nadir şah'ın batı türkistan seferi ve sonuçları

NADİR ŞAH’IN BATI TÜRKİSTAN SEFERİ VE
SONUÇLARI
Prof. Dr. Mehmet ALPARGU *
Yrd. Doç. Dr. M. Bilal ÇELİK **
Özet
İran’da Afşar Hanedanlığı’nı iktidara taşıyan Nadir Şah, Cengiz Han ve Emir
Timur’u örnek alarak büyük bir cihan imparatorluğu kurmak için Hindistan’ın fethinden
sonra Batı Türkistan’ı da ele geçirmeye karar vermiştir. Batı Türkistan’da o dönemde
hüküm süren Buhara ve Hive hanlıklarının derin siyasi ve iktisadi buhran içinde olması
onun işini kolaylaştırmış ve 1739 yılı sonu itibariyle Türkistan seferine çıkmıştır. Bu
makalede onun bu seferinin gerekçeleri, safhaları ve sonraki dönem bölge siyasetine
etkileri ayrıntılı olarak işlenmiştir. Bu çerçevede hanlıkların İran’a yağma akınları şahın
seferinin zahiri gerekçesini oluşturmuş, sefer neticesinde hanlıklar siyasi
bağımsızlıklarını kaybettikleri gibi Hive hanı yaptığı mücadelede hayatını kaybetmiştir.
Bununla birlikte yine de, Nadir Şah’ın Türkistan seferi bölgede kalıcı bir sükûnet ortamı
sağlayamamış ve onun ölümünden sonra hanlıklar bağımsızlıklarını yeniden elde
etmişler ve her iki hanlıkta da kabileler arasındaki iktidar kavgaları yeniden
alevlenmiştir. En sonunda Buhara’da Mangıtlar, Hive’de ise Kongratlar iktidara hâkim
olmayı başarmışlardır.
Anahtar Kelimeler: Nadir Şah, Türkistan, Buhara, Hive, Mangıtlar,
Kongratlar
NADİR SHAH’S EXPEDITION TO WEST TURKİSTAN AND ITS RESULTS
Abstract
Nader Shah, who founded the Afsharid Dynasty in Iran, decided to conquer
western Turkestan after the conquest of India to establish a world empire like Chinggis
* Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, e-mail: alpargu@sakarya.edu.tr
** Sakarya Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, e-mail: bcelik@sakarya.edu.tr

512
Khan and Amir Temur. The Khanates of Bukhara and Khiva, which reigned in that time
at Turkestan, were in deep political and economic crises. This situation gave Nader
Shah an opportunity for an expedition to the region in the end of 1739. In this article,
his justifications for that expedition, and also its phases and effects to the later period
are examined. According to this analysis, khanates’ raids to Iran were an excuse for the
expedition. Consequently, the khanates lost their independences and the Khivan khan
was killed. However, Nader Shah’s expedition to Turkestan did not bring peace to the
region and after his death the khanates regained their independences and power
struggles among the tribes flamed in two khanates. At the end, the Manghits in Bukhara
and the Qongrats in Khiva succeeded to seize the power of government.
Keywords: Nader Shah, Turkestan, Bukhara, Khiva, Manghits, Qongrats
1. Giriş
Pek çok kaynakta “Asya’nın son büyük cihangiri” 1 olarak tavsif edilen Nadir
Şah, hükümdar olduğu dönemde (1736–1747) İran, Afganistan, Osmanlı Ülkesi,
Hindistan ve Batı Türkistan tarihi üzerinde derin izler bırakmıştır. İktidara geldiği
İran’da Safevi Hanedanlığı’na son veren Nadir Şah, Osmanlılar üzerine üst üste başarılı
seferler düzenleyerek Osmanlı Devleti’ni zor durumda bırakmış, Hindistan üzerine
düzenlediği seferlerle Babürlü Devleti’nin yıkılış sürecine girmesinde etkili olmuş ve
Batı Türkistan’a yaptığı seferlerle de bölgenin siyasi yapısında önemli değişikliklere yol
açmıştır. Bu makalede amaç Nadir Şah’ın seferlerini bir bütün halinde irdelemek
olmayıp, sadece Batı Türkistan seferini inceleyerek bu seferin neticelerini ve bölge
üzerindeki tesirlerini ortaya koymaya çalışmaktır.
Nadir’in mensup olduğu Afşar Türkmenlerinin Kırklı kabilesi XVI. yüzyılın
başında Özbek akınlarına karşı Meşhed şehrini savunmak üzere kuzey Horasan’a
1 Mesela bkz. Arminius Vambery, History of Bokhara from the Earliest Period Down to the
Present: Composed for the First Time After Oriental Known and Unknown Historical
Manuscripts, s. 339. Kendisi hakkında kullanılan diğer unvanlar “İran’ın Napolyonu” ve
“İkinci İskender”dir. Bkz. Michael Axworthy, Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal
Warrior to Conquering Tyrant, s. xvii.

513
yerleştirilmiştir. 2 6 Ağustos 1698’de 3 doğan Nadir, 4 1736–1747 yılları arasında Afşar
Hanedanlığı’nın kurucusu olarak İran’da hüküm sürmüştür.
Kariyerine Safevi Hanedanlığı’nın son yıllarında başlayan Nadir, kısa sürede
yükselmiş, Safevi hükümdarı Sultan Hüseyin’in oğlu II. Şah Tahmasb 5 döneminde
önemli görevler üstlenmiş ve sonunda şahtan sonra devletin en önemli iki şahsiyetinden
biri olmuştur. 6 Horasan’da sorun olan Afganlarla mücadele eden Nadir Bey, Herat ve
çevresini ele geçirmiş, İsfahan’ı kontrolü altına almıştır. 1730 yılında Osmanlılar ile
yapılan savaşta önemli başarılar kazanmış, ancak Afganların isyan etmesi üzerine
Meşhed’e dönmüştür. Osmanlı cephesinde yokluğu esnasında II. Şah Tahmasb’ın
Osmanlılarla yaptığı savaşlarda toprak kaybetmesi ve İran aleyhine bir antlaşma
imzalanmasını bahane ederek şahı tahtından indirmiş ve yerine daha bir yaşını
2 Mirza Muhammed Mehdi Han Esterâbâdî, Cihangüşâ-yı Nâdiri, s. 26; Muhammed Kâzım
Mervî, Âlemârâ-yı Nâdiri, c: I, ss. 4–5; Laurence Lockhart, Nadir Shah: A Critical Study
Based Mainly Upon Contemporary Sources, s. 17–18.
3 Nadir Şah’ın doğum tarihi konusunda kaynaklarda farklı ifadeler vardır. Michael Axworthy
kaleme aldığı eserde (s. 17) ve Cambridge History of Iran adlı eserde (c: 7, s. 3) doğum
yılının 1698 olduğu belirtilmesine rağmen Hanway (The Revolutions of Persia: Containing
the History of the Celebrated Usurper Nadir Kouli from His Birth in 1687 till His Death
in 1747. To Which Added Some Particulars of the Unfortunate Reign of His Successor
Adil Shah, c: II, s. 3) 1687 yılını, Mirza Mehdi (s. 27), Lockhart (s. 18) ve Minorsky (“Nâdir”,
MEB İA, c: 9, s. 21) 28 Muharrem 1100 (22 Kasım 1688) tarihini vermektedirler. Muhammed
Kâzım Mervî ise eserinde (c: I, s. 7) annesinin Nadir’e 1099 yılında hamile kaldığını ve 9 ay, 9
gün ve 9 saat sonra çocuğun dünyaya geldiğini ve çocuğa “Nadir” ismi verildiğini yazar.
Muhammed Şefi Tehranî’nin eserinin zeyl kısmında ise doğum tarihi 28 Muharrem 1110 (6
Ağustos 1698) tarihi verilmiştir. Bkz. Muhammed Şefi Tehranî, Tarih-i Nadir Şahi:
Nadirname, s. 262.
4 Doğduğunda kendisine bu isim verilmiştir. Bkz. Esterâbâdî, s. 27; Mervî, c:I, s. 7.
5 1704 yılında tahta geçen II. Şah Tahmasb 1732 yılına kadar hükümdarlık yapmıştır. Bu tarihte
Nadir Şah tarafından tahtından indirilerek yerine oğlu III. Abbas getirilmiş, her ikisi de 1740
yılında idam edilmiştir. II. Şah Tahmasb’ın hizmetinde olmasından ötürü kaynaklarda Nadir
Şah, Tahmasb Kulu Han olarak da ifadelendirilmiştir.
6 Bu dönemde iki önemli şahsiyet İran şahı üzerinde nüfuz sahibiydi. Bunlardan biri Nadir Şah,
diğeri ise Feth Ali Han Kaçar’dır. Büyük idealleri olan bu iki güçlü beyin elinde bir nevi kukla
olan şah, Feth Ali Han Kaçar’ın ihanetiyle karşılaşınca Nadir Bey’i ön plana çıkarmak zorunda
kalmış ve bu da Feth Ali Han’ın öldürülmesi sonucunu doğurmuştur. Bkz. Lockhart, s. 25–26;
Axworthy, ss. 69–70. En önemli rakibinin bertaraf edilmesi neticesinde Nadir, şah tarafından
kurçi-başılığa (başkomutanlık) yükseltilmiştir.

514
doldurmamış oğlunu 7 Eylül 1732’de III. Abbas unvanıyla tahta çıkarmıştır. 7 Daha
sonra Osmanlılar ile savaşa girerek kaybedilen yerleri tekrar İran topraklarına katmıştır.
Bütün başarıları onu devlet içindeki en güçlü şahıs konumuna yükseltmiş ve sonunda
Şubat 1736’da Azerbaycan’daki Mugan Ovası’nda Türk ve Moğol geleneklerine uygun
olarak devletin ileri gelenlerinin katıldığı bir kurultay toplamış ve 8 Mart 1736’da şah
unvanıyla İran tahtına oturmuştur. 8 Şah olduktan sonra Afganlılara kesin darbeyi
indirmek için üzerilerine yürümüş, Kandahar’a kadar uzanarak bu şehrin yakınlarında
Nadirabad şehrini kurmuştur. Yeni kurduğu bu şehre Kandahar halkı ile Afganları
yerleştirmiştir.
Dâhili problemleri çözdükten sonra Cengiz Han ve Emir Timur gibi büyük bir
imparatorluk kurma amacı güden Nadir Şah, yönünü Hindistan’a çevirmiştir. Babürlü
Devleti’ne sığınan Afganları bahane ederek bu ülkeye saldırmış ve Şubat 1739’da
Karnal Savaşı’nı kazanarak Delhi’ye kadar ilerlemiştir. 9 Bu savaşın neticesinde Babürlü
imparatoru Muhammed Şah’ı (1719–1748) kendine tabi kılmıştır. 10 Muhammed Şah’ın
kendisine tabi olmasının bir göstergesi olarak Nadir Şah, kendisi için “şehinşah”
unvanını kabul etmiştir. 11 Hindistan seferinden elde edilen ganimet o kadar çok
olmuştur ki, Nadir Şah İran’daki bütün eyaletleri üç yıl süreyle vergiden muaf
tutmuştur. 12 Mayıs 1739’da geri dönen Nadir Şah’ın sıradaki hedefi Batı Türkistan
olmuştur.
7 Esterâbâdî, s. 187, Tehranî, s. 39; Mervî, c: I, s. 233–234; Lockhart, s. 62–63, Axworthy, s. 123;
Ali Djafar Pour, Nâdir Şâh Devrinde Osmanlı-İran Münâsebetleri, ss. 89–90. Yeni şahın
döneminde Nadir, Naib ve Vekilü’d-Devle unvanlarını kullanmıştır.
8 Kurultay süreci ve kurultayda yapılan müzakereler için bkz. Esterâbâdî, ss. 266–274; Mervî, c:
II, ss. 446–458; Tehranî, ss. 43–44; Lockhart, s. 96–101; Axworthy, ss. 155–165.
9 Lockhart, ss. 135–143; Axworthy, ss. 197–205.
10
Hindistan seferine götürdüğü oğlu Nasrullah Mirza’yı Muhammed Şah’ın kızıyla
evlendirmiştir. Bkz. Mir Abdoul Kerim Boukhary, Histoire de L’Asie Centrale (Afghanistan,
Boukhara, Khiva and Khoqand), s. 98.
11 Aşağıda göreceğimiz üzere Buhara hanı Ebu’l-Feyz’i kendine tabi kıldığında ona da şah unvanı
vermiştir.
12 Lockhart, s. 151; James Fraser, The History of Nadir Shah, Formerly Called Thamas Kuli
Khan, the Present Emperor of Persia. To Which is Prefix’d a Short History of the Moghol
Emperors. At the end is inserted, a catalogue of about two hundred manuscripts in the
Persia and other Oriental languages, collected in the East, s. 189.

515
Nadir Şah’ın yönünü Batı Türkistan’a çevirdiği sırada bölge siyasi birlikten
uzun süredir yoksundu ve siyasi buhran içindeydi. Bölgede bulunan Buhara Hanlığı’nda
Ebu’l-Feyz Han (1711–1747), Hive Hanlığı’nda ise İlbars Han (1728–1740) hüküm
sürmekteydi. Bu hanlıklar görünüşte Cengiz Han neslinden gelen hükümdarlar
tarafından yönetilmesine rağmen esas güç ve kudret inak veya atalık denilen ve kabile
beyleri olan emirlerin elindeydi. 13 Bütün devlet işleri bu kabile beyleri tarafından
görülüyordu. XVI. yüzyılın sonundan itibaren hanlıklarda nüfuz sahibi olan emirlerin
han seçiminde ve değiştirilmesinde büyük etkileri vardı. Her ne kadar hanların varlığı
siyasi birliğin sağlanması, askerî seferler düzenlenmesi ve toprakların genişletilmesi
açılarından önemli olsa da, onlar beylerin elinde bir nevi oyuncak ve kuklaydı. 14 XVIII.
yüzyıla gelindiğinde Buhara Hanlığı’nda Mangıt Kabilesi’nin, Hive Hanlığı’nda ise
Kongrat Kabilesi’nin yönetimde etkin olduğu görülmektedir. Ne var ki, bu hanlıklar
hem kendi içlerinde, hem de birbirleriyle sürekli çatışma halinde idiler.
Nadir Şah Batı Türkistan seferine çıkmadan önce Horasan valiliğine atadığı
büyük oğlu Rıza Kulu Mirza’nın bölgeyi ele geçirme teşebbüsü olmuştur. 1737 yılında
Nadir Şah, oğlunu Belh valisi Ebu’l-Hasan Han’ın isyanını bastırması için göndermişti.
İsyanı bastıran Mirza, her ne kadar Nadir Şah’ın Amu-Derya’nın ötesinde bir harekâta
kalkışmasına izin vermemesine rağmen, Karşı şehrinin valisi Kongrat Kabilesi’nden
Danyal Bey’i de kendisine tabi kılmak istemişti. Danyal Bey’i itaat altına aldıktan sonra
Rıza Kulu, Karşı şehri üzerine yürümüş ve Belh’e haber göndererek topların kendisine
ulaştırılmasını emretmişti. 15
13 Aslında Cengiz Han hükümdar seçildiği 1207 kurultayından sonra kabile bağlarını yok etmek
için binlik sisteme geçerek yeni tümenler oluşturmuş ve böylelikle kabileleri dağıtmış olmasına
rağmen, bir müddet sonra tümeni oluşturan üyeler tümenin başının ismiyle anılmaya
başlamıştır. Böylece yeni kabileler ortaya çıkmıştır. Daha ayrıntılı bilgi için bkz. Hayrünnisa
Akbıyık, “Cengiz Han Sonrası Asyasında Politik Geleneğe Dair”, Türkler, c: 8, Ankara: Yeni
Türkiye Yayınları, 2002, ss. 287–297.
14 Her ne kadar McChesney, makalesinde (“The Amirs of Muslim Central Asia in the XVIIth
Century” Journal of the Economic and Social History of the Orient, s. 38) hanların
kuklalaştığına karşı çıksa da, Orta Asya’da Timur’dan itibaren hanlar zaman zaman “kukla
han” konumuna düşmüşlerdir. Hatta bu durum literatüre de girmiş ve “hanbazi” (han
oyunculuğu) olarak isimlendirilmiştir.
15 Mervî, c: II, ss. 575–579.

516
İran ordusunun Karşı şehri üzerine yürüdüğünü haber alan Muhammed Hâkim
Biy Atalık 16 bir ordu toplayarak mirzadan önce şehre ulaştı ve savunma tedbirleri aldı.
Ancak saldırıya dayanamayarak ağır kayıplar verince Buhara’dan takviye kuvvetler
istedi. Bunun üzerine Buhara hanı Ebu’l-Feyz, Endican, Hocend, Semerkand ve Taşkent
gibi şehirler ile Karakalpak ve Kazaklardan asker toplayarak Hive hanı İlbars’ı da İran
ordusuna karşı Batı Türkistan’ı savunmak üzere davet etti. İki kuvvetin yaklaşık bir ay
süren savaşları iki tarafa da ağır kayıplar verdirdi. 17 Bu sırada 60.000 kişilik bir ordu ile
Buhara civarına gelen Hive hanı İlbars, şehrin savunmasız olduğunu görünce kaleyi
işgal etti. Ancak Ebu’l-Feyz Han’ın mutlak yenilgi almaması üzerine Buhara’yı terk
ederek Hive’ye döndü. O sırada Kandahar’da olan Nadir Şah, gelişmeleri öğrenmesi ve
İran ordusunun zor durumda olduğunu haber alması üzerine hemen oğlunun Buhara
hanı ile barış yapıp Belh’e çekilmesini istedi. 18 Bunun üzerine İran ordusu Belh’e
çekildi.
1739 yılında Horasan ordularının büyük bir kısmının Nadir Şah ile oğlu Rıza
Kulu Mirza’nın yanında seferde olmasından dolayı bölgenin savunmasız kaldığı haberi
İlbars Han’a ulaştırıldığında Hive hanı hemen kendi kuvvetlerinin yanı sıra Kazak,
Karakalpak ve Türkmen kabilelerinden topladığı bir ordu ile Horasan üzerine
yürümüştür. Ancak ordusu içindeki kabileler arasında ortaya çıkan ihtilaflar ile
yokluğunda Toktamış isimli bir Kazak beyinin 120.000 bin kişilik bir ordu ile ülkesine
saldırı düzenleyeceğini haber alması üzerine geri dönmek zorunda kalmıştır. 19
16 Aşağıda kendisinden ayrıntılı bahsedilecek olan Muhammed Rahim Atalık’ın babasıdır. Mangıt
Kabilesi’nden olan atalık, Buhara hanı Ebu’l-Feyz’in baş veziri ve danışmanıdır. Oğlu Nadir
Şah’ın ölümünden sonra Ebu’l-Feyz Han’ı tahtından indirip hanedan değişikliğine gidecek ve
kendisi hükümdar olacaktır.
17 Savaşın ayrıntıları için bkz. Mervî, c: II, s. 586–597.
18 Lockhart bunun nedenlerini sıralarken Türkistan’ın büyük bir ülke olduğunu ve Cengiz Han ile
Timur döneminden beri çok büyük savaşçılar yetiştirdiğini, bu yüzden İran şahının, oğlunu
kaybedebileceği gibi İran’ın da tehlikeye düşebileceğinden endişe ettiğini belirtmiştir. Bkz.
Lockhart, s. 166. Ayrıca bkz. Mervî, c: II, ss. 602–606; Vambery, ss. 341.
19 Mervî, c: II, ss. 626–635; Esterâbâdî, s. 337; Lockhart, s. 167–169.

517
2. Batı Türkistan Seferi
Nadir Şah uzun zamandan beri Batı Türkistan seferini planlamaktaydı. Onun
bu sefere çıkmasının en önemli nedeni Buhara ve Hive Hanlıklarının Horasan’a yağma
akınları düzenlemesidir. 20 Yapılan akınların nedeni kaynaklarda her ne kadar İran’ın Şii
inancından ötürü olduğu ifade edilse de esas nedenin yağmadan elde edilen gelir olduğu
açıktır. Yukarıda bahsettiğimiz gibi, özellikle Nadir Şah Hindistan seferindeyken bu
akınlar artmıştır. Ayrıca, düzenlenen her akın Horasan halkının yağmalanmasına sebep
olduğu gibi onların esir olarak Türkistan’a götürülmesine ve pazarlarda satılmalarına da
yol açmıştır. 21
Nadir Şah’ın bu akınlara engel olmak ve İranlı esirlerin serbest bırakılmasını
sağlamak için Hive hanına gönderdiği elçilik heyetindeki en düşük rütbeli memur
haricindekilerin öldürülmesi, kalan kişinin de kulakları ve burnunun kesilerek Nadir
Şah’a geri gönderilmesi şahı çok öfkelendirmiş ve sefer açması kaçınılmaz hale
gelmiştir. 22 Nadir Şah’ın Batı Türkistan seferine çıkacağını haber alan ve ona direnecek
gücü olmadığını bilen Buhara hanı Ebu’l-Feyz, şaha bir mektup göndererek kökü eskiye
dayanan soylu bir ailenin son temsilcisi olduğunu, onun gibi bir hükümdar ile
20 Özellikle Hive hükümdarı Şir Gazi Han (1714–1727) ve İlbars Han (1728–1740), önemli sorun
oluşturmuştur. Kaynaklarda bu döneme ait Hive Hanlığı’nın İran üzerine düzenlediği ilk sefer
1128 (1716) tarihlidir. Hive hükümdarı Şir Gazi Han 80.000 kişilik bir orduyla Horasan üzerine
yürümüş, Meşhed ve Nişabur şehirlerini yağmalayarak büyük miktarda esir ve ganimet elde
etmiştir. Muhammed Kâzım’ın ifadesine göre alınan esir miktarı o kadar çoktur ki bütün
Harezm, Aral, Kazak ve Kalmuk memleketleri gelen esirlerle dolmuştur. Şir Gazi, Meşhed’e
vali olarak Sünni yerli ahaliden Şerif Han’ı atayarak dönmüştür. Bkz. Mervî, c: II, s. 627; Şir
Muhammed Mirab Munis ve Muhammed Rıza Mirab Agehi, Firdaws Al-Iqbal: History of
Khoresm, ss. 56–57. İkinci sefer 1132 (1719–1720) tarihlidir. Bu sene Hive hükümdarı Şir
Gazi Han 20.000 kişilik bir ordu ile Horasan’a akın düzenlemiş, Muhammed Kâzım’a göre (c:
I, s. 23), başarısız olmuş, ancak Munis’e göre (s. 58) başarılı olarak pek çok esir almıştır. İlbars
Han döneminde ise ilk sefer Hüseyin Vekil Yomut liderliğinde 3.000 Türkmen ile 1735 yılında
Horasan üzerine gerçekleştirilmiş, her iki taraftan da çok kişinin ölmesine rağmen, sonunda
Hive askerleri galip gelerek bol ganimet elde etmişlerdir. Bkz. Munis, s. 63. Bu seferden Mirza
Mehdi Han Esterâbâdî de söz etmektedir. Ancak Hive askerlerinin başarısız olduğunu belirtir.
Bkz. Esterâbâdî, s. 248. Ayrıca bkz. Hanway, s. 205; Lockhart, s. 157, 167, 185.
21 Batı Türkistan’da esir ticareti oldukça gelişmişti ve bu türlü alış-veriş için büyük pazarlar
kurulmaktaydı. Ruslarla da dönem dönem sıkıntılar yaşanmasına sebep olan bu esir ticaretinin
XVII. yüzyıl örneği için bkz. Audrey Burton, “Russian Slaves in 17 th Century Bukhara”, Post-
Soviet Central Asia, ss. 345–365.
22 Hanway, s. 205.

518
karşılaşmaya gücü olmadığını, ancak kendisini ziyaretiyle şereflendirmek isterse onu
misafir etmekten büyük bir şeref duyacağını şaha ifade etmiştir. 23 Bunun üzerine Nadir
Şah onunla bir sorunu olmadığını, ancak Hive hanını cezalandırmasının elzem olduğunu
cevabi mektubunda belirtmiştir. Mektubu alan Ebu’l-Feyz Han durumun nezaketini
Hive hanı İlbars’a bildirmiş ve Nadir Şah’tan af dilemesini istemiştir. Ancak İlbars Han
buna yanaşmamıştır.
1739 yılı sonunda elli bin kişilik ordusuyla Kandahar’dan hareket eden Nadir
Şah, Belh şehri üzerinden Amu-Derya Nehri boyunca ilerleyerek önce Kerki, daha
sonra ise Çaharcuy şehrine ulaşmıştır. Burada Buhara hanının atalığı Hâkim Biy’i kabul
eden İran şahı hanın kendisini Kara-Göl’de misafir etmek istediği haberini almıştır. 24
Ancak atalık Buhara’ya döndüğü sırada, Yüz, Min, Nayman, Kongrat, Keneges, Kiyat,
Bayat, Çağatay ve Kazak gibi çok sayıda kabile 100.000 kişilik bir orduyla Ebu’l-Feyz
Han’ın yanına gelerek Rıza Kulu Mirza ile savaşta ölen kabile üyelerinin intikamını
almak istediklerini ve Nadir Şah’a itaat etmeyip direnmesini, kendisine yardıma
geldiklerini bildirdiler. Bunun üzerine atalığının muhalefetine rağmen savaşmaya karar
veren Buhara hanı harekete geçerek Nadir Şah’ın karşısına çıktı. 25 Zerefşan Nehri
kenarındaki Çarbekr mevkiinde meydana gelen savaşta ağır bir mağlubiyet alan Buhara
kuvvetleri geri çekilmek zorunda kaldılar. Yenilen Ebu’l-Feyz Han, bu sefer atalığının
tavsiyesine uyarak Nadir Şah’a elçi gönderdi ve tabi olmak istediğini bildirdi. Hanın
isteğini kabul eden Nadir Şah, onu yanında seyyidler, ulema, din adamları ve şehrin ileri
gelenleri olduğu halde Karagöl’de huzuruna kabul etti. Görüşmeler sonunda tarih
boyunca İran ile Turan arasında sınır olagelen Amu-Derya Nehri iki devlet arasında
hudut olarak tayin edildi ve Belh’ten Çaharcuy’a kadar nehrin güneyindeki yerlerin
İran’a ait olduğu kabul edildi. İran hükümdarı Ebu’l-Feyz Han’a şah unvanı vererek
tekrar Buhara Hanlığı’nın yönetimine atadı. 26 Atalığına ise han unvanı verdi. Ne var ki,
Nadir Şah hükümetin dizginlerini Ebu’l-Feyz’e değil, Hâkim Biy’e devretti. Ayrıca
23 Boukhary, s. 95–96; Lockhart, s. 185.
24 Esterâbâdî, s. 350.
25 Mervî, c: II, ss. 788–789, Lockhart, s. 187–188.
26 Hanway, s. 206; Vambery, s. 342; H. Howorth, History of Mongols: From the 9 th to the 19 th
Century, Part II, London: Burt and Franklin, 1880, s. 767.

519
Ebu’l-Feyz’in kızlarından birini kendine aldı ve Cengiz soyuna damat oldu. 27 Batı
Türkistan’ın fethinin bir neticesi olarak hutbenin kendi adına okunması ve paraların da
kendi adına darp edilmesini emretti. 28 Daha sonra Buhara Hanlığı’ndaki kabilelerden
çok sayıda insanı 29 Meşhed’e göç ettirdi ve başlarına da Mirahur Rahim Kulu ile Hâkim
Biy Atalık’ın oğlu Muhammed Rahim’i atadı.
Burada iken Ebu’l-Feyz’in ricası üzerine Nadir Şah, İlbars Han’a iki Cuybayri
hocanın da yer aldığı bir elçilik heyeti göndermiş ve kendisine tabi olmasını talep
etmiştir. Elçilik heyeti Hive Hanlığı’na bağlı Hezaresb şehrine ulaştığında Hive hanının
yirmi bin Yomut, Türkmen, Kazak ve Özbek askeriyle burada karargâh kurduğunu
görmüştür. Heyetin hana ilettiği mektupta şunlar yazmaktaydı:
“Ey Hive hâkimi İlbars Han, Allah’a şükürler olsun ki parlak kılıcım sayesinde
İran’dan Aden ve Basra’ya kadar olan yerler; Cihanabad, Ekberabad ve Delhi’ye kadar
Hindistan İmparatorluğu, Bengal’a kadar olan topraklar, Keşmir, Sind, Kabil,
Kandahar, Belh, Bedehşan, Kunduz, Buhara, Semerkand ve Fergana eyaletini kendime
tabi kıldım.
Zamanımızın bütün ileri gelenleri sarayıma gelip bana itaat ettiler. Hiç kimse
Allah’ın yardımına sahip ordularımın gücüne dayanamadı. Gittiğim her yerde ilahî
yardım, talih ve mutluluk yanımdaydı. İmparatorluğumun sınırı olan Harezm’in prensi
de gecikmeden yanıma gelip şeref cübbesini giymeli ve eşitleri arasında seçkin bir yer
elde etmelidir. Hindistan seferimize katılıp pek çok ganimet elde edebilirdin ve bize
destek olabilirdin. Bunu yapmadın ve yüce cömertliğimizden mahrum kaldın.
Hindistan’a hareket ettiğimizde Meşhed’de kalan vekilimiz Rıza Kulu Mirza’ya
saygıda kusur ettin. Ayrıca kendine bağlı Yomut Türkmenlerini Meşhed çevresine
göndererek yağmalattın. Onlar her seferinde yenilgiyi tadarak Hive’ye dönmek zorunda
27 Boukhary, 1876, s. 100–101; Mirza Abdu’l-Azim Sami, Tarih-i Selâtîni Mangıtıyye (Istoriya
Mangıtskih Gosudarey), s. 42.
28 Sikkenin ön yüzünde Nadir Şah’ın ismi, arka yüzde ise basıldığı tarih vardır. Bkz. Boris D.
Kočnev, “The Last Period of Muslim Coin Minting in Central Asia (18th-Early 20th Century)”,
Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to the Early 20th Centuries, s.
434.
29 Howorth (s. 764) sayıyı 6.000, Muhammed Kâzım (c: II, s. 800) 30.000, Mehdi Han (s. 451)
20.000 olarak verirken, Sami (s. 43) 12.000 olduğunu ifade etmektedir.

520
kaldılar. Rıza Kulu Mirza bizim iznimiz olmadan Harezm toprağına saldırmamıştır.
İlahî yardım sayesinde muzaffer olarak Hindistan’dan döndüğümüz bugün Cengiz
ailesinin meşhur evladı ve baba gibi saygı gösterdiğimiz Ebu’l-Feyz Han’ın yanına
gittik. O da bize saygılı davrandı.
Ancak, öğrendik ki üç bin Yomut, Çarcuy’u almak için oraya hareket etmiş.
Ordumuzun bir grubu onlara saldırarak ‘Büyük Ayı’daki yıldızlar’ gibi onları
darmadağın etti. Türkmenlerin büyük kısmı öldürüldü veya esir alındı. Bu gerçek bizim
kızgınlığımızı ve gazabımızı celp etti. Ancak baba gibi gördüğümüz Ebu’l-Feyz Şah
aracı olarak bizi sakinleştirdi. Bugün elçim Ebu’l-Feyz Şah’ın güvenini kazanmış iki
kişi ile birlikte seni bizimle olmaya davet ediyor.
Tereddüt etmeden ve gecikmeden sarayımıza gel. Şayet Allah dilerse, benim
teveccühümü göreceksin. Eğer gelmezsen ülken atlarımın nalları altında çiğnenecek ve
başın darağacında bir halka gibi asılacaktır.” 30
İlbars Han mektubu okuyunca çok hiddetlendi ve düşünmeden üç elçinin idam
edilmesini emretti. Bunun üzerine Nadir Şah ordusunu iki kısma ayırarak bir kısmını
kumanyaların muhafazasına bıraktı. Diğer grupla Hezaresb şehrinde ordusuyla bekleyen
İlbars Han üzerine yürüdü. Ancak önce Hangah şehrini kuşatmaya karar verdi. Bu
haberi alan Hive hanı hemen Hangah şehrine geçti ve İran şahını orada bekledi. 31
Topların da destek verdiği üç gün süren kuşatmanın ardından han ve şehir halkı teslim
oldular. Öldürülen elçilik heyetindeki Cuybayri şeyhlerinin oğulları babalarının kan
hakkını istemeleri üzerine İlbars Han af isteyerek idamların kendi bilgisi dışında,
adamları tarafından gerçekleştirildiğini söylemesi üzerine Nadir Şah ona “az sayıdaki
tebaanı yönetemiyorsan yaşamayı da hak etmiyorsun. Elçilerimi öldürdüğün için bir
30 Boukhary, s. 103–104.
31 Bokhary, s. 105. Bu konuda Munis farklı bilgi verir. Ona göre İran ordusunu Hezaresb’de
bekleyen İlbars Han, Pitnak şehrinde savaşmış ve yenilerek Hangah’a sığınmıştır. Bkz. Munis,
s. 65. Hanway göre ise, İlbars Han üzerine gelen ordunun gücünden korkarak Hezaresb’de
kalamayacağını anlamış ve başkentine dönmeye karar vermiştir. Ancak Nadir Şah’ın
ordusunun hızlı hareketi yüzünden Hangah şehrinde bu orduyu karşılamak zorunda kalmıştır.
Bkz. Hanway, s. 206.

521
insan gibi değil ancak bir köpek gibi ölmeyi hak ediyorsun” 32 diyerek hanı ve otuza
yakın adamını idam ettirmiştir. 33
Hanlarının öldüğünü duyan bütün şehirler başkent haricinde teslim olmuştur.
Hive şehrinin uğrayacağı akıbeti tahmin edenler şehirden ayrılmak istemişler, ancak
yönetim tarafından öldürülmüşlerdir. Ayrıca şehirde sayıları önemli yekûn tutan İranlı
esirlerin de isyan çıkarmalarından korkulduğundan bir kısmı öldürülmüş, büyük bir
kısmı da hapsedilmiştir. Hive yönetimi, Kazak Küçük Orda hanı Ebu’l-Hayır’ı Nadir
Şah’a karşı kendilerini savunması için Aral bölgesinden çağırarak tahta çıkardılar.
Ebu’l-Hayır, o sırada Hive’de bulunan Rus Muravin 34 ile Nadir Şah’a teslim olmak
istediğini ve Hive’de kalmak için izin isteyen bir mektup gönderdi. Ancak Nadir, elçiyi
Hive hanının temsilcisi olarak değil, Rus tebaası bir yöneticinin temsilcisi olarak
karşıladı 35 ve elçiye hanın yanına gelmesini, eğer öyle yaparsa tekrar onu hanlık
makamına getireceğini söyledi. Ancak o sırada Hangah Sartları ile Hive Sartları
arasındaki Ebu’l-Hayır Han karşıtı mektuplaşmalar 36 han tarafından öğrenilince han
hemen Hive’yi terk ederek Aral’a dönmüştür. 37 1740 yılı Ramazan ayı başında Hive’ye
gelen Nadir Şah hansız kalan şehrin teslim olmasını istemiştir. Ancak reddedilince top
kullanılarak yapılan üç günlük kuşatma neticesinde şehir sonunda teslim olmuştur. 38
Bunu müteakip Nadir Şah’ın Batı Türkistan seferine çıkmasındaki esas amil olan
Harezm Türkmenleri, bölgeden uzaklaştırılarak Mangışlak yarımadasına, Balkan
32 Hanway, s. 206.
33 Boukhary (s. 105) ve Munis (s. 65) sayıyı yirmi olarak verirken, Hanway otuza yakın
demektedir. İdam edilenler arasında İlbars Han’ın iki kardeşi ve hanlığın en önemli emiri
Kongrat kabilesinden İş Muhammed Biy de vardı.
34 1740 yılında Seyhun Nehri’nin aşağı mecrasının keşfi için Rusya tarafından gönderilen heyette
subay Dimitri Gladışev, arazi mühendisi Ivan Muravin, mühendis Nazımov ve tercüman
Osman Araslan vardı. Onlar Ebu’l-Hayır Hive tahtına çıkartıldıktan sonra 7 Kasım’da Hive’ye
gelmişlerdir. Bkz. B. V. Lunin, Istoriya Uzbekistana v İstoçnikah: İzvestiya
Puteşestvennikov, Geografov i Uçenıh XVI-Pervoy Polovinı XIX v., ss. 99-100.
35 Çünkü o dönemde Küçük Orda Rus yönetimini kabul etmişti. Ayrıntılı bilgi için bkz. Orhan
Doğan, Ebu’l-Hayır Han Dönemi Kazak-Rus Münasebetleri (1718–1748), ss. 88–101.
36 Mektupta Hive Sartlarına, Nadir Şah gelinceye kadar Ebu’l-Hayır’ın şehirden ayrılmasına izin
vermemeleri tavsiye ediliyordu.
37 N. I. Veselovskiy, Oçerk Istoriko-Geografiçeskih Sviedieniy o Hivinskom Hanstvie ot
Drevnieyşih Vremen do Nastoyaşçago, ss. 190–194.
38 Munis, s. 65.

522
dağlarına ve Hazar Denizi’nin doğu sahilleri boyuna gönderildiler. 39 İki hafta Hive’de
kalan Nadir Şah, hanlığın idaresini Tahir Han’a 40 teslim ederek burada esir tutulan
İranlıları serbest bıraktı ve ordusu için bölgeden asker kaydettirdi. 41 Bu askerleri ise
oğlu Nasrullah Mirza’nın emrine verdi. Böylece Batı Türkistan’ın fethini tamamlayarak
6 Aralık 1740 yılında Hive’den ayrılan Nadir Şah, Merv üzerinden Meşhed’e döndü.
İran’a döndükten sonra Nadir Şah başta Sistan eyaleti olmak üzere bazı
şehirlerde çıkan isyanlarla uğraşmak zorunda kaldı. Bu isyanların çıkış nedeni onun
aşırı baskıcı olmasından kaynaklanıyordu. Oğlu Rıza Kulu Mirza’dan dahi zaman
zaman şüphe eden Nadir Şah ülkede sıkı bir denetim uyguluyordu ve bu yüzden pek çok
kişi idam edilmişti. 42
1743 yılında Buhara’da Muhammed Hâkim Biy Atalık ölünce hanlıkta
karışıklık çıkmış ve özellikle Kabil Biy Keneges, Şehrisebz’de isyan etmiş; İbadullah
Biy Hıtay ise 12.000 kişilik bir ordu ile Fergana ve Taşkent’ten gelerek Semerkand,
Miyankal, Karşı ile Buhara çevresini yağmalamıştır. Bunun üzerine Buhara hanı, önce
Divmaşdi Biy komutasında 15.000 kişilik bir ordu, daha sonra ise Muhammed Emin
Hoca Nakib ve Huday Kulu Koşbegi’ni Özbek ve Türkmenlerden oluşan 20.000 kişilik
39 P. P. İvanov, Oçerki Po Istorii Sredney Azii (XVI-Seredina XIX v.), s. 152.
40 Tahir Han’ın tahta çıkışı ile ilgili en ayrıntılı bilgi Muhammed Kâzım’da vardır. Onun ifadesine
göre, fetihten sonra, Nadir Şah Harezm’in Beş Kale bölgesinin bütün kabile reislerini
toplayarak şunları söyledi: “Sizin aranızda bu ülkeyi yönetebilecek birinin olup-olmadığını
bana bildiriniz ki, onu yönetici yapayım.” Onlar şöyle cevap verdiler: “Bu ülkenin yönetimi
Cengiz Han zamanından beri Cengiz Hanedanı’na aittir. Ancak sizin yüce buyruğunuz ne ise
sizin köleniz olan bizler buna uyacağız.” Bundan Sonra, Nadir Şah, Buhara’daki Astrahani
Hanedanlığı neslinden Tahir Mirza denen bir adamı atadı. Aynı gün Nadir bu Mirzayı tahta
çıkardı ve ona bütün Harezm ülkesini yönetme yetkisi verdi. Bkz. Mervî, c: II, s. 817. ayrıca
bkz. Esterâbâdî, s. 357.
41 Bu rakamlar kaynaklarda farklıdır. Muhammed Kâzım esir sayısını 30.000 (c: II, s. 825), şahın
ordusuna kaydedilen asker sayısını ise Aral bölgesi 6.000, Karakalpaklar 6.000 ve Harezm
Özbekleri 12.000 olmak üzere toplam 24.000 (c: II, s. 818) olarak verir. Boukhary (s. 106) esir
sayısını 10.000, kaydedilen asker sayısını 6.000 olarak verir. Hanway (s. 207) ise serbest
bırakılan İranlı esir sayısının 20.000 civarında, Hive Hanlığı’ndaki Özbeklerden ordusuna
kaydettirdiği asker sayısını ise 8.000 olarak vermektedir. Munis (s. 65) esir sayısını 12.000,
askere alınan Hiveli sayısını 4.000 olarak verir. Serbest bırakılan bu esirler için Abiverd
şehrinin güneyinde Hiveabad şehri inşa edilmiş ve şehir Hindistan’daki Cihanabad’ın küçük bir
modeli olarak tasarlanmıştır. Bkz. Mervî, c: II, ss. 825–826.
42 Boukhary’nın ifadesine göre, her şehirde, bütün hane halkının öldürülmesi neticesinde binlerce
evin kapısına kilit vurulmuştu. Bkz. s. 107.

523
bir ordu ile İbadullah Biy üzerine göndermiş, ancak kesin bir sonuç alamamıştır. Bunun
üzerine Ebu’l-Feyz, İran şahına durumu anlatarak İbadullah Biy’in Buhara’ya çok
yaklaştığını bildirmiş ve acil yardım istemiştir. Nadir Şah, Ebu’l-Feyz’e yardım için
önden başlarında Hasan Han Bayat ve Behbud Han Cindavul olduğu halde 12.000
kişilik bir orduyu Mâverâünnehr’e göndermiş, arkasında da takviye için ölen atalığın
oğlu Muhammed Rahim’i başka bir ordu ile Buhara’ya yollamıştır. 43
Bu sıralarda İran’ın pek çok şehrinde ortaya çıkan isyanlar, sonunda Nadir
Şah’ın öldürülmesine yol açtı. Bunun nedeni isyan çıkan yerlerde şahın önemli
katliamlar yapması ve Farslıların da isyan edeceğini öğrenince bütün Farsları öldürme
planı üzerinde çalışması onun sonunu hazırladı ve sonunda suikast sonucu öldürüldü. 44
3. Seferin Sonuçları
Nadir Şah’ın öldürülmesi İran’da ve kendisine tabi olan yerlerde karışıklığa yol
açtı. Batı Türkistan’da da ölüm hadisesinin akisleri meydana geldi. Bu durum Buhara
Hanlığı’nda kısa sürede sonucu belirleyerek hanedan değişikliği meydana getirdi.
Buhara Hanlığı’nda sürecin bu şekilde gelişmesinde hanlıkta baskın grup olarak Mangıt
kabilesine güçlü bir alternatifin bulunmayışı, hanlığın hem alan olarak hem de güç
olarak oldukça zayıflaması, göçebe geleneklerin özellikle Hive Hanlığı’ndaki kadar
güçlü olmaması etkin olmuştur. Hive Hanlığı’nda ise Nadir Şah’tan sonra hanedan
değişikliğinin meydana gelmesi zaman almıştır. Bunun nedeni ise hanlıktaki güç
odaklarının birbirlerine baskın olamaması ve göçebe geleneklerinin güçlü olmasıdır.
Şimdi bu iki hanlıktaki durumu etraflıca ele alalım.
Muhammed Rahim Atalık daha Buhara’ya ulaşmadan önce Nadir Şah’ın
öldürüldüğünü öğrenmesi uzun zamandır niyetinde olduğu Buhara tahtını ele geçirme
43 Mervî, c: III, s. 1101–1102; Boukhary, s. 109. Muhammed Rahim, Nadir Şah tarafından
dönüşte İran’a götürülmüştü. Hâkim Biy Atalık’ın ölümünü müteakip karışıklık çıkınca Nadir
Şah, kendi kardeşinin oğlu Şah Kulu Han komutasındaki Merv, Serahs ve Tebrizli 6.000
askerle Muhammed Rahim’i Buhara’ya gönderdi ve babasının makamını kendisine verdi.
44 Mirza Mehdi Han Esterâbâdî (s. 425–426) ve Minorsky (s. 29) ölüm tarihini 20 Haziran 1747
(11 Cemaziyelahir 1160), Boukhary ise (s. 110, dipnot 1) 23 Haziran 1747 olarak verir. Nadir
Şah’ın sonunu hazırlayan bir diğer etmen de, aşağıda değinileceği üzere, onun Sünni akide ile
Şii akideyi barıştırma girişimi olmuştur. Şiiliğe karşı Sünniliğe daha fazla rağbet etmesi
ülkedeki Şii unsuru tedirgin etmiş ve olaylar Nadir Şah’ın öldürülmesi sonucunu doğurmuştur.

524
planını gerçekleştirmesinin önünü açmış oldu. 45 Nadir Şah’ın öldürüldüğünü gizleyerek
Buhara kalesine ulaştı ve Ebu’l-Feyz Han ile görüşmek istediğini belirtti. Görüşme
sonunda onu tutuklatarak hapse attırdı. Bu sırada İbadullah Özbek’i takip edip onu
sonunda öldüren Nadir Şah’ın Türkistan’a gönderdiği ordu Buhara’ya döndüğünde
Muhammed Rahim’in tahta oturduğunu ve Ebu’l-Feyz Han’ı da hapsettirdiğini öğrendi.
Nadir Şah’ın öldürüldüğünden haberi olmayan askerler şahın kayınpederinin hapse
atılmasını onaylamadılar ve Muhammed Rahim’e bir mektup göndererek hanın serbest
bırakılmasını istediler. Aksi takdirde kaleyi işgal edeceklerini ilettiler. Bunun üzerine
Muhammed Rahim Atalık şahın öldürüldüğünü söyleyerek şöyle dedi: “kendinize
geliniz ve güven içinde memleketinize dönünüz. Aptalca davranmayınız. Şayet
Muhammed Rahim Han bir Özbek ve bu sebeple hanlık hakkı yoktur diyorsanız
düşünün! Nadir Şah pek çok kıralı yerinden yurdundan etti.” 46 Askerlerin direncini
kırmak için onlara pek çok hediye gönderdi. Ayrıca ordu içindeki Afganları kışkırtarak
onları kendi safına katarak kaleye aldı. 47 Aynı gece Ebu’l-Feyz Han’ı idam ettirdi.
Ertesi gün hanın idam edildiğini ve Afganların yanlarından ayrıldığını öğrenen İran
ordusu Buhara’dan çekildi. Böylece Muhammed Rahim Han amacına ulaşmış oldu.
Muhammed Rahim hükümdarı öldürmesine rağmen, hemen hanlık tahtında
hak iddia etmedi. Önce ölen hanın oğlu Abdülmümin’i tahta çıkardı. Ancak bir süre
sonra bir bahane ile onu da öldürterek yerine Ubeydullah’ı getirdi. Bir müddet sonra
onu da öldürerek hanlık tahtına kendisi geçti. Böylece Cengiz Han’dan sonraki
Türkistan tarihinde ilk kez onun soyundan olmayan biri, Muhammed Rahim, hanlık
tahtında hak etmiş oluyordu. Mangıt kabilesinden olan Muhammed Rahim’in bu
harekete kalkışmasında Nadir Şah’ın yanında birkaç yıl kalması etkili olmuştur. Bir
Türkmen olmasına rağmen Nadir Şah’ın kendisini hükümdar ilan etmesi Muhammed
45 Dönemin Orta Asya kaynakları hanlık yetkisinin Ebu’l-Feyz’den alınmasında Nadir Şah’ın rolü
konusunda anlaşmazlık içindedir. Bazıları Muhammed Rahim Han’ın tamamen bağımsız
hareket ettiğini söylerken bazıları Ebu’l-Feyz’in elinden hanlık yetkesini Nadir Şah’ın aldığını
ileri sürerler. Bkz. Anke von Kügelgen, Die Legitimierung der mittelasiatischen
Mangitendynastie in den Werken ihrer Historiker (18.-19. Jahrhundert), ss. 243–244.
46 Boukhary, s. 113.
47 Boukhary, s. 113; Mervî, c: III, s. 1124.

525
Rahim üzerinde derin izler bırakmış ve uygun zaman geldiğinde de hanlık tahtına
oturarak yönetimi eline almıştır.
Hive Hanlığı’nda da durum, Buhara’ya göre biraz geç olsa da benzer şekilde
sonuçlanmıştır. Nadir Şah’ın Hive Hanlığı’nı ele geçirmesi, hanlıktaki kargaşa ortamını
azaltmayıp daha da artırmıştır. Fetihten sonra yönetimde zaten zayıf olan hanların
durumu daha da kötüleşmiş ve hanlıkta Abdülkerim Buhari’nin deyimiyle “han
oyunculuğu dönemi”, 48 Howorth’un deyimiyle de “garip bir hükümet şekli” 49
başlamıştır. İnak ve atalık denen kabile beylerinin elinde kukla olan hükümdarın hiçbir
yetkisi yoktu. Han değişikliği o kadar olağan hale gelmişti ki, Munis’in ifadesine göre
Tahir Han’dan İltüzer Han’ın Hive’de hanedan değişikliğine giderek Kongrat
Hanedanlığı’nı iktidara getirdiği tarih olan 1804’e kadar yirmi kadar han iktidara
getirilmişti. 50
Nadir Şah’tan sonra Hive Hanlığı’nda üç önemli grubun güç mücadelesini
görmekteyiz. Bunlar Kongratlar, Mangıtlar ve Türkmenlerdir. En güçlü kabile
Kongratlar olmasına rağmen özellikle Nadir Şah’ın ölmesinden hemen sonraki dönemde
Mangıt Kabilesi, Kongrat Kabilesi için önemli sorun oluşturmuştur. Bir müddet sonra,
başta Yomutlar olmak üzere Türkmen kabilelerinin Hive’ye göçleri ve XVIII. yüzyılın
altmışlı yıllarından itibaren hanlığın siyasi yaşamına etki etmeleri 51 öyle bir hal almıştır
ki, bu durum Munis’in ifadesine göre, hanlıktaki şehirlerin ıssızlaşmasına ve harabeye
dönüşmesine yol açmış, yoksulluk had safhaya çıkmıştır. 52 Kongrat Kabilesi’nin reisi
Muhammed Emin İnak 53 bu mücadeleden sonunda kendi kabilesi Kongrat, tüccarlar, din
adamları ve diğer bazı Türkmen kabilelerinin yardımını alarak başarıyla çıkmıştır. Oğlu
İvaz İnak döneminde daha da güçlenen Kongratlar, İltüzer Han zamanında ise
yönetimde değişikliğe giderek kendileri hanlık makamını üstlenmişlerdir. Han
48 Boukhary, s. 180.
49 Howorth, s. 916.
50 Munis, ss. 66–81.
51 İvanov, s.153.
52 Munis, s. 109.
53 Nadir Şah tarafından İlbars Han ile birlikte öldürülen İş Muhammed Biy’in oğlu olan
Muhammed Emin İnak, İltüzer Han’ın dedesidir.

526
olmalarında Nadir Şah’ın ve Muhammed Rahim’in etkisi büyüktür. İltüzer daha inak
iken kardeşi Kutluk Murad Bey ile bir görüşmesinde ona şunları söylemiştir:
“Timurlenk, Nadir Şah ve Buhara Hanı Mangıt Muhammed Rahim hükümdar
evladı mıdır, yoksa bizim gibi insanlar mıdır Onlar cesaretleri ve nitelikleri sonucu
hükümdar olmuşlardır. Allah’a şükürler olsun ki, akla, cesarete ve askerlere sahibim.
Daha ne kadar bu kukla hana yardım edeceğim Allah’ın izni ile kendim han olmak
istiyorum. Senin fikrin nedir Kazak Han’a bir miktar para verip onu ülkesine
göndereceğim, sonra da Yomut belasından kurtulacağım.” 54
Ertesi gün, Kazak hanı memleketini göndererek hanlığını ilan etmiştir.
Her iki hanlıkta da Cengiz Han soyundan gelmeyen birinin hanlık tahtına
oturması yine de kolay kabullenilmemiştir. Buhara’da tahta çıkma töreni Semerkand’da
yapılmaktaydı. 55
Ancak Muhammed Rahim bu tören için Semerkand’a gelme isteği
şehir halkı tarafından reddedildi. Ayrıca başta Şehrisebz olmak üzere diğer şehirler de
kendisine önemli oranda muhalefet etmiştir. Ancak yeni hükümdar bütün muhalifleri
bastırarak yönetimde egemenliğini sağlamlaştırmıştır. Hive Hanlığı’nda da İltüzer,
kendisini han ilan ettikten sonra hanlıktaki kabilelerin muhalefetiyle karşılaşmıştır.
Mesela, Uygur kabile lideri Bek Pulad Atalık, İltüzer’in Cengiz Han neslinden
olmaması dolayısıyla onu onaylamamıştır. Ne var ki, İltüzer Han bütün muhalifleri
ortadan kaldırarak hanlıkta tek söz sahibi konumuna yükselmeyi başarmıştır. 56
Nadir Şah’ın Batı Türkistan seferinin, uzun süreli olmasa da bir diğer etkisi
dinî alanda görülür. Cihan hâkimiyeti mefkûresine sahip Nadir, şah olur olmaz ilk
uygulamalarından birini din alanında reforma hasretmiştir. Hedefinde Hindistan,
Osmanlı ülkesi ve Batı Türkistan olduğu ve buralar hep Sünni akideye göre yönetildiği
için bu ülkeleri fethetse bile başarısının mezhep farkı yüzünden uzun süreli
54 Boukhary, s. 183–184.
55 Buhara’da tahta çıkan her hükümdarın taç giyme töreninin tamamlanması için atanmasından on
gün sonra Timur’un başkenti Semerkand’a gitmesi gerekmekteydi. Burada, hanlığın önemli
kişileri, beyler, din adamları, en üst rütbeli kimseler ve Özbek kabile temsilcilerinin huzurunda,
hanlar dört köşe şeklinde, işlenmiş, büyük taştan yapılmış, üzerinde Kuran’dan çeşitli ayetlerin
yazıldığı kök-taş üzerine otururlardı. Bkz. Leonid Nikolaevich Sobolev, Latest history of the
Khanates of Bokhara and Kokand, s. 2.
56 Abdulkerim Boukhary’nın deyimiyle hanlıkta “kurdun zorla kabul ettirdiği bir barış ortamı”
oluşmuştur. Bkz. Boukhary, s. 187.

527
olamayacağının farkında olan Nadir Şah, daha Mugan Ovası’nda Şiilik ile Sünniliği
uzlaştırma siyaseti gütmüştür. Bu uzlaştırma siyasetinin diğer amaçları ise en önemli
dayanak noktaları olan Şiiliği zayıflatarak Safevilerin sonunu hazırlamak ve hac yolu
ticaretinden pay almaktır. Bunun için Şah İsmail döneminden beri yürürlükte olan ilk üç
halifeye (Ebubekir, Ömer ve Osman) lanet etme ve onların Müslüman ümmeti yönetme
hakkını reddetme gibi bazı Şii uygulamalarını yasaklamıştır. Şii altıncı İmam Cafer-i
Sadık’a dayandırılan Caferilik Mezhebi’ni ise İslam’ın beşinci mezhebi olarak kabul
edilmesi için hem Osmanlı Devleti, hem de Türkistan Hanlıkları nezdinde girişimlerde
bulunmuştur.
1743’te Nadir Şah, İran, Afganistan ve Mâverâünnehr kökenli Şii ve Sünni
âlimleri Necef’teki Ali türbesinde bir araya getirerek onlardan dinin temel noktalarında
bir anlaşmaya varmalarını istemiştir. Sünni grubun başkanı Kükeltaş Medresesi
müderrislerinden Hadi Hoca b. Alâeddin, Şii grubun başkanı ise Mollabaşı Ali
Ekber’dir. Peygamberden sonraki ilk iki halifenin durumu, muta nikâhı ve Ali’nin İslam
Peygamberinin tek ve gerçek temsilcisi olup olmadığı uzun tartışmalara yol açmış,
ancak sonunda iki taraf uzlaşarak Şiiler Peygamberin sahabesine kötü söz söylememe,
Sünniler de Caferiye Mezhebi’nin İslam’ın beşinci mezhebi olması konusunda
uzlaşmışlardır. 57 Ancak bu sonuç Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmemiştir. Bunun
üzerine iki taraf arasında 1743 yılında başlayıp üç yıl süren bir savaş çıkmıştır. Bu savaş
ancak İran’da çıkan isyanlar nedeniyle Nadir Şah’ın zor durumda kalması üzerine sona
ermiş ve karşılığında da İran hükümdarı teklifini geri almak zorunda kalmıştır. 58
4. Sonuç
Nadir Şah’ın Batı Türkistan’a karşı gerçekleştirdiği sefer XVI. yüzyıldan
itibaren görülen İran-Türkistan mücadelesinin yeni bir aşamasıdır. XVIII. yüzyılda
önemli askerî ve politik kriz yaşayan Batı Türkistan’da Nadir Şah’ın istila hareketi
bölgedeki siyasal yapıyı önemli ölçüde sarsmıştır. Nadir Şah’ın emellerinin tahakkuk
57 Kügelgen, ss. 245–249.
58 Ernest Shreeves Tucker, Religion and Politics in the Era of Nadir Shah: The Views of Six
Contemporary Sources, ss. 5–7. Bkz. Pour, 125–128; Faik Reşit Unat, Osmanlı Sefirleri ve
Sefaretnameleri, ss. 84–85.

528
etmesinde önemli bir bölge olan Batı Türkistan’daki İran’ın çalışmaları onun erken
ölümü ile değişik bir mecraya kaymış ve Cengizli sülalesi mensuplarının yönetimlerinin
ortadan kalkarak Buhara ve Hive’de yeni oluşumların meydana gelmesine neden
olmuştur.
KAYNAKÇA
AKBIYIK, Hayrünnisa; “Cengiz Han Sonrası Asyasında Politik Geleneğe Dair”,
Türkler, c: 8, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, ss. 287–297.
AXWORTHY, Michael; Sword of Persia: Nader Shah, from Tribal Warrior to
Conquering Tyrant, London, New York: I. B. Tauris; New York: Palgrave Macmillan,
2006.
BOUKHARY, Mir Abdoul Kerim; Histoire de l’Asie centrale (Afghanistan,
Boukhara, Khiva, Khoquand) depuis les dernières années du règne de Nadir Châh
(1153), jusqu’en 1233 de l’hégire (1740–1818), Pub., tr. et annotée par Charles
Schefer, Paris, E. Leroux, 1876.
BURTON, Audrey; “Russian Slaves in 17 th Century Bukhara”, Post-Soviet Central
Asia, edited by Touraj Atabaki and John O’Kane, London: Tauris Academic Studies in
association with the International Institute of Asian Studies, Leiden, Amsterdam 1998,
ss. 345–365.
DOĞAN, Orhan; Ebu’l-Hayır Han Dönemi Kazak-Rus Münasebetleri (1718–1748),
İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Yayımlanmamış
Doktora Tezi, İstanbul, 2001.
ESTERÂBÂDÎ, Mirza Muhammed Mehdi Han; Cihangüşâ-yı Nâdiri, editör: Seyyid
Abdullah Envâr, İntişârât-ı Encümen-i Âsâr ve Mefâher-i Ferhengi, Tahran 1377.
FRASER, James; The History of Nadir Shah, Formerly Called Thamas Kuli Khan,
the Present Emperor of Persia. To Which is Prefix’d a Short History of the Moghol
Emperors. At the End is inserted, a catalogue of about two hundred manuscripts
in the Persia and other Oriental languages, collected in the East, W. Strahan,
London 1742.

529
HANWAY, Jonas; The Revolutions of Persia: Containing the History of the
Celebrated Usurper Nadir Kouli from His Birth in 1687 till His Death in 1747. To
Which Added Some Particulars of the Unfortunate Reign of His Successor Adil
Shah, c: II, London 1753.
HOWORTH, Henry H.; History of Mongols: From the 9 th to the 19 th Century, Part
II, Burt and Franklin, London 1880.
İVANOV, P. P.; Oçerki Po Istorii Sredney Azii (XVI-Seredina XIX v.), Akademik
Nauk SSSR, Institut Vostokovedeniye, Moskova 1958.
KOČNEV, Boris D.; “The Last Period of Muslim Coin Minting in Central Asia (18th-
Early 20th Century)”, Muslim Culture in Russia and Central Asia from the 18th to
the Early 20th Centuries, (ed.) Herausgegeben von Michael Kemper, Anke von
Kügelgen, Dimitriy Yermakov, Klaus Schwarzlag, Berlin 1966, ss. 431–444.
KÜGELGEN, Anke von; Die Legitimierung der mittelasiatischen Mangitendynastie
in den Werken ihrer Historiker (18.-19. Jahrhundert), Orient-Institut; Würzburg:
Ergon in Kommission, Istanbul 2002.
LOCKHART, Laurence; Nadir Shah: A Critical Study Based Mainly Upon
Contemporary Sources, Luzac & co., London 1938.
LUNIN, B. V.; Istoriya Uzbekistana v İstoçnikah: İzvestiya Puteşestvennikov,
Geografov i Uçenıh XVI-Pervoy Polovinı XIX v., Tashkent: Izd-vo “Fan” Uzbekskoy
SSR 1988.
MCCHESNEY, R. D.; “The Amirs of Muslim Central Asia in the XVIIth Century”,
Journal of the Economic and Social History of the Orient, Vol. 26, No. 1. (1983),
pp. 33-70.
MERVÎ, Muhammed Kâzım; Âlemârâ-yı Nâdiri, editör: Dr. Muhammed Emin Riyahi,
III cilt, İntişârât-ı İlmi, 3. basım, Tahran 1374.
MİNORSKY, V. [M. Münir Aktepe]; “Nâdir”, MEB İslam Ansiklopedisi, c: 9, ss. 21–
31.
POUR, Ali Djafar; Nâdir Şâh Devrinde Osmanlı-İran Münâsebetleri, İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Osmanlı Müesseseleri ve Medeniyeti Tarih Kürsüsü,
Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 1977.

530
SAMİ, Mirza Abdu’l-Azim; Tarih-i Selâtîni Mangıtıyye (Istoriya Mangıtskih
Gosudarey), Izdanie Teksta, Predislovie, Prevod i Primeçaniya L. M. Epifanovoy,
Akadamiya Nauk Uzbekskoy SSR, Institut Vostokovedeniya, Moskova 1962.
SOBOLEV, Leonid Nikolaevich; Latest history of the Khanates of Bokhara and
Kokand, Translated from the Russian of the “Turkestan gazete” for 1876, by P. Mosa,
Foreign Dept. Press, Calcutta 1876.
Şir Muhammed Mirab Munis ve Muhammed Rıza Mirab Agehi; Firdaws Al-Iqbal:
History of Khoresm, translated from Caghatay and Annotated by Yuri Bregel, Brill,
Leiden 1999.
TEHRANÎ, Muhammed Şefi; Tarih-i Nadir Şahi: Nadirname, editör: Rıza Şabani,
Müessese-i Mutalaat ve Tahkikat-ı Ferhengi, Tahran 1369.
The Cambridge History of Iran, c: 7, editörler: Peter Avery, Gavin Hambly, Charles
Melville, Cambridge University, Cambridge 1991.
TUCKER, Ernest Shreeves; Religion and Politics in the Era of Nadir Shah: The
Views of Six Contemporary Sources, Unpublished Ph.D. Dissertation, University of
Chicago, 1992.
UNAT, Faik Reşit; Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri, TTK, Ankara 1992.
VAMBERY, Arminius; History of Bokhara from the Earliest Period Down to the
Present: Composed for the First Time After Oriental Known and Unknown
Historical Manuscripts, Kraus Reprint Corporation, London 1979.
VESELOVKIY, N. I.; Oçerk Istoriko-Geografiçeskih Sviedieniy o Hivinskom
Hanstvie ot Drevnieyşih Vremen do Nastoyaşçago, Tip. brat. Panteleevıh, St.
Peterburg 1877.