Kimyasal Gübre Sektör Araştırması - Türkiye Kalkınma Bankası

TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş.
KİMYASAL GÜBRE
SEKTÖR ARAŞTIRMASI
Leyla DOLUN
Kd.Uzman
SA – 02-1-4
ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ
Mart 2002
ANKARA

ÖNSÖZ
Bu çalışma 1990-2000 yılları arasındaki on yıllık dönemi kapsayacak şekilde Yedinci ve
Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planları hazırlık çalışmalarını oluşturan Gübre Sanayii Özel
İhtisas Raporlarından yararlanılarak yapılmıştır. Bu raporlarda yer almayan 2000 yılına ait
veriler ise Gübre Üreticileri Derneği tarafından hazırlanmış yayınlardan derlenmiştir.
Tarım sektörü için önemli girdilerden biri olan kimyasal gübre ile ilgili olarak , ülkemizde ve
dünyada üretimi ve tüketimine ilişkin bilgiler ve sektörün sorunları çalışmada yer almaktadır.

SEKTÖRÜN TANIMI
Gübre sanayii ISIC (Uluslararası Standart Sanayii Tasnifi ve Endekslenmesi) içinde İmalat
Sektörünün III/d Kimya Sanayii Grubunda yer almaktadır. Gübre sektörüne giren mallar,
gübreler ve ara maddeleri olmak üzere ikiye ayrılabilir. Gübreler aynı zamanda gübre ara
maddesi olarak da kullanılabilir. Yaygın olarak kullanılan gübrelerin isimleri ve bitki besin
maddesi içerikleri Tablo 1’de verilmektedir.
TABLO 1-Yaygın Olarak Kullanılan Gübreler ve Bitki Besin Maddesi İçerikleri
GÜBRE CİNSİ KISA % BİTKİ BESİN MADDESİ İÇERİĞİ
ADI %Azot(N) %Fosfor(P2O5) %Potasyum(K2O)
Kalsiyum AN26 26
amonyum nitrat
Amonyum nitrat AN33 33
Amonyum sülfat AS 21
Üre 46
Triple süper fosfat TSP 40-50
Diamonyum fosfat DAP 18 46
Kompoze NPK 8-25 5-30 0-20
Potasyum sülfat PS 50
Potasyum nitrat PN 13 46
Kalsiyum nitrat KN 15
Kaynak-Sekizinci Beş Yıllık kalkınma Planı- Gübre sanayii özel ihtisas komisyon raporu
(ÖİK)-DPT
Gübre sektöründe yer alan gübreler ile gübre hammadde ve ara maddelerinin Gümrük Tarife
İstatistik Pozisyon (GTİP) numaraları ise Tablo 2 ‘de verilmektedir.
1

TABLO 2-Gübreler ve Gübre Hammadde ve Ara Maddeleri GTİP Numaraları
GTİP No HAMMADDELER ,ARA MADDELER ve GÜBRELER
25.02.00 Bakırlı demir piritleri-kavrulmamış
25.03.00 Kükürt
25.10.20 Tabii kalsiyum fosfatlar
28.07.00
28.08.00
28.09.20
Sülfürik asit
Nitrik asit
Ortofosforik asitler
28.14.10 Saf amonyak
28.34.21 Potasyum nitrat
31.01 Hayvansal veya bitkisel gübreler
31.02
31.02.10
31.02.21
31.02.29
31.02.30
31.02.40
31.02.50
31.02.60
31.02.70
31.02.80
31.02.90
31.03
31.03.10
31.03.20
31.03.90
31.04
31.04.10
31.04.20
31.14.30
31.04.90
31.05
31.05.10
31.05.20
31.05.30
31.05.40
31.05.51
31.05.59
31.05.60
31.05.90
Azotlu mineral veya kimyasal gübreler
Üre
Amonyum sülfat
Amonyum sülfat ve amonyum nitratın çift tuzları ve karışımları
Amonyum nitrat
Amonyum nitratın diğer inorganik maddelerle karışımı
Sodyum nitrat
Kalsiyum nitrat ve amonyum nitratın çift tuzları ve karışımları
Kalsiyum siyanamid
Üre ve amonyum nitratın sulu veya amonyak solüsyonu karışımları
Diğer
Fosfatlı mineral veya kimyasal gübreler
Süperfosfatlar
Defosforasyon cürufu
Diğer
Potaslı mineral veya kimyasal gübreler
Karnalit, silvit ve diğer ham tabii potasyum tuzları
Potasyum klorür
Potasyum sülfat
Diğer
Azot ,fosfor ve potasyum gübre elementlerinden iki veya üçünü içeren mineral
veya kimyasal gübreler; bu fasılda yer alan malların tablet veya benzer formda
olanları veya brüt ağırlığı 10 kg’ı geçmeyen ambalajlarda olanları
Bu fasılda yer alan malların tablet veya benzer formda olanları veya brüt
ağırlığı 10 kg’ı geçmeyen ambalajlarda olanları
Azot, fosfor ve potasyum gübre elementlerini üçünü içeren mineral veya
kimyasal gübreler
Diamonyum hidrojenortofosfat
Amonyum hidrojenortofosfat ve amonyum dihidrojenortofosfat ile diamonyum
Hidrojenortofosfat karışımları
Azot ve fosfor gübre elementlerini ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal
gübreler; nitrat ve fosfat içerenler
Azot ve fosfor gübre elementlerinin ikisini içeren diğer mineral veya kimyasal
gübreler; diğer
Fosfor ve potasyum gübre elementlerinin ikisini içeren mineral veya kimyasal
gübreler
Diğer
2

Kaynak-8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu-DPT
SEKTÖRDEKİ KURULUŞLAR
Gübre sektöründe ana faaliyet konusu gübre olan üretici kuruluşlar,yan ürün olarak gübre
veya hammadde /ara madde üreten kuruluşlar ile hammadde ve gübre dağıtıcı ve/ veya
pazarlama kuruluşları faaliyet göstermektedir.
Ana faaliyet konusu gübre olan üretici kuruluşlar-
Özel sektör kuruluşları-
1. Bandırma Gübre Fabrikaları A.Ş (BAGFAŞ)
Bandırma Gübre Fabrikaları AŞ (BAGFAŞ) Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre gerçek
ve tüzel kişilerden oluşan anonim şirket şeklinde 1969 yılında kuruluş çalışmalarına
başlanmış ve ilk tesisleri 1973 yılında üretime geçmiştir. 1999 yılı itibarıyla sermayesi
2 trilyon TL olan şirketin ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir.
Ortaklar
Pay oranı
(İMKB’de işlem gören )Gerçek kişiler % 75.00 (Özel)
Recep Gençer % 25.00 (Özel)
Tesis Bandırma-Erdek yolu üzerinde Bandırma ilçesinden 10 km uzaklıkta ve deniz
kenarında kurulmuştur. Kapladığı alan 24 500 m 2 , açık alan ise 116 500 m 2 dir.Tesiste
bulunan ana üretim birimlerinin kuruluş kapasiteleri aşağıda verilmiştir.
-TSP (%46 P2O5)
(485 t/g x 330 g/y)
-DAP(%18N,%46 P2O5)
(500 t/g x 300 g/y)
-Kompoze gübre(20.20.0,
15.15.15 ) veya (15.15.6,
18.46)(500 t/g x 330g/y)
-AS( %21 N)
(659 t/g x 330 g/y)
-Sülfürik asit (%98)
-Fosforik Asit (%100 P2O5)
Kuruluş kapasitesi
160 000 t/y
165 000 t/y
220 000 t/y
214 500 t/y
500 000 t/y
150 000 t/y
2. Ege Gübre Sanayii AŞ
1974 yılında kuruluş çalışmaları başlayan ve 1978 yılında işletmeye alınan tesisler İzmir ili
Foça ilçesine 10 km uzaklıktaki Hayıtlıdere mevkiinde kurulmuştur. Şirket Türk Ticaret
Kanunu hükümleri uyarınca kurulmuş özel nitelikli bir anonim şirketir. Şirketin ortaklık
yapısı aşağıda verilmiştir.
Ortaklar
Pay oranı
Yaşar Holding %49.44 (Özel)
Batı Sigorta % 1.63 (Özel)
Diğer(İMKB’de işlem gören) %48.93 (Özel)
3

Sermayesi 2.008 milyar TL olan şirket 2001 yılı Mart ayında el değiştirmiştir. Yaşar Holding
hisselerini Recep Gençer ve Gençer Holding satın almıştır.Şirketin yeni ortaklık yapısı
aşağıdadır.
Ortaklar
Pay oranı
Recep Gençer % 20.00 (Özel)
Gençer Holding AŞ % 38,04 (Özel)
Diğer (İMKB’de işlem gören) % 42,06 (Özel)
Tesisin ana üretim birimlerinin kuruluş kapasiteleri aşağıda verilmiştir.
Kuruluş kapasitesi
-MAP( yarı mamul) 128 000 t/y
-Kompoze (20.20.0) 330 000 t/y
-DAP(1.46.0) 160 000 t/y
3. Gübre Fabrikaları T.A.Ş (GÜBRETAŞ)
Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri öncülüğünde 1953 yılında kurulmuştur. Şirketin
İskenderun ve Yarımca ilçelerinde tesisleri bulunmaktadır.
1999 yılı itibarıyla şirketin sermayesi 2.500 milyar TL olup ortaklar ve sermaye payları
aşağıda verilmiştir.
Ortaklar
Pay oranı
Türkiye Tarım Kredi Kooperatifleri %83.85 (Özel)
Türkiye Zirai Donatım Kurumu %0.14 (Kamu)
Diğer(İMKB’de işlem gören) %16.01 (Özel)
Gübre Fabrikaları T.A.Ş ‘nin Gübretaş Gübre Pazarlama ve Terminalcilik A.Ş ‘inde %99.99
iştirak payı vardır.
i.İskenderun Fabrikası-
Şirketin İskenderun Sarıseki Kompleksi , İskenderun’a 12 km uzaklıkta İskenderun-Adana
demiryolu ile kıyı şeridi arasında kalan bölgede kurulmuştur. Kapladığı alan 82 675 m 2 dir.
-TSP(%42-44 P 2 O 5 )
(560t/g x330 g/y)
-Fosforik Asit (%100 P 2 O 5 )
(230 t/g x 330 g/y)
-Sülfürik Asit (%100 H 2 SO 4 )
Kuruluş kapasitesi
185 000 t/y
75 000 t/y
230 000 t/y
İskenderun –Sarıseki gübre fabrikası 1954 yılında 100 000 t/y NSP gübresi üretecek şekilde
kurulmuş ancak daha sonra 1968 yılında yapılan değişiklikle TSP üretmeye başlamıştır ayrıca
1970 yılında yapımına başlanan sülfürik asit ve fosforik asit tesisleri 1976 yılında işletmeye
alınmıştır. Fabrikada ayrıca Nafta depolama ve transit sevk hattı için 1984 yılında 50 000 m 3
kapasiteli iki adet yüzer tavanlı tank,2 000 m 3 /saat kapasiteli pompa istasyonu ve boru hattı
inşa edilerek 1985 yılında işletmeye alınmıştır.
4

ii.Yarımca Fabrikası
Yarımca Kompleksi Kocaeli iline 18 km uzaklıkta demiryolu ile kıyı şeridi arasındaki
bölgede 64 885 m 2’ lik bir alanda kurulmuştur.
Kuruluş kapasitesi
-Fosforik asit (%100 P 2 O 5 )
75 000 t/y
(230 t/g x330 g/y)
-TSP( %42-44 P 2 O 5 )
185 000 t/y
(560 t/g x 330 g/y)
-Kompoze gübre I(20.20.0 veya 15.15.15) 200 000 t/y
(600 t/y x 330 g/y)
-Kompoze gübre II (20.20.0 veya 15.15.15) 300 000 t/y
(990 t/y x 330 g/y)
Yarımca fabrikası 1961 yılında 100 000 t/y NSP üretmek için kurulmuş ancak daha sonra TSP
gübresi üretmeye başlamıştır. 1976 yılında ise Fosforik Asit tesisi işletmeye alınmıştır. NPK-I
tesisi 1978 yılında, NPK-II 1989 yılında üretime geçmiştir.
4.Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş-AKGÜBRE
Şirket Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre kurulmuş bir anonim şirket olup, 1999 yılı
itibarıyla sermayesi 1.200 milyar TL dir. Şirketin ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir.
Ortaklar
Pay oranı
Tekfen Sanayi Yatırım A.Ş %70.29 (Özel)
Türk Tarım Kredi Kooperatifleri %15.01 (Özel)
Özelleştirme İdaresi Başkanlığı %14.48 (Kamu)
Diğer % 0.22 (Özel)
Şirket ayrıca 1972 yılında işletmeye açılmış olan AKGÜBRE ‘ nin 1999 yılı itibarıyla
%97.1’ lık payına sahiptir.
AKGÜBRE ise Bakanlar Kurulunun 6224 sayılı Yabancı Sermayeyi Teşvik Kanununa dayalı
olarak 1968 yılında kurulmuştur. 1968 yılındaki ilk ortakları ve sermaye payları aşağıda
verilmiştir.
İlk Ortaklar
Pay oranı
-Petrochemical Industries Co.Kuwait %40.00 (Yabancı ortak)
-Azot Sanayii T.A.Ş %40.00 (Özel)
-Türkiye İş Bankası A.Ş %10.00 (Özel)
-Şeker Bankası T.A.Ş %10.00 (Özel)
1999 yılı itibarıyla ise şirketin 1.065 milyar TL lik sermayesinin % 97.18 ‘i TOROS Gübre
ve Kimya Endüstrisi A.Ş ‘nin (Özel), % 2.82 lik kısmı ise İstanbul Gübre Sanayii A.Ş ‘ne
(Kamu) aittir.
Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi A.Ş tarafından Sarımazı’da, Ceyhan’a 28 km, Adana’ya 72
km uzaklıkta kurulan tesisin toplam alanı 90 000 m 2 ve kapalı alanı 47 588 m 2 dir.
5

-NPK (20.20.0)
(1 000 t/g x 330 g/y)
-DAP (18.46.0)
(600 t/g x 330 g/y)
-NP (20.20.0)
(1 000 t/g x 330 g/y)
-MAP
Kuruluş kapasitesi
330 000 t/y
198 000 t/y
330 000 t/y
161 700 t/y
NPK tesisi 1981 yılında, DAP/NP tesisi 1986 yılında üretime geçmiştir.MAP tesisi ise 1981
yılında ilk önce 132 000 t/y kapasite ile üretime alınmış 1988 yılında kapasitesi 161 700 t/y’a
yükseltilmiştir.
Toros Gübre ve Kimya Endüstrisi AŞ bünyesine geçen AKGÜBRE tesisleri Mersin’e
yaklaşık 5 km uzaklıkta Mersin-Adana karayolu ile Akdeniz sahil şeridi arasındaki bölgede
toplam 1 090 119 m 2 ve kapalı alanı 400 000 m 2 lik geniş bir alanda kurulmuştur. Tesisler
1972 yılında işletmeye açılmış olup, ana üretim birimlerinin kuruluş kapasiteleri aşağıdadır.
Kuruluş Kapasitesi
-CAN(%26 N)
594 000 t/y
(1 800 t/g x 330 g/y)
-DAP (18.46.0)
148 500 t/y
(450 t/g x 330 g/y)
-Sülfürik Asit (%98 H 2 SO 4 ) 214 500 t/y
(650 t/g x 330 g/y)
-Fosforik asit( %100 P 2 O 5 ) 71 000 t/y
(215 t/g x 330 g/y)
-Nitrik Asit (%100 HNO 3 ) 363 000 t/y
(1 100 t/g x 330 g/y)
Kamu sektörü kuruluşları
1.İstanbul Gübre Sanayii A.Ş (İGSAŞ)
İGSAŞ 1971 yılında Türk Ticaret Kanunu hükümlerine göre TPAO ve İPRAŞ(Bugünkü adı
TÜPRAŞ) tarafından kurulmuştur. Şirket 1984 yılından 1988 yılına kadar Türkiye Gübre
Sanayii AŞ (TÜGSAŞ)’ın bağlı ortaklığı iken 1988 yılındaki Yüksek Planlama Kurulu Kararı
ile TPAO’nun bağlı ortaklığı durumunu almıştır. 1998 yılında ise şirketin özelleştirme
çalışmalarına başlanmış, ve 2001 yılının ilk yarısı itibarıyla 21.000 milyar TL olan
sermayesinin % 99.98 ‘u Özelleştirme İdaresi Başkanlığına kalan % 0.02 lık payı ise Petrol
Ticaret Limited Şirketi’ne geçmiştir. Şirketin özelleştirilmesi için ihaleye çıkılması programı
1999 yılında yaşanan depremde uğradığı hasar nedeniyle ertelenmiştir.
Tesis İzmit-Tütünçiftlik mevkiinde olan İPRAŞ sahası içinde olup ,yaklaşık 160 000 m 2 alanı
kaplamaktadır.
Tesis 1977 yılında üretime geçmiş, 1985 yılında tamamlanan “ Rasyonalizasyon ve Enerji
Tasarrufu Projesi” ile 1 100 t/g amonyak ve 1 700 t/g üre üretecek hale gelmiştir. Tesiste
6

Sovyetler Birliği’nden alınan doğal gaz kullanılmaktadır, doğal gaza geçişle beraber amonyak
üretim kapasitesi 1 150 t/g ‘e çıkmıştır. Ayrıca 1993 yılında 118 000 t/y kapasiteli kompoze
gübre üretim tesisleri işletmeye açılmıştır.Tesise ait ana üretim birimlerinin üretim
kapasiteleri aşağıdadır.
Üretim kapasitesi
-Amonyak birimi (%100) 379 500 t/y
(1 150 t/g x 330 g/y)
- Üre (% 46N) 561 000 t/y
(1 700 t/g x 330 g/y)
-NPK(20.20.0)
118 000 t/y
(360 t/g x 330 g/y)
2. Türkiye Gübre Sanayii A.Ş (TÜGSAŞ)
1953 yılında Bakanlar Kurulu Kararı uyarınca gerek gübre üretimi gerek madencilik ve inşaat
sektörünün ihtiyaç duyduğu patlayıcı maddelerin esasını oluşturan nitrik asit ve amonyum
nitrat ile azot bileşiklerini üretmek amacıyla Azot Sanayii T.A.Ş adı altında kurulmuştur.
1984 yılında 233 sayılı KHK ile kuruluş sermayesinin tamamı devlete ait Türkiye Gübre
Sanayii A.Ş adı altında İktisadi Devlet Teşekkülü olarak statü değiştirmiştir. İstanbul Gübre
Sanayii A.Ş teşekküle bağlı ortaklık haline getirilmiş ancak 1988 yılında İGSAŞ bağlı
ortaklıktan çıkarılmıştır. 233 sayılı KHK gereğince 1985 yılında müessese şekline
dönüştürülen Kütahya , Samsun , Elazığ ve Gemlik İşletmelerinden, Kütahya, Samsun
Gemlik müesseseleri 1987 yılı,Elazığ müessesesi ise 1990 yılında ortaklık haline
dönüştürülmüştür. TÜGSAŞ faaliyetlerini Kütahya Gübre Sanayii AŞ, Samsun Gübre
Sanayii AŞ, Gemlik Gübre Sanayii AŞ, ve Elazığ Gübre Sanayii AŞ bağlı ortaklıkları ile
sürdürmektedir. Şirket 1998 yılında alınan özelleştirme kararı ile 1999 yılı itibarıyla 22 500
milyar TL olan sermayesinin tümü Başbakanlık Özelleştirme İdaresi Başkanlığına geçmiştir.
i.Kütahya Gübre Sanayii AŞ-
Kütahya I-
Tesis Kütahya iline 6 km uzaklıkta Kütahya-Eskişehir karayolu üzerinde 1 700 000 m 2 alan
üzerinde kurulmuş,1961 yılında üretime başlamıştır.
Kuruluş kapasitesi
-AS(%21N)
60 000 t/y
(200 t/g x 300 g/y)
-CAN(%21N)
50 000 t/y
(167 t/g x300 g/y) veya CAN(%26N Gr.)
Teknik Amonyum Nitrat talebe göre
(34,7)
-Amonyak
37 700 t/y
-Nitrik Asit(Seyreltik)
26 700 t/y
(%100 HNO 3 )
Kütahya II-
Tesis 1968 yılında üretime geçmiştir.
7

-CAN (%26N)
(1 025 t/g x 330 g/y) veya
Teknik Amonyum nitrat (talebe göre)
(%34.7 N)
-Amonyak
-Nitrik Asit(Seyreltik)
(%100 HNO 3 )
Kuruluş Kapasitesi
338 500 t/y
112 200 t/y
201 300 t/y
ii Samsun Gübre Sanayii AŞ.
Samsun I-
Samsun’a 12 km uzaklıkta Samsun-Trabzon karayolu üzerinde kıyı şeridinde 2 745 595 m 2
alan üzerinde kurulmuştur.1970 yılında üretime geçmiştir.
Kuruluş kapasitesi
-TSP (%42-44 P 2 O 5 )
220 000 t/y
(734 t/g x300 g/y) veya
-Kompoze gübre(NP/NPK)
300 000 t/y
(1 000 t/g x 300 g/y)
(rehabilitasyon sonrası)
-Sülfürik Asit (%98)
214 500 t/y
-Fosforik Asit (%100 P 2 O 5 )
71 700 t/y
Samsun II- 1973 yılında işletmeye alınmıştır.
Kuruluş Kapasitesi
-DAP (18-46-0)
227 200 t/y
(710 t/g x 320 g/y)
-Fosforik Asit (%100 P 2 O 5 )
108 800 t/y
iii.Gemlik Gübre Sanayii AŞ-
Bursa-Yalova karayolu üzerinde Gemlik ilçesine 7 km uzaklıkta 2 300 000 m 2 alan üzerinde
kurulmuştur. 1979 yılında üretime geçmiştir.
Kuruluş Kapasitesi
-CAN (%26N)
594 000 t/y
(1 800 t/y x330 g/y)
-Nitrik Asit (Seyreltik)
363 000 t/y
(%100 HNO 3 )
363 000 t/y kuruluş kapasiteli Amonyak tesisleri ise 1993 yılında üretime geçmiştir.
iv.Elazığ Gübre Sanayii AŞ
İşletme Elazığ iline 25 km uzaklıkta Sivrice ilçesine 4 km mesafede kurulmuştur. İşletme
1967 yılında 200 000 t/y NSP (%17 P2O5) üretmek üzere planlanmış ve 1970 yılında
üretime geçmiştir. Ancak NSP tesisi için ilk yıllarda fosfat kayası ithalinde sorunlar yaşanmış
ayrıca işletme için yeterli asit sağlanamaması nedeniyle işletmeden istenen randıman
alınamamıştır. İstenen verimi sağlamak ve artan kompoze gübre talebini karşılamak üzere
tesislerde ürün değişikliği yapılarak 1990 yılında 200 000 t/y kompoze gübre (NPK)
üretimine başlanmıştır.
8

Tablo 3- Kurulu Gübre Kapasitesinin Üretici Kuruluşlara Dağılımı (1995-2000)
KURULUŞ TESİS YERİ GÜBRE CİNSİ KAPASİTE
(Ton/yıl)
BAGFAŞ Bandırma AS
214 500
TSP
160 000
DAP/(NPK) 165 000/(220 000)
(DAP)/NPK (165 000)/220 000
N
(Ton/yıl)
45 045
29 700
44 000
P 2 O 5
(Ton/yıl)
68 800
75 900
44 000
BBM Top
(Ton/yıl)
45 045
68 800
105 600
88 000
PAY
(%)
TOPLAM 759 500
118 745
188 700 307 445 14
EGE Aliağa (DAP)/NPK (160 000)/330 000 66 000 66 000 132 000 6
GÜBRETAŞ Yarımca TSP
185 000
79 550 79 550
NPK
200 000
40 000 40 000 80 000
(DAP)/NPK (160 000)/300 000 60 000 60 000 120 000
İskenderun TSP
185 000
79 500 79 550
TOPLAM
İGSAŞ Yarımca Üre
NPK
870 000
561 000
118 000
100 000
258 060
23 600
259 100
23 600
359 100 16
258 060
47 200
TOROS
Ceyhan
Mersin
TOPLAM
NPK
(DAP)/NPK
AN26
DAP
679 000
330 000
(198 000)/330 000
594 000
148 500
281 660
66 000
66 000
154 440
26 730
23 600
66 000
66 000
68 310
305 260 14
132 000
132 000
154 440
95 040
TÜGSAŞ
Kütahya
Gemlik
Samsun
Elazığ
TOPLAM
AN26granül
AN26
AN26
NPK
DAP
NPK
1 402 500
40 000
338 500
594 000
300 000
227 200
200 000
313 170
10 400
88 010
154 440
60 000
40 896
40 000
200 130
60 000
104 512
40 000
513 480
10 400
88 010
154 440
120 000
145 408
80 000
23
TOPLAM 1 699 700
393 746 204 512 598 258 27
FİZİKİ
5 740 700 100
TOPLAM
N 1 273 321 57
P 2 O 5 942 222 43
BBM
2 215 543 100
TOPLAM
Kaynak-Gübre Üreticileri Derneği
9

Kuruluş bazında yukarda verilen bilgiler çerçevesinde gübre üreticisi kuruluşların hammadde
ve ara madde üretim kapasiteleri Tablo 4 te verilmektedir.
TABLO 4- Kurulu Hammadde/Ara Madde Kapasitesinin Gübre Üreticisi Kuruluşlara
Dağılımı (1995-2000)
KURULUŞ TESİS YERİ ÜRÜN CİNSİ KAPASİTE (Ton/Yıl)
BAGFAŞ Bandırma Sülfürik asit
Fosforik asit
500 000
150 000
EGE Aliağa Monoamonyum fosfat 128 000
(MAP)
GÜBRETAŞ Yarımca
Fosforik asit 75 000
İskenderun
Fosforik asit 75 000
İGSAŞ Yarımca Amonyak 379 500
TOROS
Ceyhan
Mersin
TÜGSAŞ
Kütahya
Gemlik
Samsun
Kaynak- Gübre Üreticileri Derneği
Monoamonyum fosfat
Sülfürik asit
Fosforik asit
Nitrik asit
Nitrik asit I
Nitrik asit II
Amonyak
Nitrik asit
Sülfürik asit
Fosforik asit I
Fosforik asit II
161 700
214 500
71 000
363 000
26 700
201 300
300 000
363 000
214 500
85 760
108 800
Yan ürün olarak Gübre veya Hammadde/ara madde üreten kuruluşlar
Bu kuruluşlara ait genel bilgiler aşağıdaki tabloda verilmektedir.
Tablo 5- Yan Ürün olarak Gübre veya Hammadde/ara madde Üreten Kuruluşlar
KURULUŞ ADI TESİS YERİ ÜRÜN KAPASİTE
(Ton)
SEKTÖREL
DAĞILIMI
Ereğli Demir Çelik İşletmeleri Ereğli AS 21 000 Kamu
Karabük Demir Çelik İşletmeleri Karabük AS 11 200 Özel
Türkiye Demir Çelik İşletmeleri İskenderun AS 24 000 Kamu
Karadeniz Bakır İşletmeleri Samsun Sülfürik asit 282 920 Kamu
Murgul Pirit 169 000
Eti Bakır A.Ş Küre Pirit 460 000 Kamu
Eti Bor A.Ş Bandırma Sülfürik Asit 120 000 Kamu
Kaynak- 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı- ÖİK Raporu-DPT
10

Hammadde Dağıtıcı Kuruluşlar
Bu grupta sadece Botaş yer almaktadır. Amonyak hammaddesi olarak kullanılan doğal gazın
dağıtımı kamu kuruluşu olarak Botaş tarafından yapılmaktadır. Kurulu amonyak kapasitesi
için yılda yaklaşık 750 milyon m 3 doğal gaz gerekmektedir.
Gübre Dağıtıcı/Pazarlayıcı Kuruluşlar
Gübre üreticisi olan kuruluşların yanında dağıtıcı olarak sektörde yer alan kuruluşların
başlıcaları aşağıda yer almaktadır.
- Türkiye Zirai Donatım Kurumu
-Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği
-Toros Gübre ve Zirai İlaç Pazarlama A.Ş
-Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ
-Tariş Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
-Tariş Üzüm Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
-Tariş İncir Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
-Tariş Zeytinyağ Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
-Antalya Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
-Çukurova Pamuk Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
-Trakya Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
-Karadeniz Yağlı Tohumlar Tarım Satış Kooperatifleri Birliği
-Tarım İşletmeleri Genel Müdürlüğü
1988 yılına kadar sadece Türkiye Zirai Donatım Kurumu,Türkiye Şeker Fabrikaları AŞ
tarafından yapılabilen gübre ürünlerinin dağıtımı ve pazarlanması, 1988 yılından itibaren
gübre üreticisi kuruluşların pazarlama şirketleri, Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği,
Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri ve Tarım ve Köy İşleri Bakanlığına yazılı olarak
başvuran gerçek ve tüzel kişilerce de yapılabilmektedir.
11

SEKTÖRDE KAPASİTE KULLANIM DURUMU
Yıllar itibarıyla gübre cinslerine göre kapasite kullanım oranları Tablo 6 da verilmektedir.
TABLO 6- Gübre Cinslerine göre Kapasite Kullanım Oranları (1990-2000)
GÜBRE
CİNSİ
Amonyum
sülfat(%21 N)
KURULUŞ
(TESİS YERİ)
BAGFAŞ Bandırma
EREĞLİ D.Ç Ereğli
TÜRKİYE D.Ç
Karabük
İskenderun
TÜGSAŞ Kütahya
YARPET Yarımca
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
58
40
43
48
71
97
29
35
54
54
72
85
67
47
47
47
33
85
94
45
49
50
-
9
52
49
45
50
-
-
62
42
55
50
-
-
85
47
50
50
-
-
50
52
50
36
-
-
15
33
62
45
-
-
59
44
46
47
-
-
39
36
48
46
-
-
Amonyum
Nitrat(%26 N)
TOPLAM
TOROS(AKGÜBRE)
Mersin
TÜGSAŞ Kütahya
TÜGSAŞ
Kütahya
Gemlik
59.5
96
112
78
101
54.8
74
86
62
85
54.3
85
86
70
83
49.4
88
139
68
100
49.0
45
43
37
70
59
92
88
59
98
77
81
74
60
105
49
87
47
56
69
21
93
106
57
87
56
91
46
52
72
40
79
34
51
85
TOPLAM
96.8
76.8
81.0
98.8
48.8
87
85
72
83
74
74
ÜRE(%46 N) İGSAŞ Yarımca 100 98 103 100 87 101 92 100 82 27 17
TSP
35 12 22 23 13 10 2 - - - -
(%43 P2O5)
BAGFAŞ Bandırma
GÜBRETAŞ
Yarımca
İskenderun
TÜGSAŞ Samsun
41
49
12
31
62
3
19
67
-
16
63
-
1
33
-
-
20
-
25
43
-
37
28
-
32
26
-
31
16
-
32
5
-
TOPLAM
34.3
27.0
36.0
34.0
15.7
10
24
23
21
16
12.6
Diamonyum
Fosfat DAP
TOROS(AKGÜBRE)
Mersin
TÜGSAŞ Samsun
41
64
34
37
89
66
44
92
18
55
0
63
0
48
4
72
7
76
0
59
0
48.4
Kompoze
DAP/NPK
(20.20.0)
TOPLAM
BAGFAS Bandırma
EGE Gübre Aliağa
GÜBRETAŞ
Yarımca 1
Yarımca 2
TOROS Ceyhan 1
Ceyhan 2
TÜGSAŞ Samsun
Elazığ
İGSAŞ Yarımca
54.9
98.7
52
100
73
85
95
4
14
0
35.8
89.3
24
85
60
26
69
24
23
0
75.0
86.2
43
93
73
71
90
33
19
0
73.0
81
47
100
92
89
88
49
16
56
40.2
52
41
84
60
43
45
42
4
71
38.0
80
50
70
63
59
68
53
6
113
29.0
62
36
105
86
67
64
66
2
120
50.0
107
37
73
79
57
73
66
7
112
56.0
101
50
76
74
60
82
67
0
93
36.0
98
45
68.7
62.5
69.5
77.8
74
0
72
29.3
99.6
51.8
75.9
57.8
79.4
76.0
58.2
0
54.2
G. TOPLAM
(FİZİKİ)
N
P2O5
BBM TOP
TOPLAM
60.6 47.4 60.8 67.7 46.1 59.3 63.0 66.6 68.5 65.8 65.4
76.2 60.0 71.3 76.0 49.5 66 67 66 67 58 54.7
84.5
64.0
74.4
66.8
42.0
58.2
76.0
64.2
71.0
80.1
59.3
74.6
54.7
36.7
49.6
76.0
47.0
64.0
75.0
50.0
65.0
74.0
61.0
69.0
73.0
61.0
69.0
57.0
47.0
56.0
54.4
42.1
51.9
KAYNAK-7.ci ve 8.ci Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları –GÜBRE Üreticileri
Derneği
12

1990-2000 yılları arasında sektörde yeni yatırım yapılmaması nedeniyle gübre üreticisi
kuruluşların kapasitelerinde bir değişiklik olmamıştır. Kapasite kullanım oranları ise on yıllık
dönem içersinde dalgalanmalar göstermiştir.
Sektör genelinde kapasite kullanım oranı en yüksek 1990 yılında %76.2 olurken , en düşük
1994 yılında %49.5 olmuştur.1994 yılındaki üretim kapasitesindeki düşüşü o yıl içinde
yaşanan genel ekonomik kriz nedeniyle artan döviz fiyatlarıyla artan üretim maliyeti, yüksek
fiyatlar, belirsizlikle beraber gelen tüketimdeki azalışla açıklamak mümkündür. 1994 yılı
sonrası kapasite kullanımı 1999 Ağustos ayı depremine kadar %66-67 bandı içinde
seyretmiştir. 1999 yılı Ağustos ayı depremi ile özellikle Yarımca İGSAŞ Üre tesislerinde
meydana gelen hasar, üre üretiminde ciddi kayıplara yol açmıştır. Depremin yanında , kur
artışları ve yüksek doğal gaz fiyatlarıyla artan maliyet nedeniyle çalıştırılamayan tesisler,
dampingli ithal ürünler ve tüketimdeki azalışlar kapasite kullanım oranını 2000 yılında %54.7
düzeyine indirmiştir.
ÜRETİM YÖNTEMİ-TEKNOLOJİ
Bitki gelişimi için on üç mineral gerekmektedir; bunların içinden en önemli olanları ise azot,
fosfat ve potasyumdur. Dünyadaki kimyasal gübre üretimi amonyak,fosforik asit ve
potasyuma dayanmaktadır.
Dünya kimyasal gübre üretiminde, 20.yüzyılın başlarında geliştirilmiş olan Haber-Bosch
işlemi ve onu takip eden benzer metotlarla azot elde edilmektedir. Dünya toplam azot
üretiminin % 97 si amonyaktan elde edilir ve dünya üretiminin dörtte üçü doğal gaza
dayalıdır.
Fosforik asit ise fosfat kayası ve sülfürik asit arasındaki reaksiyon sonucu elde edilir. Sülfürik
asit yerine başka asit cinsleri de kullanılabilir.
Potasyum ise dünyada en çok potasyum cevherine sahip olan Kanada ve Rusya’daki Birleşik
Devletler Topluluğu tarafından üretilmektedir. Bu ülkeler dünya ihracatının üçte ikisini
yapmaktadır.
Türkiye’de kurulan tesislerin kuruluş yılları ve uyguladıkları prosesler Tablo 7 de
verilmektedir. Genellikle sermaye yoğun yatırımlarla yapılan büyük ölçekli entegre tesisler
şeklinde kurulmuşlardır.
Dünya gübre üretim prosesleri bugüne kadar radikal bir değişime uğramamıştır. Teknolojik
gelişmeler daha çok ekipman geliştirme;otomasyon; hammadde,enerji ve işgücü verimliliği
artışı; güvenlik; çevre; kalite kontrol alanlarına yönelik olmuştur. Mevcut ürünlerin
üretiminde ve kullanımında verimliliği artırmaya yönelik çalışmalar yapılmaktadır.
Ülkemizde eskiyen ünitelerin yenilenmesi , rasyonalizasyon ve enerji kazanımı projeleri ile
teknik dar boğazlar giderilmeye çalışılmaktadır.
13

TABLO 7-Gübre sanayii-üretim tesisleri-kuruluş yılları-prosesler
Mamul ve yarı mamul İşletmeye alınış Proses
türü
yılı
BAGFAŞ
AS
TSP
NPK/DAP
Sülfürik Asit
Fosforik Asit
1980
1973
1980
1980
1980
Uhde-direkt nötralizasyon
Albatros
Stamicarbon-Pipe reaktör
Bayer lever Kusen çift
Kontakt absorb-kükürt bazlı
Nissan,hemihidrat dihidrat
EGE GÜBRE NPK/DAP
1978
Fisons
GÜBRE
FABRİKALARI
İGSAŞ
TOROS GÜBRE
(AKGÜBRE)
TÜGSAŞ
MAP
TSP
TSP
NPK
NPK
MAP
Sülfürik Asit
Fosforik Asit
Fosforik Asit
Üre
NPK
Amonyak
NPK
NPK/DAP
KAN
DAP
Seyreltik Nitrik Asit
Sülfürik Asit
Fosforik Asit
KAN
KAN
AS
KAN
TSP
DAP
NPK
Amonyak
Amonyak
Amonyak
Sülfürik Asit
Fosforik Asit
Fosforik Asit
Seyreltik Nitrik asit
Seyreltik Nitrik asit
Seyreltik Nitrik asit
1978
1954
1961
1978
1989
1978
1976
1974
1976
1977
1993
1977
1981
1986
1972
1972
1972
1972
1972
1968
1980
1962
1962
1970
1973
1971
1962
1968
1993
1970
1970
1973
1962
1968
1980
KAYNAK- 7. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu
Fisons
Broadfield Den
Broadfield Den
ICI
Cdf Chemie-AZF
SAI-Phosai
Sim-Chem/Monsanto
Rhone-Poulenc
Pechiney St.Gobin
Stamicarbon Total Recycle
Steam Reforming
Fisons
ERT/Espindesa
Stamicarbon
Pechiney St.Gobain
Bamag-Orta Basınç
Lurgi-Pirit bazlı
Prayon
Caltenbach-Cie-Pril
Stamicarbon
Jips veya Anhidrit
BASF
SIAPE-Chemibau-Cros-Pipe reaktör
Olin-Methieson
Moritz
Haber Bosch
Casale
Steam reforming
Lurgi Kontakt
Wet-Dihidrat
Wet-Dihidrat
Ostwald
Ostwald
Societe-Chemique de la Grande
Paroisse
14

Gübre üreticisi tesislerde uygulanan üretim prosesleri özet olarak aşağıda verilmiştir.
1. BAGFAŞ-Bandırma Gübre Fabrikaları
a. TSP (Triple Süperfosfat %42-44 P 2 O 5 ) tesisleri- Albatros prosesine göre fosfat kayası
fosforik asitle karıştırılıp reaksiyona sokulur. Reaksiyon sonucu elde edilen ürün granüle
edilip kurutulur, elenerek kullanıma hazır hale getirilir.
b. Fosforik asit ünitesi- Tesislerde kullanılan fosforik asit bu ünitelerde üretilmektedir.
Japon Nissan Hemihidrat Dihidrat metoduna göre dizayn edilmiştir. Fosfat kayası önce
geri dönüş fosforik asit ile çözündürülür, sonra % 70 lik Sülfürik asit ile reaksiyona
sokularak Fosforik asit ve Ca SO 4 ve ½ H 2 O elde edilir.
c. Sülfürik asit ünitesi-Lurgi Çift Kontakt çift absorbsiyon prosesine göre Bibrokwas
tarafından dizayn edilmiştir. Tesislerde hammadde olarak kükürt kullanılmaktadır. Üretim
reaksiyonları-
S+O 2 ...................SO 2 +Q
SO 2 +1/2 O 2 ........SO 3 +Q
SO 3 +H 2 SO 4 .......H 2 SO 7 +H 2 O......2H 2 SO 4 +Q dur.
Reaksiyon enerjisinden faydalanılarak 42 bar 440 C 0 buhar ile MW gücünde elektrik
enerjisi üretilmektedir.
d. DAP/NPK(Diamonyum fosfat/kompoze )-Avrupa Topluluğu ülkelerince de kullanılan son
teknoloji olan Stamicarbon boru reaktörü prosesi ile üretim yapılmaktadır. Tesislerde
sülfürik asit, fosforik asit ve proses suyu karıştırılarak gaz amonyak ile reaksiyona sokulur
sonra sıvı amonyak ile reaksiyona sokularak ilave maddelerle birlikte granüle edilir;
kurutulup elenir, soğutularak ürün elde edilir.
e. AS (Amonyum Sulfat)-UHDE Direkt nötralizasyon prosesi ile üretim yapılmaktadır.
Sülfürik asit, gaz ve sıvı amonyak nötralizasyon ve kristalizasyondan sonra santrifüje tabii
tutulur ve kurutulup soğutulduktan sonra ürün elde edilir.
2. EGE GÜBRE
a. MAP(Minifos ) ünitesi- İngiliz Fisons minifos prosesi olup sıvı amonyak ve yüksek
konsantrasyonlu fosforik asidin paslanmaz reaktör içinde ısı ve basınç altında reaksiyonudur.
Granülasyon prosesi Fisons “katı fazlı sıcak geri dönüşlü (2:1) oranlı prosesidir.1987
yılında İspanyol Cros boru reaktörü ve gaz yıkama üniteleri sisteme ilave edilmiştir. Böylece
kompoze gübre üretilebilmektir. Formülasyona göre hammadde deposundan beslenen katı
hammaddeler (MAP,ÜRE,AS,KUM,KCl) hopperlere alınır, granülatöre gönderilir. Burada
ana kimyasal reaksiyon, amonyağın sülfürik asit ve fosforik asit ile ve keza MAP ile
nötralizasyonu şekilinde olur. Kurutma ve soğutma işlemlerinden sonra ürün depolara
gönderilir.
b. DAP Ünitesi-Proses bir boruda fosforik asidin amonyaklaştırılarak bir eriyik
üretilmesinden ve bu eriyiğin granülatör içine püskürtülmesinden ibarettir. Granülatörden
ürün kurutucuya gönderilir ve soğutularak depoya gönderilir.
3.GÜBRE FABRİKALARI T.A.Ş
a. TSP(%40-44 Triple süperfosfat)- Broadfield Den prosesine göre üretim yapılmaktadır.
Öğütülmüş fosfat kayası ve %45-50 P 2 O 5 içeren fosforik asit karıştırıldıktan sonra
reaktöre(DEN) gönderilir. Burada Ca10(PO 4 )6F 2 +14H 3 PO 4 ............10Ca(H 2 PO 4 )2+12HF
reaksiyonundan elde edilen yarı mamul döner tambur tipindeki granülatörde granüle edilir,
kurutulur, elenir ve 50 kg lık torbalarda ambalajlanır.
15

. NPK(Kompoze)-Yarımca NPK tesislerinde özellikle NP(20.20.0.) ve (15.15.15.) olmak
üzere farklı kombinasyonlarda azot,fosfor ve potası ikili ve üçlü karışımlar olarak kompoze
gübre üretilmektedir.1978 yılında kurulan NPK tesislerinde ICI prosesine göre üretim
yapılmakta olup,1988 yılında ise MAP doğrudan S.A Cros pipe reaktöründe üretilmeye
başlanmıştır. Burada sıvı amonyak ve granülatöre monte edilmiş pipe reaktörde üretilen
MAP eriyiği diğer katı hammaddelerle birlikte karıştırılarak granüle edilmektedir. Sistem
enerji tasarrufu sağladığı gibi atıkları da minimum düzeye indirmiştir. 1989 yılında devreye
giren tesislerde ise Cdf Chemie-AZF prosesi kullanılmaktadır. Bu proses göre amonyak ve
fosforik asit NH 3 /H 3 PO 4 oranı sabit olacak şekilde granülatöre monte edilmiş pipe-reaktöre
gönderilir,diğer katı hammaddelerle birlikte karıştırılıp kurutucuya gönderilir,elenip
soğutularak kullanıma hazır hale getirilir.
c. Sülfürik asit tesisleri-Bu tesisler ekonomik nedenler ve çevre sorunları nedeniyle
çalıştırılmamaktadır.
d. Fosforik asit tesisleri-Yarımca fosforik asit tesisleri çevre sorunları ve ekonomik nedenlerle
çalıştırılmamaktadır. İskenderun fosforik asit ünitesi ise Pechiney St.Gobin yaş dihidrat
yöntemine göre dizayn edilmiştir. Öğütülmüş fosfat kayası sülfürik asit ile reaksiyona
sokularak fosforik asit elde edilir.Ca 3 (PO 4 )2+3H 2 SO 4 +6H 2 O.....2H 3 PO 4 +3(CaSO 4 2H 2 0).
Reaktörden çıkan asit-jips karışımı filtre edildikten sonra süzülmüş olan %28-30 P 2 O 5
konsantrasyonlu zayıf asit filtre asit tankına pompalanır. Jips ise yıkanır ve yıkama suları
tekrar prosese sokularak P 2 O 5 kaybı minimize edilir. Filtre asit evaporatörlerde vakum
%50-54 P 2 O 5 ’e konsantre edilerek depolanır.
4. İGSAŞ İstanbul Gübre Sanayii A.Ş
a. Üre-Stripping prosesinde karbondioksit gazı ve susuz amonyak kullanılır. Üretim dört
aşamada gerçekleşir. Önce sentez ünitesinde karbondioksit giderme ünitesinden elde edilen
karbondioksit gazı buhar tribünü ile harekete geçirilen kompresör yardımıyla basınçlandırılıp
sisteme gönderilir. Pompa yardımı ile senteze verilen susuz amonyak ile 140 atm ve 180 C de
tepsili bir reaktörde reaksiyona girer. İkinci aşamada resirkülasyon ünitesinde sentez
ünitesinden 140 atmosferde gelen akımın basıncı iki kademede 3 atmosfere düşürülür ve bu
ünitede reaksiyona girmemiş olan gazlar bir çözelti akımı ile yeniden reaksiyona girmek üzere
sentez reaktörüne gönderilir. Üçüncü aşamada ise evaporasyon ünitesi vardır. Burası iki
kademeli ve vakum altında çalışan bir ısı değiştirici ve separatör sistemidir. Vakum her
kademede ejektör ve kondansör sistemleriyle sağlanır. Vakumun amacı üreyi mümkün olan
en düşük sıcaklıkta saf olarak suyundan ayırmaktır .Birinci kademde 0.3 atmosferlik basınç ve
125 o C sıcaklıkta, ikinci kademe ise 0.03 atmosferlik basınç ve 130 o C sıcaklıkta
çalışmaktadır. Son aşama prillendirme olarak adlandırılmaktadır. Bu ünitede evoparasyon
ünitesinden gelen saf üre eriyiği 60 metrelik bir kulenin tavanında bulunan üzeri delikli koni
şeklinde döner bir sepetten püskürtülür. Damlalar aşağı düşerken kulenin tepesinde bulunan
fanların sağladığı ters hava akımı ile katılaşırlar, ve kulenin dibinde biriken üre depolanır.
Tesislerde ana tesislerin yanında yüksek saflıkta kazan besleme suyu üretebilen Kazan
besleme suyu hazırlama ünitesi (350 m 3 /s); Artık Isı Kazanma Sistemi; sistemin ilave buhar
ihtiyacını karşılayabilmek için 65 ‘er ton/s kapasiteli ve 114 atm buhar üreten 2 adet fueloil
ile çalışan kazan ile 100 ton/s kapasiteli 114 atm buhar üreten doğal gaz yakıtlı kazan; deniz
suyunu soğutma amaçlı kullanabilen sistem ve pompaları; ilave elektrik enerjisini
karşılayabilmek için buhar türbini tahrikli Türbo Alternatör(9MW) bulunmaktadır.
16

. Kompoze Gübre tesisi- Diğer üretici kuruluşlara benzer şekilde DAP,MAP,ÜRE AS,Kcl ve
dolgu maddeleri bir mikserde karıştırılarak kompaktöre gönderilir, buradan çıkan ürün kırılıp
elenerek satışa hazır hale getirilir.
5. TOROS GÜBRE VE KİMYA ENDÜSTRİSİ A.Ş
Yukarıdaki bölümlerde de söz edildiği gibi bu şirket 1972 yılında kurulmuş olan Akdeniz
Gübre Sanayii A.Ş tesislerini bünyesine almıştır.
a. Kalsiyum Amonyum Nitrat Üretimi(CAN)- Üretim Stamicarbon prillendirme yöntemine
göre yapılır. Proses seyreltik nitrik asit ve amonyağın reaksiyonu sonucu gerçekleşir.
(NH 3 +HNO 3 ........NH 4 NO 3 ) Evaporatörde buharlaştırılan amonyak ve %55 lik nitrik asit aşırı
basınç altında çalışan nötralizatöre gönderilir. Oluşan amonyum nitrat çözeltisinin iki
kademede konsantrasyonu artırılarak öğütülmüş kireçtaşı ile karıştırılır ve bu karışım pril
kulesinden geçen hava yardımıyla prillendirilerek soğutulur ve depoya sevk edilir.
b. DAP üretimi-Fosforik asit ünitesinde üretilen zayıf ve kuvvetli asit karışımları, kaçan gaz
ve tozların yıkanarak tutulmasını takiben sıvı amonyakla nötralleştirilerek reaktörde
monoamonyum fosfat çözeltisi oluşturulur. Bu çözelti ve geri dönen ürün granülatörde
beslenir ve yatak içine amonyak verilerek ikinci kademe nötralizasyon işlemi ile DAP üretilir.
Kurutma ,eleme ve soğutma işlemleri sonrası ürün satışa sunulmak üzere depolara gönderilir.
c. Nitrik asit tesisleri-Pintch-Ramag lisansı ile kurulmuştur. Amonyağın katalitik oksidasyonu
ve su ile absorbsiyonu orta basınçta yapılır.%55 konsantrasyonunda elde edilen nitrik asit
CAN gübresi üretiminde kullanılır. Bu tesisler Stamicarbon lisansı ile rehabilite edilmiş,artık
ısı kazanı,absorbsiyon kolonları ve filtre sistemleri ilave edilmiştir. Böylece verim artmış ve
artıklar azaltılmıştır.
d. Fosforikasit tesisleri- Prayon prosesine göre üretim yapılır. Fosfat sülfürik asit ile
reaksiyona sokulur. Reaksiyon tankından alınan reaksiyon çamurunun filtrasyonuyla elde
edilen %29 P 2 O 5 içeren çözelti yoğunlaştırılarak %54 P 2 O 5 konsantrasyonuna sahip DAP
üretiminde kullanılan fosforik asit elde edilir.
e. Sülfürik asit tesisleri- Lurgi prosesine göre pirit bazına dayalı kontakt yöntemi ile sülfürik
asit üretilir. Elde edilen %98 konsantrasyonlu asit fosforik asit elde edilmesinde, CAN ve
DAP gübresi üretimlerinde kullanılmaktadır.
f. DAP/NP/NPK tesisleri-Gaz ve toz yıkama bölümünde ,kurutucu, toz toplama sistemi ve
granülatör gazlarını yıkayan ve su ile seyreltilen fosforik asit ile evaporatörde buharlaştırılan
amonyak granülatör içine yerleştirilmiş boru reaktörde reaksiyona girerek amonyum fosfat
çözeltisi oluşturulur. Bu çözelti ve ürün formülasyonunun gerektirdiği katı hammaddeler
(Üre, MAP,Amonyum Sülfat,Potas,Kum gibi) siklonlar ve elek altından geri dönen ince ürüne
püskürtülür. Granülasyon işleminden sonra kurutulur, elenir,soğutularak ürün depolara
gönderilir.
6. TÜGSAŞ-Türkiye Gübre Sanayii
Kütahya- I- İşletmeleri
a. Amonyum Sülfat (%21 N)-Tesis Cips ve anhidrid metoduna göre dizayn edilmiştir. Ancak
1992 yılından itibaren durdurulmuştur.
b. Amonyum Nitrat(%21-26 N)- Granül tesis Basf klasik metoduna göre dizayn edilmiştir.
Amonyak ve seyreltik nitrik asit nötralizasyon kabında karıştırılarak %55-60 lık amonyum
nitrat oluşur, bu çözelti vakum altında buharlaştırılarak %92 lik NH 4 NO 3 CaCO 3 ile %21 N
içerecek şekilde karıştırılır. Karışım granüle edilip soğutulur,elenir ve kireç tozu ile
pudralanarak depoya gönderilir. Aynı tesiste talebe göre %26 N‘li amonyum nitrat veya
%34.7 N’ lik teknik amonyum nitrat üretilebilir.
17

Kütahya -II -İşletmeleri
c. Amonyum Nitrat(%26N) Pril-Kaltenbach-cie prillendirme metoduna göre dizayn edilmiştir.
Seyreltik nitrik asit ile gaz amonyak nötralizatörde reaksiyona sokulur ve %78 lik amonyum
nitrat (NH 4 NO 3 ) çözeltisi il buharlaştırıcıda %95 e deriştirilir ve pudra halindeki dolomit veya
manyezit ile karıştırılır. Son buharlaştırıcılarda %99.6 ya kadar deriştirilerek prillendirme
kulesinin tepesinden püskürtülür ve alttan gelen hava ile soğutularak damlalar katılaşır.
Katılaşan taneler elenir anti-kek maddesi ile kaplanarak % 26 Azotlu nitrat gübresi olarak 50
kg lık torbalarda ambalajlanır.
Aynı tesiste teknik amonyum nitrat da( %34.7 N) ilk buharlaştırıcıdan çıkan çözeltiye katkı
maddesi karıştırılmadan diğer proseslerden aynen geçirilerek elde edilir.
Samsun -I- İşletmeleri
d. TSP/NPK- SIAPE-Chemie metodu uygulanmaktadır. %28 lik fosforik asit öğütülmüş
fosforit tozu ile reaktörde karıştırılır. Karışım enjektör yardımıyla granülasyon ve kurutma
tamburuna püskürtülür. Buradan çıkan taneler elenir ve depoya gönderilir. Olgunlaşma
dönemi içersinde bir iki defa aktarılır ve satış için 50 kg lık torbalara alınır. TSP tesisisne
granülatör ve boru reaktörü ilave edilerek istendiğinde kompoze gübre üretimi yapılmaktadır.
Kompoze gübre üretimi için % 28 lik fosforik asit vakumlu buharlaştırıcıda %54 lük fosforik
aside kadar konsantre edilir. Fosforik asit, amonyak,sülfürik asit ve istenen kompoze gübre
çeşidine göre üre,potasyum klorür ve kum ile granülatörve boru reaktörde karıştırılır. Elde
edilen kompoze gübre kurutma, eleme ,soğutma ve pudralama işlemlerinden sonra
ambalajlanır.
Samsun –II-İşletmeleri
e. DAP-Olin Mathieson metoduna göre dizayn edilmiştir.% 28 ve % 50-54 lik fosforik asitler
gaz amonyak ile reaktöre püskürtülerek monoamonyum fosfat elde edilir. Taneleme ve boru
reaktörde yapılan kurutma sırasında ilave edilen fosforik asit ve sıvı amonyak ile DAP
(Diamonyum fosfat) meydana gelir. Eleme,soğutma ve pudralamadan sonra 50 kg lık
torbalarda ambalajlanır.
Gemlik İşletmeleri
f. CAN(% 26 N)- Stamicarbon ( Dutch State Mines) basınçla nötralizasyon prosesine göre
dizayn edilmiştir. Basınç altındaki % 55 lik nitrik asit gaz amonyakla birlikte nötralizatöre
gönderilir. 4 ata basınç altında ve alkali ortamda elde edilen %78,5 lık amonyum nitrat
çözeltisi ara tankta toplanır. Nötralaizasyon sırasında suyun bir kısmı reaksiyon ısısı
yardımıyla buharlaştırılır ve çözelti birinci kademede proses buharı yardımı ile %96 ya kadar
buharlaştırılır, geri dönüş tozu ile karıştırılır ve ikinci kademede %99.5 a kadar konsantre
edilir. Kireçtaşı ile karıştırılan çözelti kulede hava akımında prillendirilir, soğutulur, elenir,
kireç ile pudralandırıldıktan sonra depolanır ve 50 kg lık torbalarda ambalajlanır.
Elazığ Gübre Sanayii AŞg.
NP/NPK- İşletmede compaction of dry materials mixture yöntemi uygulanmaktadır.
Kompoze gübre üretimi için gereken hammaddeler tartım bandları vasıtasıyla belirli
miktarlarda ve sürekli olarak vidalı karıştırıcıya beslenir. karıştırıcıdan kompaktöre gelen
gübre burada sıkıştırıldıktan sonra kırıcıdan geçirilerek eleme sistemine gönderilir.Ürün
elendikten sonra depolanır.
18

ÜRETİM GİRDİLERİ
Sektörde üretilen gübre cinslerine göre birim üretim girdileri ve değerleri aşağıdaki tabloda
verilmektedir.Üretim proseslerinde tesislerin kuruluşlarından bu yana önemli bir değişiklik
olmaması nedeniyle birim üretim girdilerinde bir değişiklik yoktur.
TABLO-8- Gübrelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri(1998)
ÜRÜN
CİNSİ
AN 26
KURULUŞ TESİS YERİ GİRDİ BİRİM TÜKETİM
BİRİM YERLİ İTHAL T OPLAM
TOROS Mersin Amonyak Ton/ton
0,167 0,167
Nitrik asit Ton/ton 0,596
0,596
Sülfürik asit Ton/ton 0,002
0,002
Kireç taşı Ton/ton 0,240
0,240
Antikek Kg/ton
0,700 0,700
Elektrik Kwh/ton 21,10
21,10
Buhar Ton/ton 0,110
0,110
TÜGSAS Gemlik Amonyak
Nitrik Asit
Kireçtaşı
Elektrik
Buhar
TÜGSAS Kütahya I Amonyak
Nitrik asit
Kireçtaşı
Elektrik
Buhar
TUGSAŞ
Kütahya
II
Amonyak
Nitrik asit
Dolomit
Elektrik
Buhar
AS BAGFAS Bandırma Amonyak
Sülfürik asit
Elektrik
TSP
GÜBRE
TAS
Yarımca
İskenderun
Fosforik asit
Fosfat kayası
Elektrik
Fuel-oil
Buhar
Fosforik asit
Fosfat kayası
ÜRE İGSAŞ Yarımca Amonyak
Doğalgaz
Fuel oil
Su
DAP
BAGFAS
Bandırma
Amonyak
Fosforik asit
Sülfürik asit
Elektrik
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Kg/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
SM 3 /ton
Kg/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
0,602
0,226
13,90
0,229
0,166
0,614
0,262
27,00
1,070
0,168
0,620
0,260
24,00
0,246
0,755
14,00
22,00
6,00
0,026
0,580
60,00
9,00
0,830
0,374
0,022
35,00
0,168 0,168
0,602
0,226
13,90
0,229
0,166
0,614
0,262
27,00
1,070
0,168
0,620
0,260
24,00
0,246
0,262 0,262
0,755
14,00
0,312
0,523
0,343
0,534
0,227
0,103
0,312
0,523
22,00
6,00
0,026
0,343
0,534
0,580
60,00
9,00
0,830
0,227
0,477
0,022
35,00
BİRİM DEĞER-1000 TL/Ton
YERLİ İTHAL TOPLAM
6,327 6,327
7,638
7,638
18
18
150
150
118 118
362
362
7,229
152
219
237
6,460
12,029
214
447
5,387
6,523
12,147
123
398
1,543
4,946
74
369
144
25,195
2,212
271
59
28,271
143
361
5,508 5,508
7,229
152
219
237
6,460
12,029
214
447
5,387
6,523
12,147
123
398
1,543
10,236 10,236
4,946
32,982
4,486
280
36,214
5,003
9,049
10,455
74
32,982
4,486
369
280
144
36,214
5,003
25,195
2,212
271
59
9,049
38,726
143
361
EGE
Aliağa
Amonyak
Fosforik asit
Sülfürik asit
MAP
Elektrik
Yakıt
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Kg/ton
35,00
5,00
0,225
0,464
0,034
0,050
0,225
0,464
0,034
0,050
35,00
5,00
8,212
48,785
2,717
8,212
48,785
2,717
TOROS
Mersin
Amonyak
Fosforik asit
Sülfürik asit
Elektrik
Yakıt
Buhar
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Kg/ton
Ton/ton
0,477
0,009
71,80
13,30
0,193
0,240
0,240
0,477
0,009
71,80
13,30
0,193
40,944
85
1,232
522
9,053
9,053
40,944
85
1,232
522
0
TÜGSAS
Samsun
Amonyak
Fosforik asit
Sülfürik asit
Elektrik
Fuel oil
Buhar
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Kg/ton
Ton/ton
0,455
0,038
47,57
10,00
0,158
0,240
0,027
0,015
0,240
0,482
0,53
47,57
10,00
0,158
34,418
381
695
229
428
7,999
955
148
7,999
35,373
529
695
229
428
19

TABLO-8-Gübrelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri (1998) -Devamı
ÜRÜN
CİNSİ
KURULUŞ TESİS
YERİ
GİRDİ
NPK BAGFAS Bandırma Amonyak
20.20.0
Fosforik asit
Sülfürik asit
Üre
A.Sülfat
Elektrik
Yakıt
BİRİM TÜKETİM
BİRİM YERLİ İTHAL T OPLAM
Ton/ton
0,098 0,098
Ton/ton 0,187 0,018 0,205
Ton/ton 0,013
0,013
Ton/ton
0,003 0,003
Ton/ton 0,08 0,475 0,555
Kwh/ton 28,00
28
Kg/ton 3
3
BİRİM DEĞER-1000 TL/Ton
YERLİ İTHAL TOPLAM
3,891
1,375
14,113
76
116
194
134
107
7,097
3,891
15,488
76
107
7,213
194
134
EGE Aliağa Amonyak
Fosforik Asit
Sülfürik asit
Üre
A.Sülfat
MAP
Kaplama yağı
Elektrik
Yakıt
GÜBRETAS Yarımca Amonyak
Fosforik asit
Sülfürik asit
Üre
A.Sülfat
MAP
TSP
Dolgu
Elektrik
Yakıt
Buhar
İGSAS Yarımca Üre
A.Sülfat
MAP
Kireçtaşı
Elektrik
TOROS Ceyhan Amonyak
Fosforik asit
Üre
A.Sülfat
MAP
Dolgu
Kaplama
Elektrik
Yakıt
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Kg/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Kg/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Kg/ton
0,003
35,00
10,00
0,047
0,002
0,140
0,068
27,00
2,00
0,031
0,260
0,200
22,00
0,066
0,255
0,005
24,00
2,40
0,086
0,187
0,031
0,008
0,600
0,029
0,040
0,065
0,175
0,289
0,170
0,160
0,380
0,078
0,126
0,249
0,084
0,014
0,086
0,187
0,031
0,008
0,600
0,029
0,003
35,00
10,00
0,047
0,040
0,065
0,177
0,289
0,170
0,140
0,068
27,00
2,00
0,031
0,260
0,160
0,380
0,200
22,00
0,078
0,192
0,249
0,084
0,014
0,255
0,005
24,00
2,40
141
604
329
2,709
45
5,636
286
463
93
167
7,838
267
387
6,073
143
178
412
94
3,139
19,661
354
204
6,336
1,576
4,228
541
4,908
3,185
10,215
1,964
23,512
2,966
13,552
7,221
1,081
697
3,139
19,661
354
204
6,336
1,576
141
604
329
2,0709
4,228
541
4,953
3,185
10,215
5,636
286
463
93
167
7,838
1,964
23,512
267
387
2,966
19,625
7,221
1,081
697
143
178
412
94
TÜGSAŞ Samsun Amonyak
Fosforik asit
Sülfürik asit
Üre
A.Sülfat
Kum
Elektrik
Fuel-oil
Buhar
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Kg/ton
Ton/ton
0,195
0,055
0,006
53,47
6,00
0,032
0,100
0,011
0,005
0,552
0,100
0,206
0,055
0,005
0,552
0,006
53,47
6,00
0,032
15,391
549
1
500
208
263
3,326
901
112
6,690
3,326
16,292
549
112
6,690
1
500
208
263
Kaynak-8.Beş Yıllık kalkınma Planı-ÖİK Raporu
Sektörde kullanılan hammadde ve ara maddelerin birim üretim girdileri Tablo 9 da
verilmiştir.
Yukarıdaki tablolardan ve ilerdeki bölümlerde verilecek olan ithalat ve ihracat rakamlarından
da gözlemleneceği üzere sektör yurt dışından hammadde ve ara madde ithaline büyük ölçüde
bağımlıdır. Özellikle amonyak ve fosforik asit yurt dışından ithal edilmekte ,dolayısıyla
sektör döviz kuru dalgalanmalarından olumsuz yönde etkilenmektedir.
20

TABLO-9-Ham/Ara Maddelerde Birim Üretim Girdileri ve Değeri (1998)
ÜRÜN CİNSİ KURULUŞ TESİS
YERİ
GİRDİ
PİRİT ETİBAKIR Küre Sülfürik asit
Elektrik
Yakıt
Kireç
AMONYAK İGSAŞ Yarımca Doğal gaz
Elektrik
TÜGSAŞ Gemlik Doğal gaz
Elektrik
SÜLFÜRİK BAGFAŞ Bandırma Kükürt
ASİT
Elektrik
TOROS Mersin Pirit
Elektrik
Buhar
TÜGSAŞ Samsun Pirit
Elektrik
ETİBOR Bandırma Pirit
Elektrik
Yakıt
K.BAKIR Samsun Elektrik
Yakıt
Buhar
Katalizör
FOSFORİK BAGFAS Bandırma Fosfat kayası
ASİT
Sülfürik asit
Elektrik
TOROS Mersin Fosfat kayası
Sülfürik asit
Elektrik
Buhar
TUGSAŞ Samsun 1 Fosfat kayası
Sülfürik asit
Elektrik
Buhar
TÜGSAŞ Samsun 1I Fosfat kayası
Sülfürik asit
Elektrik
NİTRİK
ASİT
TOROS
Mersin
Buhar
Amonyak
Elektrik
Buhar
Su
BİRİM TÜKETİM
BİRİM YERLİ İTHAL T OPLAM
Kg/ton 5,70
5,70
Kwh/ton 34,30
34,30
Kg/ton 0,60
0,60
Kg/ton 6,10
6,10
Sm3/ton 1120
1120
Kwh/ton 22,00
Sm3/ton 1200
Kwh/ton 6,02
Ton/ton
Kwh/ton 40,00
Ton/ton 0,690
Kwh/ton 62,00
Ton/ton -0,857
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Kg/ton
Kwh/ton
Kg/ton
Ton/ton
Kg/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
Ton/ton
0,790
66,92
0,781
257,00
10,20
47,90
1,86
0,29
4,40
2,930
178,00
3,160
221,00
1,550
2,034
127,36
0,262
2,098
113,51
0,370
0,295
10,00
-0,570
0,500
BİRİM DEĞER-1000 TL/Ton
YERLİ İTHAL TOPLAM
22
37,321
770
37,321
770
1200 28,078 28,078
6,02
0,328 0,328
4,817 4,817
40,00 346
346
0,091 0,781 4,757 597 5,354
62,00 1,064
1,064
-0,857
0
3,236
0,107
0,790
66,92
3,236
3,037
178,0
3,690 3,690
3,160
221,0
1,550
3,569
0,790
3,543
0,815
3,569
2,824
127,3
0,262
3,543
2,913
113,5
0,370
0,295
10,00
-0,570
0,500
4,981
968
17,214
1,197
29,244
18,567
1,946
1,517
18,466
1,634
4,469
172
46,231
1,291
4,981
968
46,231
18,505
1,197
42,135 42,135
29,244
0
0
38,534
7,217
38,250
7,181
38,534
25,783
1,946
1,517
38,250
25,647
1,634
4,469
11,146 11,146
172
0
0
TÜGSAS
Gemlik
Amonyak
Elektrik
Su
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
0,290
6,40
4,620
0,290
6,40
4,620
11,246
2,187
54
11,246
2,187
54
Kütahya I
Amonyak
Elektrik
Su
Ton/ton
Kwh/ton
Ton/ton
0,289
141,80
4,62
0,289
141,8
4,62
11,246
2,187
54
11,246
2,187
54
Kütahya II
Amonyak
Manyezit
Elektrik
Buhar
Ton/ton
Kg/ton
Kwh/ton
Ton/ton
KAYNAK- 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı-ÖİK Raporu
0,293
0,1
53,00
0,840
0,293
0,1
53,00
0,840
11,404
1
788
1,283
11,404
1
788
1,283
Tablo 9 da verilen hammadde ve ara madde birim üretim girdileri ile bağlantılı olarak
sektördeki mevcut tesisler hakkında aşağıdaki bilgiler verilebilir.
Dünyada pirit esaslı sülfürik asit üretimi terk edilmiştir. Ülkemizde de bu üretim biçimi
giderek terk edilmekte ve mevcut tesisler % 20 kapasite ile çalıştırılmaktadır. Kükürt esaslı
olarak sülfürik asit üretimi yapılan BAGFAŞ sülfürik asit tesisleri ise %98 kapasite ile
çalıştırılmaktadır.
21

Dünyada amonyak üretimi ise doğal gaza bağlıdır. Ülkemizde faaliyet gösteren iki tesiste
38 MM Btu civarında enerji kullanılmaktadır. Doğal gazın her yıl artan maliyetleri sektör için
sorun olmaya devam etmektedir.1996 yılında %100 kapasite ile çalıştırılan bu tesisler 1999
yılında ancak %15 kapasite ile çalıştırılabilmiştir.
Fosforik asit tesisleri içinde BAGFAŞ tesisleri %72 kapasiteyle çalıştırılabilmektedir. Diğer
tesisler yüksek maliyetleri nedeniyle düşük kapasite ile çalıştırılmaktadır.
Nitrik asit tesisleri %74 kapasiteyle çalıştırılabilmektedir.
ÜRETİM MİKTARI VE DEĞERİ
Kimyasal gübre sektöründe üretim durumu 1990-2000 yılları arasında ton bazında aşağıdaki
tabloda yer almaktadır.1990 yılında 4,331,196 ton olan üretim 2000 yılında 3,172,280 tona
gerilemiştir. Bu düşüşün nedenleri olarak 1999 Ağustos ayı depremi sonucu üre tesislerinde
meydana gelen hasarlar; amonyum nitrat 26 ve 33 üretimlerinde dampingli fiyat uygulamaları
sonucu ithalata yöneliş; diamonyum fosfat ve kompoze gübre üretimindeki maliyet
artışlarına bağlı ithalatın tercih edilmesi; triple süper fosfat üretiminde ise tüketimindeki
azalış gösterilebilir.
Uluslar arası piyasalarda gübre fiyatları düşme trendindedir. Bu trende bağlı olarak iç piyasa
fiyatları da düşme eğilimindedir. Özellikle Rusya’daki Birleşik Devletler Topluluğu (BDT)
ülkelerinin son iki yıldır dampingli AN33 ve üre ihraç etmeleri , yurtiçindeki üreticilerimizin
maliyetlerinin çok altında fiyatlarla üre ve amonyum nitrat satmalarına yol açmıştır. Üretici
kuruluşlar ithalatta haksız rekabetin önlenmesi ile ilgili mevzuat doğrultusunda müracaatta
bulunmalarına rağmen sonuç alamamışlardır. Avrupa Birliği ülkeleri ve Amerika Birleşik
Devletleri dampingli fiyatlara karşı gerekli önlemleri aldıklarından BDT ülkeleri üreticileri
en rahat pazar olarak ülkemize yönelmektedirler. Ucuz ithal gübre sektörün gelişiminde en
önemli engellerden biridir.
Diğer taraftan batı ülkelerinde kimyasal kullanılmadan, tarımsal ürün elde edilmesi yönünde
gelişen çevreci eğilim sektörü zorlamaktadır. Ülkemizde de yavaş yavaş gelişmekte olan bu
tutum önümüzdeki yıllarda kimyasal gübre tüketimini ve dolayısıyla üretimini
düşürebilecektir.
22

TABLO-10-Yıllar İtibarıyla Gübre Üretimi- (Bin Ton)
GÜBRE
CİNSİ
AN 26/
AN33
KURULUŞ 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
TOROS
TÜGSAŞ
567,380
883,040
441,630
721,495
492,652
736,855
523,830
876,173
268,290
555,498
517,696
814,753
473,754
855,495
499,733
616,118
534,855
751,540
522,541
619,639
470,942
689,156
AS
TOPLAM
BAGFAS
EREĞLİ D.Ç
KARABÜK D.Ç
TÜRKİYE D.Ç
TÜGSAŞ
YARPET
1,450,420
124,320
8,429
4,859
11,550
42,450
89,056
1,163,125
62,239
7,341
9,114
10,000
42,900
78,264
1,229,507
143,040
9,868
6,585
9,825
19,530
78,090
1,400,003
202,100
9,523
5,451
11,917
-
8,294
823,788
111,110
10,227
4,992
12,103
-
-
1,332,449
132,700
8,856
6,124
12,000
-
-
1,329,249
181,650
9,917
5,557
12,000
-
-
1,115,851
106,820
11,006
5,633
8,578
-
-
1,286,395
31,200
6,958
6,944
10,886
-
-
1,142,180
125,758
9,149
5,174
11,267
-
-
1,160,098
84,175
7,562
5,419
11,094
-
-
ÜRE
TOPLAM
İGSAŞ
280,664
563,312
209,858
548,659
266,938
575,742
237,285
561,432
138,432
489,018
159,680
566,466
209,124
514,436
132,037
562,789
55,988
459,375
151,348
150,172
108,250
95,958
TSP
TOPLAM
BAGFAS
GÜBRETAŞ
TÜGSAŞ
TOROS
563,312
56,610
165,991
25,500
6,040
548,659
19,951
172,374
5,830
16,030
575,742
35,410
158,945
-
137
561,432
36,480
146,368
-
3,675
489,018
20,000
62,952
-
-
566,466
16,238
37,741
-
-
514,436
3,000
126,065
-
-
562,789
-
121,253
-
-
459,375
-
107,869
-
-
150,172
-
86,700
-
-
95,958
-
66,590
-
-
DAP
TOPLAM
BAGFAŞ
EGE
TÜGSAŞ
TOROS(AKG)
GÜBRETAŞ
254,141
83,750
18,219
146,200
104,663
2,694
214,185
64,386
-
83,010
65,860
-
194,492
49,450
-
151,000
125,153
46,118
186,523
35,150
-
208,000
62,484
44,929
82,952
39,030
-
125,000
15,470
37,814
53,979
27,137
-
144,000
-
33,352
129,065
38,410
4,070
110,000
6,535
4,648
121,253
107,929
2,555
164,000
22,752
16,673
107,869
74,830
9,470
172,000
37,209
7,201
86,700
96,150
685
134,000
5,050
137
66,590
58,845
0
110,000
214
NPK
TOPLAM
BAGFAŞ
EGE
GÜBRETAŞ
İGSAŞ
TOROS
TÜGSAŞ
355,526
287,036
172,836
415,711
-
511,950
39,600
213,256
272,366
78,472
349,973
-
298,570
116,906
371,721
283,926
140,750
360,814
-
543,964
137,790
350,563
277,080
149,020
432,351
66,883
550,392
177,175
217,314
162,130
133,610
310,558
85,528
285,334
132,175
204,489
317,752
164,729
267,663
113,472
417,081
171,401
163,663
221,310
109,155
459,716
120,052
418,651
202,953
313,909
328,439
117,771
351,875
111,500
431,982
211,875
300,710
344,742
146,210
361,413
109,999
470,452
200,505
236,022
279,496
147,742
324,850
84,897
485,958
221,000
169,059
324,560
170,907
325,125
64,002
513,012
174,719
TOPLAM
GENEL FİZİKİ
TOPLAM
1,427,133 1,116,287 1,467,244 1,652,901 1,109,335 1,452,098 1,531,837 1,553,442 1,633,321 1,543,943 1,572,325
4,331,196 3,465,370 4,105,644 4,388,707 2,860,839 3,769,161 3,877,374 3,799,281 3,843,658 3,310,365 3,172,280
KAYNAK- 7. Ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK raporları ve Gübre Üreticileri Derneği
11. inci tablo da ise cari fiyatlarla 1990-1999 dönemi gübre üretim değerleri verilmiştir. 2000
yılına ait veriler sadece ton bazında olması nedeniyle tabloda yer almamaktadır. 10 ve 11. inci
tablolara bağlı olarak hazırlanan aşağıdaki tablolarda ise yıllar itibarıyla cari fiyatlarla olan
değişim ile ton bazında değişim verilmeye çalışılmıştır.
23

24
TABLO-11- Gübre Üretim Değeri (Cari Fiyatlarla 1990-1999)
GÜBRE
CİNSİ
KURULUŞ 1990
Milyon
TL
1991
Milyon
TL
1992
Milyon
TL
1993
Milyon
TL
1994
Milyon
TL
1995
Milyar
TL
1996
Milyar
TL
1997
Milyar
TL
1998
Milyar
TL
1999
Milyar
TL
AN 26/
AN33
TOROS
TÜGSAŞ
TOROS(AN33)
TÜGSAŞ
TOPLAM
127,964
282,708
0
0
410,672
159,211
498,562
0
0
657,773
225,014
689,733
6,290
0
921,037
420,885
1,680,571
5,258
0
2,106,714
567,517
3,148,112
87,590
0
3,803,219
2,873
5,536
690
50
9,149
5,103
9,660
305
57
15,125
8,116
11,200
1,046
3
20,365
14,256
22,315
1,735
0
38,306
15,669
21,198
2,332
0
39,189
AS
BAGFAS
EREĞLİ D.Ç
KARABÜK D.Ç
TÜRKİYE D.Ç
TÜGSAŞ
YARPET
TOPLAM
20,500
11,770
32,270
17,400
23,339
40,739
59,200
12,457
71,657
157,133
157,133
235,018
235,018
793
53
37
72
954
1,869
102
57
123
2,151
1,775
183
94
143
2,194
754
168
168
263
1,353
4,254
309
164
381
5,108
ÜRE
İGSAŞ
TOPLAM
182,842
182,842
291,215
291,215
421,573
421,573
586,531
586,531
1,181,802
1,181,802
6,347
6,347
8,415
8,415
13,961
13,961
16,386
16,386
6,547
6,547
TSP
BAGFAS
GÜBRETAŞ
TÜGSAŞ
TOROS
TOPLAM
23,500
99,435
11,938
3,698
138,571
11,500
166,408
4,409
12,617
194,934
34,200
170,438
-
86
204,724
58,939
281,640
-
24,267
364,846
87,359
428,662
-
-
516,021
153
357
510
51
2,163
2,215
0
3,632
3,632
0
5,517
0
263
5,780
0
6,307
6,307
DAP
BAGFAŞ
EGE
TÜGSAŞ
TOROS(AKG)
GÜBRETAŞ
TOPLAM
44,300
13,390
1,934
75,610
113,726
248,960
49,000
-
-
63,451
95,479
207,930
63,800
-
79,436
195,915
273,438
612,589
77,814
14,542
106,671
134,792
437,900
771,719
233,622
-
318,534
81,821
1,375,000
2,008,977
353
0
433
0
1,871
2,657
979
104
118
166
2,802
4,169
4,787
113
740
1,009
7,275
13,924
5,263
666
506
2,617
12,097
21,149
9,184
65
13
482
12,800
22,545
NPK
BAGFAŞ
EGE
GÜBRETAŞ
İGSAŞ
TOROS
TÜGSAŞ
TOPLAM
87,600
83,867
201,175
-
220,988
22,014
615,644
120,900
52,165
285,031
-
205,864
98,665
762,625
213,800
183,786
461,803
-
503,971
192,726
1,556,086
378,192
276,911
762,027
83,733
845,009
372,578
2,718,450
589,802
722,412
1,715,645
288,551
1,340,157
613,129
5269.696
2,852
1,479
2,403
1,019
3,744
1,538
13,035
3,887
1,917
8,075
2,109
7,353
3,565
29,906
10,914
3,655
10,921
3,461
13,408
6,576
48,935
15,228
6,459
15,965
4,859
20,781
8,857
72,149
18,240
9,642
21,200
5,540
31,714
14,422
100,758
GENEL
TOPLAM 1,628,959 2,155,216 3,787,666 6,705,393 13,014,733 32,653 58,980 103,012 155,123 180,453
KAYNAK- 7-8 Beş Yıllık Kalkınma Planları- ÖİK Raporları

25
TABLO-12-Gübre Üretimi Miktarının Değişimi (%)
(TON Bazında)
GÜBRE
CİNSİ
KURULUŞ 1990/91 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99 1999/001
AN 26/
AN33
TOROS
TÜGSAŞ
TOPLAM
-22
-18
-20
12
2
6
6
19
14
-49
-37
-41
93
47
62
-8
5
0,2
5
-28
-16
7
22
15
-2
-18
-11
-10
11
2
AS
BAGFAS
EREĞLİ D.Ç
KARABÜK D.Ç
TÜRKİYE D.Ç
TÜGSAŞ
YARPET
TOPLAM
-50
-13
88
-13
1
-12
-25
130
34
-28
-2
-54
0
27
41
-3
-17
21
-100
-89
-11
-45
7
-8
2
-100
-42
19
-13
23
-1
15
37
12
-9
31
-41
11
1
-29
-37
-71
-37
23
27
-58
303
31
-25
3
170
-33
-17
5
-2
-28
ÜRE
İGSAŞ
TOPLAM
-3
-3
5
5
-2
-2
-13
-13
16
16
-9
-9
9
9
-18
-18
-67
-67
-36
-36
TSP
BAGFAS
GÜBRETAŞ
TÜGSAŞ
TOROS
TOPLAM
-65
4
-77
165
-16
77
-8
-100
-99
-9
3
-8
-
2582
-4
-45
-57
-100
-56
-19
-40
-35
-82
234
139
-100
-4
-6
-11
-11
-20
-20
-23
-23
DAP
BAGFAŞ
EGE
TÜGSAŞ
TOROS(AKG)
GÜBRETAŞ
TOPLAM
-23
-100
-43
-37
-100
-40
-23
82
90
74
-29
38
-50
-3
-6
11
-40
-75
-16
-38
-30
15
-100
-12
-6
42
-24
-86
-20
181
-37
49
248
259
92
-31
271
5
64
-57
-4
28
-93
-22
-86
-98
-22
-39
-100
-18
-96
-100
-28
NPK
BAGFAS
EGE
GÜBRETAŞ
İGSAŞ
TOROS
TÜGSAŞ
TOPLAM
-5
-55
-16
-42
195
-22
4
79
3
82
18
31
-2
6
20
1
29
13
-41
-10
-28
28
-48
-25
-33
96
23
-14
33
46
30
31
-30
-34
72
6
0
18
5
48
8
-23
-7
3
4
1
5
24
3
-1
9
-5
5
-19
1
-10
-23
3
10
-5
16
16
0
-25
6
-21
2
GENEL
TOPLAM
-20 18 7 -35 32 3 -2 1 -14 -4

GÜBRE
CİNSİ
AN 26/
AN33
TABLO-13-Gübre Üretimi Miktarının Değişimi (%)
(Cari Fiyat Bazında)
KURULUŞ 1990/91 1991/92 1992/93 1993/94 1994/95 1995/96 1996/97 1997/98 1998/99
TOROS
TÜGSAŞ
TOROS
TÜGSAŞ
24
76
41
38
87
144
-16
35
87
1566
406
76
745
78
74
-51
59
16
190
76
99
65
10
-5
34
AS
TOPLAM
BAGFAS
EREĞLİ D.Ç
KARABÜK D.Ç
TÜRKİYE D.Ç
TÜGSAŞ
YARPET
60
98
-15
40
-47
240
129
1161
-100
81
50
141
237
65
136
92
54
71
35
-5
79
65
16
88
-58
-8
79
84
2
464
84
-2
45
ÜRE
TOPLAM
İGSAŞ
26
59
76
45
119
39
50
101
306
437
125
33
2
66
-38
17
278
-60
TSP
TOPLAM
BAGFAS
GÜBRETAŞ
TÜGSAŞ
TOROS
59
-51
67
-63
241
45
197
2
-100
-99
39
72
65
28117
101
48
52
-100
437
75
-17
33
-67
506
66
-100
68
17
52
100
-60
14
-100
DAP
TOPLAM
BAGFAŞ
EGE
TÜGSAŞ
TOROS(AKG)
GÜBRETAŞ
41
11
-100
-16
-16
5
30
209
186
78
22
34
-31
60
41
200
199
-39
214
-1
51
36
-
36
334
177
-73
50
64
389
9
527
508
160
59
10
489
-32
159
66
9
75
-90
-97
-82
6
NPK
TOPLAM
BAGFAS
EGE
GÜBRETAŞ
İGSAŞ
TOROS
TÜGSAŞ
TOPLAM
GENEL
TOPLAM
-16 195 26 160 32 57 234 52 7
38 77 77 56 4736 36 181 40 20
-38 252 51 161 40 30 91 77 49
42 62 65 125 253 236 35 46 33
245 179 107 64 40 14
-7 145 68 59 151 96 82 55 53
348 95 93 65
132 84 35 63
147
24 104 75 94
106 82 47 40
32 76 77 94 151 81 75 51 16
Gübre cinslerinin üretim miktarlarının bir önceki yıla göre değişimini incelediğimizde 1990
2000 dönemini kapsayan on yıllık dönem içersinde bir dalgalanma gözlenmektedir. On yıllık
dönem içinde en yüksek üretim artışı, 1994 yılında yaşanan ekonomik kriz nedeniyle
meydana gelen ciddi azalışın ardından 1995 yılında gerçekleşmiştir.Son yıllarda üretimde bir
azalma gözlenmektedir. Cari fiyatlarla olan değerlerdeki değişmelerde enflasyonun etkisi
belirgin şekilde gözlemlenebilir.
Sektörde yer alan şirketlerin toplam üretim içindeki payları ise Tablo 14 te verilmektedir.
26

GÜBRE
CİNSİ
AN 26/
AN33
Tablo-14 Şirketlerin Gübre üretim payları (1990-2000) (%)
KURULUŞ 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
TOROS(Akgüb)
TÜGSAŞ
39,12
60,88
37,97
62,03
40,07
59,93
37,42
67,43
32,57
67,43
38,85
61,15
35,64
64,36
44,78
55,22
41,58
58,42
45,75
54,25
40,60
59,40
AS
BAGFAS
EREĞLİ D.Ç
KARABÜK D.Ç
TÜRKİYE D.Ç
TÜGSAŞ
YARPET
44,29
3,00
1,73
4,12
15,12
31,73
29,66
3,50
4,34
4,77
20,44
37,29
53,59
3,70
2,47
3,68
7,32
29,25
85,17
4,01
2,30
5,02
0
3,50
80,26
7,39
3,61
8,74
0
0
83,10
5,55
3,84
7,52
0
0
86,86
4,74
2,66
5,74
0
0
80,90
8,34
4,27
6,50
0
0
55,73
12,43
12,40
19,44
0
0
ÜRE İGSAŞ 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100
83,09
6,05
3,42
7,44
0
0
77,76
6,99
5,01
10,25
0
0
TSP
DAP
BAGFAS
GÜBRETAŞ
TÜGSAŞ
TOROS
BAGFAŞ
EGE
TÜGSAŞ
TOROS(AKG)
GÜBRETAS
22,28
65,31
10,03
2,38
23,56
5,12
41,12
29,44
0,76
9,31
80,48
2,72
7,48
30,19
0
38,93
30,88
0
18,21
81,72
0
0,07
13,30
0
40,62
33,67
12,41
19,56
78,47
0
1,97
10,03
0
59,33
17,82
12,82
24,11
75,89
0
0
17,96
0
57,52
7,12
17,40
30,08
69,92
0
0
13,27
0
70,42
0
16,31
2,32
97,68
0
0
23,47
2,49
67,21
3,99
2,84
0
100
0
0
34,38
0,81
52,24
7,25
5,31
0
100
0
0
24,88
3,15
57,20
12,37
2,39
0
100
0
0
40,74
0,29
56,77
2,14
0,06
0
100
0
0
34,81
0
65,07
0,13
0
NPK
TOPLAM
BAGFAS
EGE
GÜBRETAŞ
İGSAŞ
TOROS
TÜGSAŞ
BAGFAS
EGE
GÜBRETAS
İGSAŞ
TOROS
TÜGSAŞ
DİĞER
20,11
12,11
29,13
0
35,87
2,77
12,73
4,41
13,49
13,00
27,46
26,23
2,63
24,40
7,03
31,35
0
26,75
10,47
12,08
2,26
15,06
15,82
23,71
27,98
3,02
19,35
9,59
24,59
0
37,07
9,39
12,46
3,43
13,78
14,02
28,29
25,44
2,54
16,76
9,02
26,16
4,05
33,30
10,72
12,54
3,39
14,20
14,31
25,97
28,73
0,80
14,62
12,04
27,99
7,71
25,72
11,91
11,61
4,67
14,37
20,07
19,88
28,39
0,95
21,88
11,34
18,43
7,81
27,33
11,80
13,09
4,37
8,98
18,03
24,79
29,97
0,72
14,45
7,13
30,01
7,84
27,33
13,25
11,45
2,92
15,22
16,36
23,17
30,12
0,71
21,14
7,58
22,65
7,18
27,81
13,64
14,29
3,17
12,89
17,74
25,11
26,10
0,66
21,11
8,95
22,13
6,73
28,80
12,28
11,72
4,05
12,39
14,81
27,11
29,23
0,64
18,10
9,57
21,04
5,50
31,48
14,31
15,14
4,48
12,43
7,10
30,60
29,42
0,77
20,64
10,87
20,68
4,07
32,63
11,11
14,73
5,38
12,34
5,04
31,00
30,68
0,76
Şirketlerin toplam gübre üretimi içindeki payları gözden geçirildiğinde Tügsaş özelleştirme
kapsamında olan kamu kurumu ve Toros özel şirketinin yüzde otuzarlık paylarla üretimde söz
sahibi olduklarını görmekteyiz. Bagfaş şirketi ise ,kurucusu Recep Gençerin 2001 yılında
Ege Gübre Şirketinin hisselerini satın almasıyla, sektörde özellikle amonyum sulfat,
diamonyum fosfat ve kompoze gübre üretiminde payını arttırmaya çalışmaktadır. Sektör,
satıcı sayısı sınırlı,alıcı sayısı sınırsız,ancak uygulanan tarım politikaları sonucu devlet
müdahalerine açık bir oligopol piyasası şeklinde çalışmaktadır.
27

ÜRETİM MALİYETLERİ
Toplam üretim maliyeti içinde en önemli kalemi hammadde oluşturmaktadır. Şirketlerin 1998
yılı üretim maliyetleri Tablo 15 te verilmiştir. 2000 yılı için bu bilgiler elde edilememiştir.
Tablo 15 te yer alan bilgiler Devlet Planlama Teşkilatınca Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma
Planı çerçevesinde hazırlanan Gübre Sanayii Özel İhtisas Komisyonu Raporundan alınmıştır.
TABLO-15-Gübre ve Ham/Ara Madde Üretim Maliyetleri-1998
BAGFAS
MALİYET UNSURU % SÜLFÜRİK % AS % FOSFORİK %
% NPK
DAP
1000 TL/TON ASİT ASİT 20.20.20
Hammaddeler %0,64 4.817 %0,58 14.196 %0,85 64.736 %0,80 47.919 %0,74 27.237
Enerji ve utiliteler %0,05 346 %0,00 74 %0,03 2.058 %0,01 361 %0,01 378
Malzeme %0,00 31 %0,01 180 %0,00 142 %0,00 127 %0,00 42
Ambalaj %0,01 253 %0,00 %0,04 2.577 %0,07 2.626
Direkt işçilik %0,01 67 %0,03 734 %0,00 377 %0,00 192 %0,00 153
Amortisman %0,09 679 %0,00 %0,08 5.797 %0,02 1.372 %0,00 30
Diğer %0,03 241 %0,03 731 %0,00 208 %0,03 1.587 %0,03 971
Sinai Maliyet %0,83 6.182 %0,74 18.168 %0,98 75.318 %0,91 54.136 %0,86 31.435
Genel İdare Giderleri %0,08 591 %0,02 556 %0,01 579 %0,01 685 %0,02 577
Paz.ve dağ.giderleri %0,21 5.203 %0,00 %0,07 4.213 %0,11 4.117
Finansman giderleri %0,09 704 %0,02 565 %0,01 673 %0,01 607 %0,02 610
Ticari maliyet 1 7.477 1 24.493 1 76.569 1 59.640 1 36.739
EGE
MALİYET UNSURU % DAP % NPK
1000 TL/TON 20.20.20
Hammaddeler %0,80 59.714 %0,71 33.433
Enerji ve utiliteler %0,01 970 %0,02 970
Ambalaj %0,01 819 %0,02 854
Direkt işçilik %0,00 210 %0,00 210
Endirekt işçilik %0,00 245 %0,01 245
Personel ücretleri %0,01 640 %0,01 640
Amortisman %0,00 82 %0,00 82
Diğer %0,01 738 %0,02 738
Sinai Maliyet %0,85 63.417 %0,79 37.172
Genel İdare Giderleri %0,06 4.285 %0,09 4.285
Paz.ve dağ.giderleri %0,06 4.631 %0,08 3.803
Finansman giderleri %0,03 2.006 %0,04 2.006
Ticari maliyet 1 74.339 1 47.267
KAYNAK- 8 Beş Yıllık Kalkınma Planları- Gübre Sanayii ÖİK Raporu
28

TABLO-15-Gübre ve Ham/Ara Madde Üretim Maliyetleri-1998(Devam)
GÜBRETAŞ
MALİYET UNSURU % TSP % TSP % DAP % NPK % NPK
1000 TL/TON Yarımca İskenderun 20.20.0 20.20.0
Hammaddeler %0,72 34.830 %0,65 37.844 %0,73 47.339 %0,68 32.430 %0,68 30.912
Yardımcı maddeler %0,00 14 427 802
Enerji ve utiliteler %0,02 1.125 %0,02 1.337 %0,01 881 %0,02 821 %0,02 888
Malzeme %0,00 218 %0,00 223 %0,00 176 %0,00 168 %0,00 127
Ambalaj 2.340 %0,04 2.550 %0,03 1.995 %0,05 2.318 %0,05 2.318
Direkt işçilik %0,00 67 %0,04 2.169 %0,01 969 %0,02 1.010 %0,01 674
Endirekt işçilik 189 %0,09 5.472 %0,00 122 149 80
Amortisman %0,00 21 %0,00 96 %0,00 32 %0,00 38 %0,02 777
Diğer %0,03 1.532 %0,00 147 %0,08 5.436 %0,05 2.301 %0,02 1.067
Sinai Maliyet %0,83 40.256 %0,86 49.853 %0,88 56.949 %0,83 39.663 %0,82 37.644
Genel İdare Giderleri %0,06 2.803 %0,05 2.803 %0,04 2.803 %0,06 2.803 %0,06 2.803
Paz.ve dağ.giderleri 2.841 %0,05 2.841 %0,04 2.841 %0,06 2.841 %0,06 2.841
Finansman giderleri %0,05 2.390 %0,04 2.390 %0,04 2.390 %0,05 2.390 %0,05 2.390
Ticari maliyet 1 48.290 1 57.887 1 64.983 1 47.697 1 45.678
TOROS
MALİYET UNSURU % NPK % NİTRİK % AN26 % SÜLFÜRİK % DAP % FOSFORİK
1000 TL/TON 20.20.0 ASİT ASİT ASİT
Hammaddeler %0,64 28.457 %0,79 11.146 %0,49 13.966 %0,72 6.856 %0,79 50.081 %0,87 74.542
Yardımcı maddeler %0,00 221 305
Enerji ve utiliteler %0,03 1.136 %0,07 944 %0,01 233 %0,06 526 %0,01 419 %0,06 4.803
Katalizör %0,01 174 %0,00 20
Malzeme %0,02 312 %0,00 64 %0,05 441 %0,00 293 %0,02 1.464
Ambalaj %0,03 1.185 %0,04 1.180 %0,02 1.180
Direkt işçilik %0,01 504 %0,02 270 %0,01 288 %0,00 45 %0,00 111 %0,00 124
Endirekt işçilik %0,06 2.478 %0,03 377 %0,01 328 %0,03 305 %0,00 257 %0,02 1.972
Amortisman %0,00 116 %0,02 294 %0,00 2 %0,00 13 %0,00 55
Diğer %0,02 923 %0,04 528 %0,07 1.996 %0,14 1.295 %0,01 868 %0,03 2.799
Sinai Maliyet %0,79 35.021 1 14.045 %0,65 18.362 1 9.501 %0,84 53.209 1 85.758
Genel İdare Giderleri %0,01 456 %0,04 1.245 %0,02 1.245
Paz.ve dağ.giderleri %0,09 3.848 %0,14 3.848 %0,06 3.848
Finansman giderleri %0,11 4.953 %0,18 4.994 %0,08 4.994
Ticari maliyet 1 44.278 1 28.449 1 63.296
KAYNAK- 8 Beş Yıllık Kalkınma Planları- Gübre Sanayii ÖİK Raporu
29

TABLO-15-Gübre ve Ham/Ara Madde Üretim Maliyetleri-1998(Devam)
İGSAS
MALİYET UNSURU % AMONYAK % ÜRE % NPK
1000 TL/TON 20.20.0
Hammaddeler %0,77 37.321 %0,80 27.407 %0,78 33.314
Yakıt %0,08 2.712
Elektrik %0,00 77 %0,00 18 %0,01 387
Su %0,00 125 %0,00 59
Kat. Ve kim.maddeler %0,01 291 %0,01 267
Bakım ve Onarım giderleri %0,01 543 %0,00 96 %0,01 360
K.içi İşçilik Giderleri %0,07 3.224 %0,01 512 %0,02 1.011
K.Dışı işçilik giderleri %0,01 651 %0,00 112 %0,01 324
Dış.Sağ.Fayda ve Hiz. %0,01 407 %0,00 54 %0,02 917
Çeşitli giderler %0,01 641 %0,00 75 %0,00 61
Vergi Resim ve Harç %0,01 328 %0,00 2 %0,00 -
Amortismanlar %0,01 534 %0,01 178 %0,04 1.784
Azottan gelen %0,00 6 %0,00 %0,09 3.848
Sinai Maliyet %0,91 44.149 %0,91 31.226 %0,90 38.425
Genel İdare giderleri %0,08 3.900 %0,02 521 %0,07 2.808
Pazarlama ve dağ.giderleri %0,01 687 %0,00 92 %0,01 494
Amonyaktan gelen %0,08 2.602
Dökme Üreden gelen %0,02 785
Ticari Maliyet 1 48.736 1 34.440 1 42.513
TÜGSAŞ Gemlik
MALİYET UNSURU % AMONYAK % NİTRİK % AN26
1000 TL/TON ASİT
Hammaddeler %0,58 33.483 %0,64 9.387 %0,37 11.041
Yardımcı maddeler %0,00 139
Enerji ve utiliteler %0,02 1.300 %0,06 922 %0,04 1.152
Malzeme %0,10 5.984 %0,09 1.370 %0,06 1.701
Ambalaj %0,07 2.091
Direkt işçilik %0,02 976 %0,02 278 %0,01 322
Endirekt işçilik %0,03 1.980 %0,05 773 %0,03 1.051
Personel ücretleri %0,01 522 %0,01 213 %0,01 277
Amortisman %0,22 12.471 %0,12 1.750 %0,07 2.217
Vergi Resim ve Harç %0,01 596 %0,00 16 %0,00 20
Diğer %0,00 39 %0,00 17 %0,00 33
Sinai Maliyet 1 57.350 14.726 %0,67 20.045
Genel İdare Giderleri %0,11 3.305
Paz.ve dağ.giderleri %0,10 2.900
Finansman giderleri %0,13 3.850
Ticari maliyet 1 30.100
KAYNAK- 8 Beş Yıllık Kalkınma Planları- Gübre Sanayii ÖİK Raporu
30

TABLO-15-Gübre ve Ham/Ara Madde Üretim Maliyetleri-1998(Devam)
TÜGSAŞ Kütahya
MALİYET UNSURU % NİTRİK % AN26 GR % NİTRİK % AN26
1000 TL/TON ASİT I ASİT II
Hammaddeler %0,47 11.246 %0,34 13.658 %0,37 11.405 %0,41 13.524
Yardımcı maddeler %0,01 215 %0,00 1 %0,00 13
Enerji ve utiliteler %0,14 3.271 %0,07 2.975 %0,05 1.553 %0,06 2.026
Malzeme %0,08 1.795 %0,09 3.629 %0,05 1.652 %0,07 2.208
Ambalaj %0,05 1.970 %0,00 %0,06 1.970
Direkt işçilik %0,03 708 %0,03 1.123 %0,01 369 %0,02 560
Endirekt işçilik %0,23 5.409 %0,23 9.124 %0,11 3.392 %0,15 4.761
Personel ücretleri %0,05 1.202 %0,03 1.302 %0,01 447 %0,02 637
Amortisman %0,00 13 %0,00 22 %0,00 8 %0,01 190
Vergi Resim ve Harç %0,00 46 %0,00 65 %0,00 28 %0,00 41
Diğer %0,00 39 %0,00 63 %0,00 34 %0,00 40
Sinai Maliyet 1 23.728 %0,85 34.145 %0,61 18.889 %0,80 25.972
Genel İdare Giderleri %0,08 3.365 %0,35 10.862 %0,12 3.809
Paz.ve dağ.giderleri %0,07 2.760 %0,04 1.309 %0,09 2.814
Finansman giderleri
Ticari maliyet 1 40.270 1 31.061 1 32.595
TÜGSAŞ Samsun
MALİYET UNSURU % SÜLFÜRİK % FOSFORİK % FOSFORİK % DAP % NPK
1000 TL/TON ASİT ASİT I ASİT II 20.20.0
Hammaddeler %0,49 4.981 %0,75 55.588 %0,73 54.969 %0,48 34.270 %0,49 23.232
Dolomit 112
Enerji ve utiliteler %0,14 1.408 %0,07 5.127 %0,07 5.241 %0,05 3.536 %0,04 1.722
Malzeme %0,09 911 %0,04 3.035 %0,05 3.708 %0,00 299 %0,03 1.261
Ambalaj %0,02 1.646 %0,03 1.646
Direkt işçilik %0,04 428 %0,02 1.486 %0,02 1.399 %0,01 1.057 %0,01 613
Endirekt işçilik %0,10 1.041 %0,05 3.983 %0,06 4.805 2.929 1.506
Personel Ücretleri %0,02 247 %0,01 1.020 %0,02 1.210 702 382
Amortisman %0,12 1.195 %0,06 4.130 %0,05 4.148 %0,04 3.075 %0,04 1.859
Vergi resim ve Harç %0,00 2 %0,00 9 %0,00 10 6 3
Diğer %0,00 28 %0,00 98 %0,00 122 %0,00 70 %0,00 50
Sinai Maliyet 1 10.239 1 74.475 1 75.611 %0,69 49.590 %0,68 32.387
Genel İdare Giderleri %0,09 6.156 %0,09 4.084
Paz.ve dağ.giderleri %0,04 3.028 %0,06 3.028
Finansman giderleri %0,18 12.755 %0,17 8.036
Ticari maliyet 1 71.528 1 47.535
KAYNAK- 8 Beş Yıllık Kalkınma Planları- Gübre Sanayii ÖİK Raporu
Tablolar incelendiğinde şirketler için ana maliyet unsurunun hammadde olduğu gözlenmektedir.
Özel sektör kuruluşlarında, toplam maliyetler içinde hammadde maliyetinin oranı %64-87
aralığında oluşurken, bu oran kamu sektöründe % 34-75 aralığı içinde oluşmuştur. Özel sektör
kuruluşlarında genel idare giderleri, pazarlama - dağıtım giderleri ve finansman giderleri
31

toplam maliyetin ortalama % 20 sini oluştururken bu oran kamu sektöründe bazı üniteler için
%40 lara varmaktadır.
Ürün bazında ticari maliyetler incelendiğinde;kompoze gübre üretiminin en ucuz 36.739.000
TL/ton ve en pahalı 47.535.000 TL/ton olarak mal edildiğini ,aradaki farkın en önemli
nedeninin finansman gideri olduğu tesbit edilmiştir.DAP (diamonyum fosfat) üretiminde en
düşük 59.640.000 TL/ton ,en yüksek maliyetin 74.339.000 TL/ton olduğu ,aradaki farkın
hammadde temin fiyatları ile genel idare giderlerinden meydana geldiği;AN 26 (amonyum
nitrat) üretiminde en düşük 28.449.000 TL/ton, en yüksek 40.270.000 TL/ton maliyetle
yapıldığı, ve bu farkın ana nedeninin ürünün granüle edilmesi nedeniyle harcanan enerji ve
işçilik maliyetinin yüksekliği olduğu gözlemlenmiştir.
STOK DURUMU
Gübre üretici ve dağıtıcı kuruluşların yılbaşı stok miktarları Tablo 16 da verilmektedir.
Tablo 16- Yılbaşı İtibarıyla Gübre Stokları
GÜBRE
CİNSİ
STOK MİKTARI ( TON)
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
AN26 499,933 659,380 615,012 725,913 860,344 321,379 321,038 406,351 538,507 577,277
AN33 639 28,835 74,883 38,683 24,268 1,774 22,065 39,860 25,026 93,370
AS 142,590 245,532 99,450 57,985 86,865 20,114 45,403 74,592 61,754 41,529
ÜRE 165,115 221,719 211,046 174,215 216,891 70,048 134,443 134,187 212,679 127,192
TSP 106,266 67,755 39,936 36,168 43,558 44,945 5,973 25,084 21,219 11,992
DAP 72,767 121,246 113,170 61,418 243,422 121,218 64,829 21,300 62,888 123,126
20.20.0 219,382 275,832 225,994 59,923 171,700 136,142 55,212 32,050 117,346 184,692
15.15.15 138,045 93,723 39,640 31,805 64,466 29,806 30,466 38,881 49,627 25,971
8.24.8 - 33,917 9,405 105,034 98,212 133,049 83,939 82,917 2,142 69
12.30.12 110,417 67,068
25.5.10 8,909 8,012 1,660 864 930 357 8,762
PS 9,073 13,296 6,933 10,262 18,866 12,168 7,059 8,261 7,133 7,107
PN 2,829 1,371 2,373 2,414 933 1,264 1,772 5,348 6,891
KN 5,334 4,745 3,752 2,074
TOPLAM 1,354,233 1,784,791 1,457,134 1,319,146 1,841,093 893,333 777,889 870,930 1,218,195 1,277,120
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları.
Tablo 17- Yıllar itibarıyla Stoklardaki değişim
GÜBRE CİNSİ 90/91 91/92 92/93 93/94 94/95 95/96 96/97 97/98 98/99
AN26 %32 -%7 %18 %19 -%63 %0 %27 %33 %7
AN33 -%4413 %1597 -%48 -%37 -%93 %1144 %81 -%37 %273
AS %72 -%59 -%42 %50 -%77 %126 %64 -%17 -%33
ÜRE %34 -%5 -%17 %24 -%68 %92 %0 %58 -%40
TSP -%36 -%41 -%9 %20 %3 -%87 %320 -%15 -%43
DAP %67 -%7 -%46 %296 -%50 -%47 -%67 %195 %96
20.20.0 %26 -%18 -%73 %187 -%21 -%59 -%42 %266 %57
15.15.15 -%32 -%58 -%20 %103 -%54 %2 %28 %28 -%48
8.24.8 -%72 %1017 -%6 -%135 -%37 -%1 -%97 -%97
12.30.12 -%39
25.5.10 -%10 -%79 -%48 %8 -%62 -%98
PS %47 -%48 %48 %84 -%36 -%42 %17 -%14 %0
PN -%52 %73 %2 -%61 -%100 %40 %202 %29
KN %28 -%11 -%21 -%45
TOPLAM %32 -%18 -%9 %39 -%151 -%13 %12 %40 %5
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları
32

Sektörde üretimin sürekli, tüketimin mevsimsel olması stoklu çalışma zorunluluğunu
beraberinde getirmektedir. Bu durum ,sektörde eklenen stok maliyeti nedeniyle üretim
maliyetini artırmaktadır.
On yıllık dönem içinde gübre sektöründe stok miktarları dalgalanma göstermektedir. 1990
yılında stok tutarı 1.354.233 ton iken bu miktar 1994 krizinin etkisiyle 1995 ve 1996
yıllarında sırasıyla 893.333 ton ve 777.889 tona kadar inmiş ancak 1998 yılından itibaren
artan ithalatın etkisiyle tekrar 1.277.120 ton seviyesine çıkmıştır.
Yılbaşı stokları genellikle satılan gübrenin %20-30’u seviyesinde olup bu oran 1994 ve 1995
yıllarında en düşük seviyeye inmiş, daha sonraki yıllarda, ilkbaharda tüketilen bazı gübre
çeşitlerinde yaklaşık %35 ini karşılar hale gelmiştir.
TÜKETİM DURUMU
Yıllar itibarıyla Aralık ayı sonu kümülatif gübre tüketim miktarları Tablo 18 de yer
almaktadır.
TABLO 18- Gübre Tüketim Miktarları
GÜBRE GÜBRE TÜKETİMİ (TON)
CİNSİ
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
AN26 1,659,556 1,217,719 1,332,290 1,509,566 1,428,786 1,252,951 1,294,681 1,187,884 1,272,858 1,226,696 1,156,915
AN33 8,722 152,111 266,269 134,701 86,789 144,559 191,933 249,551 367,972 614,824 581,232
AS 450,260 417,664 350,069 306,183 239,312 292,718 244,297 303,278 354,830 322,102 328,420
ÜRE 627,199 594,815 625,568 854,648 617,179 580,804 728,356 725,448 897,153 1,00,001 841,868
TSP 169,647 147,135 108,633 169,054 84,024 90,415 60,261 82,389 66,873 48,039 45,564
DAP 618,505 709,967 734,036 882,775 447,574 560,335 573,600 607,417 725,456 631,626 630,317
20,20,0
15,15,15
25,5,10
8,24,8
12,30,12
10,25,0
25,5,0
26,13,0
11,52,0
151515+Zn
20,10,10
1,020,903
358,104
22,223
25,473
17,405
1,011
613
899,758
239,203
27,927
92,168
7,182
280
934
1,000,566
247,207
51,434
126,060
69,973
1,464
68
974,187
282,214
85,320
276,791
2,911
381
688,227
217,066
40,498
124,445
4,136
56
945,621
271,698
2,459
218,560
7,655
272
975,174
306,556
1,669
195,816
343
1,043,235
306,894
24,0745
84,000
3,772
1,010
476
1,198,981
333,848
49,929
1,678
138,973
17,905
9,868
1,340
1,212,561
313,480
71,936
83
94,251
20,666
977
1,017,697
316,751
62,775
989
90,020
4,367
22,776
PS 14,974 15,950 18,857 19,912 16,512 11,615 17,307 16,465 19,980 14,076 16,764
PN 783 2,920 3,442 4,356 3,205 6,081 6,622 5,494 6,723 8,634 10,329
KN 323 684 1,068 841 1,117
TOPLAM 4,995,407 4,539,804 4,936,214 5,502,999 3,997,809 4,386,066 4,597,299 4,642,455 5,464,908 5,581,069 5,294,060
N
P2O5
K2O
BİTKİ
BESİN
TOPLAM
1,199,663
624,818
63,402
1,887,883
1,103,716
618,168
47,526
1,769,410
1,206,230
658,085
63,328
1,927,643
1,335,253
786,979
84,967
2,207,199
1,006,588
444,347
56,296
1,507,231
1,053,737
579,613
67,090
1,700,440
1,147,658
578,044
73,515
1,799,217
1,167,003
592,394
66,374
1,825,771
1,394,906
701,983
88,509
2,185,398
1,485,624
637,924
80,675
2,204,223
1,378,532
628,776
82,095
2,089,403
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları
Gübre tüketim miktarı 1990 yılında 4.9 milyon ton iken, 1994 yılında yaşanan ekonomik
krizin etkisi ile 3.9 ton’a kadar gerilemiş sonra tekrar artarak 2000 yılında 5.3 milyon ton
33

seviyesine gelmiştir. On yıllık dönem boyunca Türkiye’de ,1994 yılı dışında ortalama 5-5.5
milyon ton civarında kimyasal gübre tüketilmektedir.
Gübre cinsleri açısından ise ; DAP,üre, kompoze gübreler ve amonyum nitrat 33 gübre
cinslerinde tüketim artar iken TSP,CAN cinsi gübre kullanımında azalma görülmektedir.
DIŞ TİCARET DURUMU
İTHALAT DURUMU
On yıllık dönem boyunca gübre sektöründe ithal edilen ürünlerin yıllar itibarıyla miktarı ve
cari fiyatlarla değerleri aşağıdaki tablolarda yer almaktadır.
Tablo 19- Gübre İthalat Miktarları (Ton )
GÜBRE
CİNSİ
AS
AN26
AN33-30
ÜRE
TSP
DAP
NPK
PS
PN
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
225.148 103.361 73.664 153.712 45.965 219.129 140.158 170.857 241.021 213.689 205.594
328.326 255.068 364.588 349.068 83.336 185.475 113.955 157.486 125.047 8.152 20.505
34.620 174.979 177.892 83.361 14.665 416.201 351.681 304.268 507.732 496.251 630.891
354.363 262.434 249.436 439.605 167.417 207.784 246.196 247.544 501.651 714.652 970.770
4.754 1.407 3.704 - - 114 21.166
280.020 403.254 306.395 633.679 193.137 424.340 333.001 383.875 481.166 333.797 444.550
103.649 69.585 21.017 21.383 56.260 70.824 9.578 13.468 45.232 57.416 94.306
19.021 9.391 20.154 18.404 2.274 8.794 16.657 11.505 18.045 14.097 13.135
3.645 1.500 5.315 7.050 2.500 12.042 12.545 13.489 12.016 10.015 7.370
TOPLAM 1.348.792 1.284.326 1.218.461 1.706.262 565.554 1.545.996 1.227.475 1.302.492 1.931.910 1.848.183 2.408.287
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları ve Gübre Üreticileri Derneği
Tablo 20- Gübre İthalat Miktarında yıllık değişim(%)
GÜBRE 1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1994 1994-1995 1995-1996 1996-1997 1997-1998 1998-1999 1999-2000
CİNSİ
AS -%54 -%29 %109 -%70 %377 -%36 %22 %41 -%11 -%4
AN26 -%22 %43 -%4 -%76 %123 -%39 %38 -%21 -%93 %152
AN33-30 %405 %2 -%53 -%82 %2738 -%16 -%13 %67 -%2 %27
ÜRE -%26 -%5 %76 -%62 %24 %18 %1 %103 %42 %36
TSP -%100 %163 -%100 %18467
DAP %44 -%24 %107 -%70 %120 -%22 %15 %25 -%31 %33
NPK -%33 -%70 %2 %163 %26 -%86 %41 %236 %27 %64
PS -%51 %115 -%9 -%88 %287 %89 -%31 %57 -%22 -%7
PN -%59 %254 %33 -%65 %382 %4 %8 -%11 -%17 -%26
TOPLAM -%5 -%5 %40 -%67 %173 -%21 %6 %48 -%4 %30
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları
34

Tablo 21-Gübre İthalat Değeri (Cari CİF fiyatlarla)(1000 $)
GÜBRE 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
CİNSİ
AS
15.029 4.721 5.137 9.200
2.779
16.569 12.963 14.397 13.988 11.139
AN26
10.923
546
32.026 29.862 41.430 37.677
21.403 16.935 21.326 12.467
AN33-30
1.652
4.674 23.083 20.457 7.594
55.785 51.038 44.142 46.649 35.853
ÜRE
18.210
46.340 39.822 34.990 49.522
39.648 50.303 37.300 50.076 58.599
TSP - 699 - - - 253 690 - - -
DAP
NPK
PS
PN
56.469 85.285 57.515 88.979
17.559 10.446 3.232 2.668
4.344 2.094 4.732 4.275
503
1.184
1.841 2.500
38.308
96.485 80.975 86.512 108.244 62.257
7.508
13.159 6.280 9.592 28.169 12.724
185
2.801 3.983 2.719 4.184 3.564
916
4.836 5.434 5.969 5.381 4.513
TOPLAM 177.625 196.515 169.334 202.415 80.481 250.939 228.601 221.957 269.158 189.195
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları
Tablo 22- Yıllar itibarıyla yıllık değişim(%)
GÜBRE CİNSİ 1990-1991 1991-1992 1992-1993 1993-1994 1994-1995 1995-1996 1996-1997 1997-1998 1998-1999
AS -%69 %9 %79 -%70 %496 -%22 %11 -%3 -%20
AN26 -%7 %39 -%9 -%71 %96 -%21 %26 -%42 -%96
AN33-30 %394 -%11 -%63 -%78 %3277 -%9 -%14 %6 -%23
ÜRE -%14 -%12 %42 -%63 %118 %27 -%26 %34 %17
TSP -%100 %173 -%100
DAP %51 -%33 %55 -%57 %152 -%16 %7 %25 -%42
NPK -%41 -%69 -%17 %181 %75 -%52 %53 %194 -%55
PS -%52 %126 -%10 -%96 %1414 %42 -%32 %54 -%15
PN -%58 %266 %36 -%63 %428 %12 %10 -%10 -%16
TOPLAM %11 -%14 %20 -%60 %212 -%9 -%3 %21 -%30
Gübre sektörü, 1994 yılında yaşanan ekonomik krizden önemli ölçüde etkilenmiş ; azalan
talebe bağlı olarak ithalat ta düşmüştür. 1995 yılından itibaren , özellikle ithal gübre
fiyatlarındaki düşüşle beraber ithalat miktarları artarken, ithalat için harcanan döviz tutarı
azalmıştır.Ucuz fiyatla gübre ithali ise yerli sektörü üretim açısından zorlamakta, yurtdışına
kıyasla pahalıya mal olan yerli gübre ürününün satışında sorunlarla karşılaşılmaktadır.
Sektör son yıllarda gübre ve hammadde ithalini daha çok Birleşik Devletler Topluluğu ve
Kuzey Afrika ülkelerinden yapmaktadır. İthalat yapılan diğer ülkeler ise; Amerika Birleşik
Devletleri, Bulgaristan ,Romanya, Avrupa Topluluğu ülkeleri, Orta Avrupa ülkeleri ve
İsraildir. 1997 yılından itibaren dünyada yeni tesislerin açılması ve Rusyanın üreticiler için
35

gaz fiyatını sübvanse etmesi sonucu, özellikle Birleşik Devletler Topluluğu ülkelerinde
fiyatlar düşmüştür.
İHRACAT DURUMU
Gübre sektöründe yurtdışına ihraç edilen gübre miktarı ve Dolar cinsinden cari Fob fiyatlarla
ihracat değerleri ve yıllık değişim yüzdeleri aşağıdaki tablolarda yer almaktadır.
Tablo-23- Gübre İhracat Miktarları (Ton)
GÜBRE
CİNSİ
AS
AN26
AN33
ÜRE
TSP
DAP
NPK
PN
PS
TOPLAM
1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000
10.000 4.000 69.293 2.417 3.018 6.425 2.450
71.269 89.957 72.971 14.315 4.243 20.125 1.363 3.150 5.894 5.818
1.819 43.252 880 3.685 3.981
185.883 93.805 104.736 40.382 21.478 2.001 2.653 1.763
88.150 83.092 85.147 15.750 2.835 2.508 28.685 4.225 9.923 1.330
1.600 4.000 16.200 4.839 26.832 11.179 6.750 2.100
27.792 71.833 18.260 8.050 23.849 38.797 63.714 30.901 38.302 28.205 13.342
200
373.094 350.487 290.933 163.990 57.244 133.515 94.816 39.507 72.512 48.314 28.894
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları ve Gübre Üreticileri Derneği
Tablo 24- Yıllar itibarıyla yıllık değişim(%)
GÜBRE CİNSİ 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99 1999-200
AS -%60 %1632 -%100 %25 %113 -%62 -%100
AN26 %26 -%19 -%80 -%70 %374 -%100 %131 %87 -%1
AN33 -%100 -%100 %319 %8
ÜRE -%50 %12 -%61 -%47 -%91 -%100 -%100
TSP -%6 %2 -%82 -%82 -%12 %1044 -%85 %135 -%87 -%100
DAP %150 %305 -%70 %454 -%100 -%40 -%69
NPK %158 -%75 -%56 %196 %63 %64 -%52 %24 -%26 -%53
PN
PS -%100
TOPLAM -%6 -%17 -%44 -%65 %133 -%29 -%58 %84 -%33 -%40
Gübre ihraç miktarı 1990-1994 yılları arasında, gübre ihracına verilen teşviklerin azalmasına
paralel olarak sürekli düşüş göstermiş, 1994 yılında yaşanan ekonomik krizin de etkisiyle
57.244 ton’a kadar gerilemiştir. 1995 yılında gübre ihraç miktarı bir artış gösterse de dünya
gübre fiyatlarındaki genel düşüş ile beraber ihraç miktarları tekrar azalmıştır. Gübre ihraç
miktarları 1997-1998 dönemi için uygulanan kur politikalarıyla bir artış göstermiş ancak
dünya piyasalarındaki arz fazlası fiyatlara yansıdığından ,ihracat tekrar düşüşe geçmiştir.
1.890
36

Sektör en çok kompoze gübre ve TSP ürünlerini ihraç edebilmektedir. Diğer ürünlerde ihraç
olanağı maliyet yüksekliği nedeniyle sınırlıdır. Dünya piyasalarında doğal gaz kaynaklarına
sahip olan ülkeler ucuz fiyatlarla gübre üretip ihraç edebilmektedirler.
Türkiye genellikle gübre ihracatını Afrika ve Asya ülkelerine yapmaktadır. Bu ülkelerin
dışında Avrupa Birliği ülkelerine, Ortadoğu ülkelerine, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyetine
gübre ihracı yapılmaktadır.
Tablo 25-Gübre İhracat Değeri (Cari Fob Fiyatlarla )( 1000 $)
GÜBRE 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
CİNSİ
AS 600 350
242 278 447 168
5.658
AN26
857 255
530 252
5.825 9.628 6.134
2.127
AN33 167
114 258
4.966
ÜRE
3.428 442 278
24.911 13.668 13.946 4.240
TSP
468 425 4.936 753 1.846 249
12.977 12.796 12.379 2.230
DAP 452 439
748
2.871 1.375
2.479
5.548
NPK
3.004
13.618 5.918 7.343 5.410
6.249 12.195 2.219 1.205
6.648
PN
PS 43
TOPLAM 49.962 49.382 35.634 16.669 7.903 20.156 18.796 7.479 13.151 7.460
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları
Tablo 26- Yıllar itibarıyla yıllık değişim(%)
GÜBRE CİNSİ 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99
AS -%42 %1517 -%100 %15 %61 -%62
AN26 %65 -%36 -%86 -%70 %734 -%100 -%52 -%100
AN33 -%100 -%100 %126
ÜRE -%45 %2 -%70 -%19 -%87 -%100 -%100
TSP -%1 -%3 -%82 -%79 -%9 %1061 -%85 %145 -%87
DAP -%3 %465 -%70 %642 -%100 -%52
NPK %95 -%82 -%46 %149 %121 %105 -%57 %24 -%26
PN
PS -%100
TOPLAM -%1 -%28 -%53 -%53 %155 -%7 -%60 %76 -%43
37

GÜBRE SEKTÖRÜNDE PAZARLAMA SİSTEMİ
Türkiye’de gübre sektörü ,uygulanan tarım politikalarına bağlı olarak, devlet müdahalesinin
yoğun olduğu sektörlerden biridir. Tarım için en önemli girdilerden biri olan gübrenin
pazarlanması ve fiyatının tespitinde ,Cumhuriyetin kuruluşundan son yıllara kadar devlet
belirleyici bir rol üstlenmiştir.
Gübre ürünlerinin fabrika satış fiyatları ,1973 yılına kadar her yıl hükümetlerce çıkarılan
kararnamelerle tespit edilmiştir. 1973-1974 yıllarında petrol fiyatlarının artışı ile ortaya çıkan
ekonomik krizle beraber, gübre hammaddesi ve mamul gübre fiyatlarını aşırı ölçüde artırınca,
bu durumun tarım sektörünü olumsuz yönde etkilememesi için, devlet desteği uygulamasına
geçilmesine karar verilmiştir. 1973 yılında , gübre sektöründe karaborsayı engellemek için
gübre tedarik ve dağıtım görevi Türkiye Zirai Donatım Kurumu ve Türkiye Şeker Fabrikaları
TAŞ’ne verilmiştir. 1973 yılında çıkan kararname ile fabrika satış fiyatları, Tarım
Bakanlığının koordinartörlüğünde, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, Maliye Bakanlığı , Türkiye
Zirai Donatım Kurumu ve Türkiye Şeker Fabrikaları ile üretici kuruluşlar arasında yapılan
protokolla tespit edilmeye başlanmıştır.Türkiye Zirai Donatım Kurumu(TZDK) ve Şeker
Fabrikaları TAŞ yurt içinde üretilen gübreleri , devletin koordinatörlüğünde tespit edilen
fiyattan satın almışlar ve dağıtmışlardır.Gübre ithalatı sadece TZDK tarafından yapılmıştır.
1975 yılında fabrika satış fiyatlarının, üretici ve dağıtıcı kuruluşlar arasında yapılacak
anlaşmalarla tespit edilmesi, eğer anlaşma sağlanamaz ise gübre komitesince belirlenmesine
karar verilmiştir.
1973-1986 yılları arasında bu uygulama devam etmiş ve sektör tamamen devlet kontrolünde
çalışmıştır. 1986 yılında uygulanan yeni ekonomik politikalar gübre sektörüne de yansımış ve
sektörde gübre tedarik ve pazarlanmasında liberalizasyona gidilmiştir. 1988 yılında
pazarlamada yer alabilecek kuruluşlar artırılmıştır. Böylece daha önce sadece TZDK ve
T.Şeker Fabrikaları TAŞ pazarlama ve tedarik faaliyetinde bulunabilirken, bunların yanında
gübre üreticileri ve bunların pazarlama şirketleri , Tarım Kredi Kooperatifleri Merkez Birliği,
Tarım Satış Kooperatifleri Birlikleri ile Tarım ve Köyişleri Bakanlığı ile T.C Ziraat
Bankasına yazılı olarak başvuran gerçek ve tüzel kişiler tarafından da gübre tedariki ve
pazarlaması yapılabilmektedir. Bu imkanın doğması ile birlikte üretici kuruluşlar ya kendi
bünyelerinde pazarlama üniteleri ya da ayrı pazarlama şirketleri kurmuşlar ve bayilik sistemi
uygulamasına başlamışlardır.
Liberalizasyonla birlikte devlet destekleme alımı uygulamasına başlamıştır.Üretici kuruluşlar
gübreyi çiftçiye belirlenen destekleme fiyatından satmışlar, kendi maliyetlerinden doğan
farkı, fatura beyan ederek devletten almışlardır. 1994 yılında yaşanan ekonomik krizle birlikte
devlet ödeme güçlüğüne girince bu uygulama değiştirilmiş ve destekleme üreticiler yerine
doğrudan çiftçiye verilmiştir.1994 yılında ,çiftçiyi destekleme oranı %30 ,1995 yılında, % 50
olmuştur. 1998 yılında yeni bir uygulamaya geçilmiş,çiftçi yerine devlet tarımsal girdileri
38

doğrudan subvanse etmeye başlamıştır. Tarımsal girdilerin desteğinin %90’ nı gübre için
yapılmaktadır. Bu sistemde gübre üreticilerine , Tarımda Yeniden Yapılanma ve Destekleme
Kurulu tarafından belirlenen miktarda ve üçer aylık dönemler halinde avans verilmektedir.
Bu uygulama fiyatlara yaklaşık %20 oranında yansımaktadır. 1996 ve 1997 yıllarında 550
milyon Dolar düzeyinde gübre desteği, 1998 ve 1999 yıllarında TL bazında değişmemiş,
Dolar bazında 475 ve 330 milyon Dolara gerilemiştir. 2000 yılında ise yeni destekleme
sisteminde destekleme fiyatlarının TL bazında olması ancak hammadde fiyatlarının dolar
bazında artışı sektörü olumsuz yönde etkilemiştir.
1986 yılına kadar gübre dağıtımını elinde tutan TZDK ve Şeker Fabrikaları TAŞ, 1986 yılında
uygulanan liberal sistemle beraber, yüksek genel idare giderlerini fiyatlara yansıtmaları
nedeniyle pazar paylarını giderek kaybetmişler ve gübre ürünleri daha çok bayiler kanalıyla
pazarlanır hale gelmiştir. Artan dağıtıcı sayısı ile ortaya çıkan rekabet ortamı hem fiyatların
ucuzlamasına, çiftçinin ilan edilen fiyatların altında gübre satın alabilmesine neden olmuş,
hem de pazarlayıcı kuruluşların gübre satışlarını arttırmak amacıyla verdikleri hizmetler
( örneğin ücretsiz toprak analizi,bitki analizi ve tavsiyeleri, gübreleme konusunda yayınların
verilmesi gibi) çiftçinin daha bilinçli gübre tüketmesine yol açmıştır.
Ayrıca 1986 yılından sonra getirilen liberal sistem ve devlet destekleme uygulamaları ürün
pazarlamasının daha verimli şekilde yapılmasını amaçlamıştır.Örneğin, çiftçilerin ve üretici
ve dağıtıcı firmaların devlet desteğinden yararlanabilmeleri için hazırlamaları gereken
belgeler içinde toprak analizi ve ekilen ürünlerin bildirilmesi zorunluluğu getirilmiştir.Bu tür
uygulamalar her ne kadar artan bürokrasiyi beraberinde getirse de daha bilinçli gübre
tüketimini, desteklemenin gerçek amacına uygun kullanımını sağlamayı hedeflemektedir.
FİYATLAR
1990-2000 dönemi içinde TZDK ve Tarım Kredi Kooperatiflerinin çiftçiye gübre satış
fiyatları Tablo 27 de verilmektedir.
1990-1999 yılları arasında devlet desteği hariç KDV dahil Tarım Kredi Kooperatifleri
tarafından ilan edilen gübre perakende satış fiyatları Tablo 28 de verilmiştir. Fiyatlardaki
yıllar itibarıyla değişim Tablo 29 da, ortalama Dolar alış kurlarıyla hesaplanmış Dolar
karşılıkları Tablo 30 da yer almaktadır. Dolar cinsinden fiyatlarda yıllık değişim ise Tablo 31
de verilmiştir.
Tablo 32 de ise 1990-1999 yılları arasında gübre ortalama ithal fiyatları yer almaktadır. İthal
fiyatların yıllar itibarıyla değişimi Tablo 33 de verilmiştir.
39

Tablo 27- TZDK ve TKK ‘nın Gübre Satış Fiyatları (Çiftçinin ödediği fiyatlar)
Tarih AN21 AN26 ÜRE DAP TSP NPK PS
20.20.0
15.10.90* 238 288 412 543 335 407 460
11.90 247 599 428 553 348 424 478
1.11.90** 250 303 433 562 354 431 487
25.12.90 250 363 479 562 354 431 487
12.1.91 255 404 529 562 354 440 487
26.1.91 265 495 640 595 409 530 550
26.2.91 345 510 640 595 409 530 550
19.3.91 370 600 720 595 409 530 550
14.5.91 370 600 720 640 409 530 550
1.9.91 360 605 825 770 525 625 755
28.9.92 600 800 950 1150 780 850 1150
13.11.92 697 930 1087 1387 950 1030 1403
25.1.93 1082 1350 1685 2000 1330 1545 2177
3.2.93 1030 1280 1600 1900 1260 1460 1952
6.8.93 1442 1536 1775 2432 1474 1898 3123
1.11.93 1481 1577 1823 2497 1513 1949 3207
15.12.93 1639 1756 2030 2278 1715 2169 3574
6.4.94 4400 4770 5740 8970 6000 6450 11000
9.9.94 5000 6230 8100 10800 8500 8800 12000
14.9.94 5865 7500 9600 12800 10500 10150 15000
14.9.94 4105 5250 6720 8960 7350 7105 10500
27.1.95 4340 5740 7350 8960 7700 7140 9800
8.95 5390 5950 8855 11025 9800 8050 11060
26.10.95 3950 4750 6875 8500 6850 6000 9500
29.1.96 7125 7625 11875 13125 10125 9375 13125
5.9.96 7750 8500 12000 15500 12500 11000 17250
27.9.96 8125 8800 12750 16750 12750 11500 18000
26.2.97 10750 12000 16500 21000 17000 14000 20000
8.9.97 14000 15500 19500 31000 27000 24000 29500
30.9.97 13750 15500 19000 31000 26500 22500 29000
12.97 16000 17500 21000 32000 33000 25000 35000
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
27.1.98 16500 23500 25000 48000 38000 30000 61500
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
21.8.98 21000 28000 33000 57000 47000 37000 70000
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
1.1.99 23000 28000 33000 61000 52000 40500 82000
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
5.4.99 26000 30000 35000 67000 60000 44000 92000
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
1.5.99 28000 32000 37500 73000 62000 46000 96000
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
40

7.6.99 30000 33500 38500 80000 65000 53000 105000
Destek 15500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
5.10.99 38000 37000 45000 92000 90000 63000 130000
Destek 15500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
Tablo 27- Devam
10.11.99 39000 38000 48000 94000 93000 66000 132000
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
21.1.2000 49000 51500 61000 110000 105000 79000 170000
***
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
17.2.2000 50000 54000 65000 110000 108000 81000 170000
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
31.3.2000 53000 58000 73000 114000 110000 85000 175000
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
28.4.2000 56000 60000 75000 115000 115000 88000 180000
Destek 11500 13500 17000 30000 20000 20000 22500
(*)(**)15 Ekim 1990 Tarihinde %10 olan KDV oranı %11 ‘e çıkmıştır.
1 Aralık 1990 tarihinde KDV oranı %12 ‘ye çıkmıştır.
1 Eylül 1991 tarihinde KDV oranı %1’e düşürülmüştür.
13 Kasım 1992 de KDV %12 ‘ye çıkmıştır.
1 Kasım 1993 de KDV % 15’e çıkmıştır.
15.Ekim 1994 tarihinden itibaren gübre desteği %30’a yükseltilmiş olup, tablodaki fiyatlar
toplam fiyatlardan %30 düşülerek bulunmuştur.
26 Ekim 1995 tarihinden sonra gübredeki sübvansiyon %50’ye yükselmiş, tablodaki fiyatlar
toplam fiyatlardan %50 düşülerek bulunmuştur.
27 Kasım 1997 tarihinden itibaren gübre desteklemesi gübre üreten fabrikalara ve Kg. başına
verilmeye başlamıştır.
Tablodaki fiyatlar Çiftçinin ödediği fiyatlardır.
(***) 2000 yılından itibaren Tarım Kredi Kooperatif fiyatları kooperatiflere verilen
fiyatlardır. Bölge ve illerdeki gelişmeler ışığında kooperatifler fiyatlara azami %10 kar payı
koyarak satmaktadırlar.
Kaynak- Tarım Bakanlığı-TZDK ve TTK-DİE
41

Tablo-28 Ortalama Gübre Perakende Satış Fiyatları (Devlet Desteği hariç KDV
dahil)(TL/Kg)
GÜBRE 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
CİNSİ
AN26 393 639 999 1.441 6.904 5.245 8.063 13.750 25.750 33.500
AN33 495 736 986 1.579 7.173 5.190 8.625 14.000 27.500 36.000
AS 323 477 707 1.261 5.396 4.170 7.500 12.250 18.750 31.000
ÜRE 491 768 1.089 1.726 8.835 7.175 11.750 17.750 27.500 39.500
TSP 653 879 1.187 1.406 8.280 7.350 11.250 21.750 42.500 75.000
DAP 979 1.263 1.977 2.214 9.936 8.730 14.375 26.000 51.500 79.500
NPK 20.20.0 628 943 1.496 1.719 7.820 6.570 10.625 18.250 33.500 53.500
NPK15.15.15 626 761 1.127 1.673 8.372 6.570 10.625 18.000 33.500 54.000
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları
Tablo-29 Ortalama Gübre Perakende Satış Fiyatları (Devlet Desteği hariç KDV dahil) (Yıllık
değişim%)
1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99
AN26 %62 %57 %44 %379 -%24 %54 %71 %87 %30
AN33 %49 %34 %60 %354 -%28 %66 %62 %96 %31
AS %48 %48 %78 %328 -%23 %80 %63 %53 %65
ÜRE %56 %42 %58 %412 -%19 %64 %51 %55 %44
TSP %35 %35 %18 %489 -%11 %53 %93 %95 %76
DAP %29 %57 %12 %349 -%12 %65 %81 %98 %54
NPK 20.20.0 %50 %59 %15 %355 -%16 %62 %72 %84 %60
NPK15.15.15 %22 %48 %48 %400 -%22 %62 %69 %86 %61
Tablo-30-Ortalama Gübre Perakende satış Fiyatları(Ortalama Dolar alış kurundan)($/Ton)
GÜBRE 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
CİNSİ
AN26 151 153 146 132 233 110 99 91 99 91
AN33 190 177 144 144 242 109 106 93 106 98
AS 124 115 103 115 182 88 93 81 72 84
ÜRE 188 184 159 158 298 151 145 117 106 107
TSP 251 211 173 128 279 154 139 144 164 204
DAP 376 303 288 202 335 183 177 172 198 216
NPK
20.20.0
NPK
15.15.15
241 227 218 157 264 138 131 121 129 146
240 183 164 153 282 138 131 119 129 147
42

Tablo-31-Ortalama Gübre Perakende satış Fiyatları(Ortalama Dolar alış kurundan)
Yıllık değişim
1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99
AN26 %2 -%5 -%10 %77 -%53 -%10 -%9 %9 -%8
AN33 -%7 -%19 %0 %68 -%55 -%2 -%13 %14 -%7
AS -%7 -%10 %12 %58 -%52 %6 -%13 -%11 %17
ÜRE -%2 -%14 -%1 %89 -%49 -%4 -%19 -%10 %2
TSP -%16 -%18 -%26 %117 -%45 -%10 %4 %14 %25
DAP -%19 -%5 -%30 %66 -%45 -%3 -%3 %15 %9
NPK 20.20.0 -%6 -%4 -%28 %68 -%48 -%5 -%8 %7 %13
NPK15.15.15 -%24 -%10 -%7 %85 -%51 -%5 -%9 %8 %14
Tablo-32-Ortalama Gübre İthalat Fiyatları (Cari CİF İthalat fiyatları)($/Ton)
GÜBRE 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
CİNSİ
AN26 97 121 117 115 145 115 149 135 100
AN33 135 134 120 95 94 126 139 135 85 73
AS 77 48 51 69 70 76 92 84 58 52
ÜRE 114 160 150 142 118 191 204 151 100 82
TSP 147
DAP 204 196 194 178 257 227 243 225 225 187
NPK
20.20.0
NPK
15.15.15
230 163 154 130 153
220 146 165
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları
Tablo-33-Ortalama Gübre İthalat Fiyatları (Yıllık değişim%)
GÜBRE CİNSİ 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99
AN26 %25 -%3 -%2 %26 -%21 %30 -%9 -%26 -%100
AN33 -%1 -%10 -%21 -%1 %34 %10 -%3 -%37 -%14
AS -%38 %6 %35 %1 %9 %21 -%9 -%31 -%10
ÜRE %40 -%6 -%5 -%17 %62 %7 -%26 -%34 -%18
TSP -%100
DAP -%4 -%1 -%8 %44 -%12 %7 -%7 %0 -%17
NPK 20.20.0 -%29 -%6 -%16 %18 -%100
NPK15.15.15 -%34 -%100 -%100
Devlet desteği hariç perakende satış fiyatları , ortalama gübre ithalat fiyatları ile
karşılaştırıldığında, 1990-1994 döneminde daha yüksektir. 1994 yılında ekonomik krizle
beraber TL bazında fiyatlar bir önceki yıla göre %300-400 aralığında artmış, bu dönemdeki
kur artışı bu artışta önemli bir etken olmuştur.Nitekim Dolar cinsinden ithal fiyatlarını
incelediğimizde 1993-1994 döneminde bazı ürünlerde fiyat düşüşü yaşanırken, bazı ürünlerde
ancak %44 dolayında bir artış gözlenmiştir. 1995 yılında ise alınan tedbirler sonucu bazı
ürünlerde perakende satış fiyatları ithal fiyatlarından daha düşük olarak gerçekleşmiştir.
Özellikle DAP ve Üre ürünlerinde perakende satış fiyatları ithal fiyatlardan daha düşüktür.
43

Dünya gübre sektöründeki gelişmelere paralel olarak ithal fiyatları 1990-1997 döneminde
dalgalanmış, 1997 yılından itibaren düşüş eğilimi göstermiştir.Ülkemizdeki perakende satış
fiyatları ise artış hızı azalmış olsa da , enflasyonun etkisi ile yükselmiştir.
İSTİHDAM DURUMU
Sektördeki kuruluşların toplam istihdam durumu Tablo 34 de verilmiştir.Yıllar itibarıyla
personel sayısındaki değişim ise Tablo 35 te yer almaktadır.
Sektörde çalışan sayısı 1990-1999 dönemi içinde toplam 9007 kişiden 5791 kişiye düşmüştür.
Sektörde en fazla personel çalıştıran kuruluş TÜGSAŞ tır.
“İşgücü maliyeti diğer sektörlere göre yüksek, işgücü verimliliği ise özellikle kamu
kuruluşlarında düşüktür.”(1)
Tablo 34-Gübre Sektörü İstihdam Durumu
SEKTÖR TOPLAMI 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
YÜKSEK TEKNİK 694 712 684 542 650 607 582 562 533 500
İDARİ 634 628 641 420 327 585 563 614 578 519
ORTA TEKNİK 517 509 507 479 512 638 624 592 598 598
MEMUR 885 965 933 1121 1076 815 789 804 783 724
İŞÇİ DÜZ 2865 2840 2730 1209 1120 1206 1159 1138 1101 1063
KALİFİYE 3412 2230 3123 4265 3777 3161 3011 2834 2609 2387
TOPLAM 9007 7884 8618 8036 7462 7012 6728 6544 6202 5791
Kaynak-7. ve 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları
Tablo 35- Gübre Sektöründe İstidam edilen personel sayısının yıllık değişimi
SEKTÖR TOPLAMI 1990-91 1991-92 1992-93 1993-94 1994-95 1995-96 1996-97 1997-98 1998-99
YÜKSEK TEKNİK %3 -%4 -%21 %20 -%7 -%4 -%3 -%5 -%6
İDARİ -%1 %2 -%34 -%22 %79 -%4 %9 -%6 -%10
ORTA TEKNİK -%2 %0 -%6 %7 %25 -%2 -%5 %1 %0
MEMUR %9 -%3 %20 -%4 -%24 -%3 %2 -%3 -%8
İŞÇİ DÜZ -%1 -%4 -%56 -%7 %8 -%4 -%2 -%3 -%3
KALİFİYE -%35 %40 %37 -%11 -%16 -%5 -%6 -%8 -%9
TOPLAM -%12 %9 -%7 -%7 -%6 -%4 -%3 -%5 -%7
Tablo 36- Gübre Sektöründe istihdam edilen personelinYüzde Dağılımı
SEKTÖR TOPLAMI 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
YÜKSEK TEKNİK %8 %9 %8 %7 %9 %9 %9 %9 %9 %9
İDARİ %7 %8 %7 %5 %4 %8 %8 %9 %9 %9
ORTA TEKNİK %6 %6 %6 %6 %7 %9 %9 %9 %10 %10
MEMUR %10 %12 %11 %14 %14 %12 %12 %12 %13 %13
İŞÇİ DÜZ %32 %36 %32 %15 %15 %17 %17 %17 %18 %18
KALİFİYE %38 %28 %36 %53 %51 %45 %45 %43 %42 %41
TOPLAM %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100 %100
Tablo 36 ‘dan görüleceği üzere sektörde ağırlıklı olarak kalifiye işçi çalışmaktadır.1991
yılındaki personel sayısındaki düşüş ,Tügsaş’ta çalışan kalifiye işçi sayısındaki azalış nedeni
ile meydana gelmiştir.
44

(1)- Sy 51- 8.Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporu
DÜNYADAKİ KİMYASAL GÜBRE SEKTÖRÜNÜN DURUMU
Üretim
Çeşitli kimyasal gübre ürünlerinin üretimine ilişkin olarak İFA (Dünya Gübre Birliği-
International Fertilizer Association) tarafından yayınlanmış bilgiler aşağıdaki bölümlerde yer
almaktadır.
1. Azotlu Gübreler( AS,AN Üre)
1960’lı yıllara kadar dünyadaki azotlu gübre üretimi en fazla Batı Avrupa ülkeleri, Kuzey
Amerika ülkeleri ve Japonya tarafından yapılmakta idi. Ancak 1970-1980’ li yıllarda üretim ,
bu ülkelerden doğalgaz üreticisi olan Birleşik Devletler Topluluğu ve Ortadoğu ülkeleriyle ;
aynı zamanda büyük ölçüde tüketici olan Çin, Endonezya ve Pakistan gibi ülkelere kaymıştır.
Batı Avrupa’nın dünya üretimindeki payı 1980’lerde %20 iken bu pay 1998’de %11 ‘e inmiş;
buna karşılık gelişmekte olan ülkelerin payları 1980’ lerde %31 iken 1998’de % 55’e
çıkmıştır.
1997-1998 döneminde azotlu gübre üretiminde ülkelerin payları
-%23 Çin
-%18 Kuzey Amerika
-%15 Güney Asya(Hindistan)
-%11 Batı Avrupa
-%10 Birleşik Devletler Topluluğu
-%5 Orta Avrupa
-%5 Yakındoğu
-%4 Endonezya-Japonya
-%2 Meksika Karaipler
-%7 Diğer ülkeler
olarak gerçekleşmiştir.
2. Fosfatlı Gübreler (SP,TSP,DAP)
Fosfatlı gübre ve fosfat kayası üretiminde Amerika Birleşik Devletleri, Birleşik Devletler
Topluluğu, Çin, Afrika ülkeleri ve Ortadoğu ülkeleri ön sıraları almaktadırlar. 1998 yılında
fosfat kayası üretiminde ülkelerin payları
-%32 ABD
-%17 Fas
-%14 Çin
-%37 Diğer ülkeler
şeklindedir.
Fosforik asit üretiminde ise 1998 yılı için ülke payları
-%42 ABD
-%15 Tunus
-%8 BDT
-%6 Latin Amerika ülkeleri
-%6 Ortadoğu ülkeleri
-%6 Batı Avrupa ülkeleri
45

-%17 Diğer ülkeler
olarak gerçekleşmiştir.
3. Potaslı gübreler (PS,PN)
Dünya Potas üretimi 55’in üzerinde ocak ve rafineri tarafından yapılmaktadır.1998 yılında
potas üretiminin ülke bazında dağılımı-
-%36 Kanada
-%27 BDT
-%20 Batı Avrupa ülkeleri
-%10 İsrail ve Ürdün
-%7 Diğer ülkeler
olarak gerçekleşmiştir.
Tüketim
Dünya kimyasal gübre tüketiminin yıllar itibarıyla bitki besin maddesi (milyon Ton) olarak
değerleri aşağıdaki tabloda verilmektedir.
Tablo 37-Dünya Kimyasal Gübre Tüketimi (BBM Milyon Ton)
N P2O5 K2O TOPLAM YILLIK DEĞİŞİM(%)
1990-91 77,56 36,07 24,61 138,24 1991-92 -%3
1991-92 75,46 35,27 23,72 134,45 1992-93 -%7
1992-93 73,75 31,18 20,58 125,51 1993-94 -%4
1993-94 72,44 28,89 19,08 120,41 1994-95 %1
1994-95 72,84 29,48 19,87 122,19 1995-96 %6
1995-96 78,07 30,94 20,55 129,56 1996-97 %4
1996-97 82,94 31,2 20,73 134,87 1997-98 %2
1997-98 81,34 33,37 22,42 137,13 1998-99 %1
1998-99 82,83 33,45 21,99 138,27
Kaynak-IFA
Tablo 38 de ise dünya gübre tüketiminin gelişmekte olan ülkeler ve gelişmiş ülkeler itibarıyla
dağılımı yer almaktadır.
Tablo 38- Dünya Gübre tüketiminde ülke payları (%)
1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Gelişmekte 50,2 54,2 53,9 57,7 59,1 59,0 59,5 61,0
olan ülkeler
Gelişmiş 49,8 45,8 46,1 42,3 40,9 41,0 40,5 39,0
ülkeler
Kaynak- Gübre Sektör Raporu-Eti Menkul AŞ
Bu tablolardan görüleceği üzere dünya gübre tüketimi 1990 yılında 138 milyon tondan 1994
yılında özellikle Rusyada yaşanan krizle 120 milyon tona düşmüştür.Daha sonra gelişmiş
ülkelerdeki tüketimin azalışına rağmen ,gelişmekte olan ülkelerdeki tüketim artışına paralel
olarak tekrar aynı seviyelere çıkmıştır
46

Ticaret Durumu
Azotlu gübrelerde 1998 yılı içinde en fazla amonyak ihraç eden ülkeler Trinidad ,Meksika ve
Venezuela (%19 ) ile Yakındoğu ülkeleri (%12) olurken, en önemli ithalatçılar Batı Avrupa
ülkeleri, ABD ve bazı Asya ülkeleridir.
1998 döneminde üre ihraç eden ülkeler Birleşik Devletler Topluluğu(%27) ,Yakındoğu
ülkeleri (%24) , Orta Avrupa ülkeleri (%8), Güneydoğu Asya ülkeleri ve Malezya (%10) ve
Meksika, Trinidad, Venezuela (%7) olmuştur. Üre ithalatçısı ülkeler arasında ilk sırayı Çin ve
Hindistan almaktadır.
1998 yılında dünyada toplam 4,3 milyon ton fosforik asit Fas(%38) , Tunus (%16), ABD
(%8) tarafından , daha çok Batı Avrupa ülkeleri ile Hindistan’a ihraç edilmiştir.
1998 yılında dünya TSP ihracatının %39’u Tunus ve Fas tarafından yapılmıştır.
Fosfatlı gübreler içinde en çok MAP ve DAP ihraç edilmektedir. %61 payla ABD ihracatçı
ülkelerin başında gelirken BDT %17 ile ikinci sırayı, Fas ve Tunus %11 ile üçüncü sırayı
almaktadır. İthalatçı ülkeler ise Batı Avrupa ülkeleri, Latin Amerika ülkeleri ve Asya
ülkeleridir.
1998 yılında 18.9 milyon ton olan potaslı gübre ihracatının %44’ ünü Kuzey Amerika
ülkeleri, %25’ ini BDT, %19 ‘unu Batı Avrupa ülkeleri, %12’ sini Ürdün yapmaktadır.
İthalatçı ülkelerin başında Çin ve Hindistan gelmektedir.
47

SEKTÖRÜN SORUNLARI
a.Üretim sorunları –
-Sektörde zaten sınırlı sayıda olan firma sayısı, konsolodisyonlar sonucu azalmaktadır. Bu
durum tüketici açısından olumsuz gibi görünse de , uluslar arası piyasalarda rekabet gücüne
sahip olabilmek açısından yararlı olmaktadır. Zira sektördeki tesisler sermaye yoğun yatırım
gerektiren büyük ölçekli tesisler olmak zorundadır.
-Sektördeki diğer sorunların yanında , gübre tesislerinin sermaye yoğun büyük ölçekli entegre
tesisler olması , sektörde yeni yatırımların yapılmasını engellemektedir.Sektörde iyileştirme
yatırımları yapılmaya çalışılmakta veya ekonomik ömrünü tamamlamış olan tesislerin
kapatılması yoluna gidilmektedir.
-Üretimin önemli bir yüzdesinin kamu sektörü tarafından gerçekleştirilmesi, Türkiye
genelinde kamu sektöründe yaşanan aşırı istihdam, düşük işgücü verimliliği, yenilenemeyen
tesisler gibi olumsuzlukların gübre sektöründe de yaşanmasına neden olmaktadır.
-Sektör tarafından kullanılan en önemli hammaddelerden biri olan doğal gazın temini ve
fiyatlandırılmasında önemli sorunlar vardır.Ülkemizde doğalgaz dağıtımı bir tek Botaş şirketi
tarafından yapılmaktadır. Botaş’ın doğal gaz temininde yaşadığı sorunlar doğrudan sektöre
yansımaktadır. Son yıllarda doğal gaz temininde yaşanan aksaklık nedeniyle büyük şehirlerde
doğal gaz kesintileri yaşanmış ve öncelik ısınma amaçlı kullanımda olduğu için ,Botaş kış
aylarında gübre sektörüne verdiği gazı kesmiştir. Bu durum sektörde üretimin durmasına
neden olmuştur. Ayrıca Botaş’ın doğal gaz satış fiyatları yüksektir. Tablo 39 da verilen çeşitli
ülkelerin doğal gaz satış fiyatlarını incelediğimizde , ülkemizin özellikle BDT ülkelerinin
sübvansiyonlu fiyatları karşısında rekabet şansının olmadığı gözlenmektedir.
Tablo-39 –Doğalgaz fiyatları ($/MMBtu)
BDT ABD AB UKRAYNA TÜRKİYE
Normal İndirimli
1995 1,35 1,62 2,99 2,65 2,64
1996 1,70 2,08 3,10 2,10 2,70
1997 1,47 1,33 2,22 2,91 1,44 3,10
1998 0,95 0,77 2,10 2,69 1,40 3,72
1999 0,39 1,09 2,50 1,15 2,62
Kaynak- 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖİK Raporları -IFA
-İthal edilen hammadde fiyatları döviz kurlarındaki dalgalanmalardan etkilenmekte ve üretim
maliyetlerinin önceden hesaplanabilmesini engellemektedir .
b.Tüketim sorunları-
-Sektörde elde edilen ürünün tamamı tarım sektörü tarafından kullanılmaktadır. Bu durumda
gübre sektörü uygulanan tarım politikalarından doğrudan etkilenmektedir. Devletin tarım
politikaları gübre sektörünün fiyatlandırma ve pazarlama yapısını belirlemektedir. Uygulanan
48

tarım politikalarının ve bu bağlamda destekleme politikalarının sıklıkla değişmesi, gerek
tüketici konumundaki çiftçinin kararlarını etkilerken, gübre üreticilerinin de üretim ve
pazarlama stratejilerini belirlemelerini zorlaştırmaktadır.
27.11.1997 tarih ve 97/10244 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ve 2000/2 ve 2000/3 sayılı
genelgeler çerçevesinde kimyevi gübrelerin tedariki, dağıtımı, denetimi ve desteklenme usul
ve esasları belirlenmiştir. Bu karar ve genelgelere göre destekleme ödemesi denetimin daha
kolay olması nedeniyle çiftçiler yerine üretici ve dağıtıcı kuruluşlara yapılmaktadır.Üretici
kuruluşlara yılda üçer aylık dönemler halinde avans verilmekte daha sonra çiftçiye satılan
faturalandırılmış mal esas alınarak mahsup işlemi yapılmaktadır.İthal edilen mal için ise
dağıtıcı ve bayilere satışı takiben yaklaşık 45 gün içinde ödeme yapılmaktadır. Ödemelerin
gerçekleşmesi için temin edilecek, hazırlanacak, denetlenecek onaylanacak çok sayıda belge
olup, bu durum gerek çiftçiyi, gerek üretici ve dağıtıcı kuruluşları zorlamaktadır. 2000 yılında
başlayan pilot uygulamalarla girdi desteklerinin azaltılarak, doğrudan çiftçinin parasal olarak
desteklenmesine başlanmıştır.Bu uygulama gübre üreticilerini bir ölçüde rahatlatacaktır.
-Gübrenin bilinçli tüketimi için tarımsal kesimde çalışanların yeterli bilgi ve eğitime sahip
olmamaları, hala geleneksel üretim metodlarını kullanmaları sorun teşkil etmektedir.
- Çiftçinin doğru cins gübreyi, doğru miktarda kullanımı için toprak ve bitki analizi yapılması
gerekmektedir. Bu hem sürdürülebilir tarımın yapılabilmesi hem de çevre sorunlarına yol
açılmaması açısından önem arz etmektedir. Ancak bu analizler kamu kuruluşları ve gübre
üreticisi kuruluşlarca ücretsiz yapıldığı halde çiftçiler bu hizmetten yeterli ölçüde
yararlanmamaktadırlar.
c.Ticaret sorunları-
-Özellikle Rusyada ortaya çıkan ekonomik krizle beraber , taze paraya ihtiyacı olan Rusya
üreticilere verdiği doğal gaz fiyatını sübvanse etmiş ve böylece ucuz gübre ihraç edebilmiştir.
Bu durum ülkemiz açısından gübre üretmek yerine ucuza mal ithalatının tercih edilmesine yol
açmıştır. Ortaya çıkan bu haksız rekabet durumunun ortadan kaldırılması, diğer üretici
ülkelere benzer şekilde önlem alınması gerekmektedir.
Çözüm önerileri-
Mevcut durumda yurtiçi üretim 3,3 milyon Ton düzeyinde iken tüketim 5.5 Milyon Ton
seviyesindedir. Yurtiçi üretimin artırılabilmesi için öncellikle mevcut kapasitenin tamamının
kullanılabilmesi gerekmektedir.Bunun için
-Sektörün ana hammaddelerinden doğalgazın daha ucuza temini için Botaş’ın gerekli
çalışmaları yapması ya da doğalgaz dağıtımının rekabete açılması yoluna gidilebilir..
-Sektörde mevcut kamu ağırlıklı tesislerin özelleştirilerek daha etkin çalışması sağlanabilir.
Halihazırda bu yönde çalışmalar devam etmektedir.
Ülkemizde gübre tüketimi dünya ortalamasının altındadır. 1990 yılında ülkemizde hektar
başına 83 kg gübre tüketilirken ,dünya ortalaması 95 kg. dır. Ülkemizde tarımsal verimin
artırılması için bilinçli tüketime ihtiyaç vardır.( Türkiye için uygun gübre türlerinin seçimine
ait genel bilgiler Ek 1 de yer almaktadır)
Gübre tüketiminin yeterli seviyelere çıkartılması için uygulanan tarım politikalarıyla
49

Destekleme sistemlerinin daha etkin hale getirilmesi yararlı olacaktır.Bu bağlamda,tarım
sektöründe çiftçinin ücretsiz verilen ürün ve toprak analizini yaptırarak üretim yapmaya
yönlendirilmesi destekleme koşullarının içinde yer almaktadır. Girdi yerine doğrudan çiftçinin
desteklenmesi ;ilk aşamada veri tabanı oluşturulması ve gerçekten tarım sektöründe
çalışanların tespiti ile bu destekten yararlanmasında bir takım sorunlara yol açsa da, alt yapı
kurulduğu takdirde , destekten yararlanma koşullarıyla çiftçinin bilinçli tüketim ve üretim
yapmasına yol açabilecektir.Bu durumda gübre sektöründeki kuruluşlar ilgili kuruluşlarla
temasa geçerek ülkemizde ihtiyaç duyulan gübre cinslerinin ve ihraç imkanı olan ürünlerin
üretimine yönelecek , üretim planlamasını daha etkin şekilde yapabilecektir.
Gübre sektörünün ticarette karşılaştığı ana sorun haksız rekabet durumudur. Ucuz ithalat için
mevcut uluslar arası antidamping yasası çerçevesinde müracaatlar yapılmış ise de sonuç
alınamamıştır. Bu durumda Avrupa Birliği ülkeleri gibi antidamping vergisi uygulaması
yapılabilir.
50