Et ve Et Ürünleri Sektör Araştırması - Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı
Et ve Et Ürünleri Sektör Araştırması - Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı
Et ve Et Ürünleri Sektör Araştırması - Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
TÜRKİYE KALKINMA BANKASI A.Ş.<br />
SEKTÖREL ARAŞTIRMALAR<br />
ET VE ET ÜRÜNLERİ<br />
SA/00-3-6<br />
HAZIRLAYAN<br />
ERDAL ERTUĞRUL<br />
UZMAN<br />
ARAŞTIRMA MÜDÜRLÜĞÜ<br />
Temmuz 2000<br />
ANKARA<br />
TKB MATBAASI
İÇİNDEKİLER<br />
TABLO VE ŞEKİLLER LİSTESİ..............................................................<br />
Sayfa<br />
No<br />
iii<br />
1. ET VE ET MAMÜLLERİ SEKTÖRÜNÜN YAPISI, ÜRÜNÜN TANIMI,<br />
SINIFLANDIRMASI VE MEVZUATI......................................................... 1<br />
1.1 <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> Sanayinin Yapısı........................................................... 1<br />
1.2. Ürünün <strong>ve</strong> <strong>Sektör</strong>ün Tanımı...................................................................... 4<br />
1.3. Ürün İle İlgili Tanımlar, Sınıflandırma <strong>ve</strong> Standartlar................................. 5<br />
1.4. <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> Üretim Tesisleri İle İlgili Mevzuat.................................... 8<br />
1.5. Diğer <strong>Sektör</strong> <strong>ve</strong> Yan Sanayi İle İlişkisi.......................................................<br />
2. SEKTÖRDE ÜRETİM TEKNOLOJİSİ....................................................... 11<br />
3. ARZ DURUMU.......................................................................................... 14<br />
3.1. Mevcut Arz Durumu.................................................................................. 14<br />
3.2. <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Mamulleri Üretimi......................................................................... 21<br />
4. DIŞ TİCARET DURUMU........................................................................... 23<br />
4.1. İhracat....................................................................................................... 23<br />
4.2. İthalat......................................................................................................... 25<br />
5. TALEP DURUMU...................................................................................... 27<br />
5.1. Yurtiçi Talep.............................................................................................. 27<br />
5.2. Talep Tahmini............................................................................................ 28<br />
6. ARZ-TALEP KARŞILAŞTIRMASI............................................................ 29<br />
7. TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK SEKTÖRÜ................................................ 30<br />
7.1. Hayvan Varlığı <strong>ve</strong> Yapısı........................................................................... 30<br />
7.2. Canlı Hayvan Dış Ticareti.......................................................................... 33<br />
7.3. Hayvancılık <strong>Sektör</strong>ündeki Sorunlar........................................................... 36<br />
i
Sayfa<br />
No<br />
8. AB VE TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK SEKTÖRÜNÜN<br />
KARŞILAŞTIRMASI................................................................................... 41<br />
8.1. Avrupa Birliği Türkiye İlişkileri...................................................................... 41<br />
8.2. Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası............................................................ 43<br />
8.3. AB <strong>ve</strong> Türkiye'de Hayvancılığın Ülke Ekonomisindeki Yeri <strong>ve</strong> Önemi......... 48<br />
8.3.1. İstihdam <strong>ve</strong> <strong>Sektör</strong>lerin GSMH'dan Aldığı Paylar........................................ 50<br />
8.3.2. Türkiye <strong>ve</strong> AB Hayvansal Üretim <strong>ve</strong> Verimlilik Karşılaştırmaları................. 52<br />
8.3.2.1. Hayvan Sayıları........................................................................................... 52<br />
8.3.2.2. Hayvancılık İşletmelerinin Yapısı................................................................. 56<br />
8.3.2.3. Hayvansal Üretim........................................................................................ 59<br />
8.3.2.4. Hayvansal Üretimde Verimlilik..................................................................... 64<br />
8.3.3. <strong>Et</strong> Tüketimi................................................................................................... 65<br />
8.4. AB'de Hayvansal Ürünlerde Kendine Yeterlilik Düzeyi................................ 66<br />
8.5. Türkiye <strong>ve</strong> Avrupa Birliğinde Destekleme Politikaları.................................. 71<br />
8.6. Türkiye'nin Ortak Tarım Politikasına (OTP) Uyumu..................................... 74<br />
9. FİYATLARIN GELİŞİMİ VE DİĞER ÜLKELER İLE KARŞILAŞTIRMASI. 77<br />
10. SONUÇ........................................................................................................ 79<br />
KAYNAKÇA................................................................................................ 84<br />
TABLOLAR LİSTESİ<br />
ii
Sayfa No<br />
TABLO 1 : ET VE ET MAMÜLLERİ SEKTÖRÜNDE ULUSAL ÜRÜN VE FAALİYET<br />
SINIFLANDIRMASI........................................................................................................... 6<br />
TABLO 2 : ET VE ET MAMÜLLERİ SEKTÖRÜNDE GÜMRÜK TARİFE İSTATİSTİK POZİSYON<br />
NUMARALARI.................................................................................................................. 7<br />
TABLO 3 : İL BELEDİYE MEZBAHA VE KOMBİNALARININ SAYISI VE KAPASİTELERİ.............. 15<br />
TABLO 4 : ÖZELLEŞTİRME ÖNCESİ ET VE BALIK KURUMU KOMBİNALARI ............................. 16<br />
TABLO 5 : ÖZEL SEKTÖR AİT ET VE ET ÜRÜNLERİ SANAYİ TESİSLERİ.................................... 13<br />
TABLO 6 : ET MAMÜLLERİNDE ÜRÜN BAZINDA İŞYERİ SAYISI VE KAPASİTE.......................... 20<br />
TABLO 7 : TÜRKİYE'DE ET VE ET MAMÜLLERİ ÜRETİMİ.............................................................. 21<br />
TABLO 8 : ET VE ET MAMÜLLERİ İHRACATI.................................................................................. 23<br />
TABLO 9 : AB, BDT VE DİĞER ÖNEMLİ ÜLKELERE YAPILAN İHRACAT...................................... 24<br />
TABLO 10: ET VE ET MAMÜLLERİ İTHALATI................................................................................... 25<br />
TABLO 11: AB VE BDT ÜLKELERİNDEN YAPILAN İTHALAT........................................................... 26<br />
TABLO 12: ET VE ET MAMÜLLERİ YURTİÇİ TALEBİ....................................................................... 27<br />
TABLO 13: ET VE ET MAMÜLLERİ TALEP TAHMİNİ........................................................................ 28<br />
TABLO 14: TAHMİNİ KAPASİTE KULLANIM ORANLARI.................................................................. 29<br />
TABLO 15: YILLAR İTİBARİYLE TÜRKİYE HAYVAN VARLIĞI VE ET ÜRETİMİ.............................. 31<br />
TABLO 16: YILLAR İTİBARİYLE BB VE KB KESİM ORANLARI VE KARKAS AĞIRLIKLAR............. 32<br />
TABLO 17: CANLI BÜYÜKBAŞ HAYVAN İTHALATI.......................................................................... 33<br />
TABLO 18: CANLI KÜÇÜKBAŞ HAYVAN İTHALATI.......................................................................... 34<br />
TABLO 19: CANLI KÜÇÜKBAŞ HAYVAN İHRACATI......................................................................... 35<br />
TABLO 20: AB BÜTÇESİNDE FEOGA HARCAMALARI.................................................................... 47<br />
TABLO 21: AB VE ÜYE ÜLKELER KIRSAL ÜRETİM BİLEŞENİ........................................................ 49<br />
TABLO 22: YURTİÇİ AKTİF NÜFUS, İSTİHDAM VE SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI.................... 51<br />
TABLO 23: SEKTÖRLERİN GSMH'DAKİ PAYLARI........................................................................... 51<br />
TABLO 24: AB, ABD VE JAPONYA'DA TOPLAM İSTİHDAMIN SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI... 53<br />
TABLO 25: TÜRLERİNE GÖRE DÜNYA, AB-15 VE TÜRKİYE'DE HAYVAN SAYILARI................... 54<br />
TABLO 26: AB VE ÜYE ÜLKELERDE HAYVANCILIK SEKTÖRÜNDE ÜRETİM, VERİM VE<br />
VERİMLİLİK DÜZEYLERİ.................................................................................................<br />
55<br />
TABLO 27: TÜRKİYE'DE TARIM İŞLETMELERİNİN SAYILARI, ÖLÇEKLERİ VE GELİŞİMİ............ 56<br />
TABLO 28: TÜRKİYE'DE KIRSAL ALANDA FAALİYET GÖSTEREN İŞLETMELERİN ORANSAL<br />
DAĞILIMI.......................................................................................................................... 56<br />
TABLO 29: AB'DE HAYVANCILIK İŞLETMELERİNİN YAPISAL DURUMU VE GELİŞİMİ................. 58<br />
TABLO 30: TÜRKİYE'DE YILLARA GÖRE HAYVANSAL ÜRÜN ÜRETİMİ....................................... 59<br />
TABLO 31: AB'DE TOPLAM ET ÜRETİMİ VE NEVİLERİNE GÖRE DAĞILIMI.................................. 60<br />
TABLO 32:<br />
SEÇİLMİŞ ÜLKELERE GÖRE SIĞIR-DANA ETİ ÜRETİMİ VE DÜNYA ÜRETİMİ<br />
İÇİNDEKİ PAYLARI.......................................................................................................... 63<br />
TABLO 33: TÜRKİYE'DE YILLARA GÖRE BİRİM HAYVAN BAŞINA VERİMLİLİKLER.................... 64<br />
TABLO 34: AB'DE HAYVAN BAŞINA VERİMLİLİKLER VE GELİŞME EĞİLİMLERİ.......................... 64<br />
TABLO 35: AB'DE GAYRİ SAFİ YURTİÇİ ET TÜKETİMİ................................................................... 65<br />
TABLO 36: AB'NİN ETTE DIŞ TİCARET DENGESİ VE KENDİNE YETERLİLİK............................... 67<br />
TABLO 37: AB'DE BAZI TARIM ÜRÜNLERİNİN STOKLARI VE STOK DEĞİŞİMİ............................ 68<br />
TABLO 38: AB HAYVAN VE HAYVANSAL ÜRÜNLERDE GARANTİ FONU HARCAMALARI.......... 68<br />
TABLO 39:<br />
BAŞLICA HAYVANSAL ÜRÜNLERDE DÜNYA ÜRETİMİ, TİCARETİ VE DÜNYA<br />
PAZARLARINDA AB'NİN PAYI........................................................................................ 70<br />
TABLO 40: YILLAR İTİBARİYLE KARKAS ET FİYATLARI................................................................. 77<br />
TABLO 41: TÜRKİYE-ABD SIĞIR ETİ TOPTAN VE PERAKAENDE FİYATLARI.............................. 78<br />
TABLO 42: BAŞLICA ÜLKELERDE ET FİYATLARI............................................................................ 79<br />
ŞEKİLLER LİSTESİ<br />
Sayfa No<br />
ŞEKİL 1: KIRMIZI ET ÜRÜNLERİ ÜRETİM AŞAMALARI .............................................................. 13<br />
ŞEKİL 2: BÜYÜKBAŞ ET KAPASİTESİNİN DAĞILIMI.................................................................... 19<br />
ŞEKİL 3: KÜÇÜKBAŞ ET KAPASİTESİNİN DAĞILIMI.................................................................... 19<br />
ŞEKİL 4: ET MAMÜL ÜRÜNLERİNDE KAPASİTENİN DAĞILIMI................................................... 20<br />
ŞEKİL 5: KIRMIZI ET ÜRETİMİNİN DAĞILIMI................................................................................ 22<br />
iii
1. ET VE ET MAMULLERİ SEKTÖRÜNÜN YAPISI, ÜRÜNÜN TANIMI,<br />
SINIFLANDIRMASI VE MEVZUATI<br />
1.1. <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Mamulleri Sanayiinin Yapısı<br />
Türkiye'de et <strong>ve</strong> et mamülleri sanayi, 1998 yılı itibariyle 637.343 Milyar TL olan gıda<br />
sanayi üretim değerinin % 7.82'sini, 86.828 Milyar TL olan gıda ihracat değerinin %<br />
3.39'unu, 40.195 Milyar TL olan gıda ithalat değerinin % 31.19'unu <strong>ve</strong> 570.125 Milyar<br />
TL olan gıda iç talebinin % 10.03'ünü oluşturmaktadır. <strong>Sektör</strong>de; üretim <strong>ve</strong> talepte<br />
büyük baş hayvan eti, ihracatta küçük baş ham deri, ithalatta ise hayvansal katı <strong>ve</strong><br />
sıvı yağlar <strong>ve</strong> küçük baş ham deri miktar olarak ön sıralarda yer almaktadır.<br />
Türkiye'de kırmızı et sanayi içerisinde çok sayıda kuruluş bulunmaktadır. Bu<br />
kuruluşlar; Belediye Mezbaha <strong>ve</strong> Kombinaları, <strong>Et</strong> Balık <strong>Ürünleri</strong> A.Ş.(EBÜTAŞ)<br />
kombinaları, Özel <strong>Sektör</strong>e Ait Mezbaha <strong>ve</strong> Kombinalar <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Mamülleri Üreten Özel<br />
<strong>Sektör</strong> Tesisleri olarak sınıflandırılmaktadır.<br />
• Belediye Mezbaha <strong>ve</strong> Kombinaları<br />
Ülkemizde et sanayiinin geçmişi Belediye Mezbahaları üretimine dayanmaktadır.<br />
Belediye Mezbahaları 1930 yılında yayınlanan 1580 sayılı Belediye Kanununun ilgili<br />
maddesi hükmü kapsamında Belediyelerce kurulmaktadır. Halen ülkemizde 803 adet<br />
Belediye mezbahası bulunmaktadır. Belediye mezbahaların büyük bir kısmı oldukça<br />
düşük kapasiteye sahip, sadece bulunduğu ilçe <strong>ve</strong> beldenin et imkanını sağlamak<br />
üzere kurulmuştur. Buralarda haftanın birkaç günü kesim yapılır <strong>ve</strong> çoğunluğu gerekli<br />
teknolojik imkanlardan yoksundur. Bu mezbahalar genellikle bir kesim salonu <strong>ve</strong> bir<br />
soğuk depodan oluşmakta, bir kısmında ise soğuk depo bulunmamakta, yine hayvan<br />
bekletme padokları, sakatat odası <strong>ve</strong> bunun gibi bölümler, atık su arıtma tesisleri,<br />
hijyenik çalışma ortamı <strong>ve</strong> gü<strong>ve</strong>nli ürün elde etmek için gerekli alet <strong>ve</strong> ekipmanlar<br />
bulunmamaktadır. Belediye mezbahaları içerisinde şartları iyi olarak<br />
değerlendirilebilecek olanların sayısı oldukça azdır. Az olmakla birlikte kesim<br />
kapasitesi yüksek, teknik <strong>ve</strong> hijyenik şartları iyi olan mezbaha <strong>ve</strong> kombinalar da<br />
İstanbul, Antalya, İzmir, Adana, Giresun, Balıkesir gibi illerde kurulmuştur.<br />
1
• <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Balık <strong>Ürünleri</strong> A.Ş. Kombinaları (EBÜAŞ)<br />
Hayvancılık sektörünün sanayi yönünde ele alınması ilk kez 1936 yılında düzenlenen<br />
Sanayi Kongresi'nde karara bağlanmıştır. Daha sonra 1952 yılında hayvan ıslahı,<br />
kasaplık hayvancılığa yön <strong>ve</strong>rilmesi, hayvan <strong>ve</strong> et ürünleri iç <strong>ve</strong> dış ticareti, et<br />
teknolojisinin geliştirilip yönlendirilmesi <strong>ve</strong> teşviki gibi konuları amaç edinen <strong>Et</strong> <strong>ve</strong><br />
Balık Kurumu (EBK) kurularak faaliyete geçmiştir. İlk et kombinası 1953 yılında<br />
Erzurum'da hizmete açılmış, bunu 1955 yılında Ankara, 1956 yılında Konya <strong>ve</strong><br />
Zeytinburnu et kombinaları takip etmiştir. Müteakip yıllarda açılan 29 et kombinası, 2<br />
tavuk kombinası, 2 et işleme ünitesi, 1 balık mamülleri fabrikası <strong>ve</strong> 1 soğuk hava<br />
deposu ile üretim <strong>ve</strong> muhafazaya yönelik işyeri sayısı 35'e ulaşmıştır.<br />
<strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Balık Kurumu tarafından kurulmuş kombinaların tamamı geniş bir alan üzerinde<br />
yerleşmiş, hayvan bekletme padokları küçük <strong>ve</strong> büyükbaş hayvanlar için havada<br />
kesim imkanlarına sahip yeterli büyüklükte kesim salonları, yüksek kapasiteli <strong>ve</strong> çok<br />
sayıda soğuk muhafaza odaları, sakadat, deri vb. odalarına sahiptir. Kombinaların bir<br />
kısmında yan ürünlerin değerlendirilmesine yönelik rendering tesisleri bulunurken,<br />
büyük bir çoğunluğunda atık su arıtma tesisi bulunmamaktadır.<br />
Kurum 1992 yılında özelleştirilmesine karar <strong>ve</strong>rilen kuruluşlar arasına dahil edilmiştir.<br />
Bu kapsamda Afyon, Ağrı, Amasya, Bayburt, Bursa, Erzincan, Kars, Kastamonu,<br />
Malatya, Şanlıurfa <strong>ve</strong> Tatvan kombinaları 1995 te, Ankara kombinası 1996 da,<br />
Burdur kombinası ise 1999 da özelleştirilmiş, Kayseri, Gaziantep, Eskişehir, Sivas<br />
kombinaları 10.11.1999 tarihinde ihaleye çıkarılmıştır. Kızıltepe et kombinası Milli<br />
Savunma Bakanlığı'na, Yüksekova et kombinası ise Jandarma Genel Komutanlığına<br />
devredilmiştir. Özelleştirme idaresi tarafından <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Balık <strong>Ürünleri</strong> A.Ş.'nin 5 yıl<br />
içerisinde tamamen özelleştirilmesi düşünülmektedir.<br />
• Özel <strong>Sektör</strong>e Ait Mezbaha <strong>ve</strong> Kombinalar<br />
Özel sektöre ait mezbaha <strong>ve</strong> kombinaların bir kısmı 1940-1950'li yıllardan beri<br />
faaliyette bulunmasına rağmen , 1982 yılında 1580 sayılı Kanuna ek olarak çıkarılan<br />
2678 Sayılı Kanun <strong>ve</strong> bu kanun kapsamında hazırlanan “Özel <strong>ve</strong> Resmi<br />
Kombinaların Kuruluş <strong>ve</strong> İşleyişini Gösterir Yönetmelik” çıkarılarak özel sektöre de<br />
kombina kurma <strong>ve</strong> işletme yetkisi <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
2
1995 yılında 560 sayılı Gıdaların Üretimi, Tüketimi <strong>ve</strong> Denetlenmesine Dair Kanun<br />
Hükmünde Kararname ile 2678 sayılı Kanun yürürlükten kaldırılmış <strong>ve</strong> bu tür<br />
kuruluşlara çalışma izni <strong>ve</strong>rme <strong>ve</strong> denetim yetkisi Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığına<br />
<strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
Ülkemizde özel sektöre ait 96 adet kombina <strong>ve</strong> mezbaha bulunmaktadır. Bu<br />
işletmeler içerisinde günümüz teknolojik şartlarını kullanarak, hijyenik şartlara uyan<br />
<strong>ve</strong> yetişmiş personel ile üretim yapan tesisler bulunduğu gibi, uzun yıllardır faaliyet<br />
gösteren, teknolojisi günün şartlarının gerisinde kalmış, mevcut alet ekipmanı <strong>ve</strong><br />
binası yıpranmış kombina mevcudu da küçümsenmeyecek sayıdadır. Bu tür<br />
işletmelerde mevzuata uymak için çeşitli tadilatlar yapılmakta ancak tam bir düzelme<br />
sağlanması binaların <strong>ve</strong> teknik aksamların yapısı nedeniyle mümkün olmamaktadır.<br />
Yine bu işletmelerin bir kısmında atık su arıtma tesisi bulunmamakta <strong>ve</strong>ya maliyeti<br />
fazla olduğu için çalıştırılmamakta, katı atıkların değerlendirilmesi <strong>ve</strong>ya bertarafı buna<br />
uygun tesis <strong>ve</strong>ya sistemlerin olmayışı nedeniyle tam olarak yapılamamaktadır.<br />
• <strong>Et</strong> Mamülleri Üreten Özel <strong>Sektör</strong> Tesisleri<br />
Bu tesisler sucuk, sosis, pastırma, füme dil vb. mamul madde üreten tesisler ile yine<br />
münferit olarak kurulmuş büyük süper marketlerle bağlantılı çalışan parçalama<br />
tesisleri <strong>ve</strong> büyük kombinalara ait soğuk hava depolarıdır. Bu kapsamda faaliyet<br />
gösteren modern tesisler bulunmakla birlikte, küçük bir alan üzerinde kurulu, yarı<br />
insan gücü yarı makine ile işlemlerin yürütüldüğü son teknoloji <strong>ve</strong> modern alet<br />
ekipmanın bulunmadığı geleneksel aile işletmesi şeklinde çalışan üretim kapasiteleri<br />
<strong>ve</strong> pazar genişliği küçük işletmelerdir. Bu kapsamda ülkemizde 570 kadar mamul<br />
madde üretim tesisi bulunmaktadır.<br />
Bugün et kesim sanayinin temel yapısı,<br />
• Yönetmeliğe Uygun Kesimler; EBÜAŞ Kombinaları <strong>ve</strong> Belediye Mezbaha <strong>ve</strong><br />
Kombinaları, Özel <strong>Et</strong> Sanayi Tesisleri <strong>ve</strong> Şarküteri Üretim Birimleri,<br />
• Mezba Dışı Kesimler; Mezbahası olmayan belediye <strong>ve</strong> köy kesimleri, Kurban<br />
kesimleri <strong>ve</strong> kaçak kesimlerden oluşmaktadır.<br />
3
1.2. Ürünün <strong>ve</strong> <strong>Sektör</strong>ün Tanımı<br />
<strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et mamülleri üretimi DPT sektör sınıflandırmasına göre İmalat Sanayii, Gıda<br />
<strong>Sektör</strong>ü içerisinde Mezbaha <strong>Ürünleri</strong> Sanayii alt ayırımında değerlendirilmektedir.<br />
<strong>Et</strong> entegre tesislerinde, kombinalarda, mezbahalarda <strong>ve</strong> şarküteri üretim birimlerinde<br />
yapılan büyükbaş (sığır, manda,vb.) <strong>ve</strong> küçükbaş (koyun, keçi, vb.) hayvanların<br />
kesimi sonucu elde edilen ya tamamen et ürünü olarak ya da ağırlıklı olarak et içeren<br />
sucuk, salam, sosis, kavurma, et konser<strong>ve</strong>si, jöle, işkembe vb. ürünler et mamülleri<br />
olarak isimlendirilmektedir.<br />
Kesim sonucu elde edilen et, hem tüketime hazır bir mamul hem de et ürünlerinin<br />
imalinde kullanılacak yarı mamul niteliği taşımaktadır.<br />
Hayvan kesiminden sonra elde edilen ürünler; işlenmemiş et ürünleri, işlenmiş et<br />
ürünleri <strong>ve</strong> yan ürünler olmak üzere üç ana grupta incelenebilir.<br />
İşlenmemiş <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong>; taze <strong>ve</strong> dondurulmuş olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.<br />
Rosto, bonfile, kıyma, pirzola, biftek, kuşbaşı <strong>ve</strong> parça etler vb. taze et ürünleridir. Bu<br />
taze et ürünleri dondurulmak suretiyle belli süreler saklanabilmektedir. İşlenmemiş et<br />
ürünleri arasında karkas etler de bulunmaktadır. Karkas etler kalitelerine göre<br />
parçalanmakta, uygun şekilde paketlenmekte <strong>ve</strong> önce - 40° C derecede<br />
şoklanmakta <strong>ve</strong> daha sonra - 20° C derecede de muhafaza edilmektedir.<br />
İşlenmiş <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong>; parça halinde, kuşbaşı-kıyma büyüklüğünde <strong>ve</strong> emülsiyon<br />
teknolojisi ile işlenen ürünler adı altında üçe ayrılmaktadır. Pastırma <strong>ve</strong> füme etler ile<br />
konser<strong>ve</strong> ürünler parça halinde işlenmiş et ürünlerdir. Sucuk <strong>ve</strong> kavurma ürünleri ise<br />
kuşbaşı <strong>ve</strong> kıyma büyüklüğünde işlenen ürünlerdir. <strong>Et</strong> sanayinin gelişmiş olduğu<br />
ülkelerde kıyma büyüklüğünde kesilen etlerden çok çeşitli ürünler üretilmektedir.<br />
Salçalı-salçasız, soslu-sossuz köfteler, et somunları(loaf), hamburger, chilli, patti,<br />
tacos vb. olarak üretilen bu ürünler, pişirilmiş <strong>ve</strong>ya konser<strong>ve</strong> edilmiş olarak teneke<br />
kutularda pazara sunulmaktadır. Salam <strong>ve</strong> sosis ürünlerinin işleme şekilleri <strong>ve</strong><br />
görünüşleri itibariyle birbirinden farklı olmalarına rağmen, temel üretimleri emülsiyon<br />
teknolojisine dayanmaktadır.<br />
4
Yan Ürünler; hayvanların kesim işlemi yapıldıktan sonra gövdeden ayrılan deri,<br />
barsak, böbrek vb. bölümler yan ürünler olarak adlandırılır. Bu ürünler, yenilebilen <strong>ve</strong><br />
endüstride hammadde olarak kullanılanlar olmak üzere iki grupta incelenmektedir.<br />
Böbrek, yürek, karaciğer vb. ürünler yenilebilen yan ürünler kapsamında<br />
bulunmaktadır. Endüstride hammadde olarak kullanılan yan ürünler ise, deri, barsak,<br />
yağlar, kan, et-kemik unu <strong>ve</strong> rendering yağları, tırnak-boynuz unu şeklinde<br />
sınıflandırılabilir.<br />
1.3. Ürün İle İlgili Tanımlar, Sınıflandırma <strong>ve</strong> Standartlar<br />
• Tanımlar<br />
<strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et mamülleri sektöründe kullanılan bazı tanımlar ise aşağıda <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
Randıman: Soğuk karkas ağırlığının, kesimden hemen önceki canlı ağırlığa<br />
bölünmesiyle elde edilen, yüzde olarak ifade edilen değerdir.<br />
Karkas: Kesilmiş hayvanın baş, bacaklar, deri, kuyruk <strong>ve</strong> bütün iç organları (böbrek<br />
<strong>ve</strong> yağlar hariç) çıktıktan sonra, kalan kısmına denir.<br />
Sıcak Karkas Ağırlık: Kesimden sonraki 12 saat içerisinde tartılmış karkas ağırlıktır.<br />
Küçük baş hayvanlar için, kesimden sonraki ilk 3 saat içerisinde tartılan karkas<br />
ağırlıktır.<br />
Gövde <strong>Et</strong>i: Kasaplık hayvanların tam, yarım <strong>ve</strong>ya çeyrek gövdeleridir.<br />
Bu sektör incelemesinde, kırmızı et <strong>ve</strong> mamülleri ayrımına dayalı bir değerlendirme<br />
yöntemi takip edilmiştir. Türkiye'de kayda değer miktarda üretim <strong>ve</strong> tüketimi<br />
yapılmayan ya da kayıtlara geçmeyen domuz, at, tavşan <strong>ve</strong> av hayvanları ile kümes<br />
hayvanları dikkate alınmamıştır.<br />
• Sınıflandırma<br />
<strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et mamülleri sektörü, DİE tarafından hazırlanan <strong>ve</strong> ISIC sınıflaması temel<br />
alınmış (Revize III'e uyumlu) US-97 Ulusal Ürün <strong>ve</strong> Faaliyet Sınıflaması Tablo 1'de<br />
<strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
5
TABLO 1: ET VE ET MAMÜLLERİ SEKTÖRÜNDE ULUSAL ÜRÜN VE<br />
FAALİYET SINIFLANDIRMASI<br />
ISIC<br />
KODU<br />
ÜRÜN GRUBU<br />
151 Sıvı <strong>ve</strong> Katı Yağlar, Sebze, Mey<strong>ve</strong>, Balık <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Üretimi<br />
İşlenmesi <strong>ve</strong> Saklanması<br />
1511 Mezbahacılık; <strong>Et</strong>in İşlenmesi <strong>ve</strong> Saklanması<br />
1511.1 <strong>Et</strong> İmalatı <strong>ve</strong> Saklanması; Mezbahacılık<br />
1511.1.01 Sığır etleri (taze <strong>ve</strong>ya soğutulmuş)<br />
1511.1.02 Sığır etleri (dondurulmuş)<br />
1511.1.05 Koyun etleri (taze <strong>ve</strong>ya soğutulmuş)<br />
1511.1.06 Koyun etleri (dondurulmuş)<br />
1511.1.07 Keçi etleri<br />
1511.1.09 Yenilebilen sakatat<br />
1511.3 <strong>Et</strong> ürünleri imalatı<br />
1511.3.01 Tuzlanmış, kurutulmuş, tütsülenmiş <strong>ve</strong>ya salamura yapılmış<br />
et <strong>ve</strong> sakatat; et <strong>ve</strong> sakatat unları<br />
1511.3.02 Diğer işlenmiş <strong>ve</strong>ya saklanmış et, sakatat <strong>ve</strong>ya kanlar; et, balık<br />
<strong>ve</strong> suda yaşayan omurgasızların ekstreleri <strong>ve</strong> suları<br />
1511.3.03 <strong>Et</strong> ürünlerinin üretimi için yapılan pişirme <strong>ve</strong> diğer hazırlık hizmetleri<br />
Türkiye'de tek resmi karkas dereceleme sistemi EBÜAŞ tarafından uygulanmakta <strong>ve</strong><br />
bu derecelendirme sistemi karkas randımanına dayanmaktadır. Bu derecelendirme<br />
sistemine göre;<br />
• Büyükbaş Hayvan <strong>Et</strong>i<br />
1. Kalite; 55 randıman, erkek, 1-4 yaş arası<br />
2. Kalite; 50-55 randıman, erkek, 1-4 yaş arası<br />
3. Kalite; inek, öküz <strong>ve</strong> 50 randıman altı dana<br />
• Küçükbaş Hayvan <strong>Et</strong>i<br />
1. Kalite; Erkek toklu<br />
2. Kalite; Dişi koyun<br />
<strong>Et</strong> üretiminin çok yüksek bir kısmının elde edildiği Belediye Mezbahalarında<br />
dereceleme uygulanmamaktadır.<br />
6
<strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et mamülleri kapsamına giren ürünlerin Gümrük Tarife İstatistik Pozisyon<br />
(GTİP) numaraları Tablo 2'de <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 2: ET VE ET MAMULLERİ SEKTÖRÜNDE GÜMRÜK TARİFE<br />
İSTATİSTİK POZİSYON NUMARALARI<br />
GTİP<br />
ÜRÜN ADI<br />
NO<br />
02 <strong>Et</strong>ler <strong>ve</strong> Yenilen Sakadat<br />
0201 Sığır eti (taze <strong>ve</strong>ya soğutulmuş)<br />
02.02 Sığır etleri (dondurulmuş)<br />
02.03 Domuz eti (taze, soğutulmuş <strong>ve</strong>ya dondurulmuş)<br />
02.04 Koyun <strong>ve</strong> keçi etleri (taze, soğutulmuş <strong>ve</strong>ya dondurulmuş)<br />
0205.00 At, eşek, katır <strong>ve</strong>ya bardo etleri(taze, soğutulmuş <strong>ve</strong>ya dondurulmuş)<br />
0206 Sığır, domuz, koyun, keçi, at, eşek, katır <strong>ve</strong>ya bardoların etleri yenilen sakatatı(taze,<br />
soğutulmuş <strong>ve</strong>ya dondurulmuş)<br />
0209.00 Domuz yağı (etli kısımları içerenler hariç) <strong>ve</strong> kümes hayvanların yağları (eritilmemiş<br />
<strong>ve</strong>ya başka suretle çıkarılmamış) (taze, soğutulmuş, dondurulmuş, tuzlanmış, salamura<br />
edilmiş, kurutulmuş <strong>ve</strong>ya tütsülenmiş)<br />
02.10 <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> yenilen sakatat ( tuzlanmış, salamura edilmiş, kurutulmuş <strong>ve</strong>ya tütsülen.); et <strong>ve</strong>ya<br />
sakatatın yenilen un <strong>ve</strong> ezmeleri<br />
0210.11 Domuz etleri - But, kol <strong>ve</strong> bunların parçaları (kemikli)<br />
0210.12 Karın <strong>ve</strong> karın parçaları<br />
2010.19 Diğerleri<br />
0210.20 Sığır etleri<br />
0210.90 Diğerleri (et <strong>ve</strong>ya sakatatın yenilen un <strong>ve</strong> ezmeleri dahil)<br />
05.02 Evcil domuz <strong>ve</strong>ya yaban domuzu kılları; porsuk kılları <strong>ve</strong>ya fırça imali için diğer kıllar; bu<br />
kılların döküntüleri<br />
0503.00 At kılı <strong>ve</strong> at kılı döküntüleri (başka maddelerin yardımıyla <strong>ve</strong>ya müstakilen tabakalar<br />
halinde olsun olmasın)<br />
0504.00 Tam <strong>ve</strong>ya parça halinde hayvan bağırsakları, mesaneleri <strong>ve</strong> mideleri (balıklara ait<br />
olanlar hariç) ((taze, soğutulmuş, dondurulmuş, tuzlanmış, kurutulmuş <strong>ve</strong>ya<br />
tütsülenmiş)<br />
05.06 Kemikler <strong>ve</strong> boynuz içi kemikler (işlenmemiş, yağı alınmış, basit bir şekilde hazırlanmış<br />
fakat şekil <strong>ve</strong>rilerek kesilmemiş, asitle işlem görmüş <strong>ve</strong>ya jelatini alınmış); bunların toz<br />
<strong>ve</strong> döküntüleri<br />
0511.99 Hayvan kanı sıvı <strong>ve</strong>ya kurutulmuş<br />
1501.00 Katı domuz yağı (eritilmiş domuz yağı "lard" dahil) <strong>ve</strong> kümes hayvanlarının katı yağları<br />
dahil (02.90 <strong>ve</strong> 15.03 poz. hariç)<br />
1502.00 Sığır, koyun <strong>ve</strong> keçi yağları (15.03 poz. Hariç)<br />
1503.00 Domuz yağı stearini (lard stearini), sıvı domuz yağı, sıvı don yağı (emülsiyon haline<br />
getirilmemiş, karıştırılmamış <strong>ve</strong>ya başka bir şekilde hazırlanmamış)<br />
1506.00 Diğer hayvansal katı <strong>ve</strong> sıvı yağlar <strong>ve</strong> bunların fraksiyonları (rafine edilmiş olsun<br />
olmasın, fakat kimyasal olarak değiştirilmemiş)<br />
1516.10 Hayvansal katı <strong>ve</strong> sıvı yağlar <strong>ve</strong> bunların fraksiyonları<br />
1601.00 <strong>Et</strong>ten, sakatattan <strong>ve</strong>ya kandan yapılmış sosisler <strong>ve</strong> benzeri ürünler; esası bu ürünler<br />
olan gıda müstahzarları<br />
16.02 Hazırlanmış <strong>ve</strong>ya konser<strong>ve</strong> edilmiş et, sakatat <strong>ve</strong>ya kan<br />
1602.41 Domuzdan olanlar: But <strong>ve</strong> but parçaları<br />
1602.42 Kol <strong>ve</strong> kol parçaları<br />
1602.50 Sığırdan olanlar<br />
1602.90 Diğerleri (hayvanların kan müstahzarları dahil)<br />
21.04 Çorbalar, et suları <strong>ve</strong> müstahzarları; karışım halindeki homojenize gıda müstahzarları<br />
3503.00 Jelatin (dikdörtgen(kare dahil) şeklinde yapraklar halindeki jelatin dahil, yüzeyi işlenmiş<br />
<strong>ve</strong>ya boyanmış olsun olmasın) <strong>ve</strong> jelatin türevleri; katı ihtiyokol; hayvansal menşeli diğer<br />
tutkallar (35.01 poz. Kazein tutkallar hariç)<br />
7
• Standartlar<br />
Türkiye'de et <strong>ve</strong> et mamülleri ile ilgili olarak 70 adete yakın TSE Standardı<br />
bulunmaktadır. Diğer ülkelerin standartları incelendiğinde tek tek ürün bazında<br />
standartlara rastlanmamaktadır. Bu ülkelerin DIN, ANSI vb standartların metod <strong>ve</strong><br />
analiz standartları incelendiğinde bunların kalite yönetimi <strong>ve</strong> kalite gü<strong>ve</strong>ncesi<br />
standartlarını içerdiği görülmektedir. Dünya Sağlık Teşkilatı (WHO) ile Gıda <strong>ve</strong> Tarım<br />
Örgütü (FAO) 'nun müşterek hazırladıkları "CODEX ALIMANTARIUS" komisyonunun<br />
standartlarında da kalite <strong>ve</strong> hijyen kriterlerine önem <strong>ve</strong>rildiği görülmektedir.<br />
Ülkemizde TSE belgeli 7 adet büyük <strong>ve</strong> küçükbaş hayvanların karkas standardı<br />
bulunmaktadır.<br />
TS 383 Kasaplık Sığır<br />
TS 5609 Kasaplık Dana<br />
TS 384 Kasaplık Koyun<br />
TS 385 Kasaplık Kuzu<br />
TS 386 Kasaplık Kıl Keçisi<br />
TS 387 Kasaplık Kıl Keçi Oğlağı<br />
TS 6162 Kasaplık Manda<br />
1.4. <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> Üretim Tesisleri İle İlgili Mevzuat<br />
Gıdaların Üretimi, Tüketimi <strong>ve</strong> Denetlenmesine Dair 560 sayılı Kanun Hükmünde<br />
Kararnamenin yayınlanmasından önce Özel <strong>ve</strong> Resmi Kombinaların Açılma İzinleri<br />
2678 sayılı Kanun kapsamında çıkarılan Özel <strong>ve</strong> Resmi Kombinaların Kuruluş <strong>ve</strong><br />
İşleyişini Gösterir Yönetmelik kapsamında Sanayi <strong>ve</strong> Ticaret Bakanlığı'nın<br />
koordinatörlüğünde İçişleri, Sağlık <strong>ve</strong> Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı'nın<br />
temsilcilerinden oluşan bir komisyon tarafından <strong>ve</strong>rilmekte <strong>ve</strong> ruhsatlandırmayı<br />
takiben Sağlık Bakanlığı <strong>ve</strong> Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı'nın denetim yetkisi<br />
bulunmakta idi.<br />
Belediye mezbahaları 1947 yılında yayınlanan Mezbaha Yapı Tüzüğü <strong>ve</strong> Gayri Sıhhi<br />
Müesseseler Yönetmeliği, mamul madde üretim tesisleri ise; 1983 yılında yayınlanan<br />
Gayri Sıhhi Müesseseler Yönetmeliği kapsamında Sağlık Bakanlığı'nca<br />
ruhsatlanmaktaydı. Mezbahaların sağlık <strong>ve</strong> hijyenik denetimleri 3285 sayılı Hayvan<br />
8
Sağlığı <strong>ve</strong> Zabıtası Kanununa göre Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı'nca yapılmakta idi.<br />
Sağlık Bakanlığı'nın Umumi Hıfzısıhha Kanunundan kaynaklanan denetim yetkisi<br />
bulunmaktaydı.<br />
Günün gerisinde kalmış mevzuat çerçe<strong>ve</strong>sinde çeşitli kurumlar tarafından<br />
yürütülmeye çalışılan ruhsatlandırma <strong>ve</strong> denetim hizmetleri sektörde istenilen<br />
ilerlemeyi sağlayamamıştır. Aynı nitelikteki sorunlar gıda sektörü ile ilgili hizmetlerin<br />
genelinde yaşanması nedeniyle 1995 yılında gıda hizmetleri konusunda kapsamlı<br />
bir yeniden yapılanmaya gidilmiştir. Bu kapsamda; gıda maddelerinin teknik <strong>ve</strong><br />
hijyenik şekilde üretimi, işlenmesi muhafazası, depolanması, pazarlanması <strong>ve</strong> halkın<br />
gereği gibi beslenmesini sağlamak, üretici <strong>ve</strong> tüketici menfaatleriyle, halk sağlığını<br />
korumak üzere, gıda maddelerinin üretiminde kullanılan her türlü ham <strong>ve</strong> yardımcı<br />
maddeler, mamul <strong>ve</strong> yarı mamül maddeleri ile yan ürünlerinin özelliklerinin tespit<br />
edilmesi, gıda maddeleri üreten işyerlerinin asgari teknik <strong>ve</strong> hijyenik şartlarının<br />
belirlenmesi, denetiminin yapılması <strong>ve</strong> gıda maddeleri ile ilgili hizmetlere dair esas <strong>ve</strong><br />
usullerin belirlenmesi amacıyla Gıdaların Üretimi, Tüketimi <strong>ve</strong> Denetlenmesine<br />
Dair Kanun Hükmünde Kararname hazırlanmış <strong>ve</strong> 23 Haziran 1995 gün <strong>ve</strong> 22327<br />
sayılı Resmi Gazete'de yayınlanmıştır.<br />
Bu Kanun Hükmünde Kararname'nin 18. Maddesinde yer alan "Tüm et kesim yerleri<br />
(kanatlı dahil) mezbahalar <strong>ve</strong> entegre et tesislerinin kuruluş <strong>ve</strong> çalışma izni Sağlık<br />
Bakanlığı'ndan uygun görüş alınarak, Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı'nca <strong>ve</strong>rilir." Hükmü<br />
kapsamında et <strong>ve</strong> et ürünleri üretim tesislerine tesis kurma <strong>ve</strong> çalışma izni <strong>ve</strong>rme <strong>ve</strong><br />
denetim yetkisi Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı'na <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
<strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et ürünleri ile ilgili olarak 560 sayılı Kanun Hükmünde Kararnameye bağlı<br />
olarak çıkarılan <strong>ve</strong> diğer ilgili mevzuat aşağıda <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
4128 sayılı Kanun, bu kanunda mevcut mevzuata uygun davranmayan kombina<br />
<strong>ve</strong> tesislere uygulanacak cezai işlemlere ait hükümler bulunmaktadır (7 Kasım<br />
1995 tarih 22456 sayılı Resmi Gazete),<br />
Kırmızı <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> Üretim Tesislerinin Kuruluş, Açılış, Çalışma <strong>ve</strong><br />
Denetleme Usul <strong>ve</strong> Esaslarına Dair Yönetmelik (19 Ağustos 1996 tarih 22732<br />
sayılı Resmi Gazete),<br />
9
Kırmızı <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> Üretim Tesislerinin Kuruluş, Açılış, Çalışma <strong>ve</strong><br />
Denetleme Usul <strong>ve</strong> Esaslarına Dair Yönetmelikte Değişiklik Yapılmasına Dair<br />
Yönetmelik (27 Kasım 1999 tarih <strong>ve</strong> 22889 sayılı Resmi Gazete),<br />
Türk Gıda Kodeks Yönetmeliği (19 Kasım 1997 tarih <strong>ve</strong> 23172 sayılı Resmi<br />
Gazete),<br />
Gıdaların Üretimi Tüketimi <strong>ve</strong> Denetlenmesine Dair Yönetmelik (9 Haziran 1998<br />
tarih <strong>ve</strong> 23367 sayılı Resmi Gazete),<br />
Gıdaların Üretimi Tüketimi <strong>ve</strong> Denetlenmesine Dair Yönetmelikte Değişiklik<br />
Yapılmasına Dair Yönetmelik (9 Haziran 1999 tarih <strong>ve</strong> 23720 sayılı Resmi<br />
Gazete),<br />
Türk Gıda Kodeksi <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> Tebliği (10 Şubat 2000 tarih <strong>ve</strong> 23960 sayılı Resmi<br />
Gazete),<br />
Türk Gıda Kodeksi Taze <strong>Et</strong>, Haşlanmış <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Hazırlanmış <strong>Et</strong> Karışımları Tebliği<br />
(10 Şubat 2000 tarih <strong>ve</strong> 23960 sayılı Resmi Gazete),<br />
3285 sayılı Hayvan Sağlık Zabıtası Kanunu <strong>ve</strong> Yönetmeliği.<br />
Kırmızı <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> Üretim Tesislerinin Kuruluş, Açılış, Çalışma <strong>ve</strong> Denetleme<br />
Usul <strong>ve</strong> Esaslarına Dair Yönetmeliğe göre, belediye mezbahaları düşük <strong>ve</strong> yüksek<br />
kapasiteli olarak 2 gruba ayrılmıştır. Yüksek kapasiteli belediye mezbahalarında özel<br />
sektör mezbahalarından istenilen tüm şartlar istenmekte iken, ulaşım güçlüğü<br />
nedeniyle faaliyette bulunmasına ihtiyaç duyulan düşük kapasite ile çalışan belediye<br />
mezbahalarında bazı şartlar istenmemekte ancak bu mezbahalarda elde edilen<br />
etlerin ilçe dışına çıkarılması engellenmektedir.<br />
Yine bu yönetmelikle Belediye <strong>ve</strong> EBÜAŞ'lerde kurum <strong>ve</strong>teriner hekimleri, bunların<br />
dışındaki mezbaha <strong>ve</strong> kombinalarda kesim öncesi <strong>ve</strong> sonrası muayeneleri yapmak<br />
üzere resmi <strong>ve</strong>teriner hekimlerin buralarda görevlendirilmesi hükmü getirilmiştir.<br />
Ancak bu tam anlamıyla uygulamaya geçirilememiştir.<br />
1.5. Diğer <strong>Sektör</strong> <strong>ve</strong> Yan Sanayi İle İlişkileri<br />
Kırmızı et sektöründe en önemli girdiyi sağlayan hayvancılık sektörüdür. 1980'li<br />
yıllardan itibaren uygulanan yanlış politikalar yüzünden ihmal edilmiş, yapısal <strong>ve</strong><br />
ekonomik düzenlemeler yapılmadığından AB'nin yüksek sübvansiyonlu hayvancılığı<br />
ile rekabet edemeyerek gerilemiştir.<br />
10
<strong>Sektör</strong>de canlı hayvan arzının yetersiz, hayvancılık işletmelerinin dağınık <strong>ve</strong> optimal<br />
büyüklükte olmaması, bölgelere göre satın alma şekilleri <strong>ve</strong> kesim standartlarının<br />
farklılık göstermesi, kaçak kesimler <strong>ve</strong> kayıt dışı ekonominin doğurduğu haksız<br />
rekabet sektöre sürekli girdi temininde önemli sorunları oluşturmaktadır.<br />
İşlenmiş et ürünlerinde hammadde dışındaki en önemli girdiler; ambalaj <strong>ve</strong><br />
paketleme malzemeleri ile yardımcı malzemeler <strong>ve</strong> katkı maddeleridir. <strong>Sektör</strong>de<br />
paketleme <strong>ve</strong> ambalaj malzemelerinden koli, kartonet dışındaki diğer malzemelerin<br />
tamamına yakını ithal edilmektedir. Yardımcı malzemeler grubunda özellikle<br />
baharatlarda standartların olmaması, ciddi firma sayısının azlığı nedeniyle kalite<br />
konusunda sık sık sorunlar yaşanmaktadır.<br />
Kırmızı et <strong>ve</strong> et ürünleri sanayi ayrıca deri sanayi <strong>ve</strong> mezbaha yan ürünlerinin<br />
değerlendirildiği rendering ürünleri ile yem sanayi için önemli hammadde kaynağını<br />
oluşturmaktadır.<br />
2. SEKTÖRDE ÜRETİM TEKNOLOJİSİ<br />
Ülkemizde kasaplık hayvan kesimlerinin büyük bir kısmı halen küçük <strong>ve</strong> iptidai<br />
mezbahalarda gerçekleştirilmekte, et <strong>ve</strong> et ürünleri çoğunlukla hijyenik <strong>ve</strong> teknolojik<br />
açıdan uygun olmayan şartlarda üretilmeye çalışılmaktadır. Diğer taraftan, kasaplık<br />
hayvanların nakil şartları uygun düzeyde değildir. Kesimden önce yapılan canlı<br />
hayvan muayenesi <strong>ve</strong> kesimden sonra yapılan et muayenesi açısından da önemli<br />
problemler söz konusudur. Küçük işletmelerde soğutma üniteleri bulunmadığından<br />
karkas olgunlaştırılamamakta iç organların muhafazası sorun olmakta, yan ürünler<br />
değerlendirilememekte yine karkaslar, deri <strong>ve</strong> iç organlar uygun olmayan araçlarla<br />
nakledilmektedir. Karkas, kalite derecelendirmesi yönünden hiçbir değerlendirmeye<br />
tabi tutulmamaktadır. İşletmelerde yeterli eğitime sahip eleman sayısı oldukça azdır.<br />
Özellikle küçük işletmelerde kan, deri <strong>ve</strong> diğer yan ürünlerin buralara yakın<br />
merkezlerde işleme tesislerinin olmaması nedeniyle değerlendirilememesi, hem<br />
çevre açısından hem de ekonomik açıdan problemlere neden olmaktadır.<br />
Kırmızı et alanında uygulanan üretim teknolojisi, giderek otomatize edilmek suretiyle<br />
entegre tesislerde <strong>ve</strong> sermaye yoğun yatırımlara yönelmektedir. Diğer taraftan,<br />
kırmızı et üretim tesislerinin ekonomik değer taşıyan katı atıklarının kazanılması için<br />
11
ir rendering ünitesi kurulması, yatırım <strong>ve</strong>rimliliği açısından zorunluluk<br />
oluşturmaktadır. Bunun yanı sıra, uzun <strong>ve</strong> yeterli soğutma <strong>ve</strong> muhafaza tesislerinin<br />
bulunması gereklidir. Ekonomik olmamakla birlikte yasal zorunluluk nedeniyle<br />
kurulması gereken bir diğer ünite ise, kan <strong>ve</strong> diğer sıvı atıkların çevreye zarar<br />
<strong>ve</strong>rmesini engelleyen biyolojik arıtım tesisidir.<br />
Kırmızı et üretimi, çağdaş kesimhane <strong>ve</strong> entegre tesislerde gerçekleştirildiği takdirde,<br />
canlı hayvanın tüm organlarının değerlendirildiği bir süreçtir. Yapılan araştırmalar,<br />
ortalama randımanda bir büyükbaş hayvandan, tüm hijyenik <strong>ve</strong> biyolojik kurallar<br />
uygulandığında, canlı ağırlığının % 55'i oranında insan tüketimine uygun materyal<br />
elde edilebileceği ortaya koymaktadır (Ortalama randımanda büyükbaş bir hayvanın<br />
net ağırlığının % 34'ü kırmızı et, % 16'sı kemik, % 16'sı deri <strong>ve</strong> deri yağları, % 16'sı<br />
sakatat, % 4'ü yağlı dokular, % 3'ü kan <strong>ve</strong> geri kalan kısım ise boynuz, tırnak,<br />
kafatası, ayak <strong>ve</strong> sindirimdeki maddelerden oluşmaktadır). Gelişmiş ülkelerde et<br />
üretimi, yüksek kapasiteli kesimhanelerde ya da entegre tesislerde yapılırken,<br />
dünyanın az gelişmiş yörelerinde <strong>ve</strong> bir kısım gelişmekte olan ülkelerde halen iptidai<br />
koşullar altında yapılmaktadır. Çağdaş teknoloji kullanan entegre bir kırmızı et<br />
tesisinde üretim Şekil 1'de görüldüğü gibi gerçekleşmektedir.<br />
Modern kesimhaneler kuruluşunda bütün bölümler tüm teknolojik işlemleri<br />
uygulamaya el<strong>ve</strong>rişli olarak projelendirilmelidir. Hayvanlar uygun araçlarla<br />
nakledilmeli, kesim öncesi muayenelerin yapılmasını takiben hayvanlar<br />
dinlendirildikten sonra et kalitesi açısından hayvanın strese girmeyeceği tedbirler<br />
alınıp askıda kesimi yapılmalıdır. Ülkemizde uygulanmamakla birlikte bir çok ülkede<br />
kesimden önce sersemletme yöntemleri uygulanmaktadır. Kesim <strong>ve</strong> yüzüm sırasında<br />
dikkatli davranmalı, kesimlerin hijyenik <strong>ve</strong> teknolojik kurallara uygun olarak dizayn<br />
edilmiş <strong>ve</strong> yeterli ekipmanı olan modern işletmelerde yapılması beyaz <strong>ve</strong> kırmızı<br />
sakatatın ayrı ayrı yerlere alınması <strong>ve</strong> gerekli işlemlere tabi tutulması, et<br />
muayenesinin yapılması gerekmektedir. Karkaslar kesimden sonra soğutma<br />
ünitelerine alınmalı, soğutma işlemi soğuk sertleşmesine neden olmayacak şekilde<br />
uygulanmalıdır.<br />
12
Şekil 1: Kırmızı <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> Üretim Aşamaları<br />
Canlı Hayvan Dinlendirme<br />
Padokları<br />
Kesim Hattı<br />
Rendering<br />
Sakatat İşleme<br />
Karkas Dinlendirme<br />
Parçalama<br />
Şarküteri<br />
Ambalajlama<br />
Depolama <strong>ve</strong><br />
Soğuk Zincirde Pazarlama<br />
Tesislerde otamasyona yer <strong>ve</strong>rilmeli, ürünlere insan eli <strong>ve</strong> insan gücü teması<br />
mümkün olan ölçüde azaltılmalıdır.<br />
Modern kesimhanelerde, insan gıdası olarak kullanılmayan sindirimdeki besin <strong>ve</strong><br />
dışkı haricindeki kemik, kıkırdak, kan, vb. artık ürünler, yem sanayinde<br />
değerlendirilmek üzere rendering işletmesine sevk edilmektedir.<br />
13
3. ARZ DURUMU<br />
3.1. Mevcut Arz Durumu<br />
Türkiye'de et <strong>ve</strong> et mamulleri sektöründe faaliyet gösteren kesimlerin mevcut durumu<br />
aşağıdaki şekildeki gibi sınıflandırılabilir;<br />
I - Geleneksel Belediye Mezbaha <strong>ve</strong> Kombinaları<br />
II - Modern Belediye Mezbaha <strong>ve</strong> Kombinaları<br />
III - <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Balık <strong>Ürünleri</strong> A.Ş. Kombinaları<br />
IV - Büyük Kapasiteli Entegre Özel <strong>Sektör</strong> Kuruluşları<br />
V- <strong>Et</strong> Mamulleri Üreten Modern Özel <strong>Sektör</strong> Tesisleri<br />
VI- <strong>Et</strong> Mamulleri Üreten Geleneksel Tesisler<br />
• <strong>Et</strong> Kapasitesi<br />
<strong>Et</strong> sektöründe tesislerinin çoğunluğu küçük kapasiteli, dağınık <strong>ve</strong> önemli bir oranda<br />
kaçak kesimlerin bulunması, toplam kapasiteye ilişkin değerlendirme yapılmasını<br />
güçleştirmektedir. Bunun yanı sıra EBÜAŞ'a ait birçok tesis özelleştirilmiş olup, bu<br />
tesislerin bazıları gayri faal durumda <strong>ve</strong> bir kısmı da düşük kapasitede<br />
çalışmaktadırlar.<br />
Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı kayıtlarında, il bazındaki belediye mezbaha <strong>ve</strong><br />
kombinaları, özel sektöre ait tesisler <strong>ve</strong> özelleştirme öncesi EBK Kombinalar'ının<br />
üretim kapasiteleri aşağıda <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
14
TABLO 3: İL BELEDİYE MEZBAHA VE KOMBİNALARIN SAYISI VE KAPASİTELERİ<br />
İLİ<br />
MEZBAHA<br />
SAYISI<br />
Günlük Kesim<br />
Kapasitesi<br />
İLİ<br />
MEZBAHA<br />
SAYISI<br />
Günlük Kesim<br />
Kapasitesi<br />
B.Baş<br />
(Ad)<br />
K.Baş<br />
(Ad)<br />
B.Baş<br />
(Ad)<br />
K.Baş<br />
(Ad)<br />
Adana 12 212 4.395 Kırşehir 3 90 450<br />
Adıyaman 8 310 220 Kocaeli 8 845 2.960<br />
Afyon 2 1.050 Konya 18 129 318<br />
Ağrı 6 276 46 Kütahya 10 129 652<br />
Amasya 7 395 1.020 Malatya 16 112 520<br />
Ankara 20 355 995 Manisa 14 251 1385<br />
Antalya 21 471 4157 K.Maraş 16 223 1.305<br />
Ardahan Mardin 6 158 780<br />
Artvin 9 90 135 Muğla 13 180 305<br />
Aydın 30 180 322 Muş 4 25 145<br />
Balıkesir 28 410 4.565 Nevşehir 8 180 350<br />
Bilecik 7 160 440 Niğde 5 98 350<br />
Bingöl 4 240 Ordu 22 460 0<br />
Bitlis 4 12 150 Rize 7 130 0<br />
Bolu 17 153 221 Sakarya 11 210 320<br />
Burdur 7 29 81 Samsun 23 280 0<br />
Bursa 12 185 500 Siirt 1 20 100<br />
Çanakkale 14 251 742 Sinop 8 133 564<br />
Çankırı 7 80 395 Sivas 13 285 705<br />
Çorum 10 312 988 Tekirdağ 10 560 0<br />
Denizli 29 291 695 Tokat 11 342 1.093<br />
Diyarbakır 5 22 142 Trabzon 13 189 0<br />
Edirne 10 106 246 Tunceli 8 236 0<br />
Elazığ 8 30 660 Ş.Urfa 9 103 960<br />
Erzincan 4 85 295 Uşak 6 40 155<br />
Erzurum 12 24 48 Van 33 210 920<br />
Eskişehir 13 196 373 Yozgat 12 20 100<br />
Gaziantep 9 207 3560 Zonguldak 11 185 295<br />
Giresun 14 510 2.125 Aksaray<br />
Gümüşhane 5 95 225 Bayburt 1 20 100<br />
Hakkari 3 170 350 Karaman 1 100 300<br />
Hatay 16 150 500 Kırıkkale 3 14 28<br />
Isparta 15 156 220 Batman<br />
İçel 15 272 1.385 Şırnak 1 60 0<br />
Isparta 16 283 410 Bartın 5 95 60<br />
İstanbul 10 107 272 Ardahan 2 50 120<br />
İzmir 42 627 1.616 Iğdır 3 75 370<br />
Kars 8 104 340 Yalova<br />
Kastamonu 19 303 636 Karabük 3 250 570<br />
Kayseri 12 87 170 Kilis 1 300 2000<br />
Kırklareli 16 302 945 Osmaniye 4 90 705<br />
TOPLAM 803 15.892 53.170<br />
Kaynak: Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı Kayıtları-1999<br />
15
Tarım Bakanlığı kayıtlarına göre, ülkemizde 803 adet Belediye Mezbahası<br />
bulunmaktadır. Bazı büyük şehir belediyelerince yüksek kapasiteye sahip, parçalama<br />
<strong>ve</strong> mamul madde üretimi yapan kombinalarda bulunmaktadır. İl belediye mezbaha <strong>ve</strong><br />
kombinalarında yaklaşık 3.000 kişi istihdam edilmektedir.<br />
TABLO 4: ÖZELLEŞTİRİLME ÖNCESİ ET VE BALIK KURUMU KOMBİNALARI<br />
İLİ KURULUŞ<br />
YILI<br />
KAPASİTE<br />
(GÜN)<br />
K.BAŞ<br />
KAPASİTE<br />
(GÜN)<br />
B.BAŞ<br />
TOPLAM<br />
KAPASİTE<br />
BB+KB<br />
ADET TON ADET TON ADET TON<br />
Ankara 1955 3.000 60 400 60 120 28.800<br />
Şanlıurfa 1968 1.500 30 200 30 60 14.400<br />
Erzurum 1953 2.200 44 400 60 104 24.960<br />
Konya 1956 3.000 60 400 60 120 28.800<br />
Zeytinburnu 1956 2.200 44 400 60 104 24.960<br />
Bursa 1970 2.000 40 300 45 85 20.400<br />
Erzincan 1990 1.000 20 200 30 50 12.000<br />
Elazığ 1969 1.500 30 300 45 75 18.000<br />
Kayseri 1971 2.000 40 200 30 70 16.800<br />
Kars 1972 1.500 30 300 45 75 18.000<br />
Diyarbakır 1973 2.000 40 200 30 70 16.800<br />
Adana 1975 2.200 44 200 30 74 17.760<br />
Tatvan 1976 1.500 30 200 30 60 14.400<br />
Burdur 1977 2.200 44 300 45 89 21.360<br />
Amasya 1977 2.000 44 300 45 89 21.360<br />
Ağrı 1976 2.000 40 200 30 70 16.800<br />
Gaziantep 1978 1.000 20 100 15 35 8.400<br />
Sakarya 1978 2.200 44 400 60 104 24.960<br />
Manisa 1980 2.200 44 300 45 89 21.360<br />
Van 1980 2.200 44 200 30 74 17.760<br />
Afyon 1984 1.800 36 300 45 81 19.440<br />
Eskişehir 1984 2.200 44 300 45 89 21.360<br />
Sivas 1984 1.800 36 300 45 81 19.440<br />
Malatya 1984 2.000 40 400 60 100 24.000<br />
Kastamonu 1985 2.000 40 400 60 100 24.000<br />
Mardin 1987 2.000 40 400 60 100 24.000<br />
Hakkari 1987 2.000 40 400 60 100 24.000<br />
Bingöl 1987 2.000 40 400 60 100 24.000<br />
TOPLAM 55.400 1.088 8.400 1.260 2.368 568.320<br />
Kaynak: DPT, 7.Beş Yıllık <strong>Kalkınma</strong> Planı "Kırmızı <strong>Et</strong> Sanayi Ö.İ.K. Ön Raporu " Ankara, 1993<br />
2000 yılı başı itibariyle EBÜAŞ'a ait 9 adet kombina faaliyette bulunmaktadır.<br />
Özelleştirme idaresi tarafından EBÜAŞ'ın 5 yıl içerisinde tamamen özelleştirilmesi<br />
düşünülmektedir.<br />
16
TABLO 5: ÖZEL SEKTÖRE AİT ET VE ET ÜRÜNLERİ SANAYİ TESİSLERİ<br />
KAPASİTESİ<br />
İLİ<br />
(Baş/Gün)<br />
ÜNVANI<br />
B.BAŞ K.BAŞ<br />
Adana İsmet Turan <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Deri Kombinası 20 2.500<br />
Afyon Özerler <strong>Et</strong> 200 1800<br />
Afyon Portakaloğulları (İpek) <strong>Et</strong> 30<br />
Afyon İkbal <strong>Et</strong> 60<br />
Afyon Vahdet <strong>Et</strong> 50 200<br />
Afyon Topçuoğlu <strong>Et</strong> 50 200<br />
Afyon Mühsürler <strong>Et</strong> 50<br />
Afyon Afyon <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Mamülleri 50<br />
Afyon Alptürk <strong>Et</strong> 50<br />
Afyon İtimat <strong>Et</strong> 50<br />
Afyon Kule Kardeşler <strong>Et</strong> 50 200<br />
Afyon Batuhan <strong>Et</strong> 50 200<br />
Afyon Efendioğlu <strong>Et</strong> 50 200<br />
Afyon Göbekli Kardeşler 50<br />
Afyon Mühsüroğlu <strong>Et</strong> 50<br />
Ağrı Ağ <strong>Et</strong> A.Ş. 200 2.000<br />
Aksaray Başak <strong>Et</strong> 200 1.000<br />
Amasya Pan <strong>Et</strong> A.Ş. 300 2.000<br />
Ankara Akbulut Entegre <strong>Et</strong> San. 50 150<br />
Ankara Mısırdalı Entegre <strong>Et</strong> San. 60 500<br />
Ankara Sultan Gıda 50 150<br />
Ankara Harmancı <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Gıda Mad. 50 150<br />
Ankara Gazi Akın Mezbahası 5 15<br />
Ankara Ömer Hasanoğlu 15 45<br />
Ardahan Ardahan <strong>Et</strong> A.Ş. 100 400<br />
Aydın Eğe <strong>Et</strong> 60<br />
Balıkesir Dört Mevsim 75 3.000<br />
Balıkesir Yeniköy Mezbahası<br />
Bayburt Nurtat Koloğlu 400 2.000<br />
Bursa <strong>Et</strong> Sa <strong>Et</strong> Entegre 40 100<br />
Bursa <strong>Et</strong> Ba <strong>Et</strong> A.Ş. 300 2.000<br />
Bursa Öz Yavuzlar 4.500<br />
Çankırı Aytaç 750 2.500<br />
Çorum Tarım <strong>Et</strong> 50<br />
Elazığ Gün <strong>Et</strong> 150<br />
Elazığ El <strong>Et</strong> 250 1.500<br />
Erzincan Eğinlioğlu <strong>Et</strong> Kombinası 50 250<br />
Erzincan Ersan Gıda 100 200<br />
Erzurum Gez <strong>Et</strong> 60<br />
Erzurum Özbeyli 200 1.000<br />
Erzurum Özetsan 750 1.700<br />
Erzurum S.M.S. 175 1.550<br />
İçel Mersin <strong>Et</strong> 80 200<br />
İstanbul Boğaziçi <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Gıda 200<br />
İstanbul Çoşkun <strong>Et</strong> 150<br />
İstanbul Çekmece <strong>Et</strong> 210 1.800<br />
İstanbul Dünya Gıda San. 600 2.500<br />
İstanbul Elif <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Mamülleri 50<br />
İstanbul Ender Entegre<br />
İstanbul <strong>Et</strong>san Gıda San. 50 200<br />
İstanbul Maret Marmara Besicilik 400 1.800<br />
İstanbul Özlem <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Mamülleri 100<br />
17
TABLO 5'IN DEVAMI<br />
İLİ<br />
ÜNVANI<br />
KAPASİTESİ<br />
(Adet/Gün)<br />
B.BAŞ K.BAŞ<br />
İstanbul Se<strong>ve</strong>n <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Gıda 50 300<br />
İzmir Çoban <strong>Et</strong> 75 200<br />
İzmir Pınar <strong>Et</strong> 400 1.575<br />
İzmir Tansaş 700 7.000<br />
Karaman Klas Entegre <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Gıda San. 60 53<br />
Kars Çelikler Turizm <strong>ve</strong> Gıda San. 250 1.200<br />
Kastamonu Ketaş 300 2.000<br />
Kayseri Özdanacı 40<br />
Kayseri Kellecioğlu Kombinası 50<br />
Kayseri Başyazıcıoğlu A.Ş. 50<br />
Kayseri Tam <strong>Et</strong> 50<br />
Kayseri Şahin Sucukları 50<br />
Kayseri Ünlü <strong>Et</strong> Kombinası 50<br />
Kayseri Mer<strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Kombinası 50<br />
Kayseri Seçkin <strong>Et</strong> Kombinası 50<br />
Kayseri Müslümoğlu Sucukları 50<br />
Kayseri Nuret Sucukları 50<br />
Kayseri Yorulmazlar <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Mamülleri 50<br />
Kayseri De<strong>ve</strong>li Mezbahası 20 50<br />
Kırşehir Özbağ <strong>Et</strong> Kombinası 50 200<br />
Kırşehir İstanbul <strong>Et</strong> Kombinası 50 200<br />
Konya S.S. Doğanbey Besler Koop. 30<br />
Konya Maç Tar. San. Tic. A.Ş. 50 400<br />
Konya Sey <strong>Et</strong> 60 60<br />
Konya Konya <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> A.Ş. 200 2.000<br />
Konya Karapınar <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Mamülleri 50 300<br />
Kütahya Mustafa Er Mezbahası<br />
Malatya Mal <strong>Et</strong> 400 3.000<br />
Nevşehir Türkmen A.Ş. 40 100<br />
Nevşehir Araboğlu <strong>Et</strong> 20<br />
Osmaniye İşleroğlu <strong>Et</strong> Kombinası 90 500<br />
Sakarya Demircioğlu A.Ş. 150 1.000<br />
Sakarya Kasaplar Temin Tevzi Koop. 200 1.000<br />
Sakarya Çoroğlu A.Ş. 40<br />
Sivas Güler Pastırma Sucuk İşletmesi 4<br />
Sivas Doğan Pastırma Sucuk İşletmesi 4<br />
Sivas Özsefa Pastırma Sucuk İşletmesi 4<br />
Sivas Tan <strong>Et</strong> 10<br />
Sivas Dayı <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Mamülleri 10<br />
Şanlıurfa Dem <strong>Et</strong> 80 800<br />
Tokat Hacıbey <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Gıda San. Şti. 50<br />
Uşak Yayla Akar <strong>Et</strong> Kombinası 50 200<br />
Van Van <strong>Et</strong> Entegre <strong>Et</strong> Sanayi 480 2.200<br />
Yozgat Yimpaş A.Ş. 5 15<br />
TOPLAM 96 ADET 11.562 62.863<br />
Kaynak: Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı Kayıtları, 1999<br />
18
Ülkemizde mevcut 803 adet belediye, 96 adet özel sektöre ait kombina <strong>ve</strong> mezbaha<br />
ile <strong>Et</strong> Balık <strong>Ürünleri</strong> A.Ş.'ye (EBÜAŞ) ait 9 adet kombinada kesim kapasitesi sırasıyla<br />
15.892, 11.562, 3.000 olmak üzere toplam 30.454 baş/gün büyük baş, 53.170,<br />
62.863, 22.000 küçük baş olmak üzere toplam 138.233 baş/gün'dür.<br />
Mezbaha <strong>ve</strong> Kombinaların yılda 250 gün çalıştığı, büyük baş kesimlerde ortalama<br />
180 kg, küçük başlarda 20 kg karkas ortalaması kabul edildiğinde belediye, özel<br />
sektör <strong>ve</strong> EBÜAŞ'lerde sırasıyla 715.140, 520.290, 112.500 ton/yıl olmak üzere<br />
toplam 1.347.930 ton/yıl büyük baş üretim kapasitesi (Şekil 2); 265.850, 314.315 <strong>ve</strong><br />
96.000 ton/yıl olmak üzere toplam 676.165 ton/yıl küçük baş et üretim (Şekil 3)<br />
kapasitesi bulunmaktadır. Toplam kırmızı et üretim kapasitesinin % 49'u Belediye, %<br />
41'i özel sektör <strong>ve</strong> % 10'unu ise EBÜAŞ'ler oluşturmaktadır.<br />
ŞEKİL 2: BÜYÜK BAŞ ET KAPASİTESİNİN DAĞILIMI<br />
EBÜAŞ<br />
8%<br />
Özel<br />
39%<br />
Belediye<br />
53%<br />
ŞEKİL 3: KÜÇÜK BAŞ ET KAPASİTESİNİN DAĞILIMI<br />
EBÜAŞ<br />
14%<br />
Özel<br />
47%<br />
Belediye<br />
39%<br />
19
• <strong>Et</strong> Mamülleri Kapasitesi<br />
Bunlar sucuk, sosis, pastırma, füme dil vb. mamul maddeleri üreten tesislerdir. Bu<br />
kapsamda faaliyet gösteren modern tesisler bulunmakla birlikte, bunların çoğunluğu<br />
geleneksel aile işletmesi şeklinde çalışan üretim kapasiteleri <strong>ve</strong> pazar genişliği küçük<br />
işletmelerdir. <strong>Et</strong> mamülleri üreten özel sektör tesislerinin ürünler bazında işyeri<br />
sayıları <strong>ve</strong> kapasiteleri Taplo 6'da <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 6: ÜRÜN BAZINDA İŞYERİ SAYISI VE KAPASİTE (TON/YIL)<br />
Mamül<br />
Madde<br />
İşyeri<br />
Sayısı<br />
1994 1996<br />
Kurulu İşyeri Kurulu<br />
Kapasite Sayısı Kapasite<br />
Sucuk 407 49.668 391 66.560<br />
Pastırma 72 5.809 79 6.635<br />
Salam 30 8.875 36 12.296<br />
Sosis 26 5.289 31 10.076<br />
Kavurma 12 2.114 15 2.918<br />
Jambon 2 80 8 567<br />
Hazır Ürünler 3 3.000 5 3.830<br />
Füme Dil 3 30 3 250<br />
Jöle İşkembe 3 150 2 320<br />
TOPLAM 556 75.015 570 103.452<br />
Kaynak: Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı Kayıtları, 1996<br />
1996 yılı itibariyle 391 işyeri <strong>ve</strong> 66.560 ton/yıl kurulu kapasite ile sucuk mamülü<br />
toplam kapasitenin % 63'ü ile ilk sırada yer aldığı görülmektedir(Şekil 4).<br />
ŞEKİL 4: ET MAMÜL ÜRÜNLERİNDE KAPASİTENİN DAĞILIMI<br />
Sosis<br />
10%<br />
Pastırma<br />
6%<br />
Hazır Ür.<br />
4%<br />
Kavurma<br />
3%<br />
Jambon<br />
1% Jöle İşk. <strong>ve</strong><br />
Füme Dil<br />
1%<br />
Salam<br />
12%<br />
Sucuk<br />
63%<br />
20
3.2. <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> Mamulleri Üretimi<br />
Türkiye kırmızı et üretiminde ana kaynak olan büyükbaş <strong>ve</strong> küçükbaş hayvanların<br />
sayısı bakımından yüksek potansiyele sahiptir. Ancak hayvan populasyonunda hâlâ<br />
önemli bir yere sahip olan yerli ırkların et <strong>ve</strong>rimliliğinin düşüklüğü, hayvanların yeterli<br />
dengeli beslenmemeleri, ıslah <strong>ve</strong> hastalıklarla mücadele çalışmalarının istenen<br />
seviyelere gelememesi, geçmiş dönemdeki dış ticaret politikalarındaki hatalar vb.<br />
nedenlerden dolayı kırmızı et üretiminde istenilen artışlar sağlanamamıştır. Türkiye<br />
sınai kesim et <strong>ve</strong> et mamulleri sektörü üretim miktarları Tablo 7’de <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 7: TÜRKİYE ET VE ET MAMULLERİ ÜRETİMİ (BİN TON)<br />
ÜRÜNLER<br />
YILLAR ARTIŞLAR (%)<br />
1995 1996 1997 1998 1996 1997 1998<br />
Kırmızı <strong>Et</strong> BB 287 260 325 338 -9.4 25.0 4.0<br />
Kırmızı <strong>Et</strong> KB 103 85 85 124 -17.5 0.0 45.9<br />
Toplam Kırmızı <strong>Et</strong> 390 345 400 462 -11.5 15.9 15.5<br />
Sakatat 62 55 66 74 -11.3 20.0 12.1<br />
<strong>Et</strong> Mamulleri 50 46 50 52 -8.0 8.7 4.0<br />
Bağırsak (orj.) 2 2 3 3 0.0 50.0 0.0<br />
Donyağ 16 15 16 18 -6.3 6.7 12.5<br />
Ham deri BB 26 23 32 31 -11.5 39.1 -3.1<br />
Ham deri KB 13 11 11 16 -15.4 0.0 45.5<br />
Kaynak: DPT Yıllık Programları <strong>ve</strong> Planlar<br />
<strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et mamülleri sanayiinde kırmızı et üretiminin büyük bir bölümünü büyükbaş<br />
hayvanlardan elde edilen etler oluşturmaktadır(% 73.2). Kırmızı et üretimi 1996<br />
yılında 1995 yılına göre % 9.4 oranında bir düşüş gösterirken, 1997 yılında 1996<br />
yılına göre % 25 oranında, 1998 yılında ise 1997 yılına göre % 4.0 oranında artmıştır.<br />
Küçük baş kırmızı et üretimi ise, 1996 yılında 1995 yılına göre % 17.5 oranında<br />
düşmüş, 1997 yılında değişim olmazken, 1998 yılında bir önceki yıla göre % 45.9<br />
oranında artış göstermiştir.<br />
21
Toplam kırmızı et üretimi ise, 1996 yılında % 11.5 oranında düşerken 1997 <strong>ve</strong> 1998<br />
yıllarında üretim sırasıyla bir önceki yıla göre % 15.9 <strong>ve</strong> % 15.5 oranında artış<br />
göstermiştir.<strong>Et</strong> mamulleri üretimi yıllar itibariyle 50-52 bin ton seviyesinde olup,<br />
toplam kırmızı et üretiminin % 10-12 civarında olduğu görülmektedir.<br />
1996 yılında kırmızı et <strong>ve</strong> et mamulleri üretim miktarındaki azalma, bazı Avrupa<br />
ülkelerinde yeni BSE vakalarının ortaya çıkması <strong>ve</strong> bu durumun kamuoyuna geniş<br />
ölçüde yansıması sonucunda dünya genelinde olduğu gibi ülkemizde de kırmızı et <strong>ve</strong><br />
mamullerine olan talebin bu dönem itibariyle ani düşüş göstermesinden<br />
kaynaklanmıştır. Daha sonraki yıllarda artış olmakla birlikte üretim istenilen seviyede<br />
değildir. Ülkemizde özellikle hayvancılık <strong>ve</strong> buna bağlı olarak kayıt dışı alım-satım<br />
yaygın olduğundan et <strong>ve</strong> et ürünleri pazarlarından <strong>ve</strong> kurban kesimleriyle pazara<br />
intikal etmeden doğrudan tüketim nedeniyle gerçek üretim rakamlarına ulaşmak<br />
mümkün olmamaktadır. Yapılan varsayımlar resmi rakamların iki katı kadar bir<br />
üretimin olduğu yönündedir. 1998 yılında toplam kırmızı et üretiminin % 60'ı Belediye<br />
mezbaha <strong>ve</strong> kombinalarında, % 32'si özel sektör mezbaha <strong>ve</strong> kombinalarında % 8'i<br />
ise EBÜAŞ'a ait kombinalarda yapılmıştır(Şekil 5).<br />
ŞEKİL:5 KIRMIZI ET ÜRETİMİNİN DAĞILIMI (1998)<br />
EBÜAŞ<br />
8%<br />
Özel<br />
32%<br />
Belediye<br />
60%<br />
1998 yılı büyük baş kırmızı et üretimi 338.000 ton, küçük baş üretim ise 124.000 ton<br />
olarak gerçekleşmiş olup, belirtilen yıl itibariyle kapasite kullanımı büyük başta %<br />
23.6, küçük başta ise % 17'dir. Toplam kırmızı et kapasite kullanım oranının %22.8<br />
civarında gerçekleşmiştir. <strong>Et</strong> mamullerinde kapasite kullanım oranı ise (1996 yılı<br />
itibariyle) yaklaşık % 44.5'dir.<br />
22
4 . DIŞ TİCARET DURUMU<br />
4.1. İhracat<br />
Türkiye kırmızı et <strong>ve</strong> et ürünleri ihracatı yıllar içinde büyük bir dalgalanma<br />
göstermekle birlikte genel olarak 10 milyon Dolar civarında seyretmektedir. <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et<br />
ürünlerinde son yıllar itibariyle gerçekleşen ihracat (miktar <strong>ve</strong> değer olarak) Tablo<br />
8'de <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 8: ET VE ET MAMÜLLERİ İHRACATI ( MİKTAR:TON - DEĞER: BİN $ )<br />
GTİP<br />
0201<br />
0202<br />
0204<br />
1601<br />
1602<br />
Ürünler<br />
Sığır <strong>Et</strong>leri<br />
(Taze/Soğutulmuş)<br />
Sığır <strong>Et</strong>leri<br />
(Dondurulmuş)<br />
Koyun, Keçi <strong>Et</strong>i<br />
(Taze/Soğu./Don.)<br />
<strong>Et</strong>, Sakatat <strong>ve</strong>ya<br />
Kandan Mamul<br />
Sosisler vb. ile<br />
Müstahzarları<br />
<strong>Et</strong>, Sakatat <strong>ve</strong>ya<br />
Kandan Müstahzar.<br />
Konser<strong>ve</strong>ler<br />
1995 1996 1997 1998<br />
Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer<br />
24 64 35 116 33 82 9 21<br />
11 106 79 265 1 11 3 14<br />
2.673 9.976 1.246 5.721 1.902 7.509 1.806 8.085<br />
212 759 752 2.114 207 1.019 272 1.313<br />
110 315 578 3.133 505 3.029 110 495<br />
TOPLAM - 11.212 - 11.349 - 11.650 - 9.928<br />
Kaynak: DTM , EBİM Kayıtları<br />
Kırmızı et <strong>ve</strong> et ürünleri sanayiinde ihracatın büyük bir kısmını (% 81.4) koyun, keçi<br />
eti (Taze, soğutulmuş, dondurulmuş) oluşturmaktadır. İhracat daha çok Ortadoğu<br />
(Suudi Arabistan, Ku<strong>ve</strong>yt, Katar), Türk Cumhuriyetleri <strong>ve</strong> <strong>Doğu</strong> Avrupa ülkelerine<br />
yönelik olarak gerçekleşmektedir.<br />
Hayvan sağlığında halen bazı mevcut bazı hastalıklar, gıda kontrolü konusundaki<br />
eksiklikler, mezbahalarının durumu <strong>ve</strong> fiyatların küçük baş ihracatında söz sahibi olan<br />
Avusturalya, Yeni Zelanda gibi ülkelerin fiyatlarından yüksek olması <strong>ve</strong> talebe uygun<br />
üretim yapılmaması nedeniyle ihracat istenilen seviyelerde gerçekleşmemekte <strong>ve</strong><br />
pazar payı azalmaktadır.<br />
AB, BDT <strong>ve</strong> Diğer önemli ülkelere olan kırmızı et <strong>ve</strong> et ürünleri ihracatı (miktar <strong>ve</strong><br />
değer olarak) Tablo 9'da <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
23
GTİP<br />
TABLO 9: AB, BDT VE DİĞER ÖNEMLİ ÜLKELERE YAPILAN İHRACAT<br />
( MİKTAR:TON - DEĞER: BİN $ )<br />
Ürün <strong>ve</strong><br />
Ülkeler<br />
1995 1996 1997 1998<br />
Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer<br />
0201 Sığır <strong>Et</strong>leri (Taze/Soğutulmuş)<br />
AB Ülkeleri 24 56 8 18 - 3 - -<br />
BDT Ülkeleri - - 18 87 2 16 - -<br />
ABD - - - - - 8 18<br />
0202 Sığır <strong>Et</strong>leri (Dondurulmuş)<br />
AB Ülkeleri - - - - - - - -<br />
BDT Ülkeleri 3 21 65 197 1 8 2 11<br />
0204 Koyun, Keçi <strong>Et</strong>i (Taze/Soğu./Don.)<br />
AB Ülkeleri - - 21 94 8 37 10 46<br />
BDT Ülkeleri - 2 1 7 - 3 - 2<br />
S.Arabistan 2.605 9.744 1.216 5.570 1.815 7.293 1.848 7.978<br />
Ku<strong>ve</strong>yt 68 229 8 48 38 175 12 59<br />
1601 <strong>Et</strong>, Sakatat <strong>ve</strong>ya Kandan Mamul Sosisler vb. ile Müstahzarları<br />
AB Ülkeleri - - 63 325 - - - -<br />
BDT Ülkeleri 20 54 405 767 - - - -<br />
1602 <strong>Et</strong>, Sakatat <strong>ve</strong>ya Kandan Müstahzarları,Konser<strong>ve</strong>ler<br />
AB Ülkeleri - - - - - - 5 10<br />
BDT Ülkeleri 97 243 - - - - - -<br />
Kaynak: DTM , EBİM Kayıtları<br />
Türkiye'nin Ortadoğu'da önemli bir üretici ülke olarak coğrafi konumundan da<br />
yararlanarak ihraç pazarlarını genişletmesi gerekmektedir. Geçirdiği krizin<br />
etkilerinden kurtulmaya çalışan Rusya <strong>ve</strong> dünya ekonomisine entegre olmaya çalışan<br />
Türk Cumhuriyetlerine yönelik olarak gerçekleştirilen kısıtlı miktardaki ihracatın<br />
artması beklenebilir.<br />
Ülkemizde mevcut <strong>ve</strong> yaygın şap hastalığı nedeniyle, sığır eti dışsatımı imkanları çok<br />
kısıtlanmıştır. AB ülkelerine anılan sorun nedeniyle uzunca bir süredir ihracat<br />
yapılamamaktadır. AB'ne ihracat şap hastalığının yanında et <strong>ve</strong> et ürünleri işleyen<br />
tesislerin AB'nin belirlediği sağlık <strong>ve</strong> hijyen koşullarına uygun olarak işletilmesi<br />
koşuluna bağlanmıştır. Bu koşulları sağlayan işletmelere Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri<br />
Bakanlığı'nca yapılan denetim kontroller neticesinde kontrol numarası <strong>ve</strong>rilmesi <strong>ve</strong><br />
hazırlanan listenin resmi garanti eşliğinde Topluluğa iletilmesi gerekmektedir. Türkiye<br />
henüz AB'ne sığır eti ithalatına izin <strong>ve</strong>rebilecek ülkeler listesinde yer almamaktadır.<br />
Yeni gelişen pazarlar olarak düşünülen Merkezi <strong>ve</strong> <strong>Doğu</strong> Avrupa Ülkeleri (MDAÜ) <strong>ve</strong><br />
BDT ülkeleri de ithalat açısından AB normlarını uygulama eğiliminde olduğundan şap<br />
24
hastalığı için ciddi mücadele programlarının uygulanması <strong>ve</strong> AB'nin işletmeler<br />
açısından belirlediği sağlık hijyen standartların uygulanması gerekmektedir.<br />
4.2. İthalat<br />
<strong>Sektör</strong>de karkas <strong>ve</strong> parça et ithalatı 1996 yılı Haziran ayı ortalarına kadar yapılmakta<br />
iken, bu tarihte İngiltere <strong>ve</strong> bazı Avrupa ülkelerinde etkisini gösteren BSE hastalığı<br />
vakaları sebebi ile kırmızı ete <strong>ve</strong> özellikle ithal ete olan talepte dönem itibariyle ani bir<br />
düşüş meydana gelmiştir. <strong>Sektör</strong> ithalatında mevzuat yönünden herhangi bir<br />
yasaklama yoktur. <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et ürünlerinde son yıllar itibariyle gerçekleşen ithalat (miktar<br />
<strong>ve</strong> değer olarak) Tablo 10'da <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 10: ET VE ET MAMÜLLERİ İTHALATI ( MİKTAR:TON - DEĞER: BİN $ )<br />
GTİP Ürünler<br />
1995 1996 1997 1998<br />
0201<br />
0202<br />
0204<br />
1601<br />
1602<br />
Sığır <strong>Et</strong>leri<br />
(Taze/Soğutulmuş)<br />
Sığır <strong>Et</strong>leri<br />
(Dondurulmuş)<br />
Koyun, Keçi <strong>Et</strong>i<br />
(Taze/Soğu./Don.)<br />
<strong>Et</strong>, Sakatat <strong>ve</strong>ya<br />
Kandan Mamul<br />
Sosisler vb. ile<br />
Müstahzarları<br />
<strong>Et</strong>, Sakatat <strong>ve</strong>ya<br />
Kandan<br />
Müstahzar.<br />
Konser<strong>ve</strong>ler<br />
Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer<br />
7.818 14.430 1.525 2.863 943 10 - -<br />
37.284 61.828 16.989 21.802 547 385 - -<br />
177 276 89 106 - - - -<br />
26 164 64 226 21 82 13 13<br />
18 185 45 188 19 112 10 71<br />
TOPLAM - 76.883 - 25.185 - 679 - 84<br />
Kaynak: DTM , EBİM Kayıtları<br />
Tablodan da görüldüğü gibi, önceki yıllar itibariyle sektör ithalatının % 80-85'i sığır<br />
etleri (dondurulmuş) ürünlerinden oluşmaktadır. Ancak, BSE hastalığı nedeniyle<br />
dondurulmuş karkas <strong>ve</strong> parça etin riskli ülkelerden ithalatına kısıtlama getirilmiş,<br />
kırmızı ete olan talepteki son yıllardaki ani düşüş nedeniyle diğer ülkelerden olan<br />
ithalatta durma noktasına gelmiştir.<br />
25
AB <strong>ve</strong> BDT ülkelerine olan kırmızı et <strong>ve</strong> et ürünler ithalatı (miktar <strong>ve</strong> değer olarak)<br />
Tablo 11'de <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 11: AB VE BDT ÜLKELERİNDEN YAPILAN İTHALAT (MİK.:TON-DEĞ.: BİN $)<br />
GTİP<br />
Ürün <strong>ve</strong><br />
Ülkeler<br />
1995 1996 1997 1998<br />
Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer Miktar Değer<br />
0201 Sığır <strong>Et</strong>leri (Taze/Soğutulmuş)<br />
AB Ülkeleri 6.619 12.432 1.496 2.789 11 149 - -<br />
BDT Ülkeleri 264 390 - - - - - -<br />
0202 Sığır <strong>Et</strong>leri (Dondurulmuş)<br />
AB Ülkeleri 32.842 54.910 16.692 16.692 546 546 - -<br />
BDT Ülkeleri 4.169 6.440 297 310 - - - -<br />
0204 Koyun, Keçi <strong>Et</strong>i (Taze/Soğu./Don.)<br />
AB Ülkeleri - - - - - - - -<br />
BDT Ülkeleri 177 276 89 106 - - - -<br />
1601 <strong>Et</strong>, Sakatat <strong>ve</strong>ya Kandan Mamul Sosisler vb. ile Müstahzarları<br />
AB Ülkeleri 24 150 64 225 20 70 4 18<br />
BDT Ülkeleri - - - - - - - -<br />
1602 <strong>Et</strong>, Sakatat <strong>ve</strong>ya Kandan Müstahzarları,Konser<strong>ve</strong>ler<br />
AB Ülkeleri 14 158 13 93 13 83 9 68<br />
BDT Ülkeleri - - - - - - - -<br />
Kaynak: DTM , EBİM Kayıtları<br />
BSE hastalığından önceki ithalatın büyük bir kısmını AB Ülkelerinden yapılan sığır<br />
etleri (dondurulmuş) oluşturmaktadır.<br />
<strong>Sektör</strong>de hammadde ithalatının temelini canlı hayvan oluşturmaktadır. Avrupa'da<br />
görülen BSE <strong>ve</strong> ülkemizde ortaya çıkan şap hastalığı nedeniyle kasaplık <strong>ve</strong> besilik<br />
hayvan (sığır, koyun, keçi) ithalatına 1999 yılı Ağustos ayına kadar kısıtlama<br />
getirilmiştir. Önümüzdeki yıllarda az da olsa yerli ırkların ıslahı için kullanılmak üzere<br />
ülke <strong>ve</strong> bölgesel şartlara uygun nitelikli damızlık hayvan ithalatı yapılması ihtimali<br />
bulunmaktadır. Ayrıca sektörde hayvan sağlığında kullanılan aşılar <strong>ve</strong> yem<br />
hammaddesi ithalatı da yapılmaktadır.<br />
26
5. TALEP DURUMU<br />
5.1. Yurtiçi Talep<br />
Dengeli beslenme için yetişkin bir insan tarafından tüketilmesi gereken et miktarının<br />
54 kg olmasına karşın, Türkiye'deki kişi başına tüketim rakamları henüz bu üretim<br />
miktarının çok altında kalmaktadır. <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et mamullerine ilişkin yurtiçi talep miktarı<br />
Tablo 12’de <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 12: ET VE ET MAMULLERİ YURTİÇİ TALEBİ (BİN TON)<br />
YILLAR<br />
SIĞIR<br />
ETİ<br />
KOYUN<br />
ETİ<br />
KIRMIZI ET<br />
TOPLAMI<br />
ET<br />
MAMULLERİ<br />
1990 349 168 517 48<br />
1991 335 134 469 44<br />
1992 332 120 452 43<br />
1993 345 110 455 45<br />
1994 316 110 426 40<br />
1995 332 121 453 50<br />
1996 278 130 408 45<br />
1997 326 140 466 49<br />
1998 338 144 482 53<br />
1999* 343 146 489 54<br />
Kaynak: DPT Yıllık Programlar <strong>ve</strong> Planlar<br />
Not: Talep rakamları sanayi üretim talebini kapsamaktadır.<br />
(*) Tahmin<br />
Toplam yurtiçi kırmızı et talebi 1990-1999 döneminde et arzındaki dengesizlikler,<br />
1996 yılında ortaya çıkan BSE vakaları <strong>ve</strong> kişilerin gelir seviyesindeki gelişime bağlı<br />
olarak yaklaşık 28 Bin Ton civarında azalışın olduğu görülmektedir.<br />
Yurtiçi kırmızı et tüketim miktarı, nüfus artış hızı <strong>ve</strong> yaş kompozisyonu, beslenme <strong>ve</strong><br />
tüketim alışkanlıkları, fiyat <strong>ve</strong> gelir esnekliğine bağlı bir seyir izlemektedir. Fiyat<br />
esnekliğinin yüksek olması, et <strong>ve</strong> et ürünlerindeki fiyat artışlarının, belirli bir marj<br />
içerisinde tüketimde azalışlara neden olmaktadır. <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et ürünlerinin gelir<br />
27
esnekliğinin yüksek olması ise, tüketicinin gelir seviyelerindeki her birimlik artış<br />
sonucunda, et mamullerinin daha yüksek oranlı tüketildiğini ortaya koymaktadır.<br />
Türkiye'deki tüketim alışkanlıklarından birisi ise, büyükbaş hayvan eti tüketiminin<br />
tercih edilmekte oluşudur. Toplumsal tüketim alışkanlıkları, etin işlenmesi üzerinde de<br />
etkili olmaktadır. Türkiye'de kırmızı et tüketimi yaklaşık % 90 itibariyle herhangi bir<br />
işleme tabi tutulmaksızın tüketilmekte olup, geriye kalan kısmın yaklaşık % 50'si<br />
sucuk, % 25'i salam-sosis, % 20'si pastırma <strong>ve</strong> % 5'i ise kavurma vb. olarak dağılım<br />
göstermektedir.<br />
5.2. Talep Tahmini<br />
Tarımsal Ekonomik Araştırma Enstitüsü(TEAE) tarafından et <strong>ve</strong> et mamullerinde<br />
geleceğe yönelik talep tahmini yapılmıştır. Enstitü tarafından yapılan talep tahminde;<br />
ürünün büyüme hızı, nüfus artışı, reel gelir, reel fiyatlar, sosyo-demografik gibi<br />
değişkenler kullanılarak sektörde meydana gelecek değişmeler tahmin edilmeye<br />
çalışılmıştır. Tablo 13'de sığır, koyun <strong>ve</strong> et <strong>ve</strong> et mamullerine yönelik 2000-2008<br />
dönemi için TEAE tarafından yapılan geleceğe yönelik tahminler <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 13: ET VE ET MAMULLERİ TALEP TAHMİNİ (BİN TON)<br />
YILLAR<br />
SIĞIR<br />
ETİ<br />
KOYUN<br />
ETİ<br />
KIRMIZI ET<br />
TOPLAMI<br />
ET<br />
MAMULLERİ<br />
2000 360 153 513 56<br />
2001 379 160 539 60<br />
2002 399 168 567 63<br />
2003 420 177 597 66<br />
2004 443 186 629 70<br />
2005 466 195 661 74<br />
2006 491 205 696 78<br />
2007 517 215 732 82<br />
2008 544 226 770 86<br />
Kaynak: TEAE<br />
28
Tablodan da görüldüğü gibi, 2000-2008 döneminde sığır eti %51, koyun eti % 48 <strong>ve</strong><br />
et mamulleri ise % 54 oranlarında artacağı tahmin edilmektedir. Aynı dönemde<br />
toplam kırmızı et miktarının 2000 yılında % 73'ü sığır eti <strong>ve</strong> % 27'si koyun eti<br />
oluştururken 2008 yılında bu oranlar da fazla bir değişme olmayacaktır. Toplam<br />
kırmızı et talebinin ise % 50 oranında artacağı öngörülmektedir.<br />
Aynı dönem itibariyle her yıl toplam 20.000 ton sığır eti ithalatının olacağı <strong>ve</strong> ihracatın<br />
önemsiz düzeyde gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.<br />
6. ARZ-TALEP KARŞILAŞTIRMASI<br />
Kırmızı et <strong>ve</strong> et mamullerinde gelecek yıllardaki ortalama sektörel kapasite kullanım<br />
oranları Tablo 14'de <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 14: TAHMİNİ KAPASİTE KULLANIM ORANLARI<br />
KAPASİTE (BİN TON) TALEP (BİN TON) KKO (%)<br />
YILLAR<br />
SIĞIR ETİ<br />
KOYUN ETİ<br />
TOP. KIRMIZI ET<br />
ET MAMULLERİ (*)<br />
SIĞIR ETİ<br />
KOYUN ETİ<br />
TOP. KIRMIZI ET<br />
ET MAMULLERİ<br />
SIĞIR ETİ<br />
KOYUN ETİ<br />
TOP. KIRMIZI ET<br />
ET MAMULLERİ<br />
2000 1.348 676 2.024 103 380 153 533 56 28 23 26 54<br />
2001 1.348 676 2.024 103 399 160 559 60 29 24 28 58<br />
2002 1.348 676 2.024 103 419 168 587 63 31 25 29 61<br />
2003 1.348 676 2.024 103 440 177 617 66 33 26 30 64<br />
2004 1.348 676 2.024 103 463 186 649 70 34 28 32 68<br />
2005 1.348 676 2.024 103 486 195 681 74 36 29 34 72<br />
2006 1.348 676 2.024 103 511 205 716 78 38 30 35 76<br />
2007 1.348 676 2.024 103 537 215 752 82 40 32 37 80<br />
2008 1.348 676 2.024 103 564 226 790 86 42 33 39 83<br />
Not: <strong>Sektör</strong>de önemli bir kapasite artırımının olmayacağı tahmin edilmektedir.<br />
(*) 1996 yılı kapasite değeridir.<br />
29
Toplam kırmızı et, 2000-2008 döneminde ortalama % 26-39, et mamulleri ise % 54-<br />
83 KKO'nı seviyesinde olacağı öngörülmektedir. Ancak et mamullerinde kapasitenin<br />
1996 yılı itibariyle olması <strong>ve</strong> çok küçük işletmelerden oluşması nedeniyle daha düşük<br />
KKO'ına sahip olacağı tahmin edilmektedir.<br />
7. TÜRKİYE'DE HAYVANCILIK SEKTÖRÜ<br />
Türkiye, hayvan varlığı bakımından dünyada ilk sıralarda yer almakla birlikte, hayvan<br />
başına elde edilen <strong>ve</strong>rim itibariyle gelişmiş ülkelerin gerisinde kalmaktadır. Bunun<br />
başlıca nedenleri arasında; mevcut hayvan populasyonunun büyük bir kısmının düşük<br />
<strong>ve</strong>rimli ırktan oluşması, olumsuz çevre faktörleri <strong>ve</strong> bakım-besleme koşullarının yeterli<br />
düzeyde olmaması sayılabilir.<br />
Ülkemizde yıllardır yürütülen ıslah çalışmaları <strong>ve</strong> uygulanan teşvik tedbirleri sonucu<br />
birim başına <strong>ve</strong>rimde önemli gelişmeler sağlanmış olmasına rağmen henüz istenen<br />
düzeye ulaşılamamış, hayvansal ürünler arz <strong>ve</strong> talebi arasında bir denge<br />
kurulamamıştır. Nüfus artış hızının yüzde ikiler seviyesinde olduğu ülkemizde gerekli<br />
önlemler alınmazsa bu dengesiz durum daha da artabilecektir. Ülke nüfusunun yeterli<br />
<strong>ve</strong> dengeli bir şekilde beslenmesi bakımından, hayvancılığın gelişmesi büyük önem<br />
taşımaktadır.<br />
Diğer taraftan, Türkiye’de tarım işletmelerinin çoğunda bitkisel <strong>ve</strong> hayvansal üretim<br />
birlikte yürütülmektedir (1991 yılı Genel Tarım Sayım sonuçlarına göre 4.1 milyon tarım<br />
işletmesinin %72.14’ü bu şekildedir). 1997 yılı itibariyle cari fiyatlarla tarım sektörünün<br />
GSYİH içindeki payı %14.5’dir. Bunun yıllara göre %33-38 arasında değişen kısmı<br />
hayvansal üretimden elde edilmektedir. Hayvancılığın GSYİH’ya olan bu katkısı<br />
yanında yerli sanayiye hammadde temini <strong>ve</strong> ihracat olanakları açısından<br />
küçümsenemeyecek katkısı da bulunmaktadır.<br />
7.1. Hayvan Varlığı <strong>ve</strong> Yapısı<br />
Türkiye mevcut hayvan varlığının büyük kısmı genetik olarak <strong>ve</strong>rim düzeyleri düşük<br />
yerli ırktan oluşmaktadır. Diğer taraftan ülke hayvancılığı doğal, sosyal <strong>ve</strong> ekonomik<br />
koşullara bağlı olarak ta bölgelerimize göre farklılıklar göstermektedir.<br />
30
Son 20 yıllık dönemde Türkiye hayvan varlığındaki gelişmeler incelendiğinde, hayvan<br />
sayılarında önemli düzeyde azalmalar dikkati çekmektedir. Bu durum; nispeten sayım<br />
yılları itibariyle uygulanan farklı sayım yöntemlerinden <strong>ve</strong> çoğunlukla da hayvan<br />
populasyonunda daha yüksek <strong>ve</strong>rimli kültür ırkları ile bunların melezlerinin giderek<br />
artması sonucu, yerli ırk hayvan sayısının azalmasından kaynaklanmaktadır.<br />
Daha çok mera <strong>ve</strong> anıza dayalı bir görünüm arzeden koyunculuğumuzda da, nadas<br />
alanlarının giderek daralması <strong>ve</strong> mera alanlarında ıslah çalışmalarının yavaş gidişi<br />
olumsuz etki yapmaktadır. Bu olumsuzluğu gidermek için koyun populasyonunda da<br />
sığır populasyonunda olduğu gibi, daha yüksek <strong>ve</strong>rimli kültür ırkı <strong>ve</strong> melezlerinin<br />
arttırılması yönünde gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir.<br />
Ülkenin doğal, sosyal <strong>ve</strong> ekonomik koşulları çerçe<strong>ve</strong>sinde; yüksek <strong>ve</strong>rimli hayvan<br />
sayısının arttırılması, ıslah, daha iyi bakım, beslenme <strong>ve</strong> hastalıklarla mücadele gibi<br />
önlemler alınmalıdır.<br />
Yıllar itibariyle Türkiye hayvan varlığı, Belediye Mezbahaları ile Özel <strong>ve</strong> Resmi<br />
Kombinalarda kesilen hayvan sayısı <strong>ve</strong> elde edilen karkas et miktarı Tablo 15’de<br />
<strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 15: YILLAR İTİBARİYLE TÜRKİYE HAYVAN VARLIĞI VE ET ÜRETİMİ<br />
BÜYÜKBAŞ KÜÇÜKBAŞ TOPLAM<br />
YIL TOPLAM<br />
(ADET)<br />
KESİLEN<br />
(ADET)<br />
ET<br />
(TON)<br />
TOPLAM<br />
(ADET)<br />
KESİLEN<br />
(ADET)<br />
ET<br />
(TON)<br />
ET<br />
(TON)<br />
1985 13.017.000 2.539.686 307.244 55.836.000 12.156.306 190.386 497.630<br />
1986 13.253.000 3.656.067 429.169 57.164.000 12.572.731 192.718 621.887<br />
1987 13.237.000 2.649.225 314.404 56.853.000 11.002.171 167.549 481.953<br />
1988 13.047.000 2.551.808 303.943 58.298.000 10.301.349 155.015 458.958<br />
1989 12.602.000 3.018.290 351.220 55.589.000 12.390.180 192.345 543.565<br />
1990 11.748.000 2.857.220 340.490 51.530.000 10.902.600 166.100 506.590<br />
1991 12.339.000 2.223.000 318.445 51.197.000 9.124.610 148.175 466.620<br />
1992 12.303.000 2.119.730 308.570 49.870.000 8.526.560 140.200 448.770<br />
1993 12.226.000 2.135.650 303.120 47.674.000 7.827.790 128.935 432.055<br />
1994 12.206.000 2.306.190 324.735 45.210.000 8.554.710 141.335 466.070<br />
1995 12.044.000 1.859.080 298.545 42.902.000 6.336.290 116.240 414.785<br />
1996 12.121.000 1.836.100 304.980 42.023.000 6.270.490 110.405 415.385<br />
1997 11.379.000 2.418.642 385.181 38.614.000 7.410.378 131.696 516.877<br />
1998 11.207.000 2.227.732 364.035 37.492.000 9.241124 168.133 532.168<br />
Kaynak: DİE, Tarımsal Yapı İstatistikleri<br />
Tablodan da izlendiği üzere 14 yıllık dönemde hem büyükbaş (bb) hem küçükbaş<br />
(kb) hayvan varlığında, hem de Belediye Mezbahaları ile Özel <strong>ve</strong> Resmi<br />
Kombinalar’da kesilen hayvan sayısı <strong>ve</strong> elde edilen karkas et miktarında azalmalar<br />
31
görülmektedir. Söz konusu azalmalar hayvancılık sektöründeki yapısal sorunlar<br />
yanında 1984 yılında uygulanmaya başlanan dış ticaret politikalarından da<br />
kaynaklanmaktadır. Ondört yıllık dönem itibariyle kesilen hayvan varlığının gelişimine<br />
bakıldığında; her sene bb <strong>ve</strong> kb hayvan varlığının daha az bir oranının kesime<br />
ayrıldığı (1997 <strong>ve</strong> 1998 yılları hariç) ancak hayvan ıslah <strong>ve</strong> melezleme çalışmaları<br />
sonucu hayvan karkas ağırlığının artmakta olduğu görülmektedir. Ancak karkas<br />
ağırlık bakımından AB Ülkelerinin altında olup, et sanayinin kaynağındaki<br />
<strong>ve</strong>rimsizliğin çarpıcı bir göstergesidir.<br />
Yıllar itibariyle Tablo 15’den hareketle hesaplanan bb <strong>ve</strong> kb hayvan kesim oranları <strong>ve</strong><br />
karkas ağırlıkları Tablo 16’da <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 16: YILLAR İTİBARİYLE BB VE KB KESİM ORANLARI VE<br />
KARKAS AĞIRLIKLARI<br />
YILLAR BÜYÜKBAŞ<br />
KÜÇÜKBAŞ<br />
KESİM (%) KARKAS (KG) KESİM (%) KARKAS(KG)<br />
1985 20 121 22 16<br />
1986 28 117 22 15<br />
1987 20 119 19 15<br />
1988 20 119 18 15<br />
1989 24 116 22 16<br />
1990 24 119 21 15<br />
1991 18 143 18 16<br />
1992 17 146 17 16<br />
1993 17 142 16 16<br />
1994 19 141 19 17<br />
1995 15 161 15 18<br />
1996 15 166 15 18<br />
1997 21 159 19 18<br />
1998 20 163 25 18<br />
Tablo 10’dan izlendiği üzere; 1985’de bb hayvan kesim oranı % 20 karkas ağırlık 121<br />
Kg <strong>ve</strong> kb hayvan kesim oranı % 22 karkas ağırlık 16 Kg iken, 1998 yılında bb <strong>ve</strong> kb<br />
hayvan kesim oranları % 20 , % 25 <strong>ve</strong> karkas ağırlıklar da sırasıyla 163 Kg/bb <strong>ve</strong> 18<br />
Kg/kb olarak gerçekleşmiştir.<br />
32
7.2. Canlı Hayvan Dış Ticareti<br />
Ülkemizin yıllar itibariyle canlı hayvan dış ticaret işlemlerine bakıldığında; ihracatın<br />
küçük baş, ithalatın da büyük baş hayvanda yoğunlaştığı, büyük baş hayvan ihracatının<br />
olmadığı görülmektedir.<br />
• Büyük baş<br />
Geçmiş yıllar itibariyle ithalatın kasaplık büyük baş hayvanda yoğunlaştığı görülmekte<br />
olup, yıllar itibariyle canlı büyük baş hayvan ithalatı Tablo 17'de <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 17: CANLI BÜYÜK BAŞ HAYVAN İTHALATI (TON)<br />
YILLAR<br />
TOPLAM CANLI<br />
AĞIRLIK<br />
DAMIZLIK (*)<br />
KASAPLIK(*)<br />
1989 18.867 8.198 1.235<br />
1990 167.018 7.230 76.165<br />
1991 160.573 11.717 68.579<br />
1992 172.439 17.373 65.448<br />
1993 138.952 18.703 50.710<br />
1994 18.380 3.599 5.591<br />
1995 353.059 36.740 139.847<br />
1996 146.676 26.411 47.515<br />
1997 58 29 0<br />
1998 0 0 0<br />
Kaynak: DİE<br />
(*) Karkas eşdeğeri (Canlı ağırlığın yaklaşık % 50'si)<br />
1990 yılından 1996 yılına kadar (1994 yılı hariç) yoğun bir bb hayvan ithalatının<br />
gerçekleştiği <strong>ve</strong> son iki yıl da ise Avrupa'daki BSE vakası vb. nedenlerden dolayı bu<br />
ithalatın tamamen durduğu görülmektedir. Önceki yılarda yapılan bb hayvan ithalatın<br />
büyük bir bölümünü kasaplık hayvanların oluşturduğu <strong>ve</strong> 1995 yılı itibariyle 353.059 ton<br />
canlı büyük baş hayvan ithalatının yaklaşık % 80'inin bu grupta olduğu görülmektedir.<br />
Geçmiş yıllarda damızlık canlı büyük baş hayvan ithalatının çoğunluğunu dü<strong>ve</strong> <strong>ve</strong><br />
inekler, kasaplık canlı büyük baş hayvan ithalatının ise 1993 yılına kadar buzağı, dana,<br />
33
öküz <strong>ve</strong> boğalar, 1994 <strong>ve</strong> 1995 yıllarında diğer kasaplık büyük baş hayvanlar <strong>ve</strong> 1996<br />
yılında ise dü<strong>ve</strong> <strong>ve</strong> inekler oluşturmaktadır. Damızlık büyük baş ithalatının yoğun olarak<br />
yapıldığı ülkeler Almanya, Hollanda <strong>ve</strong> Fransa, kasaplık olarak ilk yıllarda Polonya,<br />
Çekoslovakya, Romanya, Bulgaristan iken son yıllarda ise Almanya, Ukrayna, Fransa<br />
gibi ülkelerden gerçekleşmiştir.<br />
Türkiye'de besiciliğin karşı karşıya kaldığı sorunlardan biri de, komşu ülkelerden gayri<br />
resmi kanallardan ülkemize giren canlı hayvan sorunudur. Günlük olarak 2500-5000<br />
civarında hayvanın ülkeye girdikten sonra kesilerek Türkiye geneline dağıtıldığı <strong>ve</strong> bu<br />
hayvanların şap <strong>ve</strong> brusella hastalıklarını yüksek oranda taşıma riskinin yanı sıra, bölge<br />
besicilerini rekabet edemez duruma getirdiği düşünülmektedir. Kaçak hayvanların<br />
büyük çoğunluğunun Van'dan girdiği belirtilmektedir.<br />
• Küçük baş<br />
Yıllar itibariyle ithalatın koyun da yoğunlaştığı görülmekte olup, yıllar itibariyle canlı<br />
büyük baş hayvan ithalatı Tablo 18'de <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 18: CANLI KÜÇÜK BAŞ HAYVAN İTHALATI (TON*)<br />
YILLAR KOÇ KOYUN KUZULAR KEÇİLER TOPLAM<br />
1989 0 0 364.966 0 364.966<br />
1990 0 120.150 142.740 0 262.890<br />
1991 0 0 28.286 0 28.286<br />
1992 2.070 13.852 0 0 15.922<br />
1993 120 2.380 0 0 2.500<br />
1994 6.393 114.950 0 0 121.343<br />
1995 955 1.080.858 496.638 1.988.752 3.567.203<br />
1996 28.681 490.248 111.964 174.657 805.550<br />
1997 0 335.314 0 2.715 338.029<br />
1998 0 460 0 0 460<br />
Kaynak: DİE<br />
(*) Canlı ağırlık<br />
34
Yılar itibariyle yapılan kb hayvan ithalatın büyük bir bölümünü koyun <strong>ve</strong> 1995 yılından<br />
itibaren de koyun ile birlikte yoğun olarak keçi ithalatının da olduğu görülmektedir. 1995<br />
yılı itibariyle 3.567.203 ton canlı küçük baş hayvan ithalatının yaklaşık % 56'sını keçi, %<br />
30'unu koyun <strong>ve</strong> % 14'ünü kuzular oluşturmaktadır.<br />
Son yıllarda küçük baş hayvan ithalatının yoğun olarak yapıldığı ülkeler koyunda;<br />
Ukrayna, Romanya, Kuzey Ülkeleri, Almanya keçide; Pakistan, Ukrayna, Romanya<br />
kuzuda; Ukrayna, Romanya <strong>ve</strong> Koç da; Moldavya, Romanya gibi ülkelerden<br />
gerçekleşmiştir.<br />
Yıllar itibariyle canlı küçük baş hayvan ihracatı da Tablo 19'da <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 19: CANLI KÜÇÜK BAŞ HAYVAN İHRACATI (TON)(*)<br />
YILLAR<br />
DAMIZLIK<br />
KOYUN<br />
KUZULAR<br />
DİĞER (**)<br />
KÜÇÜKBAŞLAR<br />
KEÇİLER<br />
TOPLAM<br />
1989 572 17 81.927 0 82.516<br />
1990 39 14 62.555 0 62.608<br />
1991 0 0 0 0 0<br />
1992 12 0 23.328 0 23.340<br />
1993 0 0 35.976 0 35.976<br />
1994 2.619 57 40.042 44 42.762<br />
1995 43 0 20.258 0 20.301<br />
1996 12.029 0 0 17 12.046<br />
1997 11.621 0 0 4 11.625<br />
1998 5.289 0 0 129 5.418<br />
Kaynak: DİE<br />
(*) Karkas eşdeğeri<br />
(**) Evcil olmayan <strong>ve</strong>ya diğer koyun <strong>ve</strong> keçi türü hayvanları<br />
Türkiye canlı küçük baş hayvan ihracatı ilk yıllarda diğer küçük baş hayvanlar da<br />
yoğunlaşmış iken son yıllarda bu grupta ihracatın olmadığı görülmektedir. Ancak son<br />
yıllarda damızlık koyun ihracatında artışın olduğu dikkati çekmektedir. Canlı küçük baş<br />
hayvan ihracatının yoğun olarak gerçekleştiği ülkeler ise, S.Arabistan, Lübnan <strong>ve</strong><br />
Ku<strong>ve</strong>yt'dir .<br />
35
7.3. Hayvancılık <strong>Sektör</strong>ündeki Sorunlar<br />
Türkiye’de (gerekse il bazında) hayvancılık sektöründe üretimi geliştirmek için etkili olan<br />
faktörler ile kısa, orta <strong>ve</strong> uzun dönemde alınması gerekli önlemler <strong>ve</strong> çözüm önerileri<br />
aşağıdaki başlıklar altında ele alınmıştır.<br />
• Hayvansal Üretim Yapan İşletmelerin Sosyo-Ekonomik Yapısı<br />
Türkiye tarım işletmelerinde, genellikle bitkisel <strong>ve</strong> hayvansal üretim faaliyetleri birlikte<br />
yürütülmektedir. Nitekim 1991 yılı Genel Tarım Sayımı sonuçlarına göre, mevcut<br />
4.068.032 tarım işletmesinin %72.14’ü hem bitkisel <strong>ve</strong> hem de hayvansal üretim<br />
faaliyetine birlikte yer <strong>ve</strong>rmekte, %3.43’ü ise yalnız hayvancılıkla uğraşmaktadır.<br />
Bitkisel üretimle birlikte yürütülen hayvancılık, <strong>Doğu</strong> <strong>ve</strong> Güneydoğu <strong>Anadolu</strong><br />
Bölgesindeki işletmelerde büyükbaş ağırlıklı olmak üzere daha ziyade meraya dayalı<br />
olarak yapılmakta, İç <strong>Anadolu</strong> <strong>ve</strong> Trakya Bölgesindeki işletmeler ise koyun <strong>ve</strong> keçi<br />
yetiştiriciliği daha büyük ölçüde yer almakta olup Ege, Marmara, Karadeniz <strong>ve</strong> Güney<br />
Bölgelerindeki işletmelerde süt sığırcılığı, sığır besiciliği <strong>ve</strong> tavukçuluk daha entansif<br />
olarak yürütülmektedir.<br />
Türkiye'de mevcut büyükbaş hayvanların işletmeler itibariyle dağılımı 1991 sayım yılı<br />
itibariyle incelendiğinde; %71.85'inin 1-4 hayvana sahip işletmeler, %20.08'inin 5-9<br />
hayvana sahip işletmeler, %6.57'sinin de 10-19 hayvana sahip işletmelerden oluştuğu<br />
görülmektedir. Küçükbaş hayvan sayısındaki dağılım incelendiğinde ise; 50-100<br />
hayvana sahip işletmeler %33.46 ile ilk sırada yer almakta olup bu işletmeleri %31.55<br />
ile 1-19 hayvana sahip işletmeler <strong>ve</strong> %26.39 ile de 20-49 arasında hayvana sahip<br />
işletmeler izlemektedir. 100 hayvandan fazla hayvana sahip işletmelerin payı ise %8.9<br />
gibi düşük düzeydedir. Küçükbaş hayvancılığın geliştirilmesi bakımından işletmelerdeki<br />
sürü mevcudunun <strong>ve</strong> ıslah çalışmalarının arttırılması gereklidir.<br />
Bitkisel <strong>ve</strong> hayvansal üretimi birlikte yürüten işletmeler incelendiğinde; işletmelerde<br />
mevcut hayvan varlığının %70.87’si büyükbaş, %28’i küçükbaş <strong>ve</strong> %1.13’ü de kümes<br />
hayvanlarından oluşmaktadır. Bu işletmelerin toplam aktif sermayeleri içinde hayvan<br />
sermayesi oranı ise ortalama %9.26’dır. Bu oranın bitkisel <strong>ve</strong> hayvansal üretimle, tarım<br />
teknolojisini bir arada yürüten işletmelerde %25 olması gerektiği dikkate alındığında,<br />
36
incelenen işletmelerde hayvan sermayesinin düşük olduğu, bu durumun da işletmeleri<br />
olumsuz olarak etkilediği söylenebilir.<br />
• Çayır-Mera <strong>ve</strong> Yem Bitkilerinin Gelişim Durumu<br />
Ülke hayvancılığının geliştirilmesi için yem bitkileri tarımına <strong>ve</strong> çayır-mera kültürüne<br />
gereken önemin <strong>ve</strong>rilmesi zorunludur. Çünkü hayvancılık <strong>ve</strong> yem bitkileri tarımı ile<br />
çayır-mera kültürü birbirleri ile sıkı ilişkileri olan <strong>ve</strong> daima beraber düşünülmesi gerekir.<br />
Yem bitkileri açısından Türkiye, büyük bir iklim <strong>ve</strong> toprak çeşitliliğine sahiptir. Ancak<br />
tarla tarımı içinde yem bitkileri yetiştiriciliği yeterli düzeyde değildir. Tarımda ileri<br />
ülkelerde olduğu gibi, yem bitkileri üretiminin yüksek bir düzeye çıkarılması <strong>ve</strong> mevcut<br />
çeşitlerin yerine daha <strong>ve</strong>rimli yani ıslah edilmiş kültür çeşitlerinin yetiştirilmesi gereklidir.<br />
Türkiye, doğal çayır-mera alanı bakımından büyük bir alana sahip olmakla birlikte<br />
yanlış <strong>ve</strong> kötü kullanım nedeniyle bu alanların büyük bir kısmı bozulmuş <strong>ve</strong> zayıflamış<br />
durumdadır. Hayvan yetiştiriciliği bakımından büyük bir öneme sahip olmasına rağmen<br />
mera amenajmanı teknik prensipleri olan otlatma mevsimi, otlatma kapasitesi, üniform<br />
otlatma <strong>ve</strong> yem tipine uygun hayvan türü ile otlatma kuralları uygulanmadığından, çayırmeralar<br />
günden güne yıpranmış <strong>ve</strong> birçok bölgede erozyona açık hale gelmiştir.<br />
• Hayvan Sağlığı <strong>ve</strong> Hastalıklarının Durumu<br />
Hayvancılığın gelişme aşamasında olduğu Türkiye’de hayvanlardan istenilen seviyede<br />
<strong>ve</strong>rim alınması <strong>ve</strong> bu seviyenin yükseltilmesinin gereklerinden biri de hayvan<br />
hastalıklarının kontrol altına alınmasıdır. Türkiye’de <strong>ve</strong>teriner hekimlik hizmetleri<br />
yeterince amacına ulaşamamaktadır. Koruyucu hekimlik hizmetleri ile görevli devlet<br />
kuruluşları eleman, araç-gereç, sıhhi donanım <strong>ve</strong> mali olanaklar yönünden yetersiz<br />
durumdadır. Bu nedenle <strong>ve</strong>teriner hekimlik hizmetlerini planlayıp düzenlemek<br />
zorunluluğu gözden uzak tutulmamalıdır.<br />
Hayvansal üretimin gelişmesi üzerinde diğer faktörlerin yanında, çeşitli infeksiyöz <strong>ve</strong><br />
paraziter hastalıkların kontrol altına alınamaması da olumsuz sonuçlar doğurmaktadır.<br />
Hayvan hastalıkları mücadelesi için; Veteriner Sağlık <strong>ve</strong> Araştırma Enstitülerine ayrılan<br />
ödenekler arttırılarak, bu kurumlar günün koşullarına göre alet <strong>ve</strong> ekipmanla<br />
37
donatılmalı, mevcut aşı, serum <strong>ve</strong> diğer biyolojik madde üretimi arttırılarak ülke<br />
ihtiyacına cevap <strong>ve</strong>recek düzeye getirilmeli <strong>ve</strong> ihtiyaç duyulan yeni aşıların üretimine<br />
başlanmalıdır.<br />
• Hayvan <strong>ve</strong> Hayvansal <strong>Ürünleri</strong>n Pazarlanması<br />
Hayvansal ürünlerin üretildikleri yerden tüketildikleri <strong>ve</strong>ya işlendikleri merkezlere rahat,<br />
kolay <strong>ve</strong> bol miktarda taşınabilmesi için hayvansal ürünlerin pazar organizasyonlarının<br />
öncelikle iyileştirilmesi gereklidir. Hayvansal ürünlere dereceleme, işleme <strong>ve</strong><br />
değerlendirme, ambalajlama, fiyatlandırma, taşıma, depolama, riskin azaltılması vb.<br />
pazarlama hizmetlerinin iyi bir şekilde yapılmasıyla ürünlerden faydalanma derecesi<br />
arttırılabilir.<br />
Türkiye’de hayvansal ürünler üretimini teşvik edici, ürün kalitesini yükseltici <strong>ve</strong><br />
pazarlama hizmetlerini iyileştirici bir pazarlama politikasının izlendiği söylenemez.<br />
Hayvansal ürünlere yapılacak pazarlama hizmetlerini düzenleyici teknik kurallar<br />
yetersizdir. Hayvansal ürünler, destekleme fiyat politikasının kapsamı dışında<br />
tutulmuştur.<br />
Türkiye’de toplam tarım işletmelerinin %72.14’ünde bitkisel <strong>ve</strong> hayvansal üretimin<br />
birlikte yapılıyor olması <strong>ve</strong> toplam işletme sayıları içinde 1-10 baş hayvana sahip olan<br />
küçük işletmelerin oldukça büyük pay alması nedeniyle üreticilerin yeterince<br />
örgütlenememesi aracı sayısının bazı ürünlerde 7-9’a kadar çıkmasını doğurmaktadır.<br />
Bu ise tüketicinin ödediği fiyatın ancak çok az bir kısmının üreticinin eline geçmesi<br />
demek olup hayvansal ürün pazarlamasının düzenlenmesinin gerekli olduğunu<br />
göstermektedir. Ayrıca ambalajlama, kalite kontrol, etiketleme gibi hizmetlere gereken<br />
önem <strong>ve</strong>rilmeli, hayvansal ürünler işleme sanayi geliştirilmeli <strong>ve</strong> işlenmiş hayvansal<br />
ürünler üretimi arttırılmalıdır.<br />
• Hayvan <strong>ve</strong> Hayvansal Ürün Fiyatları<br />
Türkiye’de canlı hayvan <strong>ve</strong> hayvansal ürün fiyatları genel olarak arz <strong>ve</strong> talebe göre<br />
oluşmaktadır. Özellikle canlı hayvan fiyatlarının oluşumunda büyük pazarlardaki cari<br />
fiyatlar <strong>ve</strong> ticaret borsalarındaki canlı hayvan borsaları etkili olmaktadır.<br />
38
İşletmelerin büyük kısmının küçük işletme olması, güçlü alıcılar karşısında üreticilerin<br />
pazarlık gücünü zayıflatmakta, böylece fiyatların normal koşullar altında oluşması çoğu<br />
kez mümkün olmamaktadır.<br />
Hayvan <strong>ve</strong> hayvansal ürünlere ait fiyatlar (endeksler) ile yem fiyatları (endeksleri)<br />
karşılaştırıldığında, çeşitli yem fiyatlarına ait endekslerin hayvan <strong>ve</strong> hayvansal ürünlerin<br />
fiyatlarına ilişkin endekslerin üzerinde seyrettiği görülmektedir. Bu durum, üreticiyi <strong>ve</strong><br />
dolayısıyla üretimi olumsuz yönde etkilemektedir.<br />
• Hayvancılık <strong>Sektör</strong>ünde Örgütlenme<br />
Türkiye’de hayvancılık genellikle küçük aile işletmelerinde, diğer tarımsal faaliyetlerle<br />
birlikte yürütülmektedir. Türkiye’nin genel ekonomik <strong>ve</strong> demografik yapısı göz önüne<br />
alındığında bu durumun uzun süre değişmeyeceği görülmektedir. Dolayısıyla<br />
yetiştiricilerin her türlü girdiye en uygun şartlarda erişebilmesi <strong>ve</strong> ürünlerin<br />
pazarlanmasında daha güçlü duruma gelmesi için aralarında birleşmeleri <strong>ve</strong>ya<br />
örgütlenmeleri gerekmektedir. Küçük <strong>ve</strong> dağınık görünümde bulunan hayvancılık<br />
işletmelerinin örgütlenmeyle rasyonel yapıya dönüştürülmesi mümkün olabilmektedir.<br />
Hayvancılık sektörünün örgütlenmesinde; dernekler, birlikler, kooperatifler <strong>ve</strong> bordlar<br />
gibi modeller bulunmaktadır. Gelişmiş ülkelerde hayvancılık sektörünün genel tarım<br />
sektörü içindeki payının bitkisel üretime göre büyük olmasında, yetiştiricilerin bu tip<br />
örgütlenmeler yoluyla güçlenmesinin büyük etkisi bulunmaktadır.<br />
Üreticilerin örgütlenmesinde dünyada en fazla görülen <strong>ve</strong> yaygın olan örgütlenme<br />
modeli kooperatiflerdir. Kooperatifler, üreticilerin tek başlarına yapamayacakları <strong>ve</strong>ya<br />
birlikte yapmalarında yarar bulunan işleri en iyi şekilde maliyet fiyatına yapmak üzere<br />
dayanışma içersinde ekonomik güçlerini bir araya getirmek için gönüllü olarak<br />
oluşturdukları <strong>ve</strong> yönetimde söz sahibi oldukları kuruluşlardır. Kooperatifleşme, küçük<br />
işletmelerin toplumsal değerlerini <strong>ve</strong> kimi üstünlüklerini koruyarak, onları büyük<br />
işletmelere avantaj sağlayan ekonomik ölçek büyüklüklerine ulaştırmanın bir yoludur.<br />
Gelişmiş ülkelerde hayvancılık kesiminde kooperatiflerde örgütlenen üreticiler,<br />
kooperatifler aracılığı ile özellikle ürünlerin toplanması, işlenmesi, satışı gibi<br />
pazarlamanın tüm alanlarında dikey bütünleşmelerini sağlayan yatırımları<br />
39
gerçekleştirmişler <strong>ve</strong> böylece pazarda çok etkin bir konuma gelmişlerdir. Türkiye’de ise<br />
hayvancılık kesimi üreticilerin en örgütsüz olduğu kesimdir.<br />
Ülkemizdeki tarımsal kooperatiflerin genel sorunları olan; halkın bilinçlendirilmemiş<br />
olması, finansman, mevzuat, yönetim, yatay <strong>ve</strong> dikey teşkilatlanmaya gidilememiş<br />
olması, eğitim <strong>ve</strong> araştırmaların yeterince yapılamamış olması <strong>ve</strong> kooperatifler arası<br />
işbirliğinin sağlanamaması gibi konuların çözüme kavuşturulması gerekmektedir.<br />
Yetiştiricilerin örgütlenmesinde diğer bir model de, malı üretenler ile ticaretini yapanları,<br />
işleyenleri <strong>ve</strong> devleti bir araya getiren <strong>ve</strong> bunları karşılıklı olarak uzlaştırmak suretiyle<br />
arzı, fiyatları <strong>ve</strong> ürünün dağılımını kontrol eden, böylece toplumun çeşitli kesimleri<br />
arasında denge kuran pazarlama bordlarıdır. Hayvancılık kesiminde öncelikle çabuk<br />
bozulabilen ürünlerin pazarlanmasında bu örgütlenme modelinden yararlanma<br />
düşünülebilir.<br />
• Hayvancılık <strong>Sektör</strong>ünde Kredi <strong>ve</strong> Finansman<br />
Hayvancılıkta kalkınma <strong>ve</strong> atılımın gerçekleşmesinde, devletin kredi <strong>ve</strong> finansmanda<br />
öncülük etmesi en başta gelen görevleri arasındadır. Hayvancılık işletmelerin otofinansmanındaki<br />
yetersizlikler devletin bu konuda öncülüğünü daha da zorunlu hale<br />
getirmektedir.<br />
Türkiye genelinde ekstansif bir yapı gösteren hayvancılık işletmeleri çağdaş gelişme <strong>ve</strong><br />
ihtisaslaşmanın gereği olarak giderek entansif bir yapı kazanmaktadır. Özellikle sığır <strong>ve</strong><br />
koyun besicilik işletmeleri, süt sığırcılığı işletmeleri <strong>ve</strong> sanayi tipi üretim yapısı<br />
kazanmış broiler (et tavuğu) <strong>ve</strong> yumurta tavukçuluğu işletmeleri entansif karakterli<br />
olmaları nedeniyle önemli ölçüde sabit <strong>ve</strong> döner sermayeye gereksinim duymaktadırlar.<br />
Dolayısıyla sektör <strong>ve</strong> onu oluşturan hayvancılık işletmelerinde uzun, orta <strong>ve</strong> kısa vadeli<br />
krediye gereksinim vardır.<br />
Ülkemizde bitkisel <strong>ve</strong> hayvansal üretim sektörlerinin kredi <strong>ve</strong> finansman gereksiniminin<br />
büyük bir bölümü Ziraat Bankası’nca karşılanmaktadır. Ancak, banka mevzuatı<br />
çerçe<strong>ve</strong>si içinde karşılık gösteren <strong>ve</strong>ya teminat <strong>ve</strong>rebilen üreticiye bankaca uygun<br />
görülen miktarda kredi sağlanmaktadır. Bunun yanı sıra kooperatifleşemeyen, karşılık<br />
<strong>ve</strong>ya teminat gösteremeyen üreticiler mevcut kredilerden yararlanamamaktadır.<br />
40
8. EK: "AB VE TÜRKİYE HAYVANCILIK SEKTÖRÜNÜN KARŞILAŞTIRMASI"( 1 )<br />
Nüfusun hızlı bir şekilde artış gösterdiği <strong>ve</strong> ekonomik kalkınma çabalarının yoğun<br />
olarak sürdürüldüğü Türkiye'de hayvancılık, bir taraftan yeterli <strong>ve</strong> dengeli bir<br />
beslenmenin sağlanabilmesi, diğer taraftan kalkınma için gerekli dövizin elde<br />
edilmesi bakımından büyük önem taşımaktadır.<br />
Ayrıca hayvancılık istihdamın geliştirilmesi, düzenli gelir <strong>ve</strong> çeşitli sanayi kollarına<br />
hammadde ihtiyacını sağlayan önemli bir üretim dalıdır. Avrupa Birliği tarımsal<br />
bünyesinde hububat <strong>ve</strong> hayvan ekonomisi hemen hemen esas çatıyı meydana<br />
getirmektedir.<br />
21. yy.da yaklaşık 6 milyar tahmin edilen Dünya nüfusunun % 10'u açlık sınırında<br />
bulunması, uluslararası politikada tarımsal <strong>ve</strong> hayvansal üretimin önemini artırmış <strong>ve</strong><br />
gıdayı stratejik bir silah konumuna getirmiştir. Gıda açığının petrol açığından daha<br />
önemli olacağı beklenmektedir.<br />
Nüfusu 63 milyon olan Türkiye'mizde, 2010 yılında bu sayının 78 milyon olması<br />
beklenmektedir. Bitkisel <strong>ve</strong> hayvansal ürünler üretimi artış hızının (beyaz et hariç),<br />
nüfus artış hızından daha düşük olması nedeniyle, gelecekte gıda açığının ortaya<br />
çıkması kaçınılmaz görülmektedir.<br />
Türkiye, Dünyadaki bu değişme <strong>ve</strong> gelişmeler ışığı altında hem ulusal beslenmesini<br />
<strong>ve</strong> hem de kalkınmasını istikrar içinde gü<strong>ve</strong>nce altına alabilmek için ekonomik<br />
kaynaklarını rasyonel bir biçimde değerlendirmek <strong>ve</strong> bunun gereği ekonomik politika<br />
tedbirlerini de süratle almak zorundadır.<br />
8.1. Avrupa Birliği Türkiye İlişkileri<br />
Avrupa Ekonomik Topluluğu <strong>ve</strong>ya Avrupa Topluluğu bugünkü adıyla Avrupa Birliği,<br />
altı ülke tarafından (Belçika, Hollanda, Lüksemburg, Almanya, Fransa <strong>ve</strong> İtalya) 25<br />
Mart 1957 tarihinde Roma'da imzalanan <strong>ve</strong> 1 Ocak 1958'de yürürlüğe konan<br />
Anlaşma ile kurulmuştur.<br />
(1)<br />
Bu çalışma A.Ü. Veteriner Fakültesi Hayvancılık İşletme Ekonomisi Ana Bilim Dalı Öğretim Üyesi Prf. Dr.<br />
Engin SAKARYA <strong>ve</strong> Araş. Gör. Dr. Gül UYSAL tarafından hazırlanmıştır (KAYNAKÇAYA BAKINIZ).<br />
41
1973 yılında İngiltere, Danimarka, İrlanda, 1981'de Yunanistan, 1986'da İspanya <strong>ve</strong><br />
Portekiz, 1995'de Avusturya, İs<strong>ve</strong>ç <strong>ve</strong> Finlandiya'nın tam üye katılımı ile Avrupa<br />
Birliği 15 üyeli bir kuruluş haline gelmiştir.<br />
AB'nin 21. yüzyıla yönelik genişleme perspektifi içinde 11-12 Aralık 1997 tarihlerinde<br />
düzenlenen Lüksemburg Zir<strong>ve</strong>sinde Kuzey Kıbrıs da dahil olmak üzere Merkez <strong>ve</strong><br />
<strong>Doğu</strong> Avrupa ülkeleri olarak adlandırılan <strong>Doğu</strong> Bloğu ülkeleri Birliğe aday olarak<br />
belirlenmiş <strong>ve</strong> tam üyelik süreci başlatılmıştır.<br />
Türkiye 1959 tarihinde AET'ye ortak üyelik için başvurusu AET Bakanlar Konseyince<br />
11 Eylül 1959'da kabul edilmiştir. 12 Eylül 1963'de imzalanarak 1 Aralık 1964'de<br />
yürürlüğe giren Ankara Anlaşması tam üyelik için 3 devre koymuştur. Bunlar, hazırlık<br />
dönemi (5 yıl süreli), geçiş dönemi ( 12 yıl süreli) <strong>ve</strong> son dönemdir.<br />
Ortaklığa geçiş dönemi 1 Ocak 1973'de yürürlüğe konmuş Katma Protokol<br />
çalışmaları neticesi 22 yıllık sürenin, 1995'de sonuçlanmasına karar <strong>ve</strong>rilmiştir. Bu<br />
dönemde malların, kişilerin <strong>ve</strong> hizmetlerin serbest dolaşımı <strong>ve</strong> ekonomi politikalarının<br />
yakınlaştırılması amaçlanmıştır.<br />
Tarım <strong>ve</strong> hayvancılık sektörlerinde 22 yıllık bir süre içinde ülkemiz tarım <strong>ve</strong><br />
hayvancılık politikalarını Birlik Ortak Tarım politikasına uyumlaştırılması<br />
öngörülmüştür. Ancak Türkiye'nin bu sektörleri Birliğe uyumu ile ilgili hazırlık <strong>ve</strong> geçiş<br />
dönemlerini iyi kullandığını söyleyemeyiz. Diğer taraftan Birlikte bu dönemde<br />
Türkiye'ye karşı bazı yükümlülüklerini <strong>ve</strong> sorumluluklarını yerine getirmemiştir.<br />
Son aşama olan Gümrük Birliği'nde ise tarafların ekonomi politikaları arasında<br />
koordinasyonun güçlendirilmesi öngörülmüştür.<br />
Yunanistan, İspanya <strong>ve</strong> Portekiz'in Topluluğa katılımı ile Türkiye'nin genel ekonomik<br />
yapısı ile benzerlik gösteren bu ülkelerin de Topluluğa girebileceği bir yerde<br />
kanıtlanmıştır. Türkiye bu gelişmeler ışığında 14 Nisan 1987 yılında, ortaklık<br />
ilişkisinin yeniden değerlendirilmesi <strong>ve</strong> Birlikle ilişkilerinin yeni bir yapıya kavuşturmak<br />
amacıyla tam üyelik başvurusunda bulunmuştur.<br />
Tam üyelik başvurusunu takiben Türkiye Birlikle olan ilişkilerini düzenleyici yeni bir<br />
organizasyonel yapıya gitme gereği duymuş, çalışmalara hız <strong>ve</strong>rmiştir.<br />
42
6 Mart 1995 tarihinde gerçekleştirilen Ortaklık Konseyi Toplantısında Türkiye-Avrupa<br />
Birliği ortaklığının 22 yıllık geçiş dönemi tamamlanarak nihai dönem olan Gümrük<br />
Birliği 1 Ocak 1996 itibarıyla tamamlanmıştır. Türkiye Avrupa Birliği ile üye olmadan<br />
Gümrük Birliğini gerçekleştirme durumunda olan ilk ülke olma sıfatını kazanmıştır.<br />
Ortaklık Konseyi Kararı uyarınca sanayi ürünlerinde sağlanan gümrük birliği, tarım<br />
ürünlerini kapsamakta, tarım ürünlerinin serbest dolaşımının ancak OTP'ye uyum ile<br />
mümkün olabileceği belirtilmektedir. Buna karşılık işlenmiş tarım ürünleri içerdikleri<br />
sanayi payı nedeniyle gümrük birliği kapsamında yer almaktadır.<br />
10 Aralık 1999 tarihinde yapılan Helsinki Zir<strong>ve</strong>si'nde Türkiye'nin Birliğe tam üyeliğe<br />
aday ülke olarak açıklanması, Birlik ile ilişkilerimizde yeni bir döneme girilmiştir. Tam<br />
üyeliğin gerçekleşmesi kimi kuruluşlarca <strong>ve</strong> uzmanlarca en erken 5-10 yıl içinde<br />
olabileceği yönünde açıklamalar bulunmaktadır.<br />
Avrupa Birliği'nin 15 üyesinden 11'i tarafından kabul edilmiş olan EURO, 1 Ocak<br />
1999'da hesap birimi olarak yürürlüğe girmiştir. EURO banknotları 1 Ocak 2002'de<br />
tedavüle sunulacak bu tarihten itibaren 6 aylık bir süre milli paralarla birlikte tedavül<br />
edecektir. 1 Temmuz 2002'de ise milli paraların tedavülden kalkması ile de tek para<br />
birimi olacaktır.<br />
Böylece Batı Avrupa bütünleşmesinde birinci sırayı oluşturan AET simgelediği<br />
ekonomik bütünleşme yanında ortak para <strong>ve</strong> tek merkez bankası ile AB'nin finans<br />
alanında bütünleşmesi gerçekleşecektir. Diğer bir deyişle ekonomik <strong>ve</strong> mali birlik<br />
nihai hedef olan siyasi bütünleşmeye esas oluşturacaktır.<br />
8.2. Avrupa Birliği Ortak Tarım Politikası<br />
Avrupa Birliği üyesi ülkelerin tarım politikalarını kurumsal <strong>ve</strong> ekonomik anlamda<br />
birbirine bağlayan Ortak Tarım Politikası (OTP), 1962 yılında oluşturulmuş <strong>ve</strong> Birliğin<br />
ilk ortak politikasıdır.<br />
Öncelikle İkinci Dünya Savaşı sırasında yaşanan yoğun kıtlık, tarım sektöründe<br />
yaşanan tecrübeler, gıda arzının Avrupa çapında gü<strong>ve</strong>nce altına alınmasının önemini<br />
ortaya koymuştur. Savaş sırasında yaşanan yoğun kıtlık, besin ihtiyacının mümkün<br />
43
olduğu ölçüde Birlik içerisinde karşılanarak, bu alanda dışa bağımlılığın azaltılması<br />
konusunda üye ülkelerin hassasiyet göstermelerine yol açmıştır.<br />
Ortak Tarım Politikası oluşturulmasının bir diğer nedeni de; savaş sonrasında Birlik<br />
nüfusunun önemli bir bölümünü oluşturan tarım sektörü çalışanlarının gelir düzeyinin<br />
korunmasıdır. Bunun için de, Topluluğun tarım <strong>ve</strong> hayvansal ürünlerde fiyat<br />
dalgalanmalarından üreticilerin korunması temel hedef olarak belirlenmiştir. Bu<br />
hedefin gerçekleştirilmesi için piyasalara müdahale edilmesi, etkin müdahale için de<br />
ortak bir politika belirlenmesi uygun görülmüştür.<br />
Ortak Tarım Politikası (OTP), tarım ekonomisi literatüründe önce başarı, sonra da<br />
bunalımın simgesi olmuş bir kavramdır. Başlangıçta çoğu tarım ürününde açığı<br />
bulunan Avrupa Birliği, 1980'li yılların başında kendi-kendine yeterli olmanın da<br />
ötesinde Dünya tarım pazarlarında ABD ile rekabet edebilecek bir duruma gelmesini<br />
OTP'ye borçludur.<br />
Roma Anlaşması'nın 39. maddesinde belirtilen Ortak Tarım Politikasının Amaçları:<br />
• Tarımda <strong>ve</strong>rimliliği artırmak.<br />
• Tarımda çalışanların gelirlerini yükseltmek, tarımsal nüfusa dengeli bir<br />
yaşam düzeyi sağlamak.<br />
• Piyasaları istikrara kavuşturmak.<br />
• Arzın sürekliliğini sağlamak.<br />
• Malların tüketiciye uygun fiyatlarla ulaşmasını temin etmektir.<br />
OTP'nin yukarıda belirtilen amaçlarına ila<strong>ve</strong> olarak 2000 yılında ürün gü<strong>ve</strong>nliğinin<br />
sağlanması, kalitesinin artırılması <strong>ve</strong> çevrenin korunması gibi konular gündeme<br />
alınmıştır.<br />
Ortak Tarım Politikası, 1958 yılında gerçekleştirilen STRESA Konferansı'nda üç<br />
temel ilke üzerine oturtulmuştur.<br />
a- Pazar Birliği İlkesi: <strong>Ürünleri</strong>n üye ülkeler arasında serbest dolaşımını sağlamaya<br />
yöneliktir. Buna göre üye ülkeler arasında gümrük <strong>ve</strong>rgileri <strong>ve</strong> miktar kısıtlamaları<br />
aşamalı olarak kaldırılacak, tarımsal ürünlerin dolaşımında uygulanan idari <strong>ve</strong> teknik<br />
işlemler ile sağlık kuralları zaman içerisinde uyumlu hale getirilecektir.<br />
44
- Topluluk Tercihi İlkesi: Bu ilke iç pazarlarda yabancı ürünler yerine Birlik<br />
ürünlerinin tercih edilmesini sağlamaya yöneliktir. Birlik üreticisini, dış piyasalara karşı<br />
korumada gümrük <strong>ve</strong>rgisi <strong>ve</strong>ya ihracat iadesi ile korumaktadır.<br />
c- Mali Danışma İlkesi (Ortak Mali Sorumluluk): Ortak Tarım Politikasının<br />
uygulanması çok büyük harcamalar getirmiş <strong>ve</strong> bu mali yükün üye ülkeler tarafından<br />
ortaklaşa üstlenilmesi zorunluluğunu doğurmuştur. Harcamaların karşılanması<br />
amacıyla da FEOGA (Avrupa Tarımsal Yön <strong>ve</strong>rme <strong>ve</strong> Garanti Fonu) oluşturulmuştur.<br />
Ortak Tarım Politikasının amaç <strong>ve</strong> ilkeleri çerçe<strong>ve</strong>sinde öncelikle, politikanın kapsamı<br />
belirlenmiş, buna uygun fiyat <strong>ve</strong> piyasa mekanizmaları saptanmış <strong>ve</strong> tüm bu<br />
politikaların belirlenebilmesi için bir karar alma mekanizması oluşturulmuştur.<br />
Zaman içerisinde döviz kuru istikrarsızlıkları nedeniyle OTP'ye özel bir para<br />
mekanizması oluşturulması gündeme gelmiş, fiyat <strong>ve</strong> piyasa mekanizmalarının ise<br />
yapısal önlemlerle desteklenmesi zorunluluğu doğmuştur.<br />
Ortak Tarım Politikasının karar alma mekanizması;<br />
a- Avrupa Birliği-Üye Devletler: OTP'nin fıyat <strong>ve</strong> pazar mekanizmalarının<br />
belirlenmesi tümüyle Birliğin yetkisindedir. Konseyde ortaklaşa belirlenen bu<br />
alanlarda alınan kararlara tüm üye ülkelerin uyması zorunludur. Ancak tarım <strong>ve</strong><br />
hayvancılık alanında doğrudan <strong>ve</strong>rgilendirme, çiftçi <strong>ve</strong> hayvan üreticisinin sosyal<br />
gü<strong>ve</strong>nliği gibi konular üye devletlerin yetkisindedir.<br />
b- AB Konseyi-Avrupa Parlamentosu: OTP kapsamında belirlenecek tüm<br />
politikalarda AB Konseyi <strong>ve</strong> AB Parlamentosu arasında basit görüş yöntemi (danışma<br />
prosedürü) uygulanmaktadır. OTP ile ilgili kararlar Konseyde nitelikli oy çokluğu ile<br />
alınmakta, harcamaların miktarı <strong>ve</strong> içerişinin belirlenmesinde son söz AB<br />
Konseyinindir.<br />
c- AB Komisyonu <strong>ve</strong> Tarım Komiteleri: AB Komisyonu yasa taslakları hazırlar,<br />
piyasaların denetlenmesi <strong>ve</strong> gerektiği taktirde bu alanda değişiklikler yapılmasından<br />
da sorumludur. OTP'nin günlük işleri olarak nitelenebilecek bu görev sırasında "İdari<br />
Komiteler" tarafından desteklenir. Komisyon ayrıca üye ülkelerin üretici, tüketici<br />
45
irlikleri, tarım <strong>ve</strong> hayvancılık kooperatifleri, işleme <strong>ve</strong> ticaret sektörü temsilcileriyle de<br />
danışma komiteleri aracılığıyla sürekli temas halindedir.<br />
Ortak Piyasa Düzenleri, ürün bazında belirlenir <strong>ve</strong> gerek uygulamalar <strong>ve</strong> içerik, gerek<br />
mevzuat açısından OTP'nin en kapsamlı <strong>ve</strong> karmaşık mekanizmasını oluşturmuştur.<br />
Ancak tarım <strong>ve</strong> hayvansal ürünlerin tümünün aynı üretim <strong>ve</strong> pazarlama koşullarına<br />
tabi olmaması Birlik düzeyinde tek bir Ortak Piyasa Düzeni yerine birden fazla<br />
sistemin oluşturulmasını zorunlu kılmıştır.<br />
Ortak piyasa düzenleri;<br />
• Fiyat Politikası<br />
• Topluluk İçi Serbest Dolaşım Politikası<br />
• Topluluk Dışı Üçüncü Ülkelere Ticaret Politikası<br />
• Rekabet Politikası<br />
• Finansman Politikası olmak üzere beş politika içermektedir.<br />
Ortak Piyasa Düzenleri, ortak bir fiyat sistemini temel almaktadır. Bu sistemin<br />
sürdürülebilmesi için ise iç piyasada destek düzenlemeleri, dış pazarlara karşı ise<br />
koruma mekanizmaları belirlenmektedir. Ancak kullanılan destek <strong>ve</strong> koruma<br />
mekanizmaları üründen ürüne değişmektedir.<br />
Birliğin kurulduğu yıllarda tarımsal <strong>ve</strong> hayvansal ürünlerin % 50'si Ortak Piyasa<br />
Düzenleri kapsamında yer alırken, bu oran 1970'li yıllarda % 70, 1980'li<br />
yıllardan itibaren ise % 91'e yükselmiştir.<br />
Taban fiyat niteliğindeki müdahale fiyatları ile üretici geliri belirli bir düzeyde<br />
tutulurken, tavan fiyatlar ile de tüketicinin korunması amaçlanmaktadır.<br />
Fiyatlar tarımsal <strong>ve</strong> hayvansal ürünlerde farklı isimler alarak aynı amaçları<br />
gerçekleştirmeye yönelik olmaktadır. Örneğin, hayvansal ürünlerde uygulanan<br />
fiyatlar; sütte hedef fiyat, domuz, koyun <strong>ve</strong> keçi eti için temel fiyat, su ürünlerinde<br />
referans fiyat gibi aynı amaçlara ulaşmayı sağlayan farklı isimlerde fiyatlar<br />
saptanmaktadır.<br />
46
Ayrıca destekleme alımı uygulamalarında da bazı ürünler için müdahale fiyatı vardır.<br />
Bu alımlarda geri çekme fiyatı, satın alma fiyatı, minimum fiyat gibi uygulamalar çeşitli<br />
ürünler içinde farklı şekilde uygulanmaktadır.<br />
Avrupa Birliği tarımsal <strong>ve</strong> hayvansal üretimini üçüncü ülkelere karşı da eşit, set,<br />
referans (gösterge) fiyatları ile korumaktadır. Fiyat politikası dışında kalan bazı<br />
ürünlerde üretici yardımları söz konusudur.<br />
Ayrıca Birlik tarım <strong>ve</strong> hayvansal ürün işleyen sanayicilere de imalatçı yardımları ile,<br />
tüketiciye tüketici yardımları ile destek olarak tüm kesimleri koruma kapsamına<br />
almıştır. Birlik bazı ürünler için ortaya çıkan üretim fazlalarını da üretim kotaları <strong>ve</strong><br />
ortak sorumluluk <strong>ve</strong>rgisi ile önlemeye çalışırken, üçüncü ülkelerle ticarette<br />
prelevman, fark giderici <strong>ve</strong>rgi <strong>ve</strong> gümrük <strong>ve</strong>rgisi gibi kesintileri ile de Birliğe düşük<br />
fiyatla ürün girişi önlenmektedir.<br />
Birlik Ortak Tarım Politikasının mali kaynağı FEOGA'dır. FEOGA'nin gelir kaynakları;<br />
tarım <strong>ve</strong>rgileri, gümrük <strong>ve</strong>rgileri <strong>ve</strong> katma değer <strong>ve</strong>rgilerinden ayrılan belirli pay,<br />
GSMH'ya bağlı ek kaynak oluşturmaktadır. Tablo 20'de Avrupa Birliği bütçesinde<br />
FEOGA harcamalarının toplamı, garanti <strong>ve</strong> yönlendirme fonlarına dağılımı <strong>ve</strong>rilmiştir .<br />
TABLO 20: AB BÜTÇESİNDE FEOGA HARCAMALARI (MİLYON ECU)<br />
1995<br />
Bütçe<br />
%<br />
1996<br />
Bütçe<br />
%<br />
1997<br />
Bütçe<br />
%<br />
1998<br />
Bütçe<br />
%<br />
1999<br />
Bütçe<br />
%<br />
FEOGA-Garanti 34.490 50.5 39.324 50 40.423 49.6 39.133 47.3 40.940 46.9<br />
FEOGA-<br />
Yönlendirme<br />
2.531 3.7 3.360 4.3 3.580 4.4 3.521 4.3 3.774 4.3<br />
FEOGA-Toplam 37.021 54.2 42.684 54.3 44.003 54 42.654 51.6 44.714 51.2<br />
* 1999 bütçesinde harcanması öngörülen rakam<br />
Tabloda görüldüğü gibi, FEOGA Birlik bütçesinin yarısını oluşturmaktadır. Fonun<br />
yönlendirme <strong>ve</strong> garanti olmak üzere iki ayrı bölümü bulunmaktadır. Avrupa Birliği<br />
bütçesinin % 47'sini, FEOGA'nın ise yaklaşık % 90'ını oluşturan Garanti bölümü fiyat<br />
<strong>ve</strong> pazar politikasının işleyişi için gerekli harcamaları finanse etmektedir.<br />
1992 yılında gerçekleştirilen Mac Sharry reformları sonucu fiyat desteği sağlamaya<br />
yönelik önlemlerin "garanti bölümü" içerisindeki payı azalmıştır. Bu tarihten itibaren<br />
47
irçok üründe üreticilere doğrudan ödeme, gelir desteği sağlanması yolu<br />
benimsenmiştir.<br />
Garanti bölümünün yaklaşık % 70'i üreticilere sağlanan doğrudan ödemelere<br />
ayrılmakta, yaklaşık %15'i ihracat iadeleri, % 5'i ise stoklama giderleri için<br />
harcanmaktadır.<br />
FEOGA'nın yaklaşık % 10'unu, Birlik bütçesinin ise yalnızca % 4,3'lük kısmını<br />
oluşturan yönlendirme bölümü ise; tarımsal yapıların iyileştirilmesine ilişkin<br />
reformların finansmanı için kullanılmaktadır. Bu kapsamda üye ülkelere, tarımsal<br />
yapıların iyileştirilmesi için yatırım, altyapı, eğitim vb. alanlarda proje bazında destek<br />
sağlanmaktadır. Projelerin yalnızca bir bölümü yönlendirme fonu tarafından, geri<br />
kalan kısmı ise ilgili üye ülke tarafından finanse edilmektedir. Yönlendirme<br />
bölümünden karşılanacak mali destek oranı, projenin niteliği, üye ülkenin ekonomik<br />
potansiyeli gibi unsurlara bağlı olarak değişmektedir.<br />
8.3. AB <strong>ve</strong> Türkiye'de Hayvancılığın Ülke Ekonomisindeki Yeri <strong>ve</strong> Önemi<br />
Hayvancılık sektörü kalkınma planlarımızdaki sınıflamaya göre; ekonomik değeri olan<br />
sığır, manda gibi evcil büyükbaş; koyun, keçi gibi küçükbaş hayvanları, iş<br />
hayvanlarını, kanatlı <strong>ve</strong> kanatsız (tavşan vb) gibi kümes hayvanlarını, arıcılığı <strong>ve</strong> ipek<br />
böcekçiliğini kapsamaktadır. <strong>Sektör</strong>ün üretim değerinin yaklaşık olarak % 95'i büyük<br />
<strong>ve</strong> küçükbaş hayvanlardan sağlanmaktadır.<br />
Ülkelerin ekonomik gelişmişlik düzeyleri arttıkça hayvansal ürünler tüketim talebi,<br />
aynı zamanda üretimi artmaktadır. Hayvansal ürünlerin kırsal üretim değeri içindeki<br />
payı bir ülkenin tarımsal üretim yapısını açık bir şekilde belirtmektedir.<br />
Birliğe üye kimi ülkelerde kırsal alanda üretimin bileşimi Tablo 21'de <strong>ve</strong>rilmiştir. Kırsal<br />
alanda üretimin bileşimi Türkiye <strong>ve</strong> Avrupa Birliği arasında büyük farklar<br />
göstermektedir. Türkiye'de kırsal üretimin bileşimi; yaklaşık % 70'i bitkisel % 30'i ise<br />
hayvansal üretim şeklinde; diğer bir deyişle bitkisel üretimin ağır bastığı bozuk bir<br />
yapı olduğu halde, AB (15)'de hayvansal üretimin % 49,4 <strong>ve</strong> bitkisel üretimin % 50,6<br />
48
TABLO 21: AVRUPA BİRLİĞİ VE ÜYE ÜLKELER KIRSAL ÜRETİM BİLEŞENİ - 1996 (%)<br />
İNGİLTERE<br />
İSVEÇ<br />
FİNLANDİYA<br />
PORTEKİZ<br />
AVUSTURYA<br />
HOLLANDA<br />
LÜKSEMBURG<br />
İTALYA<br />
İRLANDA<br />
FRANSA<br />
İSPANYA<br />
YUNANİSTAN<br />
ALMANYA<br />
DANİMARKA<br />
BELÇİKA<br />
AB-15<br />
AB-12<br />
Bitkisel<br />
Üretim<br />
Süt<br />
Sığır-Dana <strong>Et</strong>i<br />
Domuz <strong>Et</strong>i<br />
Koyun-Keçi<br />
<strong>Et</strong>i<br />
Yumurta<br />
Kanatlı <strong>Et</strong>i<br />
Hayvansal<br />
Üretim<br />
Genel Toplam<br />
Değeri<br />
(Milyon ECU)<br />
51.2 50.6 37.5 33.8 41 68.7 62 53.3 13.9 64.6 19.5 46.8 34.5 49.5 40.1 37.9 40<br />
17 17.5 21.7 21.7 25.4 11.6 7.6 16.5 34.2 11.4 44.3 20.2 21.5 12.2 34.7 33.3 23.9<br />
9.7 9.8 5.9 5.9 10.9 3.1 5.8 12.6 33.8 8.8 25.3 7.9 16.6 4.7 9.8 9.9 8.3<br />
12.1 12.3 35 35 16.5 3.3 13.1 7.5 8.3 6.4 9.8 17.5 21 23.3 10.4 13.4 8.8<br />
2.1 2 0.1 0.1 0.4 7.8 4.2 1.1 5.8 0.6 0 0.4 0.7 4.3 0.1 0.3 5.9<br />
2.6 2.6 1.2 1.2 3.3 2.5 2.5 1.8 0.6 2.7 1 3 3 1.6 2.5 2.6 3.1<br />
5.3 5.2 2.3 2.3 2.5 3 4.8 7.2 3.4 5.5 0.1 4.2 2.7 4.4 2.4 2.6 10<br />
48.8 49.4 66.2 66.2 59 31.3 38 46.7 86.1 35.2 80.5 53.2 65.5 50.5 59.9 62.1 60<br />
210.303 219.698 6.817 6.900 33.348 8.357 27.523 46.897 4.404 35.694 185 17.156 3.637 4.837 2.274 3.484 18.185<br />
49
oranında olduğu, daha sağlıklı bir denge mevcuttur. Tablonun incelenmesinde Birliğe<br />
dahil 15 üye ülkenin 11'nde hayvansal üretimin kırsal alandaki payı % 50'nin<br />
üzerinde, sadece 4 ülkede ise bu pay % 31,3-46,7 arasında olduğu görülmektedir.<br />
Ülkelere göre hayvansal üretimin aldığı paylar; İrlanda'da % 86,1, Lüksemburg'da<br />
%80,5, Danimarka'da % 66,2, Belçika'da % 62,5 <strong>ve</strong> İs<strong>ve</strong>ç'de %62,1'dir. Ekonomisi<br />
Türkiye ile benzerlik gösteren Yunanistan'da hayvancılığın payı % 31,3, İspanya <strong>ve</strong><br />
Portekiz'de ise % 38-50,5'lik paylar almaktadır.<br />
Kırsal alanda hayvancılık gelirlerini tarımsal üretim değeri içinde aldığı ağırlıklı pay bir<br />
yerde ülkelerin gelişmişlik düzeyinin belirlenmesinde kullanılan diğer ölçütlerle birlikte<br />
önemli bir gösterge kabul edilmektedir.<br />
Birlik'de toplam kırsal üretim içinde ağırlıklı bir pay alan hayvansal üretim, ürün<br />
grupları itibarıyla toplam kırsal üretimden aldığı paylar, süt % 17,5 ile ilk sırada yer<br />
alırken, % 12,3 ile domuz eti ikinci sırayı almakta <strong>ve</strong> bunları da % 9,8 ile sığır-dana<br />
eti, % 5,2 ile kanatlı eti izlerken, yumurta <strong>ve</strong> koyun-keçi etinin payı ise % 2,6-2,0<br />
olmuştur.<br />
8.3.1. İstihdam <strong>ve</strong> <strong>Sektör</strong>lerin GSMH'dan Aldığı Paylar<br />
Türkiye'de 1998 yılı itibariyle iktisaden aktif nüfus 22,2 milyondur. Mevcut işgücünün<br />
yaklaşık 20,8 milyonluk kısmı istihdam edilirken yaklaşık 1,4 milyon kişi işsiz<br />
durumdadır.<br />
Yıllar itibariyle iktisaden aktif nüfus <strong>ve</strong> bunun sektörlere göre dağılımı <strong>ve</strong> GSMH'deki<br />
payları Tablo 22 <strong>ve</strong> 23'de görülmektedir.<br />
Türkiye'de 1998 yılı itibarı ile; aktif nüfusun % 41,9'u halen tarım <strong>ve</strong> hayvancılık<br />
sektörlerinde % 17,2'si sanayi % 40,9'u da hizmetler sektöründe istihdam<br />
edilmektedir. 1994 yılında istihdam edilen nüfusun % 44,8'i (8.806 bin kişi) tarım <strong>ve</strong><br />
hayvancılık sektöründe üretimde bulunurken, 1998 yılında ise bu oran % 41,9'a<br />
(8.684 bin kişi) düşmüştür. Tablo 4'de görüldüğü gibi, aynı dönemde kırsal kesimin<br />
GSMH'dan aldığı pay % 15,3'den, % 12,7'ye düşmüştür.<br />
50
TABLO 22: YURTİÇİ AKTİF NÜFUS, İSTİHDAM VE SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMI (BİN)<br />
1994 % 1995 % 1996 % 1997 % 1998 %<br />
Aktif Nüfus 21.4 21.91 22.24 21.9 22.18<br />
İstihdam<br />
Edilen Nüfus<br />
Tarım <strong>ve</strong><br />
Hayvancılık<br />
19.66 100 20.39 100 20.89 100 20.51 100 20.75 100<br />
8.806 44.8 9.538 46.8 9.379 44.9 8.584 41.9 8.684 41.9<br />
Sanayi 3.223 16.4 3.111 15.2 3.327 15.9 3.529 17.2 3.577 17.2<br />
Hizmetler 7.635 38.8 7.745 38 8.188 39.2 8.392 40.9 8.488 40.9<br />
İşsiz 1.739 1.513 1.342 1.394 1.429<br />
TABLO 23: SEKTÖRLERİN GSMH'DAKİ PAYLARI<br />
SEKTÖRLER 1994 1995 1996 1997<br />
Tarım <strong>ve</strong> Hayvancılık 15.3 14.4 14.0 12.7<br />
Sanayi 26.6 27.7 27.7 28.1<br />
Hizmetler 58.1 57.9 58.3 59.2<br />
TOPLAM 100.0 100.0 100.0 100.0<br />
Bu tespitlerden, kırsal kesim milli gelirden giderek daha az pay almaya başlamış,<br />
başka bir deyişle kişi başına gelir dağılımı eşitsizlikleri daha da büyümüştür.<br />
Avrupa Birliği, Amerika Birleşik Devletleri <strong>ve</strong> Japonya gibi gelişmiş ülkelerde<br />
istihdamın sektörlere göre dağılımı ise Tablo 24'de <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
Kırsal alan Avrupa Birliği yüzölçümünün % 80'ini teşkil etmekte olup, toplam<br />
nüfusun 1/4'ünden fazlası burada yaşamaktadır. Birlik'te aktif nüfusun sadece % 5'i<br />
tarım <strong>ve</strong> hayvancılık sektöründe % 29,8'i sanayi <strong>ve</strong> % 65,1'i de hizmetler sektöründe<br />
istihdam edilmektedir.<br />
Diğer gelişmiş ülkelerde bu dağılım örneğin; ABD'de sırasıyla % 5,1-23,9-73,3;<br />
Japonya'da ise % 2,8-33,3 <strong>ve</strong> 61,2'dir. Aktif nüfusun gelişmiş ülkelerdeki sektörel<br />
dağılımı; ülkelerin gelişmişlik düzeyini gösteren önemli bir kriterdir.<br />
51
AB (12)'lerde 1970 yılında aktif nüfus dağılımı; tarım <strong>ve</strong> hayvancılık sektöründe<br />
%13,5, sanayide % 41,6 <strong>ve</strong> hizmetler sektöründe ise % 44,7'si istihdam edilmiştir.<br />
AB(15)'lerde tarım <strong>ve</strong> hayvancılık sektöründe % 5,1 sanayide % 28,9, hizmetler<br />
sektöründe ise % 65,1'i istihdam edilmektedir.<br />
AB'de tarım sektörünün GSMH'dan almış olduğu paylar incelendiğinde; 1998 yılında<br />
toplam nüfusun % 7.4'ü tarım <strong>ve</strong> hayvancılık sektöründe istihdam edilirken, bu<br />
sektörün GSMH'da almış olduğu pay % 6 civarında olmuş, 1991 yılında bu oranlar<br />
% 6,3 <strong>ve</strong> % 5 Sanayi <strong>Sektör</strong>ünün Payı ise % 5,3 <strong>ve</strong> % 2 olarak gerçekleşmiştir.<br />
Tarım <strong>ve</strong> hayvancılığın, başka bir deyişle kırsal kesimin 1970-1996 dönem içinde<br />
GSMH'dan aldığı payın giderek azalması, ekonomik gelişme sürecinin doğal bir<br />
sonucu olarak değerlendirmek gerekir. Başka bir deyişle dönem içerisinde<br />
GSMH'dan daha az pay almasında, kırsal nüfusun belirli oranda diğer sektörlere<br />
dönem içerisinde akmasının da etkili olduğu dikkate almak gerekir.<br />
8.3.2. Türkiye <strong>ve</strong> Avrupa Birliği Hayvansal Üretim <strong>ve</strong> Verimlilik Karşılaştırmaları<br />
Türkiye, tam üyelik başvurusundan bu yana AB ile ilişkiler <strong>ve</strong> sektörler itibarıyla<br />
entegrasyon konuları üzerinde durmaya başlamıştır.<br />
Bu bölümde Türkiye <strong>ve</strong> Avrupa Birliği hayvancılık sektörü; toplam hayvan varlığı,<br />
işletme yapısı, birim hayvan başına <strong>ve</strong>rimlilikleri karşılaştırmalı olarak incelenecektir.<br />
Böylece Türkiye'nin AB karşısında hayvansal ürünlerde rekabet gücünün olup<br />
olmadığı üretimler <strong>ve</strong> kendine yeterlilik durumları <strong>ve</strong> karşılıklı dış ticaret yapıları<br />
ortaya konarak değerlendirilmeye çalışılacaktır.<br />
8.3.2.1 Hayvan Sayıları<br />
Türkiye hayvan varlığını diğer ülkelerle karşılaştırdığımızda ülkemiz lehine bir sayısal<br />
fazlalık olmasına rağmen hayvan mevcudunun büyük bir çoğunluğu düşük <strong>ve</strong>rimli<br />
ırklardan oluşmaktadır.<br />
52
TABLO 24: AB, ABD <strong>ve</strong> JAPONYA'DA TOPLAM İSTİHDAMIN SEKTÖRLERE GÖRE DDAĞILIMI<br />
1970 1980 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996<br />
İstihdam 12'ler 120.678 124.513 127.732 129972 132.310 132.585 138.865 136.195 137.558 138.558 139.478<br />
Edilen 15'ler - - - - - 150.675 149.831 147.017 146.824 148.408 149.147<br />
Aktif Nüfus USA 78.678 99.303 114.968 117.342 117.914 116.877 118.492 120.259 123.060 124.900 135.231<br />
(1000) Japonya 50.940 55.360 60.110 61.280 62.490 63.690 64.360 64.500 64.530 66.664 67.108<br />
Tarım <strong>ve</strong> 12'ler 13.5 9.6 7.4 6.9 6.5 6.3 5.8 5.6 5.5 5.2 5.0<br />
Hayvancılığın 15'ler - - - - - 6.2 5.7 5.6 5.4 5.3 5.1<br />
% Payı USA 4.5 3.6 2.9 2.9 2.8 2.9 2.9 2.7 2.9 2.9 2.8<br />
Japonya 17.4 10.4 7.9 7.6 7.2 6.7 6.4 5.9 5.8 5.7 5.5<br />
Sanayi 12'ler 41.6 37.7 32.5 32.4 32.4 31.9 31.1 31.5 30.6 30.3 29.8<br />
<strong>Sektör</strong>ünün 15'ler - - - - - - 31.5 30.5 30.0 30.3 29.8<br />
% Payı USA 34.4 30.5 26.9 26.7 26.2 25.3 25.3 23.0 23.0 24 23.9<br />
Japonya 35.7 35.3 34.1 34.3 34.1 34.4 34.6 34.3 34.0 33.6 33.3<br />
Hizmetler 12'ler 44.7 52.5 59.9 60.3 60.8 61.5 62.9 63.6 64.6 64.2 64.8<br />
<strong>Sektör</strong>ünün 15'ler - - - - - - 62.6 62.6 64.5 64.3 65.1<br />
% Payı USA 61.1 65.9 70.2 70.5 70.9 71.8 72.5 73.2 73.1 73.1 73.3<br />
Japonya 46.9 54.2 58.0 58.2 58.7 58.9 58.5 59.3 60.2 60.7 61.2<br />
53
Avrupa Birliği hayvan sayısı <strong>ve</strong> gerekse <strong>ve</strong>rimleri açısından dünyada son derece<br />
önemli bir yere sahiptir. Hayvancılıkta ülkeler açısından önemli olan, hayvan<br />
sayısından ziyade birim hayvan başına düşen <strong>ve</strong>rim düzeyidir.<br />
Dünya, AB-15 <strong>ve</strong> Türkiye'de türlerine göre hayvan sayıları, dağılımları <strong>ve</strong> Dünya<br />
hayvan varlığı içindeki payları Tablo 25'de <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 25: TÜRLERİNE GÖRE DÜNYA, AB-15 VE TÜRKİYE HAYVAN SAYILARI (1000 BAŞ)<br />
1995 1996<br />
Hayvan<br />
Sayıları<br />
Dünya<br />
AB-15<br />
Dünya<br />
(%)<br />
Türkiye<br />
Dünya<br />
(%)<br />
Dünya<br />
AB-15<br />
Dünya<br />
(%)<br />
Türkiye<br />
Dünya<br />
(%)<br />
Sığır 13.333.394 84.353,01 6.33 11.901 0.89 1.335.655 83.025.6 6.22 11.185 0.84<br />
Manda 158.745,6 108,992 0.07 305 0.19 158.535,3 170,73 0.11 194 0.12<br />
Koyun 1.091.087 112.509.2 10.31 35.646 3.27 1.070.625 114.486 10.69 30.238 2.82<br />
Keçi 659.607,3 12.164,37 1.84 9.564 1.45 708.885,6 12.262,59 1.73 8.376 1.18<br />
Domuz 902.536,6 1.180.808,6 13.08 8 0.00 914.932,5 125.966,7 13.77 4,6 0.00<br />
Kanatlı 14.110.202 1.070.140 7.58 190.033 1.35 15.231.974 1.139.972 7.48 172.073 1.13<br />
Türkiye 11.185.000 baş sığır varlığı ile dünya sığır varlığının % 0,84'ünü bünyesinde<br />
bulundurmaktadır. Ayrıca koyun keçi varlığında % 4'ünü, kanatlı varlığında ise<br />
% 1,13 oranında pay almaktadır.<br />
Avrupa Birliği 83.025 milyon baş sığır varlığı ile Dünya hayvan varlığı içindeki yüzde<br />
payı 6,22'dir. Ayrıca domuz varlığının % 13,77'sini, koyun varlığının % 10,7, kanatlı<br />
hayvan varlığının ise % 7,4.8'ini bünyesinde bulundurmaktadır. Bu <strong>ve</strong>riler Avrupa<br />
Birliği'nin Dünya'da hayvansal üretim <strong>ve</strong> ticaretinde önemli bir ekonomik güç<br />
olduğunu göstermektedir.<br />
Birlik üyesi ülkelerde hayvan mevcudunun dağılımı Tablo 26'da <strong>ve</strong>rilmiştir. Sığır<br />
varlığının % 24,32'i ile Fransa ilk sırada yer alırken bunu % 18,65 ile AImanya, %<br />
12,52 ile İngiltere izlemekte en az sığır varlığına sahip ülkeler ise % 0,65 <strong>ve</strong> %<br />
0,25'lik paylarla Yunanistan <strong>ve</strong> Lüksemburg'dur. Birlik toplam 108.198 bin baş koyunkeçi<br />
varlığının % 26,19'una sahip İngiltere'yi % 24,65 ile İspanya, % 13,78 ile<br />
Yunanistan % 11,38 ile İtalya, % 10,39 ile Fransa izlemektedir.<br />
54
TABLO 26: AVRUPA BİRLİĞİ VE ÜYE ÜLKELERDE HAYVANCILIK SEKTÖRÜNDE ÜRETİM VERİM VE VERİMLİLİK DÜZEYLERİ (1996)<br />
İNGİLTERE<br />
İSVEÇ<br />
FİNLANDİYA<br />
PORTEKİZ<br />
AVUSTURYA<br />
HOLLANDA<br />
LÜKSEMBURG<br />
İTALYA<br />
İRLANDA<br />
FRANSA<br />
İSPANYA<br />
YUNANİSTAN<br />
ALMANYA<br />
DANİMARKA<br />
BELÇİKA<br />
AB-15<br />
Sığır Sayısı (1000 baş) 84.526 3.070 2.052 15.760 550 5.904 20.557 6.757 7.390 209 4.366 2.272 1.311 1.150 1.747 11.430<br />
Sığır Sayısı (%) 100 3.63 2.43 18.65 0.65 6.98 24.32 7.99 8.74 0.25 5.17 2.69 1.55 1.36 2.07 13.52<br />
Kesilen Sığır Sayısı (1000 baş) 22.936 715 671 4.447 227 2.213 4.142 1.779 3.479 22 1.153 587 333 390 514 2.264<br />
Birim Başına Karkas Verimi (Kg) 309.8 395.5 253.4 312.6 251.1 259.4 354.2 318.7 288 363.6 319.2 330.5 273.3 251.3 280.2 306.1<br />
Sığır-Dana <strong>Et</strong>i Üretimi (1000 ton) 7.888 332 175 1.449 69 592 1.718 569 1.160 8 564 206 104 99 148 645<br />
Sığı <strong>Et</strong>i Üretim Payı (%) 100 4.21 2.22 18.37 0.87 7.51 21.78 7.21 14.71 0.1 7.15 2.61 1.32 1.26 1.88 8.18<br />
Koyun-Keçi Sayısı 108.198 124 93 2.417 14.912 26.671 11.239 5.391 12.310 7 1.510 435 4.161 117 474 28.337<br />
Koyun-Keçi Varlığı (%) 100 0.11 0.09 2.23 13.78 24.65 10.39 4.98 11.38 0.01 1.4 0.4 3.85 0.11 0.44 26.19<br />
Kesilen Koyun-Keçi (1000 baş) 75.536 217 68 2.193 12.027 21.645 8.843 3.770 105 635 310 1.357 66 159 16.674<br />
Birim Başına Karkas Verimi (Kg) 14.3 20 22.2 19.7 10.6 11.4 16.8 21 9.4 243 21.1 10.3 17.8 17.1 19.3<br />
Koyun-Keçi <strong>Et</strong>i Üretimi (1000 baş) 1.119 3 2 44 125 248 150 78 56 23 8 26 1 4 351<br />
Koyun-Keçi Üretim Payı (%) 100 0.27 0.18 3.93 11.17 22.16 13.4 6.97 5 0 2.06 0.71 2.32 0.09 0.36 31.37<br />
Domuz Sayısı (1000 baş) 118.377 7.117 11.079 24.283 904 18.572 14.976 1.665 8.090 77 14.253 3.663 2.344 1.413 2.319 7.622<br />
Domuz Varlığı (%) 100 6.01 9.36 20.51 0.76 15.69 12.65 1.41 6.83 0.07 12.04 3.09 1.98 1.19 1.96 6.44<br />
Kesilen Domuz Sayısı (1000 baş) 16.250 1.006 1.523 3.562 142 2.401 2.220 220 1.396 9 1.376 489 303 179 326 1.098<br />
Süt İneği Sayısı (1000 baş) 22.126 645 694 5.185 226 1.279 4.562 1.272 2.125 48 1.646 698 362 396 478 2.510<br />
Süt İneği Sayısı (%) 100 2.92 3.14 23.43 1.02 5.78 20.62 5.75 9.60 0.22 7.44 3.15 1.64 1.79 2.16 11.34<br />
Birim Başına Verim (Kg/baş) 5.396 4.994 6.576 5.504 4.081 4.714 53.69 4.319 5.139 5.542 6.198 4.291 4.904 6.047 6.894 5.611<br />
Üretilen Süt (000 ton) 121.537 3.416 4.695 28.779 755 6.038 25.084 5.472 10.690 266 11.013 3.034 1.785 2.431 3.316 14.763<br />
Toplam Üretimdeki % Payı 100 2.81 3.86 23.68 0.62 4.97 20.64 4.50 8.80 0.22 9.06 2.5 1.47 2.00 2.73 12.15<br />
İşlenen Süt Miktarı (000 ton) 113.531 3.052 4.495 27.180 522 5.418 23.109 5.297 9.905 256 10.759 2.343 1.577 2.329 3.231 14.058<br />
İşlenen Süt Oranı (%) 93.4 89.3 95.7 94.4 69.1 89.7 92.1 96.8 92.7 96.2 97.7 77.2 88.3 95.8 97.4 95.2<br />
55
Avrupa Birliği toplam 118.377 bin baş olan domuz varlığının % 20,51'ine sahip<br />
Almanya lider durumdadır. Bunu % 15,69 pay ile İspanya, % 12,65 ile Fransa üçüncü<br />
sırada yer alırken bunları % 12,04 ile Hollanda, % 9,36 ile Danimarka, % 6,83 ile<br />
İtalya izlemektedir.<br />
8.3.2.2. Hayvancılık İşletmelerinin Yapısı<br />
Ülkemiz 1991 yılı genel tarım sayımında işletmelerin <strong>ve</strong> tarım alanlarının işletme<br />
büyüklüklerine göre dağılımı Tablo 27'de görüldüğü gibi kırsal alanda 4068,4 bin<br />
dolayında işletme bulunmaktadır.<br />
TABLO 27:TÜRKİYE'DE TARIM İŞLETMELERİNİN SAYILARI, ÖLÇEKLERİ VE GELİŞİMİ<br />
1963 1970 1980 1991<br />
İşletme<br />
Büyüklüğü<br />
İşletme İşletme İşletme İşletme<br />
(Dekar)<br />
Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı<br />
%<br />
%<br />
%<br />
%<br />
(000)<br />
(000)<br />
(000)<br />
(000)<br />
1-20 1.269 40.9 1.350 44.1 1.102,4 30.2 1.427,9 35.1<br />
21-50 863 27.9 877.8 28.7 1.134,7 31.9 1.303,4 32.0<br />
51-100 562 18.1 478.3 15.7 738,4 20.2 722,4 17.8<br />
101-200 292 9.4 239.1 7.8 422,3 11.6 392,8 9.7<br />
201-500 100 3.2 95.5 3.1 193,7 5.3 180 4.4<br />
501+ 15 0.5 17.7 0.6 29,4 0.8 41,9 1.0<br />
Toplam 3.101 100 3.058,9 100 3,650,9 100 4.068,4 100<br />
İşletme sayıları <strong>ve</strong> gelişimini incelediğimizde; 1963 yılında tanm sektöründe faaliyette<br />
bulunan işletme sayısı 3.101 bin adet iken, bu sayı 1980 yılında % 17,73 oranında<br />
artarak 3650 bin adet, 1991 yılında da bu oran % 31 artarak 4.068.400 adet<br />
olmuştur. İşletme sayısındaki bu artışa paralel olarak da işletme ölçekleri de gerek<br />
tarım gerekse hayvancılıkta küçülmüştür.<br />
Tablo 28'da Türkiye'deki kırsal alanda mevcut işletmelerin oransal dağılımı (1970-<br />
1991) <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 28: TÜRKİYE'DE KIRSAL ALANDA FAALİYET GÖSTEREN İŞLETMELERİN<br />
ORANSAL DAĞILIMI<br />
İŞLETME TİPİ (%)<br />
YILLAR Bitkisel+Hayvansal<br />
Üretim<br />
Hayvansal<br />
Üretim<br />
Bitkisel<br />
Üretim<br />
1970 83.30 9.40 7.30<br />
1980 86.30 2.52 11.45<br />
1991 72.14 3.44 24.42<br />
56
Türkiye'de kırsal alanda faaliyet gösteren işletmelerin yıllara göre oransal değişimini<br />
incelediğimizde; bitkisel <strong>ve</strong> hayvansal üretimi birlikte yapan mikst işletmeler 1970<br />
yılında % 83,3'lük bir paya sahiptir. Bu işletmeler 1970 yılına göre 1991 yılında %<br />
11,16 azalarak, payı % 72,14'e düşmüştür. Aynı dönemde bitkisel üretim yapan<br />
işletmelerde % 17,12 artış gösterirken, hayvancılıkta ihtisaslaşmış işletmelerde ise<br />
oransal olarak 1970 yılına göre % 6'lık bir azalma olmuştur.<br />
İşletme yapılarındaki bu irrasyonelliği; uygulanan yanlış tarım <strong>ve</strong> hayvancılık<br />
politikalarına, miras hukuku, geleneksel yapı, hızlı nüfus artışı <strong>ve</strong> artan nüfusun tarım<br />
dışı sektörlerde istihdam olanaklarının gelişim hızının nüfus artışını karşılamada<br />
yetersiz kalması vb. nedenlere bağlayabiliriz.<br />
Türkiye'de mevcut büyükbaş hayvanların işletmeler itibarıyla dağılımları<br />
incelendiğinde; 1-4 büyükbaş arasında hayvana sahip işletme mevcudunun<br />
% 71,83'ünü oluşturmakta, 5-9 baş hayvana sahip işletmelerin oranı % 20,08, 10-19<br />
büyükbaş hayvana sahip olanların payı ise % 6,57'dir.<br />
Küçükbaş hayvan sayısındaki dağılım incelendiğinde 50-100 baş arasında hayvana<br />
sahip işletmeler mevcut işletmelerin % 33,46'sını oluştururken, 1-19 baş işletmeler %<br />
31,55'ini, 20-49 baş arasında işletmeler de % 26,39'unu oluşturmaktadır. Buna göre<br />
ülkemizde 100 <strong>ve</strong> üzerinde küçükbaşa sahip işletmelerin oranı ise % 8,9 gibi düşük<br />
bir düzeydedir.<br />
Hayvancılık işletmelerinin büyük bir bölümü aile işletmeleri olup küçük ölçeklidir. Hem<br />
büyükbaş hem de küçükbaş hayvancılık işletmelerinin çoğunluğunda üretimde<br />
geleneksel <strong>ve</strong> irrasyonel yapı hakimdir. Bu işletmeler ekonomik bilinçlilik <strong>ve</strong><br />
bilimsellikten yoksundur <strong>ve</strong> bu işletmelerde hayvansal üretimde maliyet-fiyat ilişkisi<br />
kurmak mümkün değildir.<br />
Avrupa Birliğinde Türkiye'ye nazaran ihtisaslaşmış hayvancılık işletmeleri daha<br />
yaygın <strong>ve</strong> modern yapıda bulunmaktadır. Özellikle domuz besiciliği, et <strong>ve</strong> süt<br />
sığırcılığı ile tavukçuluk ağırlıklı yapıyı oluşturmaktadır.<br />
AB'de tarım sektöründe üretimde bulunan toplam 7,8 milyon işletme bulunmakta <strong>ve</strong><br />
bunun yaklaşık % 25,64'ünü süt <strong>ve</strong> sığırcılık işletmeleri oluşturmaktadır.<br />
57
Avrupa Birliği'nde 1985-1995 döneminde işletme sayıları <strong>ve</strong> işletme büyüklüklerinde<br />
meydana gelen gelişmeler Tablo 29'da gösterilmiştir.<br />
TABLO 29: AB'DE HAYVANCILIK İŞLETMELERİNİN YAPISAL DURUMU VE GELİŞİMİ (AB-12)<br />
Sığır Besi İşletmeleri Süt Sığırcılık İşletmeleri Domuz İşletmeleri<br />
YILLAR<br />
İşl. Başına<br />
İşl. Başına<br />
İşl. Başına<br />
İşl. Sayısı<br />
İşl. Sayısı<br />
İşl. Sayısı<br />
Ort. Hayvan<br />
Ort. Hayvan<br />
Ort. Hayvan<br />
(Bin)<br />
(Bin)<br />
(Bin)<br />
Sayısı (baş)<br />
Sayısı (baş)<br />
Sayısı (baş)<br />
1985 2.15 36.2 1.379 17.8 1.456 55.4<br />
1987 2.536 31.6 1.6 15.7 1.873 56.1<br />
1989 2.418 33.2 1.397 17.1 1.779 57.6<br />
1991 2.093 37.7 1.198 18.4 1.521 67.2<br />
1993 1.904 41.6 1.031 21.3 1.404 81.4<br />
1995 1.733 44.0 871 24.1 1.146 96.3<br />
Dönem içinde sığır besi işletmelerinde işletme sayısında % 19, süt sığırcılık<br />
işletmelerinde % 37, domuz işletmelerinde ise % 21,29 azalmaya karşılık, aynı<br />
zaman sürecinde işletme başına düşen sığır sayısı % 22 artarak 44 baş olmuş, süt<br />
sığırlık işletmelerinde 24, domuz işletmelerinde ise 96 başa çıkmıştır. İncelenen<br />
dönemde süt ineği sayısı % 35 <strong>ve</strong> domuzda % 74 oranında artışlar gerçekleşmiştir.<br />
Görüldüğü üzere Birlik'de üretim alt sektörleri itibariyle hayvancılık işletmelerinin<br />
sayısı yıllara göre azalmakla birlikte, işletme başına düşen ortalama hayvan sayısı<br />
ise artmaktadır.<br />
Bu gelişme, tarımsal nüfustaki azalmalar, küçük ölçekli işletmelerin birleştirilmesi <strong>ve</strong><br />
yapılarının ıslah edilmesiyle sağlanmıştır. İşletme yapılarının iyileştirilmesi daha<br />
yoğun <strong>ve</strong> etkin teknoloji kullanımına <strong>ve</strong> ihtisaslaşmaya <strong>ve</strong> dolayısıyla <strong>ve</strong>rimlilik <strong>ve</strong><br />
üretimde artışlara olanak sağlamıştır.<br />
Türkiye'de, Avrupa Birliği'nin aksine ihtisaslaşmış hayvancılık işletmelerinin sayısı<br />
oldukça azdır. Bu işletmelerin toplam işletme sayısı içerisindeki oranı sadece yüzde<br />
3,44'tür. İşletme yapılarının irrasyonelliği, pazarlama hizmetlerinin etkin bir şekil de<br />
yürütülmesine olanak <strong>ve</strong>rmediği için hayvansal ürünlerde <strong>ve</strong>rim <strong>ve</strong> kaliteyi artırmak<br />
mümkün olamamaktadır.<br />
Diğer taraftan ülkemizde hayvan üreticisinin ürününü daha iyi değerlendirmesi,<br />
gelirini artırması, tüketicinin uygun koşullarda hayvansal ürün tüketmesi ancak üretim<br />
kesiminin kendi içinde örgütlenmesi ile mümkün olabilecektir. Bu örgütlerin devlet<br />
tarafından teşvik edilmesi <strong>ve</strong> kuruluşlarının kolaylaştırılması gereklidir.<br />
58
Türkiye'de hayvan üreticisi <strong>ve</strong> besicisinin teknik <strong>ve</strong> ekonomik örgütlenme sorununu<br />
çözmek zorundadır. Birlik hayvansal ürünlerin pazarlamasında kooperatiflerin büyük<br />
yeri vardır. Sığır etinin üye ülkelere göre değişmekle birlikte %25-35'ini, sütün % 21-<br />
88'ini üreticilerin ortak olduğu kooperatiflerce pazarlanmaktadır. AB'de bu<br />
kooperatifler yatay <strong>ve</strong> dikey entegrasyonlarını tamamlamışlar <strong>ve</strong> üst örgütlerini<br />
kurmuşlardır.<br />
8.3.2.3. Hayvansal Üretim<br />
AB-15'de kırsal ekonomi içerisinde hayvancılık sektörü özel bir öneme sahiptir.<br />
Türkiye'de hayvan varlığını diğer ülkelerle karşılaştırdığımızda ülkemiz lehine sayısal<br />
bir fazlalık olmasına rağmen, sığır varlığımızın önemli bir bölümünü (% 57,9'u) düşük<br />
<strong>ve</strong>rimli ırklar oluşturmaktadır.<br />
Planlı kalkınma dönemlerinde; hayvansal ürünlerin üretiminde yıllar itibarıyla artış<br />
sağlanmış olmasına rağmen, üretim gerçekleşmeleri, hızlı nüfus artışı <strong>ve</strong> bunun<br />
getirdiği talebi karşılayamamaktadır. Özellikle 1980 sonrası hayvancılık sektörünün<br />
kendi kendine yeterliliği giderek azalmış <strong>ve</strong> dışa bağımlılığı artmıştır.<br />
VII. Beş yıllık kalkınma planından 1994-2000 döneminde kırmızı ette % 3,3'lük bir<br />
üretim artışı hedeflenmiş ancak bu gerçekleşememiştir. Yine bu dönemde kırmızı ette<br />
üretimin, yurt içi talebi karşılayamamasının güçleşebileceği tahmin edilmiş, tedbir<br />
olarak da ortaya çıkan et açığının bir miktarının ithalatla karşılanabileceği tahmin<br />
edilirken, önlem olarak süt inekçiliği ile kuzu <strong>ve</strong> dana besiciliğinin geliştirilmesi<br />
önerilmiştir. Türkiye'de 1993-1999 yılları arasında süt, kırmızı <strong>ve</strong> beyaz et üretimleri<br />
Tablo 30'de <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 30: TÜRKİYE'DE YILLARA GÖRE HAYVANSAL<br />
ÜRÜN ÜRETİMİ (000 TON)<br />
YILLAR SÜT<br />
KIRMIZI BEYAZ<br />
ET<br />
ET<br />
1993 8.392 1.002 460<br />
1994 8.539 1 478<br />
1995 8.4 968 496<br />
1996 8.5 940 520<br />
1997 8.65 915 550<br />
1998 8.85 900 611<br />
1999 9.062 885 671<br />
59
Türkiye toplam süt üretimi, 1993 yılında 8.392 bin ton iken son yedi yılda yüzde 8<br />
oranında bir artış göstererek 1999 yılında 9.062 bin ton'a ulaşmıştır. Aynı dönemde<br />
kırmızı et üretimi ise % 11,67 oranında azalarak 885 bin ton olmuştur. Beyaz et<br />
üretiminde ise % 45,86 oranında artış sağlanmıştır.<br />
Türkiye et üretimi, AB et üretiminin yaklaşık % 2'si, beyaz et üretimimiz ise % 5,2'si<br />
kadardır. Ülkemiz hayvansal ürünler üretiminde (kanatlı eti hariç) kendine yeterlilik<br />
sağlanamamıştır. Hayvansal ürünlerin fiyatlarındaki artış, düşük gelirli nüfusun reel<br />
gelirindeki artış dan fazla olması nedeniyle bu kesimin hayvansal ürünler talebini<br />
kısıtlamaktadır.<br />
Avrupa Birliği kırsal üretim içinde % 50'ye yakın pay alan hayvansal üretimin %<br />
35,42'sini süt, % 19,84'ini sığır eti, % 24,9'unu domuz eti, % 10,53'ünü kanatlı eti<br />
oluşturmaktadır. Yumurta <strong>ve</strong> koyun-keçi etinin hayvansal üretimdeki payları ise<br />
% 5,26 <strong>ve</strong> % 4'dür.<br />
Tablo 31'nin incelenmesinden; AB et üretiminin % 44,4'ünü domuz eti, % 22,4'ünü<br />
sığır/dana eti <strong>ve</strong> % 22,1'ini de tavuk oluştururken, koyun <strong>ve</strong> keçi eti % 3,2, sakatat<br />
üretimi ise % 5,7'lik pay aldığı görülmektedir. Türkiye'de ise DIE <strong>ve</strong>rilerine göre,<br />
toplam kırmızı et üretiminin yaklaşık % 70'ini sığır <strong>ve</strong> dana eti, % 30'unu ise koyun <strong>ve</strong><br />
keçi eti oluşturmaktadır. Toplam hayvansal gelirin yarıdan fazlası sığırcılıktan, %<br />
33,7'si süt <strong>ve</strong> % 14,8'i de kümes hayvanları eti <strong>ve</strong> yumurtadan sağlamaktadır.<br />
Domuz<br />
<strong>Et</strong>i<br />
Sığır-<br />
Dana <strong>Et</strong>i<br />
TABLO 31: AB'DE TOPLAM ET ÜRETİMİ VE NEVİLERİNE GÖRE DAĞILIMI<br />
(KARKAS AĞIRLIK OLARAK)<br />
MİKTAR (BİN TON) DEĞİŞİM (%) %<br />
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1991 1992 1993 1994 1995 1996 96/91<br />
14.339 14.387 15.277 15.136 15.960 16.328 42.4 42.6 44.9 44.7 44.4 44.4 13.87<br />
8.705 8.380 7.750 7.445 8.115 8.120 25.7 24.8 22.8 22 22.6 22.4 6.72<br />
Tavuk <strong>Et</strong>i 6.755 6.930 7.009 7.259 7.781 8.128 20 20.5 20.6 21.4 21 22.1 20.33<br />
Koyun-<br />
Keçi <strong>Et</strong>i<br />
1.221 1.177 1.148 1.142 1.163 1.158 3.6 3.5 3.4 3.4 3.2 3.2 5.16<br />
Diğer 813 866 861 940 945 940 2.4 2.5 2.5 2.7 2.7 2.5 15.62<br />
TOPLAM 31.833 31.739 32.046 31.922 33.963 33.674 94 94.1 94.2 94.2 94.4 94.3 5.78<br />
Yenebilen<br />
Sakatat<br />
2.020 2.000 1.960 1.970 2.018 2.083 5.9 5.8 5.8 5.6 5.7 3.12<br />
TOPLAM 33.853 33.739 34.006 33.892 35.981 36.757 100 100 100 100 100 100 8.58<br />
Süt 122.952 120.075 119.944 120.072 121.877 121.537 1.15<br />
60
1991-1996 yıllan arasında, Birlik sığır eti üretiminde % 6,72, koyun-keçi etinde<br />
% 5,16 <strong>ve</strong> süt üretiminde % 1,15 oranında azalmalar gösterirken diğer hayvansal<br />
ürünlerde tavuk <strong>ve</strong> domuz etinde önemli üretim artışları sağlanmıştır.<br />
AB-15'de yıllık sığır <strong>ve</strong> dana eti üretimi 8 milyon tona yaklaşmıştır. Başlıca üretici<br />
ülkeler sırasıyla Fransa, Almanya, İtalya <strong>ve</strong> İngiltere'dedir. Bu dört ülke Birlik toplam<br />
et üretiminin yaklaşık üçte ikisini üretmektedir. Tablo 7'de görüleceği üzere Birlik<br />
toplam sığır <strong>ve</strong> dana eti üretiminin % 21,78'ini Fransa, % 18,37'sini Almanya, %<br />
14,71'ini İtalya <strong>ve</strong> % 8,18'ini de İngiltere üretmektedir.<br />
Avrupa Birliğinde sığır eti sektöründe, talebin giderek daralması nedeniyle son<br />
yıllarda önemli sorunlar yaşanmıştır. Diğer et sektörlerinin rekabeti <strong>ve</strong> özellikle bazı<br />
üye ülkelerde sektörün tüketici gözünde gerileyen imajı nedeniyle, son 5 yılda sığır<br />
etinde tüketici talebi % 10 oranında azalmıştır. <strong>Sektör</strong>de yaşanan en önemli sorun da<br />
kamuoyunda "deli dana hastalığı" olarak bilinen BSE (Bovine Spongiform<br />
Encephalopathy) krizidir.<br />
İngiltere'de 1996 yılında baş gösteren BSE krizi sığır eti sektörüne büyük zararlar<br />
<strong>ve</strong>rmiştir. Bununla mücadele etmek amacıyla 1996 yılında kısa vadeli önlemler kabul<br />
edilmiştir. Danaların kesilerek işlenmesi <strong>ve</strong> mevsiminden önce pazara sürülmesini<br />
içeren önlemlerin (early marketing) yanısıra, İngiltere'de 30 aylıktan daha büyük<br />
sığırlar imha edilmiş, bu hayvanların insan gıdası <strong>ve</strong> hayvan yemi olarak kullanılması<br />
yasaklanmıştır. Bu tedbirler neticesinde de sığır üretimi önemli ölçüde azalmıştır. Bu<br />
önlemlerin etkilerinin 2001 yılına kadar sürmesi öngörülmektedir. Bu nedenle mevcut<br />
koşullar altında sığır eti sektöründe 2001 yılından sonra üretim artışı beklenmektedir.<br />
Bu durumda da yine sığır talebinin az olması nedeniyle ürün stoklarının artmaya<br />
devam edeceği zannedilmektedir.<br />
BSE krizine ila<strong>ve</strong>ten, tavukçuluk sektöründe son yıllarda yaşanan dioksinli tavuk eti<br />
krizi Birlik'de ürün gü<strong>ve</strong>nliği konusunun daha sık tartışılmasına yol açmıştır.<br />
Hayvansal ürünler içerisinde süt ile birlikte etin önemli bir yeri vardır. Sığır eti üretimi<br />
süt hayvancılığına dayalı <strong>ve</strong> ilişkisi kuv<strong>ve</strong>tlidir. AB'de sığır <strong>ve</strong> dana eti üretimi birlikte<br />
yürütülmektedir.<br />
61
AB'de toplam süt ineği 1985 yılında 26.318 bin baş iken 1996 yılında 21.126 bin başa<br />
düşmüştür. İnek sayısındaki azalmaya karşılık inek başına ortalama süt <strong>ve</strong>rimi ise %<br />
26,93 oranında artarak 5396 kg/baş'a çıkmıştır.<br />
Süt sektörü özellikle kuzeydeki ülkelerin hayvansal üretimdeki payı açısından<br />
önemlidir. Örneğin, İrlanda'da % 33,8 olup bunu % 25,3 ile Lüksemburg, % 16,6 ile<br />
Avusturya, %10,9 ile Almanya izlerken, bu oran Finlandiya <strong>ve</strong> İs<strong>ve</strong>ç'te % 9,9- 9,8'dir.<br />
Avrupa Birliği'nde güney bölge ülkelerinde hayvansal üretim içinde sütün payı daha<br />
azdır. 1995 yılı itibarıyla 121,2 milyon ton süt üretilmiş olup; Almanya <strong>ve</strong> Fransa Birlik<br />
süt üretiminin % 45'ini gerçekleştirmiştir. Almanya, Fransa, İngiltere, Hollanda,<br />
İtalya'nın süt üretimleri, Birlik toplam süt üretiminin % 75'lik önemli bir bölümünü<br />
oluşturmaktadırlar. 1996 yılında toplam süt üretimi 0,4 milyon ton artarak 121,6<br />
milyon ton olmuştur.<br />
AB'de özellikle 1985 yılı <strong>ve</strong> sonrası süt hayvancılığı <strong>ve</strong> süt üretiminde önemli artışlar<br />
sağlanmış, üretim fazlası pazarlamada önemli artışlar sağlanmış, üretim fazlası<br />
pazarlamada önemli sorunlar ortaya çıkarmıştır. Sorunun çözümü için üretimin<br />
azaltılması <strong>ve</strong> sınırlandırılmasına yönelik olarak AB'de 1994 yılında sütte kota sistemi<br />
uygulamasına gidilmiştir.<br />
Hayvansal ürünlerde özellikle süt <strong>ve</strong> sığır etinde destekleme fiyatları önemli ölçüde<br />
indirilmiş <strong>ve</strong> telafi edici ödemeler adı altında üreticilere doğrudan gelir desteği<br />
sağlanmıştır. Bunlar, özel prim, anaç inek primi, işleme <strong>ve</strong> kesim primi vb.<br />
uygulamalardır. Bu ödemelerde üretim miktarı yerine, üretim faktörleri (yetiştirilen<br />
hayvan sayısı, ekim yapılan alan vb. gibi) üzerinden destek <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
1996 yılında BSE <strong>ve</strong> 1987 Uruguay Round Antlaşmasında belirlenen yükümlülükler<br />
gereği 21 milyon 600 bin baş olan süt ineği 500 bin baş azalmıştır. Tereyağında, süt<br />
tozu, yağlı süt tozu üretimi azalmış, içme sütünde % 53, işlenmiş peynirde % 9<br />
üretimde azalmalar olmuştur.<br />
AB'de 1991 yılında tavuk eti üretimi 6755 bin ton, 1996 yılında % 20,33 oranında<br />
artışla 8128 bin tona çıkmıştır. Birlik içinde toplam tavuk eti üretiminin %70'ini Fransa,<br />
İngiltere, İtalya <strong>ve</strong> İspanya sağlamaktadır. Türkiye'de ise 1996 yılında 420482 ton<br />
tavuk eti üretimi ile Birlik üretimi % 5,17'sine eşdeğerdir.<br />
62
AB'de 1991-1996 döneminde en yüksek üretim artışı beyaz ette sağlanmış, bunu<br />
domuz eti takip etmektedir. Sığır <strong>ve</strong> dana eti üretiminde ise % 6,72 oranında düşme<br />
gerçekleşmiştir.<br />
Tablo 32'de seçilmiş bazı ülkelerde sığır-dana eti <strong>ve</strong> dünya toplam üretimi içindeki<br />
payları <strong>ve</strong> değişimleri <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
Tablonun incelenmesinden, dünya toplam sığır <strong>ve</strong> dana eti üretiminde en büyük payı<br />
% 20,6'sını ABD <strong>ve</strong> % 14'ünü de Avrupa Birliği almaktadır. Üretimde diğer önemli<br />
ülkeler ise sırasıyla; Brezilya, Rusya, Arjantin, Çin <strong>ve</strong> Avustralya'dır. Türkiye'nin<br />
dünya üretimindeki payı ise ancak % 1,8-1,6 kadardır. Ayrıca 1994-1997 döneminde<br />
dünya et üretiminde düşme trendi görülmektedir.<br />
TABLO 32:SEÇİLMİŞ ÜLKELERE GÖRE SIĞIR-DANA ETİ ÜRETİMİ VE DÜNYA ÜRETİMİ<br />
İÇİNDEKİ PAYLARI (1000 TON KARKAS AĞIRLIK)<br />
1994 1995 1996 1997 %<br />
ÜLKE<br />
Üretim<br />
Dünya<br />
Payı %<br />
Üretim<br />
Dünya<br />
Payı%<br />
Üretim<br />
Dünya<br />
Payı % Üretim Dünya<br />
Payı %<br />
1996/<br />
1995<br />
1997/<br />
1996<br />
ABD 11.194 20.2 11.585 20.7 11.749 20.8 11.617 20.6 1.4 -1.1<br />
Japonya 602 1.1 60 1.1 555 1.0 550 1.0 -7.7 -0.9<br />
Arjantin 2.486 4.5 2.466 4.4 2.485 4.4 2.500 4.4 0.8 0.6<br />
Brezilya 4.639 8.4 4.783 8.6 4.691 8.3 4.715 8.4 -1.9 0.5<br />
Avustralya 1.825 3.3 1.803 3.2 1.702 3.0 1.700 3.0 -0.6 -0.1<br />
Hindistan 2.496 4.5 2.550 4.6 2.600 4.6 2.650 4.7 2 1.9<br />
Çin 2.455 4.4 3.010 5.4 3.220 5.7 3.350 5.9 7 4<br />
Rusya 3.240 5.9 2.733 4.9 2.543 4.5 2.400 4.3 -7 -5.6<br />
Ukranya 1.427 2.6 1.158 2.1 1.037 1.8 960 1.7 -10.4 -7.4<br />
Türkiye 1.000 1.8 968 1.7 940 1.7 915 1.6 -2.9 -2.7<br />
AB 7.831 14.2 7.964 14.2 7.950 14.1 7.900 14.0 -0.2 -0.6<br />
DÜNYA 55.300 100.0 55.900 100.0 56.500 100.0 56.450 100.0 1.1 -0.1<br />
Yıllara göre üretimdeki değişimler, gelişmiş ülkelerde sığır eti ticaretindeki<br />
değişmelerden <strong>ve</strong> arz talep durumuna göre istikrarlı bir seyir gözlemlenirken,<br />
gelişmekte olan ülkelerde üretim artışı <strong>ve</strong> değişimler yetersiz <strong>ve</strong> istikrarsızdır.<br />
63
8.3.2.4. Hayvansal Üretimde Verimlilik<br />
Hayvan başına <strong>ve</strong>rimlilikler açısından da AB ile Türkiye arasında büyük farklılıklar<br />
bulunmaktadır. Türkiye'de <strong>ve</strong> AB'de hayvancılık faaliyetleri itibariyle hayvan başına<br />
<strong>ve</strong>rimliliklerdeki gelişmeler Tablo 33 <strong>ve</strong> Tablo 34'de gösterilmiştir.<br />
TABLO 33: TÜRKİYE'DE YILLARA GÖRE BİRİM HAYVAN BAŞINA VERİMLİLİKLER (KB/BAŞ)<br />
Yıllık Ortalama<br />
YILLAR Süt Verimi<br />
Ortalama Karkas Verimi<br />
Sığır Koyun Sığır Dana Koyun Kuzu<br />
1990 1.351 48 129 103 18 11<br />
1991 1.408 49 145 140 19 13<br />
1992 1.436 49 150 141 19 13<br />
1993 1.476 49 147 137 20 13<br />
1994 1.501 48 143 139 20 13<br />
1995 1.576 49 162 160 21 15<br />
1996 1.586 49 166 167 22 14<br />
1997 1.593 48 158 161 22 14<br />
1998 1.609 48 158 169 22 15<br />
Tablonun incelenmesinden, Türkiye'de 1990 ile 1998 yıllarında sağılan inek başına<br />
süt <strong>ve</strong>riminde yüzde 19,09; ortalama sığır karkas <strong>ve</strong>rimi % 22,48; dana karkas <strong>ve</strong>rimi<br />
% 64,07; koyun karkas <strong>ve</strong>rimi % 22,22 <strong>ve</strong> kuzu karkas <strong>ve</strong>rimi de ise % 36,36<br />
oranlarında artışlar sağlanmış, ortalama karkas <strong>ve</strong>rimi 158 kg/baş, yıllık ortalama süt<br />
<strong>ve</strong>rimi ise 1.609 kg/yıl olmuştur. Bu artışlar ülkemizde nüfus artışını <strong>ve</strong> bunun<br />
getirdiği hayvansal ürünler talebini karşılamakta yetersiz kalmaktadır.<br />
Avrupa Birliği'nde hayvansal ürünlerde sağlanan <strong>ve</strong>rimlilik düzeylerini <strong>ve</strong> gelişimini<br />
incelediğimizde; 1987 yılına göre 1996 yılında sığır karkas <strong>ve</strong>riminde % 42,2; danada<br />
% 11,11, süt <strong>ve</strong>riminde ise % 26,93 dolayında bir artış sağlanmış, ortalama sığır<br />
karkas <strong>ve</strong>rimi 309,8 kg/baş; yıllık ortalama süt <strong>ve</strong>rimi ise 5.396 kg/baş'a yükselmiştir.<br />
TABLO 34: AB'DE HAYVAN BAŞINA VERİMLİLİKLER VE GELİŞME EĞİLİMLERİ<br />
YILLAR<br />
KARKAS AĞIRLIKLAR (KG/BAŞ)<br />
İnek Sütü<br />
Sığır Dana Domuz Koyun-Keçi (Kg/Baş)<br />
1987 295.8 126.4 80.6 14.1 4.251<br />
1989 303.8 130.2 81.9 14.1 4.510<br />
1990 306.1 132.0 83.4 14.4 -<br />
1993 311.5 135.6 84.2 13.9 5.113<br />
1994 310.1 137.8 84.0 14.0 5.166<br />
1995 310.2 137.7 84.7 14.1 5.289<br />
1996 309.8 140.5 85.5 14.2 5.396<br />
64
Bu tespitler sonucu sığır karkas <strong>ve</strong>riminde 1,5; süt <strong>ve</strong>riminde 3,5 katı bir <strong>ve</strong>rimlilik<br />
farkına sahip AB'nin ulaştığı birim hayvan başına <strong>ve</strong>rimlilik düzeyine, Türkiye<br />
hayvancılığında bugün için uygulanan ekonomi politikalarla ulaşması oldukça zor<br />
görülmektedir.<br />
Birlik üyesi bazı ülkelerde süt <strong>ve</strong>rimlilikleri ise; yıllık 6894 kg/baş süt <strong>ve</strong>rimi ile İs<strong>ve</strong>ç<br />
ilk sırada bunu 6576 kg/baş ile Danimarka, 6198 ile Hollanda izlemektedir.<br />
Hayvancılıkta <strong>ve</strong>rimliliğin bu denli artmasında teknolojik gelişmelerin yanı sıra, üretim<br />
artışının büyük ölçüde OTP'nin esasını oluşturan garanti edilmiş fiyatlardan<br />
kaynaklanan teşviklere bağlanabilir.<br />
8.3.3. <strong>Et</strong> Tüketimi<br />
Hayvansal ürünlerin yurtiçi talepleri <strong>ve</strong> dolayısıyla kişi başına tüketim miktarları; yıllık<br />
nüfus artışı, hayvansal ürünlerin üretim miktarları, nüfusun yaş <strong>ve</strong> cinsiyet itibarıyla<br />
dağılımı, gelir seviyesi <strong>ve</strong> dağılımı, ürünlerin fiyatları <strong>ve</strong> diğer ürün faktörlerine<br />
bağlıdır. Hayvansal ürünlerde talep, talebin fiyat elastikiyetine bağlı olarak<br />
değişmektedir.<br />
Avrupa Birliği'nde 1991-1996 döneminde kişi başına ortalama yıllık et tüketimleri her<br />
nevi etlerin toplam içindeki miktarı, oranları <strong>ve</strong> gelişme seyri Tablo 35'de <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 35: AB'DE GAYRİ SAFİ YURTİÇİ ET TÜKETİMİ (KARKAS AĞIRLIK OLARAK)<br />
DEĞİŞİM (%)<br />
KG/KİŞİ<br />
1991 1992 1993 1994 1995 1996 1991 1992 1993 1994 1995 1996<br />
Domuz <strong>Et</strong>i 42.6 43.0 43.9 44.4 44.5 45.1 39.8 40.2 42.0 41.3 40.9 41.7<br />
Sığır-<br />
Dana <strong>Et</strong>i<br />
223.8 23.0 23.1 22.5 21.8 20.1 22.2 21.5 22.1 20.9 20.1 18.6<br />
Tavuk <strong>Et</strong>i 19.9 20.2 19.7 20.5 20.9 21.8 18.6 18.9 18.9 19.1 19.2 20.2<br />
Koyun-<br />
Keçi <strong>Et</strong>i<br />
4.5 4.4 4.2 4.2 4.1 4.1 4.2 4.1 4.0 3.9 3.8 3.8<br />
Diğer 2.6 2.7 2.7 2.7 2.9 2.8 2.4 2.5 2.5 2.5 2.6 2.6<br />
TOPLAM 93.8 93.8 94 94.7 94.6 94.4 87.7 87.7 90.0 88.2 87.1 87.3<br />
Yenebilen<br />
Sakatat<br />
6.2 6.2 6.0 5.3 5.4 15.6 5.8 5.8 5.7 4.9 4.9 5.2<br />
TOPLAM 100 100 100 100 100 100 93.5 93.6 95.7 93.1 92.0 92.5<br />
65
AB'de 1996 yılı itibarıyla kişi başına yıllık ortalama tüketilen et miktarı (sakatat hariç)<br />
87,3 kg.'dir. Yenilebilir sakatat da ila<strong>ve</strong> edilirse kişi başına düşen et miktarı 92,5 kg'ye<br />
çıkmaktadır. En fazla tüketim domuz etinde olmakla birlikte ikinci sırayı 1996 yılına<br />
kadar sığır <strong>ve</strong> dana eti alırken, 1996 yılından sonra sığırcılık sektöründeki BSE<br />
krizinin etkisiyle sığır <strong>ve</strong> dana eti tüketimi gerilemiş <strong>ve</strong> tavuk eti ikinci sırayı almıştır.<br />
1996 yılında tüketilen etlerin nevilerine göre dağılımı, % 45,1 ile domuz eti ilk sırada<br />
yer alırken bunu % 21,8 ile tavuk eti izlemekte, sığır <strong>ve</strong> dana etinde bu oran %<br />
20,1'dir.<br />
Hayvansal ürünlerde talebin fiyat elastikiyeti (2-2,5) oldukça yüksektir. Bu rakam<br />
mevsim <strong>ve</strong> yerleşim alanlarına göre de değişmektedir.<br />
Gelişmiş ülkelerde kişi başına düşen hayvansal protein tüketimi günlük 59,6 gram<br />
iken Türkiye'de ise bu değer 17 gram olarak <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
Türkiye'de ciddi beslenme sorunları bulunmaktadır. Beslenmenin gittikçe daha fazla<br />
tahıla dayalı hale gelmesi, hayvansal ürün üretimindeki yetersizlik, iç talebi<br />
karşılayamaması, fiyat artışlarına neden olmaktadır. Bu durum ailelerin hayvansal<br />
protein tüketimini kısıtlamaktadır.<br />
8.4. Avrupa Birliği'nde Hayvansal Ürünlerde Kendine Yeterlilik Düzeyi<br />
Bir ülkenin "kendine yeterlilik derecesi" herhangi bir üründeki üretiminin, tüketimine<br />
oranını ifade etmektedir. Tarım ürünleri ile ilgili üretim <strong>ve</strong> dış ticaret politikalarının<br />
tespitinde bu oran önemli <strong>ve</strong> etkili ölçülerden birisi olarak kabul görmektedir.<br />
Kendine yeterlilik derecesinin düşük <strong>ve</strong>ya yüksek oluşuna göre gerek üretim <strong>ve</strong><br />
gerekse dış ticarette izlenecek politika değişmektedir. Genel olarak bu nispetin düşük<br />
olduğu ürünlerde daha çok "liberal" <strong>ve</strong> yüksek olduğu ürünlerde de "koruyucu" bir<br />
politika izlenmektedir. Nitekim Avrupa Birliği ortak tarım politikalarında da bu kurala<br />
büyük ölçüde bağlı bulunduğu görülmektedir.<br />
Öncelikle OTP'nin oluşturulduğu yıllarda tarım ürünlerinde kendine yeterliliği<br />
sağlayamayan <strong>ve</strong> bir çok tarım ürünlerinde dışa bağımlı olan Birlik <strong>ve</strong>rimliliğe paralel<br />
66
olarak artan üretimle birlikte kısa zaman içerisinde dünya ticaretinde ABD'den sonra<br />
en önemli tarımsal <strong>ve</strong> hayvansal ürünler ihracatçısı olmuştur.<br />
Avrupa Birliği et üretimi <strong>ve</strong> dış ticaretini aynı anda yürütebilmek için çeşitli pazar<br />
düzenlemeleri yaparak, üreticilerin dış dünyadan gelecek rekabete karşı<br />
korunmalarını sağlamıştır. OTP'nin pazar mekanizması, üreticilere garantili satış<br />
imkanı sağlayan müdahale fiyatları üzerine kuruludur. Bu uygulama topluluğun tarım<br />
<strong>ve</strong> hayvansal ürünlerde ithalata bağımlı olduğu ilk yıllarda herhangi bir soruna yol<br />
açmamış, aksine garantili satış imkanı, üretimin artması <strong>ve</strong> kendi kendine yeterliliğin<br />
sağlanmasında önemli rol oynamıştır. Kendine yeterliliğin sağlanmasını takiben ilk<br />
sorunlar da ortaya çıkmaya başlamıştır. Tablo 36'da AB'de hayvansal ürünlerde dış<br />
ticaret dengesi <strong>ve</strong> kendine yeterlilik oranlan <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 36: AB'NİN ETTE DIŞ TİCARET DENGESİ VE KENDİNE YETERLİLİK<br />
Ürünler<br />
DENGE (*)(1000 TON) KENDİNE YETERLİLİK (%)<br />
1980 1990 1991 1994 1995 1996 1997 1980 1990 1991 1994 1995 1996 1997<br />
Domuz <strong>Et</strong>i 329 502 667 883 761 767 823 102.5 103.8 104.5 106.1 105.0 105.8 105.3<br />
Sığır/Dana<br />
<strong>Et</strong>i<br />
517 315 790 688 777 708 765 99.1 109.3 113.6 101.7 108.4 117.1 111.6<br />
Tavuk <strong>Et</strong>i 333 290 323 498 664 601 663 104.5 105.2 105.6 107.5 109.0 108.0 108.8<br />
Koyun/<br />
Keçi <strong>Et</strong>i<br />
-250 -278 -239 -236 -247 -259 -263 82.1 81.0 83.6 82.9 82.5 81.7 81.0<br />
At <strong>Et</strong>i -144 -148 -141 -110 -98 -102 -84 25.0 20.9 25.0 30.5 36.7 30.5 38.9<br />
Diğer -53 -69 -59 -53 -94 -67 -77 93.2 91.7 92.3 94.4 90.5 93.3 92.1<br />
TOPLAM 732 612 1.341 1.671 1.763 1.648 1.826 101.6 103.2 105.2 103.3 104.9 106.8 105.8<br />
Yenebilir<br />
Sakatat<br />
-33 -94 -14 148 178 21 259 97.6 95.2 99.3 108.1 109.7 110.7 113.8<br />
TOPLAM 669 518 1.327 1.819 1.941 1.859 2.085 100.4 102.4 104.3 103.6 105.2 107.1 106.2<br />
(*) İhracat-İthalat<br />
Tabloda görüldüğü gibi Avrupa Birliği 1980'li yıllarda sığır <strong>ve</strong> dana etinde kendine<br />
yeterli düzeyde değilken 1990'lı yıllarda kendine yeterlilik oranı % 106 ya kadar<br />
artmıştır. Domuz etinde % 105,3, tavuk etinde ise % 108,8 olmuştur. Ancak Birlik<br />
koyun <strong>ve</strong> keçi etinde kendine yeterliliği sağlayamamış durumdadır.<br />
Türkiye'de ise bir çok hayvansal üründe kendine yeterlilik kavramından söz<br />
edilememektedir. Ülkemizde hayvansal ürünlerde, üretim, tüketim <strong>ve</strong> dış ticarete<br />
ilişkin <strong>ve</strong>rileri dikkate alarak kendine yeterlilik durumunu ortaya koymak mümkün<br />
değildir.<br />
AB'de bazı tarım <strong>ve</strong> hayvansal ürünlerdeki stok miktarları 1981-1996 yılları değişimi<br />
Tablo 37'de görülmektedir. Tablonun incelenmesinden anlaşılacağı gibi, özellikle<br />
1985 yılı sonrası süt, süt tozu <strong>ve</strong> sığır eti, tereyağı stoklarında azalmalar olmuştur.<br />
67
TABLO 37: AB'DE BAZI TARIM ÜRÜNLERİNİN STOKLARI VE STOK DEĞİŞİMİ (MİLYON TON)<br />
ÜRÜN 1981 1985 1991 1994 1995 1996<br />
Tahıllar 4.194 18.647 17.237 12.409 5.524 1.209<br />
Zeytinyağı 140 75 18 88 32 12<br />
Tütün 30 15 107 13 - 0.1<br />
Alkol - 501 2.400 3.127 1.018 873<br />
Süt Tozu 298 514 416 73 14 125<br />
Tereyağ 14 1.018 266 59 20 39<br />
Sığır-Dana <strong>Et</strong>i 210 803 1.010 162 18 434<br />
Kontrolsüz üretim artışı <strong>ve</strong> müdahale kurumlarında toplanan büyük orandaki stoklar,<br />
özellikle 1980 sonrasında OTP'nin en önemli sorunu haline gelmiştir. Bir yandan<br />
Birlik bütçesinden fiyat destekleri <strong>ve</strong> stoklama giderleri için harcanan miktar giderek<br />
yükselirken, diğer yandan ürünleri dünya fiyatlarının daha düşük olduğu pazarlara<br />
sürerek stokları eritme girişimi nedeniyle ihracat iadelerinin kullanımı artmıştır. Bütün<br />
bu harcamalar bütçe üzerinde yoğun bir baskı unsuru oluşturmuş <strong>ve</strong> OTP giderek<br />
finanse edilmesi zor, pahalı bir politika haline gelmiştir.<br />
Bu sorunun çözümü için 1970'lerden itibaren bir yandan talebi gözardı eden aşırı<br />
miktarda üretimi önleyecek, diğer yandan harcamaları azaltacak önlemler<br />
geliştirilmeye başlamıştır.<br />
FEOGA'dan hayvansal ürünler için yapılan harcama miktarları <strong>ve</strong> oransal dağılımları<br />
Tablo 38'de <strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
TABLO 38: AB HAYVAN VE HAYVANSAL ÜRÜNLERDE GARANTİ FONU HARCAMALARI (MİLYON ECU)<br />
1993 1994 1995 1996 1997<br />
Değer % Değer % Değer % Değer % Değer %<br />
Süt <strong>ve</strong> Süt <strong>Ürünleri</strong> 5.211,3 14.9 4.248,8 12.7 4.028,7 11.3 3.582,0 8.9 3.101,2 7.5<br />
Sığır/Dana <strong>Et</strong>i 3.986,3 11.4 3.466,6 10.3 4.021,1 11.3 6.687,0 16.6 6.580,4 15.9<br />
Koyun <strong>ve</strong> Keçi <strong>Et</strong>i 1.800,4 5.1 1.279,8 3.8 1.780,9 5.3 1.321,2 3.3 1.424,9 3.5<br />
Domuz <strong>Et</strong>i 200,9 0.6 416,3 1.2 143,3 0.4 124,2 0.3 478,8 1.2<br />
Yumurta <strong>ve</strong> Tavuk<br />
<strong>Et</strong>i<br />
290,9 0.8 239,6 0.7 200,5 0.6 138,7 0.3 78,7 0.2<br />
Diğer Hayvansal<br />
Ürünler<br />
134,8 0.4 117,3 0.3 114,7 0.3 116,1 0.3 94,4 0.2<br />
Balıkçılık 32,4 0.1 35,5 0.1 39,4 0.1 34,1 0.1 33,5 0.1<br />
Toplam Hayvansal<br />
Ürünler<br />
11.165 33.3 9.803,9 29.2 10.328,6 29.0 12.003,4 29.8 11.791,1 28.6<br />
Toplam Garanti<br />
Fonu Harcamaları<br />
345.590,5 32.970,4 34.501,7 39.107,8 40.423,1<br />
68
Üretim düzeyi, istihdam oranı <strong>ve</strong> AB bütçesindeki payı göz önüne alındığında en<br />
önemli Ortak Piyasa Düzenlerinin sığır-dana eti ile süt <strong>ve</strong> süt ürünlerine ilişkin ortak<br />
düzenler oldukça açık görülmektedir.<br />
Garanti fonu harcamalarının önemli bir kısmını korumanın fazla olduğu sığır <strong>ve</strong> dana<br />
eti ile süt <strong>ve</strong> süt ürünleri almaktadır. 1993 Garanti fonu harcamalarında ilk sırayı %<br />
14,9'u ile süt <strong>ve</strong> süt ürünleri fondan % 14,9 pay alırken bu oran daha sonraki yıllarda<br />
üretimin sınırlandırılmasına paralel olarak 7,5'e kadar gerilemiştir. Sığır etinde ise<br />
yine bu dönemlerde garanti fonu harcamalarında bir artış trendi gözlenmektedir.<br />
FEOGA garanti bölümü harcamalarının dağılımı; ortalama olarak % 18'i stoklama<br />
giderleri, % 38'i ihracat iadeleri <strong>ve</strong> % 40'ı fiyat desteklerinden oluşmaktadır.<br />
Türkiye'nin dış ticaret yapısı 1980 yılı sonrası değişmiştir. 1980 öncesi Türkiye<br />
toplam ihracatı içinde toplam tarım ürünleri ihracatının payı %50'den fazla iken bu<br />
pay günümüzde 13.6'ya kadar gerilemiştir. Toplam ithalat içinde tarım ürünleri payı<br />
ise % 2.5'dir.<br />
Hayvan <strong>ve</strong> hayvansal ürünlere ait 1994-1999 yılları arası ihracat rakamları<br />
incelendiğinde % 52 civarında azalma görülmüştür. İhracattaki düşüş; canlı hayvan<br />
ihracatına getirilen kısıtlamalar, <strong>Doğu</strong> ile Güneydoğu <strong>Anadolu</strong> Bölgelerindeki terör,<br />
hayvansal ürünlerin destekleme kapsamından çıkarılması <strong>ve</strong> uygulanan yanlış<br />
hayvancılık politikalarına bağlanabilir.<br />
Bu dönem içerisinde ithalat ise özellikle 1992-1996 yılları arasında yaklaşık % 133<br />
oranında artış göstermiştir. Bu artışı; besi hayvanı, karkas <strong>ve</strong> lop et ile damızlık süt<br />
sığırcılığı işletmelerinin <strong>ve</strong> dış kaynaklı hayvancılık projelerinin gereksinimi olan kültür<br />
ırkı hayvan <strong>ve</strong> ham deri ithalatına bağlayabiliriz. 1996 yılından itibaren et <strong>ve</strong> damızlık<br />
hayvan ithalatı yasaklanmış olup, damızlık sığır ithalat rakamları önemli ölçüde<br />
düşmüştür.<br />
Avrupa Birliği, Türkiye dış ticaretinde son derece önemli bir yere sahiptir. Tarım<br />
ürünleri ihracatının %37'si, ithalatının % 23'ü AB ülkeleri ile yapılmaktadır. Katma<br />
Protokol ile hukuki çerçe<strong>ve</strong>si çizilen Birlik ile Türkiye arasında tarım <strong>ve</strong> hayvansal<br />
ürünler ticaretinde tercihli rejim uygulanmaktadır.<br />
69
Türkiye'nin Birliğe tarımsal <strong>ve</strong> hayvansal ürünler ticaretini engelleyen etmenleri şöyle<br />
sıralayabiliriz; Ortak Tarım Politikası çerçe<strong>ve</strong>sinde uygulanan referans fiyatı, ek<br />
<strong>ve</strong>rgiler, asgari ithalat fiyatı, miktar kısıtlamaları <strong>ve</strong> getirilen sağlık standartlarıdır.<br />
Avrupa Birliği'nin dünya hayvansal ürünler ticaretinden aldığı paylar Tablo 39'da<br />
<strong>ve</strong>rilmiştir.<br />
Avrupa Birliği, Dünya tarım <strong>ve</strong> hayvansal ürün üretiminde bir yere sahiptir. Üretimde<br />
sağlanan artışlarla kendine yeterli duruma gelmiş <strong>ve</strong> Dünya tarım <strong>ve</strong> hayvansal ürün<br />
piyasasında ikinci önemli ihracatçı konuma gelmiştir.<br />
DTÖ Tarım Anlaşması, ülkeler arasında haksız rekabete yol açtığı, tarımsal <strong>ve</strong><br />
hayvansal ürünlerde dünya fiyatlarının düşmesine neden olduğu bazı uygulamalara<br />
kısıtlamalar getirmiştir. Bu anlaşmanın OTP üzerinde <strong>ve</strong> ticaretinde önemli etkileri<br />
olmuştur. Bu değişmeler; tariflendirme <strong>ve</strong> gümrük tarifelerinin indirimi, ihracat<br />
TABLO 39: BAŞLICA HAYVANSAL ÜRÜNLERDE DÜNYA ÜRETİMİ, TİCARETİ VE<br />
DÜNYA PAZARLARINDA AB'NİN PAYI (1995)<br />
Dünya Üretimi <strong>ve</strong> Ticareti<br />
AB Ticareti<br />
Dünya<br />
Dünya<br />
Dünya Dünya Ticareti/ AB AB<br />
Pazarında<br />
Hayvansal Üretimi Ticareti Dünya İthalatı İhracatı<br />
AB'nin<br />
Ürünler (1000 Ton) (1000 Ton) Payı (1000 Ton) (1000 Ton)<br />
Net Payı (%)<br />
(1) (2)<br />
% (3) (4)<br />
(6/5)<br />
(2/1)<br />
Toplam Süt 465.749 554 0.1 3.2 62.6 59.4<br />
Tereyağ 6.738 661 9.8 10.9 32.7 21.8<br />
Peynir 15.109 964 6.4 8.6 54.8 46.2<br />
Süt Tozu 5.835 2.428 41.6 2.1 40.1 38.0<br />
Toplam <strong>Et</strong><br />
(Sakatat Hariç)<br />
207.113* 9.735** 4.7 7 20.7 13.7<br />
Sığır <strong>ve</strong><br />
Dana <strong>Et</strong>i<br />
55.855* 3.235** 5.8 5 22.6 17.6<br />
Domuz <strong>Et</strong>i 83.170* 1.389** 1.7 1 31.2 30.2<br />
Tavuk <strong>Et</strong>i 53.910* 4.203** 7.8 3.4 19.5 16.1<br />
Yumurta 45.138 303 0.7 2.3 49.5 47.2<br />
(*) Tuzlanmış <strong>Et</strong> Dahil<br />
(**) Tuzlanmış <strong>Et</strong> Hariç<br />
70
subvansiyonlarının <strong>ve</strong> tarımsal desteklerin azaltılması şeklinde özetlenebilir. Bu<br />
anlaşmada "Gelişmekte Olan Ülkeler" kategorisinde değerlendirilen Türkiye'nin<br />
tarım <strong>ve</strong> hayvancılık sektörleri bu gelişmelerden etkilenmektedir.<br />
Uluslararası tarım <strong>ve</strong> hayvancılık ürünleri ticaret politikalarında etkili ülke <strong>ve</strong> ülke<br />
grupları, ABD, AB Kanada, Avusturalya, Yeni Zelanda, Japonya <strong>ve</strong> EFTA ülkeleridir.<br />
Bu ülkelerin uyguladıkları iç <strong>ve</strong> destek politikaları <strong>ve</strong> yöntemleri, ithalat <strong>ve</strong> ihracat<br />
tutumları Dünya ticaretini önemli boyutlarda etkilemektedir. En çok ticareti yapılan<br />
ürünler tahıllar, yağlı tohumlar, baklagiller, sebze <strong>ve</strong> mey<strong>ve</strong>ler, hayvancılık <strong>ve</strong> et<br />
ürünleridir.<br />
Avrupa Birliği'nin bazı hayvansal ürünlerde Dünya ticaretinden almış olduğu net<br />
paylar incelendiğinde; sütte % 59.4, yumurtada % 47.2, domuz etinde % 30.2'dir.<br />
Dünya ticaretinden aldığı bu ağırlıklı paylar, Birliğin özellikle hayvansal ürünler üretimi<br />
<strong>ve</strong> ticaretinde önemli bir ekonomik güç olduğunu göstermektedir.<br />
Birliğe dahil ülkelerin tarımsal <strong>ve</strong> hayvansal ürünler ticaretinin yarısından fazlasını<br />
kendi araların da sürdürmektedir. Örneğin; Birliğin 1996 yılında sığır- dana eti ihracatı<br />
(et ağırlıklı olarak) <strong>ve</strong> canlı hayvan 1 milyon tonun üzerinde seyrederken, ithalat 450<br />
bin ton olmuştur. Yine ayni yılda süt ürünleri ihracatı 2.2 milyon ton (süte eşdeğer<br />
olarak), Dünya ticaretinin % %41'ini oluşturmakta, buda 29.5, milyon tona eşdeğerdir.<br />
İthalat ise, bu dönemde 1.3 milyon ton olmuştur. Dünya sığır-dana eti <strong>ve</strong> süt<br />
üretimindeki artma <strong>ve</strong>ya azalmasının Birliğe yansıması daha etkili olmakta, çünkü<br />
AB dünya üretimin büyük yüzdesine sahiptir.<br />
8.5. Türkiye'de <strong>ve</strong> AB'de Destekleme Politikaları<br />
Ülkemizde uygulanmakta olan başlıca destekleme politikaları; fiyat garantisiyle<br />
destekleme alımları, girdi desteği, kredi desteği, sulama desteği, enerji desteği <strong>ve</strong><br />
<strong>ve</strong>rgi desteği olarak sıralanabilir.<br />
Tarım <strong>ve</strong> hayvansal ürünlerde destekleme politikasının başlıca aracı olarak fiyat<br />
yoluyla destekleme konusu önem kazanmıştır. Diğer destekleme politikası araçları<br />
olarak ucuz girdi sağlanması, üreticiyle düşük faizli kredi <strong>ve</strong> ticaretine müdahaleler<br />
şeklindedir. Ayrıca desteklenen ürünlerin sık sık değişiyor olması, destekleme<br />
politikalarında diğer önemli bir sorundur.<br />
71
1993 yılı itibarıyla tarımsal girdilere yapılan subvansiyon 3.667 milyon TL'dir. Bunun<br />
yaklaşık % 90.2'si gübreye, % 2.8'i süte, % 2.7'si projeli hayvancılık yatırımlarına<br />
% 3'ü mücadele ilaçlarına , geriye kalan % 1.3 tohumluk, suni tohumlama, ithal<br />
damızlık <strong>ve</strong> teşvik belgeli hayvancılık yatırımlarına yapılmaktadır. Toplam<br />
subvansiyonlardan en fazla payın gübrede olduğu görülmektedir.<br />
Hayvancılıkta üretim, tüketim, <strong>ve</strong>rimlilik <strong>ve</strong> ihracat ile ilgili <strong>ve</strong>rilerin seyri dikkate<br />
alındığında, uygulanan politikaların hayvancılığı desteklemeye yeterli olmadığı açıkça<br />
anlaşılmaktadır.<br />
Tarımsal ürünler destekleme fiyat politikaları 1950'lerden itibaren planlı kalkınma<br />
dönemlerinde de hayvancılık sektörü <strong>ve</strong> hayvansal ürünler aleyhine devam etmiş,<br />
bitkisel üretim lehine politika uygulamaları Türkiye'nin bugün hayvancılık alanında<br />
geldiği çıkmazın önemli nedenleri arasında yer almıştır.<br />
Hayvancılık sektörünün yeterli ölçüde desteklenmediğini ifade eden ölçütlerden birisi<br />
ise TC. Ziraat Bankasınca tarıma ayrılan krediler kapsamında hayvancılık kredilerinin<br />
çok düşük bir paya sahip olmasıdır. Yıllara göre değişmekle birlikte bu oran %10-15<br />
civarındadır.<br />
Türkiye'de hayvansal ürünler 1980 yılına kadar uygulanan politikalar ulusal sanayinin<br />
kurulması <strong>ve</strong> pazarın oluşturulması yönünde olmuştur. Bu uygulamalar devlet eliyle<br />
üretimi, <strong>ve</strong>rimi artırma amacıyla küçük işletmelerin korunması <strong>ve</strong> desteklenmesi için<br />
TCZB, TMO, SEK, EBK, Yem Sanayi vb. kuruluşlar ile tarım <strong>ve</strong> hayvancılığın<br />
desteklenmesi <strong>ve</strong> iyileştirilmesi çabaları olmuştur.<br />
Hayvancılıkta müdahale kuruluşları olarak görev yapan SEK, EBK, (kısmen) ile<br />
hayvancılığa girdi sağlayan Yem Sanayi rehabilite edilmeden özelleştirilmiştir.<br />
Pazarlamada alt yapı yetersizliği olan hayvancılık sektörü özelleştirmeden olumsuz<br />
yönde etkilenmiştir.<br />
Türkiye'de hayvancılık sektöründe şimdiye kadar uygulanmış politikalarda belirsizlik<br />
<strong>ve</strong> istikrarsızlık vardır. Ayrıca desteklemeye ayrılan kaynakların tamamı yetiştiriciye<br />
ulaştırılamamış, yetiştiricinin gelir düzeyi azalmış, diğer sektörlere kaynak transferi<br />
yapılmıştır.<br />
72
1980'den sonra genel ekonomi politikalarının yanı sıra tarım <strong>ve</strong> hayvancılık<br />
politikalarında önemli değişiklik olmuştur. Günümüzde özellikle hayvancılık<br />
sektöründe ortaya çıkan dar boğaz <strong>ve</strong> sorunlar son yıllarda yanlış politikalardan<br />
kaynaklanmaktadır.<br />
Hayvancılık sektörü 24 Ocak 1980 ekonomik kararları gereği üretimin değil<br />
pazarlama <strong>ve</strong> mali piyasaların teşviki <strong>ve</strong> dış ticaretin liberalleştirilmesine gidilmiştir.<br />
Başta et olmak üzere hayvansal ürünler destekleme kapsamından çıkarılarak serbest<br />
piyasa ekonomisinin acımasız koşullarına terk edilmiştir.<br />
Bu uygulamaya paralel olarak da, Tarım Bakanlığının reorganizasyonu, destekleme<br />
kapsamını daraltma, girdide subvansiyon oranlarının düşürülmesi, özel sektöre<br />
açılma, destekleme alımı yapan kurumların azaltılması, tarım <strong>ve</strong> hayvancılığı dayalı<br />
KiT'lerin özelleştirilmesi vb. yanlış uygulamalar Türkiye'yi bazı tarım <strong>ve</strong> hayvansal<br />
ürünler ticaretinde net ithalatçı konumuna getirmiştir.<br />
Gelişmiş ülkeler <strong>ve</strong> Dünya Bankası, Türkiye'de tarım <strong>ve</strong> hayvancılık sektörü üretim <strong>ve</strong><br />
ticaretinde uygulanan fiyat desteklerinin azaltılmasını talep ederken bunu bütçe<br />
olanaklarını <strong>ve</strong> GATT Uruguay Round Tarım Antlaşması kararlarına<br />
bağlamaktadır(16). Bu dayatma ile Türkiye dünya pazarlarında gelişimi ülkelerin<br />
subvansiyonlu ürünleri ile haksız rekabete zorlanmaktadır.<br />
Bu gelişmelere paralel olarak, Türkiye'de mevcut destekleme modeli yerine<br />
"Doğrudan Gelir Desteği" adını alan bir sistem önerilmektedir. Bu sistemde ürün <strong>ve</strong><br />
girdi fiyatlarını müdahale etmeden, tarım <strong>ve</strong> hayvan üreticisine yönelik olarak yapılan<br />
geri dönüşsüz gelir aktarımıdır. Ancak bu sistemin ülkemiz tarımının sosyo-ekonomik<br />
yapısına uygun olup olmadığı, uygulanabilirliği tartışılmalıdır.<br />
Tarım <strong>ve</strong> hayvancılık sektöründe üretim yapan 4 milyonun üzerindeki işletmelerde<br />
yeterli kayıt sisteminin olmaması, uygulamaya konulacak bu sistemin bütçeye<br />
getireceği mali yükü daha da artıracaktır.<br />
Gelişmiş ülkeler adına hareket eden uluslararası kuruluşların, bu ülkelerin ürün<br />
stoklarını eritmek için gelişmekte olan ülkelerin yetersiz olan destekleme sistemlerinin<br />
azaltılması talebinin baskısı altındadır.<br />
73
AB ile Türkiye arasındaki hayvancılık sektörü açısından en önemli fark, uygulanan<br />
hayvancılık politikalarında görülmektedir. Birlik'te üretim, belirli bir fiyat <strong>ve</strong> pazar<br />
garantisi altında korunmaktadır.<br />
Hayvansal ürünlerde pazarlama faaliyetlerinde kooperatiflerin etkinliği artırma<br />
çalışmaları sürdürülmektedir. AB'de ise tarım <strong>ve</strong> hayvancılıkta alt yapıların<br />
iyileştirilmesi <strong>ve</strong> düzenleme çalışmalarına bütçeden önemli miktarda pay ayrılmış <strong>ve</strong><br />
özel projeler geliştirilmiştir.<br />
Türkiye'de ise hayvansal ürünler başta et olmak üzere destekleme fiyat politikası<br />
kapsamı dışına çıkarılmıştır. 2000'li yıllarda Avrupa Birliği'ne girme uğraşı <strong>ve</strong>ren aday<br />
ülke Türkiye'nin AB'deki hayvancılık politikalara benzer uygulamalara gitmek<br />
zorunluluğu vardır.<br />
8.6. Türkiye'nin OTP'ye Uyumu<br />
Türkiye'nin hayvancılık sektörünün yapısı, işletme büyüklüğü, üretici örgütlenmesi,<br />
desteklemeler, kurumsal organizasyon, teknoloji, hayvan sağlığı şartları, gıda<br />
gü<strong>ve</strong>nliği, ürün kalite <strong>ve</strong> standartları yönünden Avrupa Birliğinden önemli farklılıklar<br />
bulunmaktadır.<br />
AB'ne üye olmadan <strong>ve</strong> OTP'ye uyum sağlamadan tarım <strong>ve</strong> hayvansal ürünlerin<br />
Gümrük Birliği'ne dahil edilmesi sektör açısından sakıncalıdır. Bu nedenle Türkiye'nin<br />
adaylık sürecinde hayvancılık sektörünün altyapısını güçlendirecek tedbirleri acilen<br />
alması rekabet ortamına hazırlanması gereklidir.<br />
OTP'ye uyum konusu, diğer ortak politikalara uyumdan daha uzun süre gerektiren<br />
güç bir süreçtir. Birliğe daha önce üye olan ülkelerin büyük bir bölümünde<br />
uygulandığı <strong>ve</strong> önümüzdeki bir kaç yıl içinde üye olması planlanan <strong>Doğu</strong> Avrupa<br />
Ülkeleri içinde düşünüldüğü şekilde tarım <strong>ve</strong> hayvansal ürünlerde serbest dolaşımın,<br />
geçiş dönemleri de dahil olmak üzere aşamalı <strong>ve</strong> bir takım istisnalar sağlanması olası<br />
görünmektedir.<br />
Yapısal açıdan <strong>ve</strong> yetiştirdikleri ürün profili açısından Türkiye'ye benzerlik gösteren<br />
Yunanistan,Portekiz <strong>ve</strong> İspanya'nın üyeliği sırasında, bu ülkelerin OTP'ye uyumu için<br />
bir geçiş süreci tanınmıştır. Bu ülkelerden Yunanistan için 5 yıl, Portekiz <strong>ve</strong> İspanya<br />
74
için ise iki aşamalı olmak üzere 10 yıl olarak tespit edilen geçiş süreçleri sonunda<br />
OTP'ye tam olarak uyum sağlayabilmişlerdir. Avrupa Birliği bu ülkelerin üyeliğe<br />
kabulü öncesi mali yardımlar <strong>ve</strong>rerek tarım <strong>ve</strong> hayvancılıkta mevcut yapıyı<br />
iyileştirmeye <strong>ve</strong> uyum sorunlarının çözümüne büyük katkıda bulunmuştur.<br />
Avrupa Birliği ürün fazlası <strong>ve</strong>rdiği sığır <strong>ve</strong> dana eti ile kendine yeterliliğin<br />
sağlanamadığı koyun <strong>ve</strong> kuzu eti piyasalarındaki destekleme yöntemleri birbirinden<br />
farklıdır. Birinci gruba giren ürünler için bu ürün miktarlarındaki dalgalanmalar<br />
nedeniyle darboğaz yaşanmamasına yönelik önlemler ağırlık kazanmaktadır. İkinci<br />
gruba giren ürünlerde üretimin özendirilmesi <strong>ve</strong> ihracatın teşvik edilmesi yoluyla AB<br />
içi arz-talep dengesinin kurulması öngörülmüştür. Buna karşılık kanatlı eti <strong>ve</strong> yumurta<br />
piyasalarında içi piyasaya yönelik bir müdahale bulunmamakta, üçüncü ülkelerden<br />
gelecek rekabete karşı koruma esas alınmaktadır.<br />
Türkiye'nin OTP'ye uyumu; hayvancılık sektöründe fiyat <strong>ve</strong> pazar mekanizmalarının<br />
yakınlaştırılması, yapısal politikaların uyumlaştırılması <strong>ve</strong> mevzuatın yakınlaştırılması<br />
olmak üzere üç genel unsur çerçe<strong>ve</strong>sinde değerlendirilebilir. Bu üç unsurun<br />
oluşturulması için gerekli olan en önemli unsur da mali finansmandır.<br />
Fiyat <strong>ve</strong> pazar mekanizmaları alanında AB ile Türkiye arasındaki temel farklılık,<br />
destek mekanizmalarının özellikleri <strong>ve</strong> kapsamıdır. AB'de hayvancılıkta farklı kurallar<br />
içeren çok sayıda Ortak Piyasa düzeni bulunmakta <strong>ve</strong> destek mekanizmalarının belirli<br />
bir sistematiği bulunmaktadır. Türkiye'de ise hayvancılık sektöründe yetersiz olan,<br />
destek mekanizmalarının yöntemi <strong>ve</strong> kapsamı siyasi konjonktüre <strong>ve</strong> ekonomik<br />
krizlere başlı olarak sürekli değişmektedir.<br />
Ayrıca tüm bu farklılıkların yanı sıra, AB'de fiyat desteğinin ağırlığının giderek<br />
azaldığı, Türkiye'de ise halen tarım <strong>ve</strong> hayvancılıkta destek yapısının esasını<br />
oluşturduğu görülmektedir. Türkiye'nin uyguladığı ikinci destek yöntemi olan girdi<br />
desteği ise OTP çerçe<strong>ve</strong>sinde hiç kullanılmamaktadır. AB'de destek mekanizmaları<br />
ürünlerin kalitesi <strong>ve</strong> bölgelerin gelişmişlik düzeyine göre ayarlanabilmekte, Türkiye'de<br />
ise bu kriter dikkate alınmamaktadır.<br />
75
Türkiye'de destek kuruluşlarının AB'dekinin aksine tek <strong>ve</strong> merkezi olmayıp, ürüne<br />
göre farklılık göstermesi <strong>ve</strong> Avrupa Birliğinde çok güçlü olan üretici örgütlenmesinin<br />
ülkemizde yetersizliği bu alandaki diğer farklılıktır.<br />
Türkiye'nin OTP'ye uyum konusunda gerekli önlemleri alabilmesi ancak gerekli<br />
finansmanın sağlanmasıyla mümkündür. AB gerek fiyat, gerekse fiyat destekleri <strong>ve</strong><br />
yapısal düzenlemelerde FEOGA'nın geniş finansman imkanlarından<br />
faydalanabilmektedir.<br />
Türkiye'nin finansman kaynakları incelendiğinde, çeşitli amaçlarla kullanılan <strong>ve</strong><br />
etkinlikten uzak bir çok dağınık fon göze çarpmaktadır. Bu nedenle FEOGA benzeri<br />
bir ulusal tarım <strong>ve</strong> hayvancılık fonunun oluşturulması OTP'ye uyum konusunda<br />
faydalı olacaktır.<br />
Hayvancılık sektörü açısından Avrupa Birliği ile Türkiye arasında, işletme yapı <strong>ve</strong><br />
ölçekleri, üretim, teknoloji, <strong>ve</strong>rimlilik düzeyleri <strong>ve</strong> izlenen hayvancılık politikaları büyük<br />
farklılıklar göstermekte bu durum da sektörün entegrasyonunun güçleştirmektedir.<br />
AB özellikle et, süt <strong>ve</strong> mamulleri, tavuk eti <strong>ve</strong> yumurtada gerek üretim maliyetleri<br />
gerekse hayvan üreticisinin aldığı destekler göz önüne alındığında Türkiye'ye göre<br />
çok daha yüksek bir rekabet gücüne sahip olduğu anlaşılmaktadır.<br />
Birliğe aday ülke ilan edilen Türkiye'nin tam üyeliği halinde Ortak Tarım Politikasına<br />
uyum gösterme zorunluluğu da olacaktır. Bu uyum Birlik fiyat, rekabet politikasına<br />
üçüncü ülkelerle olan ticaret politikasını kapsayacaktır. Bu amaçla yeni politikalar<br />
geliştirmede, mevzuatlar, teşkilat yapısında, Birlik benzeri yeni düzenlemelere ihtiyaç<br />
duyulmaktadır.<br />
Önümüzdeki yaklaşık 10 yıllık bir dönemde, Birliği kuran Roma Anlaşmasının<br />
öngördüğü Ortak Tarım Politikası hedefleri <strong>ve</strong> ilkeleri esas alınarak, Birlik benzeri<br />
çağdaş bir hayvancılık politikası belirlenerek ciddi <strong>ve</strong> akılcı uygulamalarla hayvancılık<br />
sektöründe yapısal değişikliklere gidilmesi kaçınılmaz görülmektedir.<br />
76
9. FİYATLARIN GELİŞİMİ VE DİĞER ÜLKELER İLE KARŞILAŞTIRMASI<br />
Türkiye’de canlı hayvan <strong>ve</strong> hayvansal ürün fiyatları genel olarak arz <strong>ve</strong> talebe göre<br />
oluşmaktadır. Özellikle canlı hayvan fiyatlarının oluşumunda büyük pazarlardaki cari<br />
fiyatlar <strong>ve</strong> ticaret borsalarındaki canlı hayvan borsaları etkili olmaktadır. Yıllar itibariyle<br />
karkas et fiyatları Tablo 40'da <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 40: YILLAR İTİBARİYLE KARKAS ET FİYATLARI<br />
ORTALAMA/YIL ($)<br />
Hayvan / Yıllar 1994 1995 1996 1997 1998<br />
KOYUN 4.63 6.31 4.52 4.11 5.09<br />
KIL KEÇİSİ 4.14 5.83 4.27 3.82 4.82<br />
TİFTİK KEÇİSİ 4.25 5.90 4.21 3.89 4.94<br />
SIĞIR 4.90 6.39 4.49 4.29 5.61<br />
MANDA 4.49 6.03 4.10 4.73 5.35<br />
Kaynak: DİE<br />
1990-1994 yılları arasında yıllık ortalama 150-170 bin büyük baş kasaplık hayvan <strong>ve</strong><br />
10-30 bin ton sığır eti ithalatı yapılmış ancak yurtiçi et fiyatlarında önemli bir değişim<br />
izlenmemiştir. 1995 yılında ithalat fon <strong>ve</strong> <strong>ve</strong>rgilerin düşürülmesi, teknik engellerin<br />
asgari düzeye indirilmesi <strong>ve</strong> kemiksiz et ithalatının serbest bırakılması nedeniyle canlı<br />
hayvan <strong>ve</strong> et ithalatı önceki yıllara göre önemli bir artış göstermiş 1995 yılında<br />
353.059 baş canlı büyükbaş hayvan, 45.102 ton sığır eti, 177 ton koyun eti ithal<br />
edilmiş <strong>ve</strong> ithalat 1996 yılının ilk yarısına kadar bu şekilde devam etmiştir. Avrupa<br />
Birliği ülkeleri, Ukrayna, Moldova, Macaristan, Kazakistan gibi ülkelerden fazla<br />
miktarda ucuz <strong>ve</strong> kalitesiz etin girmesi <strong>ve</strong> 1996 yılının ortalarında kırmızı ete olan<br />
talebin ani düşüş göstermesi ile fiyatlar bir yıl içerisinde aniden % 23 azalarak 4.08<br />
$/Kg'dan 3.13 $/Kg'a inmiştir. Bu değer ABD'deki 3.44 $/Kg fiyatının altındadır.<br />
1996 yılının ortalarında ithalatın kısılması etkisini 1997 <strong>ve</strong> 1998 yıllarında göstererek,<br />
arzın azalması ile bu yıllarda fiyatlar sırasıyla 3.99$/Kg <strong>ve</strong> 5.50 $/Kg'a çıkmıştır.<br />
77
Türkiye <strong>ve</strong> ABD sığır eti toptan <strong>ve</strong> perakende fiyatları Tablo 41 <strong>ve</strong> başlıca ülkelerdeki<br />
fiyatlar ise karşılaştırmalı olarak Tablo 42'de <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
TABLO 41: TÜRKİYE-ABD SIĞIR ETİ TOPTAN VE PERAKENDE<br />
(ARALIK AYI) FİYATLARI ($/KG)<br />
Yıllar 1995 1996 1997 1998<br />
Ürünler<br />
ABD<br />
TÜRKİYE<br />
ABD<br />
TÜRKİYE<br />
ABD<br />
TÜRKİYE<br />
ABD<br />
TÜRKİYE<br />
Top. Karkas<br />
Alım Fiyatı<br />
Top. Karkas<br />
Satış Fiyatı<br />
Perakende Kemiksiz<br />
Satış Fiyatı<br />
3.51 4.08 3.44 3.13 3.51 3.99 3.26 5.50<br />
3.61 4.34 3.48 3.33 3.48 4.12 3.39 5.71<br />
5.71 6.50 5.56 4.85 5.56 6.28 5.58 8.88<br />
Kaynak: TEAE<br />
TABLO 42: BAŞLICA ÜLKELERDE ET FİYATLARI ($/KG)<br />
Ürünler Yıllar 1996 1997 1998<br />
SIĞIR ETİ<br />
Avustralya Sığır <strong>Et</strong>i (CIF) 2.53 1.88 1.72<br />
AB (Müdahale Fiyatı) 4.33 4.18 3.85<br />
Japonya Süt Sığırı <strong>Et</strong>i (Toptan) 7.79 7.90 6.48<br />
KOYUN/KUZU ETİ<br />
Avustralya Koyunu 6.63 7.04 6.50<br />
AB Koyunu 5.04 5.04 5.11<br />
Kaynak: TEAE<br />
78
10. SONUÇ<br />
Kırsal ekonomik kalkınmayı başarmak için alınacak akılcı ekonomik politika tedbirleri<br />
ile hayvancılık sektöründe mevcut potansiyelin harekete geçirilmesi gerekmektedir.<br />
Zira tüm dünyada olduğu gibi Türkiye'de de kırsal ekonomik kalkınmanın lokomotifi<br />
hayvancılık sektörü olacaktır. Çünkü dünyanın hiçbir gelişmiş ülkesinde; hayvancılık<br />
geliştirilmeden kırsal ekonomik kalkınmayı başarmak mümkün olmamıştır.<br />
Hayvancılık sektörü; Türkiye'de ulusal beslenme <strong>ve</strong> kalkınma sorunlarının çözümüne<br />
ek olarak, dışsatımın arttırılması, sanayiye hammadde sağlanması, bölgeler <strong>ve</strong><br />
sektörler arası dengeli kalkınma ile kalkınmanın istikrar içinde başarılması, kırsal<br />
alanda gizli işsizliğin önlenmesi, sanayi <strong>ve</strong> hizmet sektöründe yeni istihdam<br />
imkanlarının yaratılması <strong>ve</strong> kalkınma finansmanının öz kaynaklara dayandırılması<br />
bakımından önemli potansiyele sahiptir.<br />
24 Ocak 1980 ekonomik istikrar tedbirleri <strong>ve</strong> onu izleyen dönemlerde Türkiye<br />
ekonomisi yeni bir yapılanma içine girmiş, başka bir deyişle piyasa ekonomisinin tüm<br />
kurum <strong>ve</strong> kurallarıyla hakim olduğu yeni bir ekonomik değişim süreci başlatılmıştır.<br />
Alınan ekonomik politika tedbirlerinin Türkiye ekonomisi üzerinde önemli yararlar<br />
sağladığı doğrudur. Ancak bu kararların ekonomiyi oluşturan tüm sektörler için<br />
başarılı sonuçlar <strong>ve</strong>rdiği söylenemez. Nitekim olumsuz yönde etkilenen bu sektörlerin<br />
başında hayvancılık gelmektedir. Zira sektörün gelişmişlik düzeyi dikkate almadan,<br />
ekonomik kararların gerektirdiği kurum <strong>ve</strong> yasal düzenlemeleri oluşturmadan<br />
uygulamaya konulan ekonomik politikalar, hayvancılık sektöründe telafisi gerçekten<br />
zor tahribatlara neden olmuştur.<br />
1950'den bu yana, planlı kalkınma dönemleri de dahil önemli ölçüde ihmale uğramış<br />
olan sektör, 1980 kararlarıyla beraber ekonominin acımasız rekabet koşullarına terk<br />
edilmiştir. Gerçekten, 1980 sonrası; Türkiye'de hayvancılığın çöküşünün hızlandığı<br />
dönem olmuştur. Bu dönem, kırsal nüfusun azaltılması, sektörler arası <strong>ve</strong> bölgeler<br />
arası dengeli kalkınmanın sağlanması <strong>ve</strong> sosyo-ekonomik refahın yükseltilmesi için<br />
uygulanan politikalar açısından da ciddi eleştiriler almakta <strong>ve</strong> başarılı<br />
bulunmamaktadır. 1980 sonrası uygulamalar gelir dağılım eşitsizliğini daha da<br />
arttırmış <strong>ve</strong> kırsal kesimi göreceli olarak fakirleştirmiştir.<br />
79
Bugün Türkiye'de hayvancılık sektörü, ne üretimde, ne teknoloji kullanımı <strong>ve</strong><br />
<strong>ve</strong>rimlilikte, ne de işletme ölçeğinde Avrupa Birliği ile rekabet etme gücüne sahiptir.<br />
Kırsal alanda ekolojik <strong>ve</strong> sektörler arası ekonomik dengelerin önemli ölçüde<br />
bozulduğu ülkemizde kırsal ekonomik yapıyı <strong>ve</strong> dengeleri AB ülkeleri seviyesinde<br />
yeniden sağlamak için uzun vadeli ciddi <strong>ve</strong> istikrarlı önlemler alma zorunluluğu vardır.<br />
Bu amaçla yaklaşık 10 yıllık dönemde, topluluk ortak tarım politikası hedeflerini <strong>ve</strong><br />
ilkelerini esas alan <strong>ve</strong> kırsal alanda köklü yapısal değişmeleri sağlayan kurumların<br />
yeniden ele alınması <strong>ve</strong> oluşturulması gerekir.<br />
Hayvancılık sektöründe yaşanan sorunlar, et sanayini olumsuz yönde etkilemektedir.<br />
İlk aşamada Türkiye'deki hayvancılık sektörünün temel sorunları ana başlıklar<br />
halinde <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
• 1998 yılı istatistiklerine göre ülkemizde 11.031 bin baş sığır <strong>ve</strong> 176 bin baş<br />
manda mevcudu bulunmaktadır. Bu sığır varlığı içerisinde ıslah edilmemiş<br />
düşük <strong>ve</strong>rimli yerli ırk sığırlar % 41.73, üstün <strong>ve</strong>rimli melez ırk sığırlar % 42.56<br />
<strong>ve</strong> saf kültür ırk sığırlar % 15.71 oranında yer almaktadır. Son 9 yıllık dönemde<br />
sığır <strong>ve</strong> mandadan oluşan Türkiye büyükbaş hayvan varlığının % 4.61 oranında<br />
azalmıştır. Aynı yıl itibariyle mevcut olarak görülen toplam 37.492 bin küçükbaş<br />
hayvan varlığının % 78.51'ni koyun <strong>ve</strong> % 21.49'unu ise keçi oluşturmaktadır.<br />
Koyun varlığının % 97.03'ünü yerli, % 2.997'sini merinos <strong>ve</strong> keçi varlığının ise<br />
% 96.60'ini kıl keçisi <strong>ve</strong> % 3.40'ını Ankara keçisi oluşturmaktadır. Toplam<br />
büyükbaş <strong>ve</strong> küçükbaş hayvan mevcudu içerisinde kültür ırkı oranının<br />
yükseltilmesi gereklidir.<br />
• Ülkemizde hayvan sayıları, tarımı ileri pek çok ülkeye göre fazla olmasına<br />
rağmen birim hayvan başına elde edilen <strong>ve</strong>rimler düşüktür. Hayvancılığı ileri<br />
ülkelerde ortalama sığır karkas ağırlığı 250-300 kg dolayında iken, ülkemizde<br />
160-170 kg'dır.<br />
• Ülkemizde hayvancılık işletmeleri dağınık <strong>ve</strong> küçük ölçeklidir. Entansif<br />
yetiştiricilik yetersiz, ekstansif yetiştiricilik yaygın <strong>ve</strong> örgütlenme yetersizdir.<br />
• Tarımı gelişmiş ülkelerde toplam tarımsal üretimin % 60-70'i hayvancılıktan, %<br />
30-40' bitkisel üretimden elde edilmektedir.Türkiye'de hayvancılık üretiminin<br />
toplam tarım üretimi içindeki payı ise ancak % 20-25 dolayındadır.<br />
80
• Besi hayvancılığı <strong>ve</strong> et üretimi konusunda ülkemizin en önemli bölgelerinden<br />
olan <strong>Doğu</strong> <strong>ve</strong> Güneydoğu <strong>Anadolu</strong> Bölgesinde; meraların kullanılamaması,<br />
bölgede oluşan göç, komşu ülkelere bu bölgeden yapılan ihracatın fiyat, politik<br />
vb. nedenlerden dolayı durması sebebiyle üretim <strong>ve</strong> sanayi faaliyetleri<br />
olumsuz yönde etkilenmiştir.<br />
• Pazarlama kanalı iyi bir şekilde organize edilmediği için aracılar piyasaya hakim<br />
olmuşlar, üreticinin eline geçen fiyat ile tüketicinin ödediği fiyat arasında büyük<br />
farklılıklar ortaya çıkmaktadır.<br />
• Ülkemizde yem fiyatları bitkisel ürünlere <strong>ve</strong>rilen destekler nedeniyle dünya<br />
seviyesinden yüksektir. Girdi fiyatları ürün satış fiyatlarının üzerine çıkmıştır.<br />
• Nitelikli kaba yem üretimi yetersizdir. Bilinçsiz <strong>ve</strong> aşırı otlatma vb. nedenlerin<br />
sonucu çayır <strong>ve</strong> mera alanları yok olma noktasına gelmiştir. Yem bitkileri üretim<br />
alanları istenilen düzeyde genişletilememiştir.<br />
• Ülkemizde fiyatların daha cazip olması nedeniyle sınırlarımızdan kaçak hayvan<br />
girişi olmaktadır. Bunun sonucu olarak ülkemizde hayvan hastalıkları ile<br />
mücadele güçleşmektedir.<br />
• Hayvancılık sektöründeki üretimi caydırmayacak dış ticaret politikaları<br />
izlenmelidir.<br />
• Hayvancılık sektöründe kısa, orta <strong>ve</strong> uzun vadeli olmak üzere yatırım <strong>ve</strong> işletme<br />
sermayesi gereksiniminin karşılanması gerekmektedir.<br />
<strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et mamülleri sektörüne ilişkin temel sorunlar ise ana başlıklar itibari ile<br />
aşağıda <strong>ve</strong>rilmektedir.<br />
• <strong>Sektör</strong>üm en önemli sorunlarından biri sanayiiye yeterli <strong>ve</strong> düzenli hammadde<br />
akışının olmamasıdır. Ülkemizde işletmeler, sosyal, ekonomik <strong>ve</strong> yapısal<br />
nedenlerden dolayı karma üretim yapmaktadırlar.<br />
• Sanayide kapasite kullanım oranı son derece düşüktür. Kurulu kapasitenin tam<br />
olarak kullanılmamasındaki temel etkenlerden birisi hammadde ihtiyacının<br />
düzenli bir şekilde karşılanamamasıdır. Pazar durumuna bağlı olarak fiyatlarda<br />
oluşan dalgalanmalar <strong>ve</strong> yıl içinde dönemlere bağlı hammadde arzındaki<br />
değişiklikler kapasite kullanımını etkilemektedir.<br />
• Ülkemizde üreticilerin büyük bir bölümü birlik <strong>ve</strong>ya kooperatif çatısı altında<br />
örgütlenmemiş <strong>ve</strong> sanayici ile bağlantıları oldukça zayıftır.<br />
81
• Hammadde akışının düzenli temininde önemli bir unsur olan sözleşmeli besicilik<br />
modellerinin yeterli ölçüde uygulanmaması yıl içindeki hammadde temininde<br />
düzensizliklere neden olmaktadır.<br />
• <strong>Sektör</strong>deki işletmelerin ruhsatlandırma <strong>ve</strong> denetim hizmetleri istenilen boyutta<br />
yapılmamaktadır. Ruhsatlandırılan işletme sayısı son derece az <strong>ve</strong> denetim<br />
hizmetleri oldukça yetersizdir.<br />
• Ülkemizde hayvanların büyük bir bölümü çok küçük <strong>ve</strong> ilkel yöntemlerle<br />
kesilmektedir. Bu kesimler sonucu hayvanların yan ürünleri<br />
değerlendirilememekte <strong>ve</strong> çevre kirliliğine neden olmaktadır.<br />
• Yurtiçinde yükselen et fiyatlarını dizginlemek için başlatılan terbiyevi ithalat<br />
üreticiyi caydırmıştır. İthalat, üretim açığını kapatma aracı haline gelmiş <strong>ve</strong><br />
talep ile üretim arasındaki arasındaki açığı arttırmıştır.<br />
• <strong>Sektör</strong>de karkas derecelendirmesi yapılmamakta <strong>ve</strong> karkas standartları<br />
geliştirilip, uygulanmamaktadır.<br />
• <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> et mamülleri üretiminden tüketim aşamasına kadar soğuk zincir<br />
kurulamamıştır.<br />
• Ülkemizde sektör <strong>ve</strong> işletme düzeyinde (birkaç entegre firma dışında) üretim<br />
planlaması yapılmamaktadır.<br />
• Ülkemizde et üretiminin % 90'dan fazlası taze olarak tüketilmekte <strong>ve</strong> kalan %<br />
10'u et mamulleri olarak işlenmektedir.<br />
• <strong>Sektör</strong>de, ithalat ile yurtiçi kaçak <strong>ve</strong> ilkel yöntemlerle yapılan üretimlerin haksız<br />
rekabetine karşı devletçe yeterince korunamamaktadır.<br />
• Genç hayvanların kesimine engel olunamaması kaynak israfına yol açmaktadır.<br />
• <strong>Et</strong> ithalinde sağlık kontrolleri etkin değildir.<br />
• Gıdaların Üretimi, Tüketimi <strong>ve</strong> Denetlenmesine Dair Yönetmelik hükümlerine<br />
göre et ürünleri işleyen işletmeler en geç 2-4 yıl içerisinde üretim koşullarını<br />
HACCP'nın esas <strong>ve</strong> usullerine uydurmak zorunda olup, bu konudaki çalışmalar<br />
yeterli düzeyde değildir.<br />
<strong>Sektör</strong>deki asıl sorun, sanayiine hammadde sağlayan hayvancılıktadır. Gerek halk<br />
sağlığını doğrudan etkilemesi, gerekse sektörün yapısı gereği hayvancılık <strong>ve</strong> et<br />
sanayiinin sorunlu sektörler olması nedeniyle devletin katkı <strong>ve</strong> desteği olmadan, uzun<br />
vadeli istikrarlı politikalar uygulamaya konulmadan, hayvancılığın <strong>ve</strong> et sanayinin<br />
sorunlarının çözümlenmesi mümkün görülmemektedir.<br />
82
<strong>Et</strong> sektöründeki sınai tesislerin düşük kapasite kullanımı; hem hayvancılığımızdaki<br />
olumsuz gelişmelerden dolayı kesimlik hayvan teminindeki güçlükten<br />
kaynaklanmakta, hem de insanların satın alma güçleri <strong>ve</strong> tercihleri ile bağlantılı<br />
olarak oluşan kırmızı et taleplerinin yetersizliğinden kaynaklanmaktadır. Ancak daha<br />
önce de ifade edildiği gibi sınai anlamdaki et <strong>ve</strong> et mamülleri arzının toplam et<br />
talebinin % 50’sini karşıladığı kabul edilmektedir. Tüketilen etin % 50’si kontrolsüz<br />
kesimler yoluyla elde edilmektedir. Dolayısıyla bu analizimiz kontrolsüz <strong>ve</strong> kayıt dışı<br />
et üreticilerini kapsamamaktadır.<br />
Ana kaynağı hayvancılık olan et <strong>ve</strong> et ürünleri sanayii, üretiminden tüketimine kadar<br />
olan zincirleme ilişkileri içermektedir. <strong>Et</strong> sanayiinde sürekli üretim hammadde<br />
akımına bağlıdır. Üreticiden başlayarak et işleme tesislerine gelinceye kadar kasaplık<br />
hayvanlarda ekonomik kayıplar en aza indirilecek bir organizasyon, Türkiye<br />
hayvancılığını ileri götürecektir.<br />
83
KAYNAKÇA<br />
• Kırmızı <strong>Et</strong> Sanayi, VI. Beş Yıllık <strong>Kalkınma</strong> Planı, Özel İhtisas Komisyon<br />
Raporu, DPT, Ankara,1991.<br />
• Hayvancılık, VII. Beş Yıllık <strong>Kalkınma</strong> Planı, Özel İhtisas Komisyon Raporu,<br />
DPT, Ankara,1996.<br />
• Tarım <strong>ve</strong> Köyişleri Bakanlığı Envanter kayıtları - 1999.<br />
• Ekonomik <strong>ve</strong> Sosyal Gelişmeler, VII. Beş Yıllık <strong>Kalkınma</strong> Planı, Çeşitli Yıllar<br />
Program Destek Çalışmaları, DPT, 1985-1997.<br />
• I. Hayvancılık Kongresi - Sonuç Raporu 4-5 Kasım 1998.<br />
• Kırmızı <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> Mamulleri Sanayiinde Girdi Sorunları <strong>ve</strong> Verimlilik, Dr. Şener<br />
Bingöl, MPM, Ankara, 1995.<br />
• <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> <strong>Sektör</strong> <strong>Araştırması</strong>, Hüseyin Koç, STB, Sanayi Araştırma<br />
Daire Başkanlığı, Ankara, 1995.<br />
• Kırmızı <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Ürünleri</strong>, Günnur Binici, İzmir Ticaret Odası, İzmir, 1997.<br />
• Gıda <strong>Sektör</strong>ü - <strong>Et</strong> <strong>ve</strong> <strong>Et</strong> <strong>Ürünleri</strong> <strong>Sektör</strong> Araştırmaları, İMKB, 1996.<br />
• EBK Özelleştirilmesi Sonuçları <strong>ve</strong> Halk Sağlığı, Ankara Bölgesi Veteriner<br />
Hekimler Odası, Ankara, 1996.<br />
• İGEME BİM Kayıtları.<br />
• Türkiye <strong>Kalkınma</strong> Bankası'nda Yapılan <strong>Sektör</strong> Araştırmaları <strong>ve</strong> Proje<br />
Değerlendirme Çalışmaları.<br />
• Avrupa Birliği/Türkiye Adaylık Sürecinde Hayvancılık <strong>Sektör</strong>ünde Alınması<br />
Gerekli Önlemler(Makale), A.Ü. Veteriner Fakültesi Hayvancılık İşletme<br />
Ekonomisi Anabilim Dalı Öğretim Üyesi Prf. Dr. Engin SAKARYA <strong>ve</strong><br />
Araştırma Görevlisi Dr. Gül UYSAL, Afyon Ticaret Borsası Ekoborsa Dergisi,<br />
Nisan/Mayıs 2000.<br />
84
Change language