yarısına
ait olup dönem özelliklerini yansıtmaktadır. Halim Efendi’ye ait olan
muhdes yazılar ise 1938 yılında, Hattatın 40 yaşında iken yazmış olduğu
yazılardır. Dolayısıyla, Halim Efendi’nin olgun zamanına rastlamaktadır.
Celî sülüs hattıyla tasarlanan orijinal yazıların birçoğu çini üzerine
sıraltı tekniğiyle uygulanmış olup lâcivert zemin üzerine beyaz ile yazılmıştır.
Harf gözleri çoğunlukla firuze ile veya mercan kırmızısı ile
renklendirilmiştir.
Cümle kapısı girişinde revaklı avludaki kemerler üzerinde ve kubbe
altında yer alan orijinal yazılar ise mermer üzerine zemin oyma tekniğiyle
uygulanmıştır. Bu yazılar lâcivert zemin üzerinde olup altın varaklıdır.
Bunlardan birinde, namaz âyeti olarak bilinen ve muhakkak
ki namaz belli vakitlere bağlı olarak mü’minlere farz kılındı anlamındaki
inne’s-salâte kânet ale’l-mü’minîne kitâben mevkûtâ (Nisâ, 103) âyeti
yazılıdır (Fotoğraf 2). Diğerinde ise Kelime-i Tevhid (Lâ ilâhe illallah
Muhammedün Rasûlüllah) yazılıdır (Fotoğraf 3).
Namaz âyetinin yazılı olduğu panoda herhangi bir tezyinat bulunmamaktayken,
Kelime-i Tevhid yazılı panoda köşebentler ve yazı boşluklarında
rumîli küçük motifler yer almaktadır. Harf anatomileri,
zülfe uçlarının sivriliği, zülfe başlarının kütlüğü, harekelerin eksikliği
bakımlarından bu yazılar XVI. yüzyıl hat sanatı özelliklerini sergile-
15 Derman, M. U., “Hattat Halim Efendi”, Köprü İnsanlar, Haz. M. Zeki Kuşoğlu, İstanbul
2006, s. 41; Rado, Ş., Türk Hattatları, s. 265.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2759
mektedir. Ayrıca, bilhassa Kelime-i Tevhid istifinin seyrekliği sebebiyle
meydana gelen büyük boşluklara hareke veya tezyini işaretler yerine
motifler serpiştirilmiştir.
Son cemaat yerindeki pencerelerin alınlıklarında yer alan dikdörtgen
panolar içerisine pafta pafta yazılmış olan Fatihâ Sûresi çini üzerinde
olup her bir yazılı panonun etrafı yine çini üzerinde ve güzel
bir şekilde tezyin edilmiş vaziyettedir (Fotoğraf 4). Tek katlı (tek satırlı)
istifin tercih edildiği yazı alanı seyrek bir şekilde kullanılmış ve
bazı harf gözleriyle cezm gözleri firuze rengine boyanmıştır. Bunlar
da yine dönem özelliklerindendir.
Camiin en gösterişli kısmı olan mihrap duvarı, en kaliteli İznik çinilerinin
yoğun tezyinatı ve genel dekorasyonla bütünleşmiş yazı panoları
oldukça dikkat çekicidir. Bu dekorun ortasındaki mihrap ayeti,
koyu zemin üzerine varaklanmış haliyle farklı bir hava vermiştir
(Fotoğraf 5-7).
Mihrabın iki yanında yer alan dairevî madalyonlarda İhlas Sûresi
yazılıdır ve her iki madalyon da birbirinin aynıdır. Burada, Besmele
ve İhlas Sûresi’ndeki dikey harfler o kadar dengeli istiflenmiştir ki,
dairenin merkezinde birleşen bu harfler saâdet düğümü olarak da adlandırılan
muhteşem bir geometrik süslemeyi meydana getirmiştir.
Geometrik süslemede dengenin meydana gelebilmesi için dikey
harfler arasındaki boşlukları eşit mesafelerde tutmak hiç de kolay
bir iş olmadığı için burada olağanüstü bir tasarım göze çarpmaktadır
(Fotoğraf 8-9). Bu madalyonlar, aynı yüzyılda yine Mimar Sinan tarafından
inşa edilen Süleymaniye Camii mihrap duvarındaki, Hattat
Hasan Çelebi’ye ait benzer madalyonları hatırlatmaktadır. Buradan
hareketle, sözkonusu dekoratif uygulamadan büyük mimarın hoşlandığı
sonucuna ulaşmak mümkündür.
Harim duvarlarında başlayan Esmâü’l-Hüsnâ kuşağı ile üst kat
mahfili pencere alınlıklarında devam eden Esmâü’l-Hüsnâ panoları
yine çini üzerinde olup yazı estetiği bakımından dönemin karakteristik
özelliklerini taşımaktadır (Fotoğraf 10-13). Bu yazılarda da harekeye
çok az yer verilmiş ve gözler renklendirilmiştir. İstif yer yer iki satır
üzerine kurulmuştur. Ancak bu çok kıymetli çini panolardan bazı
parçalar maalesef şu anda yerlerinde değildir (Fotoğraf 11).

2760 Fatih ÖZKAFA
Dairevî panolardaki çehar yâr yazıları, çini üzerindeki ender örneklerdendir.
Birçok camiin çehar yâr yazıları sıva üzerine kalemişi tekniğiyle
geçirilmiş vaziyetteyken yahut ahşap, sac gibi malzemeler üzerindeyken
bu camideki çehar yâr isimlerinin çini üzerine yazılmış olması,
istisnaî bir özelliktir. Bu yazılarda ise harekeye nerdeyse hiç yer
verilmemiş; radıyallahu anh ibareleri ise gayet iri yazılarak dairede boşluk
bırakılmamıştır (Fotoğraf 15).
Camiin ana kubbe göbeğindeki âyet ile yarım kubbelerdeki âyetler
ise Mustafa Halim Özyazıcı hattıyla istiflenmiştir. Kubbe göbeğindeki
yazının tasarımıyla, mihrap duvarındaki İhlas Sûresi yazılı panoların
tasarımı arasındaki benzerlik ilk bakışta dikkat çekmektedir.
Her ne kadar iki yazının estetik seviyesi bakımından dörtyüz yıla
yakın zaman farkının doğurduğu farklılaşmalar sözkonusu olsa da,
Halim Efendi, camiin orijinal yazılarıyla kendi yazılarını en güzel şekilde
uyumlu kılmak için olsa gerek, güzel bir tasarım esprisi yapmıştır.
Metin farklı olmasına rağmen, dikey harflerin aralarındaki mesafeleri
ayarlayarak, bunlarla merkezde yine benzer bir geometrik süsleme
meydana getirmiştir (Fotoğraf 16-17).
Halim Efendi’nin tasarladığı ve lâcivert zemin üzerine altın yaldızla,
kalemişi tekniği kullanılarak sıva üzerine uygulanan yazılarda, hat sanatının
asırlar içinde süzülerek gelişen ve XIX. yüzyıl sonunda zirveye
ulaşan estetiğini görmek mümkündür. Harf anatomileri en güzel
formlarına kavuşmuş, istif alanı dengeli bir şekilde doldurulmuş ve
ideal ölçülere riayet edilmiştir. Harfler gayet seyyâl yazılmış ve harflerin
birbirleriyle tenasübüne itina gösterilmiştir. Kalem hakkına titizlikle
uyulmuş; ayrıca harekeler ile tezyinî işaretler ihmal edilmemiştir.
İstif genel olarak iki katlı tasarlanmıştır.
Yarım kubbeler üzerindeki yazılarda ise yazı, merkezdeki geometrik
süslemeden bağımsız olarak tasarlanmış ve yazı ile süsleme arasında
küçük bir boşluk bırakılmıştır (Fotoğraf 19-22). Ancak hat estetiği bakımından
Halim Efendi’ye ait olan yazılarda bir farklılık yoktur. Elif,
lâm gibi dikey harfleri, istif icabı olarak normal ölçüsünden fazla uzatmak
gerektiğinde bile Halim Efendi ustalığını göstererek, gözü rahatsız
etmeyecek şekilde bunu yapmayı başarmıştır.
Gerek ana kubbe göbeğindeki yazısında gerekse yarım kubbelerdeki
yazılarından birinde Halim Efendi’ye ait hattat imzası ve tarih yer al-

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2761
maktadır. Klasik dönem ve öncesindeki mimari yazılarda hattat imzasına
daha az rastlanırken, geç dönem Osmanlı mimarisinde ve sonrasında
genellikle bütün hattatlar yazılarına imza koymuşlardır. Sokullu
Camii’nde de orijinal yazılara ait hattat imzası yer almamakta; XX.
yüzyılda yazılan yazılarda hattat imzası yer almaktadır (Fotoğraf 18).
Umulur ki; sonradan yazılmış olan bu yazıların Halim Efendi gibi
bir usta elinden çıkmış olmasından, Sinan’ın ruhaniyeti de memnun
olmuştur. Zira o, camilerindeki mükemmel mimarînin tamamlayıcısı
olan her sanatın da en mükemmelini kullanmıştır. Hüsn-i hat da bunlardan
biridir. 16
Sonuç
Mimar Sinan’ın en önemli eserlerinden biri olan Kadırga Sokullu
Camii, mimarî güzelliklerine ilâve olarak, kıymetli İznik çinilerindeki
celî sülüs yazılarıyla ve büyük hat üstadlarından Mustafa Halim
Özyazıcı’nın 1938 (1357 h.) yılında yazdığı muhteşem yazılarıyla da
Türk hat sanatı tarihi bakımından dikkate değer bir yapıdır.
Bu mimarî eseri hat sanatı açısından önemli kılan özelliklerin başında,
Sultan II. Bâyezid döneminde hat sanatına Türk şîvesi kazandıran
Şeyh Hamdullah’ın başlattığı Türk celî ekolüne mensup hattatlardan
biri tarafından tasarlanan orijinal yazılar ile, hat estetiğinin zirveye
ulaştığı dönemde Halim Efendi’nin yazdığı yazıların bir arada bulunmasıdır.
Bu yönüyle Sokullu Camii, Türk hat ekolünün yaklaşık dört
asırlık zaman dilimi içerisinde nasıl bir estetik seviyeden hangi noktaya
geldiğini gösteren müstesnâ bir mekândır.
Sokullu Camii’nin orijinal yazıları elbette sıradan bir hattat elinden
çıkma yazılar değildir. Hattâ, döneminin en iyi, en meşhur hattatlarından
biri tarafından yazıldığı âşikârdır. Çünkü XVI. yüzyıldaki hat estetiğini
dikkate alarak bu yazıları değerlendirme zarûreti sözkonusu olduğuna
göre, orijinal yazıların da oldukça kaliteli olduğu söylenmelidir.
Sonuç olarak; orijinal yazılar da muhdes yazılar da dönemlerinde
yazılmış en iyi hat örneklerindendir ve harf anatomileri, harekeler,
tezyinî işaretler, istif olgunluğu gibi açılardan, daha estetik ve dengeli
bir görünüme doğru fark edilir bir gelişme olmuştur.
16 Derman, M. U., “Mimar Sinan’ın Eserlerinde Hat San’atı”, VI. Vakıf Haftası, İstanbul 1989,
s. 290 (287-300).

2762 Fatih ÖZKAFA
Kaynaklar
Aslanapa, O., Osmanlı Devri Mimarisi, İstanbul 2004.
Baltacıoğlu, I. H., “Türk Yazı Sanatlarında Güzelliğin Kaynakları”, Türk
Plâstik Sanatları, Ankara, 1971.
Baltacıoğlu, I. H., Türklerde Yazı Sanatı, Ankara 1958.
Berk, N., “İslâm Yazısında Plâstik İfade” AÜİF Dergisi, S. 1-2, Ankara, 1955,
s. 49-57.
Boydaş, N., “İslâm Hat Sanatında Ritm”, GÜEF Dergisi, c. IV, S. 1, Ankara
1988, s. 299-310.
Boydaş, N., “İslâm Yazı Sanatında Plastik Elemanlar”, Yedi İklim, S. 59, Şubat
1995, İstanbul, s. 45-56.
Boydaş, N., “Osmanlı Tuğralarına Eleştiri Açısından Bir Bakış”, Osmanlı, c.
XI, Ankara, 1999, s. 76-83.
Boydaş, N., Ta’lik Yazıya Plastik Değer Açısından Bir Yaklaşım, İstanbul, 1994.
Burckhardt; T., “İslâm Sanatı”, İlim ve Sanat, S. 12, 1987, s. 22-24.
Çam, N., İslâmda Sanat Sanatta İslâm, Ankara, 1999.
Derman, M. U., “Hattat Halim Efendi”, Köprü İnsanlar, Haz. M. Zeki Kuşoğlu,
İstanbul 2006.
Derman, M. U., Hattat Mustafa Halim Özyazıcı, 50 Sanatsever Serisi, 20,
1964.
Derman, M. U., “Mimar Sinan’ın Eserlerinde Hat San’atı”, VI. Vakıf Haftası,
İstanbul 1989, s. 287-300.
Derman, M. U., “Türk Hat Sanatı: İncelikleri ve Bediî Değerleri”, Arış, S. 3
Aralık, 1997, s. 56.
Heyet, Eminönü Camileri, İstanbul 1987.
İnal, İ. M. K., Son Hattatlar, İstanbul 1955.
Kalkaşendî, A., Subhu’l-A’şâ fî Sınâati’l-İnşâ, c. III, Kahire 1910-20.
Kuran, A., Mimar Sinan, İstanbul 1986.
Öz, T., İstanbul Camileri,c. I, Ankara 1997.
Rado, Ş., Türk Hattatları, İstanbul ts.
Rado, Ş., “Yazı ve Resim”, Türkiyemiz, S. 46, Haziran 1985, s. 3-6.
Yazır, M. B., Medeniyet Âleminde Yazı ve İslâm Medeniyetinde Kalem Güzeli, c.
I-II, Ankara 1981.

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2763
Fotoğraflar
Fotoğraf 1. Kadırga Sokullu Camii.

2764 Fatih ÖZKAFA
Fotoğraf 2
Fotoğraf 3
Fotoğraf 4

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2765
Fotoğraf 5
Fotoğraf 6
Fotoğraf 7

2766 Fatih ÖZKAFA
Fotoğraf 8
Fotoğraf 9

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2767
Fotoğraf 10
Fotoğraf 11

2768 Fatih ÖZKAFA
Fotoğraf 12
Fotoğraf 13
Fotoğraf 14

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2769
Fotoğraf 15
Fotoğraf 16

2770 Fatih ÖZKAFA
Fotoğraf 17
Fotoğraf 18

Türk Hat Estetiğindeki Farklılaşmalar Bakımından Kadırga Sokullu Camii 2771
Fotoğraf 19
Fotoğraf 20

2772 Fatih ÖZKAFA
Fotoğraf 21
Fotoğraf 22