doğrudan yabancı sermaye yatırımları - Sosyal Bilimler Enstitüsü

T.C. 

KARAMANOĞLU MEHMETBEY ÜNĐVERSĐTESĐ 

SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ 

DOĞRUDAN YABANCI SERMAYE YATIRIMLARI: BÜYÜME VE 

ĐSTĐHDAM ĐLĐŞKĐSĐ 

Hazırlayan 

Mustafa AKBULUT 

064201011004 

Đşletme Ana Bilim Dalı 

Đşletme Bilim Dalı 

Yüksek Lisans Tezi 

Danışman 

Yrd. Doç Dr. Mehmet ALAGÖZ 

KARAMAN – 2009 

1

ÖNSÖZ 

Bu çalışma Türkiye’de 1980–2009 yılları arasında gerçekleşen doğrudan yabancı 

yatırımlarının, ekonomik büyüme ve istihdam üzerindeki etkilerini araştırmak amacıyla 

hazırlanmıştır. Çalışmanın zor ve stresli günlerinde yardımlarını ve hoşgörülerini esirgemeyen 

aileme, akademik olarak benden yardımlarını esirgemeyen başta danışman hocam Yrd. Doç. 

Dr. Mehmet ALAGÖZ’e ve Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 

araştırma görevlilerine teşekkürü borç bilirim. Çalışma süreci boyunca stresli durumuma, naz 

ve isteklerime hep güler yüzle cevap veren çok sevdiğim arkadaşlarım, Barış BAYRAK’a, 

Mert GENÇ’e ve Deniz ABUKAN’a en içten teşekkürlerimi sunarım. 

3

ÖZET 

Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının rolü, 1980’lerin ikinci yarısından itibaren 

ülkelerin ekonomik kalkınma politikaları içinde gittikçe daha fazla önem kazanmaya 

başlamıştır. Beraberinde getirdikleri yeni teknolojiler, yeni yönetim anlayışı ve birtakım 

olanaklar sayesinde, bu yatırımlar, yalnız gelişmekte olan ülkeler tarafından değil, gelişmiş 

ülkeler tarafından da talep edilir bir hale gelmiştir. Yabancı yatırımların yaptığı olumlu 

katkılar, daha önce yabancı yatırımlara olumsuz gözle bakan birçok ülkenin de sınırlarını 

açmaya ve daha fazla doğrudan yabancı sermaye yatırımlarını çekme üzerine dikkatlice 

eğilmelerine sağlamıştır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ülkeye girişi ile sermaye 

kıtlığı çeken ülkelerin sorunlarının ortadan kalkacağı ve diğer makro ekonomik göstergeler 

üzerinde olumlu etki oluşturacağı görüşünün yaygınlaşması ile Türkiye de diğer gelişmekte 

olan ülkeler gibi bu konuda yeni politika ve stratejiler benimsemiştir. 

Bu çalışma, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ülkeler üzerindeki etkilerini 

açıklamayı amaçlamaktadır. Ayrıca doğrudan yabancı yatırım ile büyüme, istihdam ilişkisi 

inceleme altına alınmıştır. Bu sebeple doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının teorik 

altyapısı verilmiştir. Daha sonra doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyüme ve 

istihdam ile ilişkileri teorik bilgiler ve makro göstergelerle sınanarak, Türkiye ve Dünya 

verileri karşılaştırılmıştır. Söz konusu veriler ışığında doğrudan yabancı yatırımların ülkeler 

tarafından tercih edilme nedenleri, büyüme ve istihdama olan katkıları da belirtilmiştir. Teorik 

verilerle birlikte incelenen doğrudan yabancı yatırım, büyüme ve istihdam ilişkisinin 

sonucunda doğrudan yabancı yatırımların ülkeye giriş şekline göre büyüme ve istihdam 

üzerinde olumlu ve olumsuz sonuçlar doğurabileceği saptanmıştır. 

4

ABSRACT 

The role of foreign direct investments has been getting more important in the 

economic growth policies of countries since the second part of 1980’s. Through the upcoming 

new technologies, new management techniques and some other facilities, it has been possible 

to demand these investments not only by the developing countries but also by the developed 

countries. The contribution of foreign direct investments forced many countries previously 

perceiving outside investments unfavorable, to expand their limitations and to consider on 

extracting more direct outside capital investments momentously With the growing idea that 

the economic problems of the countries with capital shortage would be vanished by incoming 

foreign direct investments into the country and provide a positive effect on other macro 

economic indicators, Turkey adopted new policies and strategies as other developing 

countries do, too. 

This study aims to describe the foreign direct investments. Furthermore, growth by 

foreign direct investment is been placed under employment involvement investigation. With 

this consideration, theoretical substructure of direct outside investigations was delivered, 

Turkey and world datas were analyzed, proving with theoretical knowledge and macro 

indicators of it’s connections with growth and employment. With the enlightment of subjected 

theories, the reasons foreign direct investments are prefered by the countries, development 

and their contribution in employment were mentioned as well. The direct outside investment 

analyzed with the theoretical knowledge is determined that the direct investments may result 

positive or negative conditions on growth and employment in respect of incoming 

investments into country in conclusion of growth and employment relation. 

5

ĐÇĐNDEKĐLER 

ÖNSÖZ………………………………………………………………………………………. i 

ÖZET………………………………………………………………………………………… ii 

ABSRACT ………………………………………………………………………………….. iii 

ĐÇĐNDEKĐLER……………………………………………………………………………… iv 

KISALTMALAR LĐSTESĐ………………………………………………………………… vii 

TABLOLAR LĐSTESĐ……………………………………………………………………... viii 

GĐRĐŞ………………………………………………………………………..……………….. 1 

I.BÖLÜM 

KÜRESELLEŞME, YABANCI SERMAYE, BÜYÜME VE ĐSTĐHDAM 

I.1. Küreselleşme Olgusu ……………………………………………………………………..2 

I.1.1. Siyasal Küreselleşme ……………………………………………………………6 

I.1.2. Finansal Küreselleşme ………………………………………………………......9 

I.1.3. Üretimde Küreselleşme ………………………………………………………...12 

I.1.3.1. Çokuluslu Şirketlerin Ortaya Çıkmasına Yol Açan Faktörler ...…….13 

I.1.3.2. Çokuluslu Şirketler Teorisi …………………………………………..14 

I.2. Yabancı Sermaye ……………………………………………………...............................16 

I.2.1. Kısa Süreli Yabancı Sermaye ………………………………………………….17 

I.2.2. Doğrudan Yabancı Sermaye …………...………………………………………19 

I.2.2.1. Doğrudan Yabancı Sermayeyi Belirleyici Faktörler …………………22 

I.2.2.2. Doğrudan Yabancı Sermayeye Đktisadi Okulların Bakışı …………....29 

I.2.2.3. Doğrudan Yabancı Sermayenin Ülke Ekonomisine Katkıları ……….32 

I.3. Büyüme Kavramı ..………………………………………………………………………33 

I.3.1. Büyüme ile Đlgili Temel Kavramlar ….………………………………………..35 

I.3.1.1. Gayri Safi Milli Hasıla ……..…………………………………......…36 

I.3.1.2. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla ...……………………………………...…. 36 

I.3.1.3. Safi Milli Hasıla ……………………………………………………..36 

I.3.1.4. Milli Gelir ………………..…………………………………………..37 

I.3.1.5. Kişisel Gelir ………………...………………………………………..38 

I.3.1.6. Kullanılabilir Gelir ………………………………………………......38 

I.3.1.7. Kişi Başına Düşen Milli Gelir ………………………………….……39 

6

I.3.2. Teorik Açıdan Büyüme ……………………………………………………..…39 

I.3.2.1. Merkantilizm ………………………………………………….….....40 

I.3.2.2. Fizyokrasi …………………………………………………………...40 

I.3.2.3. Klasik Büyüme Teorileri ……………………………………………41 

I.3.2.4. Sosyalist Büyüme Teorisi …………………………………………...42 

I.3.2.5. Post Keynesyen Büyüme Modeli (Harrod-Domar) ……………..…..44 

I.3.2.6. Neo-Klasik Büyüme Modeli (Dışsal Büyüme Modeli) ……………..46 

I.3.2.7. Đçsel Büyüme Modelleri …………………………………………….48 

I.4. Đstihdamın Tanımı ………………………………………………………………………..51 

I.4.1. Đstihdamla Đlgili Kavramlar …………………………………………………….52 

I.4.1.1. Tam istihdam ……………………………………………...………….52 

I.4.1.2. Eksik Đstihdam ………………………………………………………..53 

I.4.1.3. Aşırı Đstihdam ……………………………………………….………..54 

I.4.2. Teorik Açıdan Đstihdam ………………………………………………………..54 

I.4.2.1. Klasik istihdam Teorisi ………………………………………...…….55 

I.4.2.2. Keynes ve Modern Đstihdam Teorisi …………………………………58 

I.4.2.3. Đstihdama Keynes ve Modern Đstihdam Teorisi Sonrası Yaklaşımlar...59 

I.4.3. Emek Piyasasında Denge……………………………………………………….62 

II.BÖLÜM 

YABANCI SERMAYE, BÜYÜME VE ĐSTĐHDAM ĐLĐŞKĐSĐ 

II.1. Doğrudan Yabancı Sermaye Teorileri ………………………………………..................64 

II.1.1. Tam Rekabet Varsayımına Dayanan Teorilerde Doğrudan Yabancı Sermaye 64 

II.1.1.1. Getiri Oranlarındaki Farklılık Teorisi ………….................................64 

II.1.1.2. Portfolyö Teorisi ………………………………………………….....65 

II.1.2. Eksik Rekabet Varsayımına Dayanan Teorilerde Doğrudan Yabancı Sermaye65 

II.1.2.1. Monopolistik Avantaj ve / veya Oligopol Teorisi …………….…….65 

II.1.2.2. Ürün Dönemleri Teorisi ………………………………………..……65 

7

II.1.2.3. Uluslararası Üretim Teorisi …………………………………...…….66 

II.1.2.4. Eclectic Teorisi ……………………………………………….……..66 

II.1.2.5. Caves Ekonomileri ……………………………………………..……67 

II.1.2.6. Lideri Đzle Kuramı ……………………………………………...…...67 

II.2. Doğrudan Yabancı Sermaye Büyüme Đlişkisi ………………………………..…………68 

II.2.1. Yabancı Sermaye ve Büyüme Arasındaki Đlişkiyi Açıklayan Çalışmalar ….…69 

II.3. Doğrudan Yabancı Sermaye Đstihdam Đlişkisi ……………………………...…………...75 

II.3.1. Yatırımı Veren Ülkedeki Etkiler ……………………………………………...77 

II.3.2. Yatırımı Alan Ülkedeki Etkiler ...……………………………………………..77 

II.3.3 Yabancı Sermaye ve Đstihdam Arasındaki Đlişkiyi Açıklayan Çalışmalar ...…..78 

II.4. Büyüme Đstihdam Đlişkisi ………………………………………………………………..81 

III.BÖLÜM 

TÜRKĐYE’DE YABANCI SERMAYENĐN GELĐŞĐMĐ, BÜYÜME, ĐSTĐHDAM 

ĐLĐŞKĐSĐ 

III.1. Türkiye’de Yabancı Sermayenin Gelişimi ...…………………………………………..88 

III.1.1. 1980-2008 Kısa Süreli Yabancı Sermayenin Gelişimi ...…………………….88 

III.1.2. 1980-2008 Doğrudan Yabancı Sermayenin Gelişimi ...……………………...89 

III.1.2.1. Türkiye’de Yabancı Sermayenin Dağılımı ………………...……….97 

III.1.2.1.1. Yabancı Sermayenin Ülkelere Göre Dağılımı…………… 99 

III.1.2.1.2. Yabancı Sermayenin Üretim Dallarına Göre Dağılımı …101 

III.1.2.1.3. Yabancı Sermayenin Kuruluş Yerlerine Göre Dağılımı ..104 

III.2. Türkiye’de Büyümenin Gelişimi...................................................................................105 

III.3. Türkiye’de Đstihdamın Gelişimi....................................................................................108 

III.4. Yabancı Sermayenin Büyüme Üzerine Etkileri ……………………………………...110 

III.5. Yabancı Sermayenin Đstihdam Üzerine Etkileri ……………...………………………112 

SONUÇ …………………………………………………………………………………….118 

KAYNAKÇA …………………………………………………………………………….....120 

8

KISALTMALAR 

AB 

ABD 

ARGE 

ÇUŞ 

DPT 

DTM 

DYY 

GSMH 

GSYĐH 

ILO 

IMF 

ĐŞKUR 

ĐSO 

OECD 

OĐB 

PTT 

SMH 

TBMM 

TC 

TCMB 

TMSF 

TÜSĐAD 

TÜĐK 

UNCTAD 

YASED 

: Avrupa Birliği 

: Amerika Birleşik Devletleri 

: Araştırma Geliştirme 

: Çokuluslu Şirketler 

: Devlet Planlama Teşkilatı 

: Dış Ticaret Müsteşarlığı 

: Doğrudan Yabancı Yatırım 

: Gayri Safi Milli Hasıla 

: Gayri Safi Yurt Đçi Hâsıla 

: Uluslararası Çalışma Örgütü 

: Uluslararası Para Fonu 

: Türkiye Đş Kurumu 

: Đstanbul Sanayi Odası 

: Ekonomik Kalkınma ve Đşbirliği Teşkilatı 

: Özelleştirme Đdaresi Başkanlığı 

: Posta Telgraf Telefon 

: Safi Milli Hasıla 

: Türkiye Büyük Millet Meclisi 

: Türkiye Cumhuriyeti 

: Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 

: Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu 

: Türk Sanayicileri ve Đş Adamları Derneği 

: Türkiye Đstatistik Kurumu 

: Birleşmiş Milletler Kalkınma ve Ticareti Geliştirme Konferansı 

: Yabancı Sermaye Derneği 

9

TABLOLAR 

Tablo 1 : Dünyada Uluslararası Doğrudan Yatırımlar (Milyar Dolar) ………………………18 

Tablo 2 : Global Göstergeler ve Çok Uluslu Şirketler (Milyar Dolar) ………………………19 

Tablo 3 : Doğrudan Yabancı Sermayenin Belirleyicileri …………...………………………..25 

Tablo 4 : Yıllar Đtibariyle Dünya Büyüme Oranları ………………………………………….84 

Tablo 5 : Dünya’da Gelişmiş Ülkelerin Temel Ekonomik Göstergeleri……………………...85 

Tablo 6 : Türkiye’de 1980–2008 Arası Yabancı Sermaye Girişleri ………………................95 

Tablo 7 : Türkiye’de Kuruluş Türlerine Göre Doğrudan Yabancı Sermayeli Şirketler ……..96 

Tablo 8 : Uluslararası Sermayeli Şirket Sayısının Yatırımcı Ülkelere Göre Dağılımı ……....99 

Tablo 9 : Doğrudan Yabancı Sermaye Girişlerinin Ülkelere Göre Dağılımı (Milyon $) …..100 

Tablo 10 : Yabancı Sermayenin Üretim Dallarına Göre Dağılımı (Şirket Sayısı) …………101 

Tablo 11 : Doğrudan Yabancı Sermayenin Sektörlere Göre Dağılımı (Milyon $) ...…...….102 

Tablo 12 : Uluslararası Sermayeli Şirket Sayılarının Đllere Göre Dağılımı (Đlk 10 Đl) ...…...104 

Tablo 13 : Yıllar Đtibariyle Türkiye Büyüme Oranları (Üretim Yöntemiyle GSMH) ……...108 

Tablo 14 : Yıllar Đtibariyle Türkiye’de Đstihdam Rakamları ………………………………..110 

Tablo 15 : 500 Büyük Sanayi Kuruluşu Đstihdam Verileri ...…………………………….....116 

10

GĐRĐŞ 

Azgelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde en büyük sorunlardan biri olan sermaye 

kıtlığı, çokuluslu şirketlerin ortaya çıkmasıyla birlikte doğrudan yabancı sermaye 

yatırımlarına olan ilgiyi arttırmıştır. Borçlanmayla ve kısa süreli sermaye hareketleriyle 

istenilen büyüme ve istihdam rakamlarına ulaşılamaması, ülkeleri doğrudan yabancı 

yatırımlara yöneltmektedir. Bu sebeple ülkeler yabancı yatırımlar için engel teşkil eden 

sorunları ortadan kaldırıp, teşviklerini arttırmaktadırlar. 

Globallesen dünyada ekonomik ilişkilerin yoğunluk kazanması ve ülkelerin 

ekonomik birleşme ve bütünleşme çabaları içerisinde bulunmaları sermaye hareketlerinin 

değişik açılardan incelenmesi ihtiyacını ortaya koymuştur. 

Avrupa Birliği’ne aday ülke konumunda olan Türkiye, 1980’li yıllardan itibaren 

yabancı sermayeye olan ilgisini arttırmış ve 2000’li yılları yaşadığımız şu günlerde bu ilgiyi 

doruk noktasına çıkartmıştır. Her zaman potansiyelinin altında yatırım yapıldığı öne sürülen 

Türkiye’yi bu tez çalışmasıyla birlikte değerlendirmeye alacağız. 

Bu bağlamda çalışmamız üç ana bölümden oluşmakta olup, konuya ilişkin teorik 

bilgilerin verildiği çalışmanın birinci bölümünde doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının 

tanımı, türleri, teorileri ayrıca çokuluslu şirketler, büyüme ve istihdam teorik açıdan ele 

alınmıştır. Đkinci bölümde ise çeşitli araştırma sonuçlarına dayalı olarak, yabancı sermaye 

yatırımları, büyüme ve istihdam arasındaki bağıntılar kurulmaya çalışılmıştır. Üçüncü 

bölümde ise Türkiye’deki yatırım ortamı tarihsel süreç içinde ele alınarak, çeşitli resmi 

verilerden yararlanarak, teoride var olan saptamaların Türkiye’deki duruma ne derece 

uygunluk gösterdiği tartışılmıştır. 

11

I.BÖLÜM KÜRESELLEŞME, YABANCI SERMAYE, BÜYÜME VE ĐSTĐHDAM 

I.1. Küreselleşme Olgusu 

Amerikan Ulusal Savunma Enstitüsü küreselleşmeyi “malların, hizmetlerin, 

paranın, teknolojinin, fikirlerin, enformasyonun, kültürün ve halkların hızlı ve sürekli bir 

biçimde sınır ötesine akışı” biçiminde tanımlamaktadır. Bu enstitünün yaptığı bir çalışmaya 

göre küreselleşme sayesinde ülkelerin ekonomileri arasında daha önce örneği görülmemiş 

bir bütünleşme sağlanmakta, bir enformasyon devrimi yaşanmakta ve pazarlar, şirketler, 

örgütler ve yönetim uluslararası hale gelmektedir (Öymen,2000:26). 

Birleşmiş Milletler Đnsan Hakları Komisyonu, küreselleşmeyi “sadece ekonomik 

olmayan sosyal, siyasal, çevresel, kültürel ve hukuksal boyutları da olan bir süreç” olarak 

tanımlamaktadır (Öymen,2000:27). 

Küreselleşme olarak anılan süreç, gerek etkileriyle gerekse hakkında 

söylenenlerle gündelik yaşamımızın neredeyse ayrılmaz bir parçası oldu. Görünen o ki, 

1990’lar ve sonrasının küreselleşme kavramı 1970’lerde yapısalcılığın, 1980’lerde post’un 

(postmodernlik, postmateryal değerler, postfordizm gibi) ezici gücünden çok daha etkilidir. 

Bununla birlikte, üzerinde bu kadar çok konuşulmasına karşın küreselleşmenin ne olduğu 

hâlâ tartışmalı bir konudur. Küreselleşme, sermaye akışkanlığı, yatırımların, malların, 

hizmetlerin ve paranın küresel hareketliliği, ekonomilerin bütünleşmesi, küresel pazar, ulusdevlet 

sınırlarının ortadan kalkması, ulus-devletin çöküşü, çokuluslu şirketlerin küresel 

etkinlikleri, toplumsal ilişkilerin dünya çapında yoğunlaşması, insanların küresel 

hareketliliği, küresel sivil toplumun ortaya çıkışı, küresel kültürün doğuşu, tüketim 

kalıplarının küresel birörnekliği, ülkeler arasındaki karşılıklı bağımlılığın artması, iletişim 

ve bilişim sistemleri ağlarının varlığı, bilginin küresel akışkanlığı, paylaşılan çıkarlar, 

küresel ve ortak sorunların farkına varılması, küresel bilinçlilik, küresel kimlik ve küresel 

siyasalar ile küresel kurumların işlevselleşmesi vb. olarak ifade edilmektedir. Bunların her 

biri tek tek, üçlü-dörtlü gruplar halinde ya da hepsi birden küreselleşme olarak 

sunulmaktadır (Çoban:2002). 

Küreselleşme, Soğuk Savaş sonrası dünyanın somut olarak yapılanmasına 

yönelik çok boyutlu bir süreci simgelemektedir. Buna göre küreselleşme, tek bir kültürün, 

12

ekonominin, politikanın dünya ölçeğinde yaygınlaşması (homojenlik) ve böylelikle bir 

tahakküm unsurunun oluşturulması süreciyle; küresel sistemi şekillendiren öncü söylemlerin 

dışındaki yerel/alt toplumsal/kültürel söylemlerin mevcut sistem içerisinde farklıklarını ve 

kimliklerini tanıma ve tanımlama imkanını sunan (heterojenlik) sürecin eş-zamanlılığı ve 

ilişkiselliği bağlamında işleyen bir süreçtir. Dolayısıyla küreselleşme, politik ve ideolojik bir 

tavra veya tutuma alışa konu olmaktan ziyade, ‘yaşadığımız dünyanın bugünkü durumunu’ 

çözümleme iddiasında bulunan ve daha çok sosyolojik muhayyileyi ilgilendiren bir 

kavramsallaştırmayı simgelemektedir (Çoştu,2005:95-114). 

Bir başka yazara göre küreselleşme; "Kumanda ekonomisinin küçülmesi, devletin 

bütün sosyal ve ekonomik işlevlerinden vazgeçmesidir”. Bunun yanında bir de pazarın dünya 

ölçeğinde büyümesi, ulusal sınırların dışına çıkması, dünyanın tek pazar haline gelmesidir 

(Şaylan,1997:9). 

Yusuf Erbay ise küreselleşmeyi şu maddelerle tanımlamıştır: Üretim faktörünün 

dünya ölçeğinde değerlendirilerek, üretim, dağıtım, tüketime yöneltilmesi, ticari 

değişmelerin dünya ölçeğinde kurallar ve standartlarla gerçekleşmesi, gümrük duvarlarının 

indirilmesi ve dünya ticaretin; kolaylaştıran bölgesel ticaret bloklarının ortaya çıkması, 

işletme organizasyonlarından başlayarak, bütün ekonomik aktörlerle uluslar üstü bir boyutta 

ortak dünya ekonomik stratejisi esasına dayalı bir planlamaya gidilmesi, işletmeler ve devlet 

arasında yeni bir iletişimin ortaya çıkması, üretime katılan aktörlerin birbirleriyle dünya 

bazında sıkı bütünleşmeye girmeleri sonucu, ekonomik, teknolojik ve hatta hukuki 

bakımlardan tek bir alan bütünlüğünün kaybolmasıdır (Güzelcik,1999:17-18). 

Thomas L. Friedman da şöyle bir tespitte bulunmaktadır: “Soğuk savaş sonrası 

dünyayı anlayabilmek için, yerine yeni bir uluslararası sistemin geçtiğini anlayarak işe 

başlamak gerektiğine inanıyorum. Đnsanların odaklanması gereken ‘tek büyük şey’ işte bu 

olmalıdır. Küreselleşme bugünün dünyasında olayları etkileyen tek faktör değil, ama eğer 

bir Kutup Yıldızı varsa, eğer bütün dünyayı biçimlendiren bir kuvvet varsa, o da bu 

sistemdir. Yeni olan şey sistem; eski olan ise kuvvet politikaları, kaos, çarpışan uygarlıklar 

ve liberalizm” (Özsayar,2000:20). 

Beck, bir dünya toplumu anlayışı doğrultusunda coğrafi olarak uzak toplumların 

birbirlerine çok boyutlu ilişkiler ağı içerisinde iç içe geçmesi durumunu küresellik olarak 

tanımlamaktadır (Coştu,2005:95-114). 

13

Held’e göre küreselleşme; yalnızca ekonomik bir süreç değildir. Bu sürecin 

sosyal, kültürel ve politik yönleri de önem taşımaktadır. Bu sürecin akışında teknolojik 

gelişmenin güçlü bir etkisi vardır. Öte yandan küreselleşme hukuk sistemlerini, tüketim 

davranışlarını, hatta kriminal aktiviteleri dahi etkilemektedir. Bugün yaşanan süreci daha 

önceki dönemlerle karşılaştırmak amacıyla dört noktaya bakılabilir. Bunlar ülkeler ve 

bölgeler arası bağlantıların yayılması, bağlantıların yoğunlaşması, derinleşmesi, süreçlerin 

ve etkileşimlerin hızının artması, etkilerin büyümesi olarak göze çarpmaktadır. En kapsamlı 

olarak globalleşmeyi, yeniliklerin, (ürünlerin, standartların, olayların, kişilerin) tüm dünya 

ölçeğinde mobilizasyon araçlarıyla, enformasyon, istem ve kullanım olarak mobilize olması 

olarak tanımlayabiliriz (Akdemir,1998:33). 

Modern siyasal tarih açısından Batı’nın ilk dünyaya açılımı yani ilk küreselleşme 

tarihi, 1492’de Kolomb’un yeni dünyayı keşfi ile başlamıştır. Bu dönem ekonomik olarak 

Merkantilizm siyasal olarak da Monarşilerin yönetim yapısının egemen olduğu dönemdir. 

Đkinci küreselleşmenin temeli Sanayi Devrimi olmuştur. Batı’nın sanayisi için hammadde 

arayışı çerçevesinde, Avrupa’nın ulus devletlerinin emperyal ve sömürgeci politikaları 

bağlamında ortaya çıkmıştır. 1890’lar en başat yıllardır. Siyasal olarak ulus-devlet, 

ekonomik model olarak liberalizm bu dönemin temel yapılarıdır. Son küreselleşme ise 

içinde yaşadığımız ve 1970’lerde uluslararası şirketlerin güçlenmesi ile başlayan ve siyasal 

olarak SSCB’nin dağılmasıyla 1990’ların başından itibaren ivme kazanan, temelini 

1980’lerdeki iletişim devriminin sağladığı yapıdır. Bu dönem ulus-devletin gümrük 

duvarlarının bölgesel ve küresel bütünleşmeler çerçevesinde zayıflatıldığı ekonomik model 

olarak da klasik liberal politikaların tekrar başat unsur olmaya başladığı bir yapı 

niteliğindedir (Görgün,2004). 

Hangi ölçütlerle değerlendirilse değerlendirilsin; XIX. Yüzyıl sonlarında, altın 

standartının zirvesini yaşadığı dönemde dünya ekonomisi bugün olduğundan daha entegre 

bir haldeydi. ABD ve Avrupa’da ticaretin büyüklüğü I. Dünya Savaşı’ndan önce zirveye 

çıkmakta ve iki savaş arasındaki dönemde düşmektedir. Ticaret 1950’den sonra tekrar 

tırmanışa geçsede Japonya, ABD ve Avrupa’da altın standardının hakim olduğu 

dönemdekinden fazla farklı olmadığı gözükmektedir (Rodrik,1999:23). 

Küreselleşmenin tarihi modernliğin tarihi kadar eski olsa da, hatta ondan çok 

daha gerilere götürülebilse bile, bu konu üzerinde yoğun ve tansiyonu yüksek tartışmaların 

yapılmaya başlanması, 1980li yılların sonlarına rastlamaktadır. Bunda II. Dünya diye 

14

adlandırılan Sovyet bloğunun yıkılması etkili olduğu kadar, gerçekleştirilen elektronik 

devrim ve geliştirilen uydu teknolojisine bağlı olarak dünya ölçeğinde yaygınlaşan kitle 

iletişim araçlarının, son derece gelişmiş ulaşım ağlarının ve yüksek teknoloji ürünü nakil 

araçlarının payı büyüktür. Başka bir ifadeyle küreselleşme fenomeninin ortaya çıkışında 

endüstri devrimi bir kilometre taşı konumundadır. Ancak, küreselleşme sadece teknolojik ve 

ekonomik alanda değil, aynı zamanda sosyal, siyasal, kültürel alanlarda da büyük değişim 

ve dönüşümlere zemin hazırlamıştır. Özellikle 1980li yıllardan itibaren coğrafyanın 

insanların önüne koyduğu sınırlar ve engellerin ortadan kalkmaya başladığı görülmüştür. 

Böylelikle dünya hem uzam hem de zaman açısından daralma sürecine girmiş, bu süreçte 

uluslar arasındaki sınırlar gittikçe silikleşirken, küresel entegrasyon metaforunda ifadesini 

bulan yeni bir döneme girilmiştir (Nişancı,2006). 

Bu zaman zarfında küreselleşme kavramının iki tane süreci olmuştur; birincisi 

sermaye birikimi sürecidir. Burada esas olan sermaye dolaşımının serbestleşmesi, hacminin 

artması, hızlanması, yaygınlaşması ve yeni yatırım araçlarının devreye girmesi olarak 

söylenebilir. Sermayenin serbest dolaşımı; doğrudan veya portföy yatırımlar ile sermaye 

ihracı ve böylece sermayenin uluslararasılaşması; demiryolu ve buharlı gemilerin 

yaygınlaşması; iç patlamalı motorun icadı, telgraf, deniz altı telgraf hatları, telefon gibi bir 

teknolojik devrim ile taşımacılığın ve haberleşmenin ucuzlaması örnek olarak verilebilir. 

Ayrıca Kanada, Arjantin, Avustralya, Yeni Zelanda, Rusya, Çin gibi pazarların açılmaya 

başlamasıyla, dünya ekonomisinin zincirden boşanırcasına gelişmesi ve yaygınlaşması, 

uluslararası ticari rekabetin şiddetlenmesi, ülkelerin uluslararası iş bölümü içindeki 

yerlerinin altüst olması, devletlerarası düzlemde siyasi konumların değişmesi bu türden 

benzerlikler olarak sayılabilir (Akaya,2001). 

Đkincisi ise teknolojik gelişmelerle ile ilgili olan süreçtir. Burada da 

bilgisayarların yaygınlaşmasında, haberleşme ve bilgi işlemin hızlanmasından ve büyük bir 

hızla ucuzlamasına yol açan gelişmelerden söz edilmektedir. Örneğin, sabit fiyatlar üzerinde 

hesaplandığında, 1920’den 1990’a kadar ortalama maliyetler deniz taşımacılığında yaklaşık 

yüzde 70, hava taşımacılığında yaklaşık yüzde 80, uydu kullanımında yaklaşık yüzde 90, 

uluslararası telefon kullanımında ise yüzde 99 düşmüştür (Savran,1996:45). 

Örneğin; 1800’lerin başına kadar neredeyse sabit olan ve ancak geçimlik 

düzeyde bir gelir sağlayan büyüme oranları, 19. yüzyıl boyunca ivmeler göstermiş ve %2’lik 

hadlerden, 20. yüzyılın ikinci yarısında %3’ün üzerine taşmıştır. Bu süreçte dünya 

15

kapitalizmin elde ettiği büyüme oranının her defasında bir öncekinden daha yüksek olduğu 

görülmüştür. Dünya kapitalizmin 1580–1820 arasındaki lideri konumunda olan 

Hollanda’nın büyüme %o.2 iken, 1820–1890 arasındaki Đngiltere’nin yaşadığı büyüme hızı 

%1,2’dir. 1890’dan başlayarak dünya kapitalizminin lider gücü haline dönüşen Amerika 

Birleşik Devletlerinin 1890–1990 arasındaki ortalama büyüme oranı %2,2’dir 

(Yeldan,2001:16). 

Hızlı şekilde yaşanan sanayileşme evresinin bir diğer boyutu da üçüncü dünya 

ülkesi diye adlandırılan ülkeleri sanayisizleştirme ve geri bırakma olarak adlandırılabilir. 

Örnek olarak; 18, yüzyıla kadar dünya tekstilinin lideri olan Hindistan, 19 yüzyıl başlarında 

tekstil ihtiyacının %70’ini ithal eden ve karşılığında ham pamuk ihracatı yapan bir çevre 

ekonomisine dönüşmüş olması gösterilebilir. Bu sebeple, 19. yüzyıl birinci kürselleşme 

dalgası uluslararasında görece olarak eşit dağıtılmış olan bir dünya ekonomisinden hareket 

etmiş ve ortalama olarak geçimlik düzeyde sürdürülen iktisadi faaliyetleri hızla geliştirerek 

20. yüzyıla gelir eşitsizliklerinin artmış olduğu bir dünyayı miras bırakmıştır diyebiliriz. 

Đkinci küreselleşme dalgası ise, bir anlamda bu eşitsizlik üzerine inşa edilmiş, kalkınma ve 

azgelişmişlik ideolojisinin bir uzantısı olmuştur (Yeldan,2001:17). 

I.1.1. Siyasal Küreselleşme 

Đnsanların insan haklarıyla, hakkaniyetle, demokrasiyle, temel maddesel ihtiyaçların 

karşılanmasıyla, çevrenin korunmasıyla ve silahsızlanmayla ilgili kaygılarındaki büyük 

yükselme, günümüzde yönetime katkıda bulunabilecek yeni aktörler de yaratmıştır. Ortaya 

çıkan tüm farklı sesler ve kuruluşlar, küresel etkisi büyük olan türlü siyasal, ekonomik, 

sosyal, kültürel ve çevresel amaçların promosyonunu yapmakta giderek daha aktif duruma 

gelmektedirler. Bunların çoğu insanlıkla ve insanların içinde yaşadığı çevreyle ilgili olumlu 

kaygıların etkisindedir ama içlerinden bazıları olumsuz, kendi çıkarına dönük ve yıkıcı bir 

tutum içindedir. Ulus devletler tüm bu güçlerin görünümlerine uyum sağlamak ve hepsinin 

yeteneklerinden yararlanmak durumundadır (Köse,2003). 

Ulus-devlet, devletin tarihsel gelişim sürecinde son aşamadır ve doğal olarak devlet 

kavramından ve oluşumundan sonradır. Tarihte birçok savaşa yol açan bu süreçte tek sorun, 

yalnızca kimin daha güçlü olduğu değil, aynı zamanda bu gücün kurduğu sistemin 

meşruiyetini nereden aldığıdır. Çünkü her türlü düzen ve kurumun uygulama alanı bulmak 

ve varlığını sürdürebilmek için, insan bilincinde kabul görmesi yani meşrulaştırılması 

gerekmektedir. Skolastik dönem iktidar anlayışının meşruiyet sağlayıcı unsuru din ve kilise 

16

iken, reformlarla başlayan sekülarizasyon sonucu bu unsur yavaş yavaş önemini 

kaybetmeye başlamıştır. Boşluk kabul etmeyen iktidar, kendine yeni bir meşruiyet 

oluşturma sürecinde “ulus” unsurunu dinin yerine ikame etmiş ve bu unsurun 

bağlayıcılığını, varılan sistemin manevi boşluğunu doldurmada kendine temel dayanak 

noktası olarak seçmiştir. Bugün ulus-devletin dayanağı ulustur ve küreselleşmenin 

hegemonik tehdidini en fazla hissedenler, uluslaşma aşamasını tamamlayamamış ülkelerdir. 

Zira bunlar dış etkilerle yıllarca süren iç savaş ya da sınır savaşları yüzünden ekonomik 

olarak bütünüyle emperyalist ülkelerin etkisi altına girmişlerdir (Kocadaş,2004). 

Küreselleşmeye ivme kazandıran gelişmelerin başında ise, bölgeselleşme ve 

entegrasyon hareketleri gelmektedir. Çok taraflı üretim, ticaret ve finansal ilişkilerin 

gelişmesi küreselleşmeye hız kazandırdığı gibi, aynı zamanda benzer özelliklere sahip olup 

da aynı coğrafi bölge içerisinde yer alan ülkeleri güç birliğine ve yoğun bölgesel ilişkiler 

içerisine itmiştir. Siyasal niteliği ağır basan en başarılı bölgesel entegrasyonun Avrupa 

Konseyi çatısı altında gerçekleştirildiği söylenebilir. Avrupa Birliği ise, ekonomik 

entegrasyondan yola çıkarak, siyasal ve diğer boyutlarıyla da entegrasyonun ötesinde bir 

birliği gerçekleştirmiş ve kendi türünün tek başarılı örneğini oluşturmuştur (Köse,2003). 

Siyasal küresellesme, bir devletin, ülkesi üzerinde mutlak egemenlik sağlama 

gücünü yitirmesi; dil, din, etnik köken, bayrak vb. siyasal kültürel semboller düzeyinde tek 

tipçi bir yapıya dayanan ulus-devletin yerine/yanında uluslar arası kuruluşların öne çıkması; 

bir devletin iç islerine demokrasi, insan hakları ve özgürlükler temelinde/bahanesiyle dıs 

müdahalelerin yoğunluk kazanması biçiminde nitelendirilebilir (Acar,2002:15). 

Siyasal anlamda küreselleşme, devlet–toplum–birey arasındaki ilişki ve rollerin 

yeniden şekillendirilmesini gerektirmekte, ulus devlet karşısında uluslarüstü mekanizmalarla 

beraber, sivil topluma yönelik inisiyatif kullanımında demokratikleşme ekseninde bir artış 

sağlamaktadır. 1950’lerden itibaren ekonomik bütünleşmenin çeşitli aşamalarını başarıyla 

tamamlayan Avrupa Birliği’nin bugün konvansiyonel ve kurumsal federatif bir birleşik 

Avrupa yaratma çabası, siyasal küreselleşmenin ulus devletlerin tek başına 

yaratamayacakları bir süreç olduğunu, içinde bir takım bölgeselleşme (bloklaşma) ve ulus 

üstü entegrasyon çabalarını da içerdiğinin en güzel örneğidir. Siyasal küreselleşme ulus 

devlet içinde homojenleşme ekseninde bir temsil mekanizması öngörülmesi nedeniyle zaten 

kendini zor ifade eden demokrasi anlayışının daha katılımcı bir renge bürünmesini de 

sağlamaktadır (Demirel,2006). 

17

Uluslararası sistemdeki değişme, devletlerin kamu yönetimleri üzerinde kurumsal 

düzeyde etkilerini göstermeye başlamıştır. Örneğin ulus-devletler arasındaki ilişkilerin özeti 

olan diplomasinin önemi ve işlevselliği giderek azalmıştır. Uluslararası ilişkilerin devletdevlet 

ilişkisi olmaktan çıkarak devlet-ulusaşırı şirket ya da devlet-uluslararası örgüt 

ilişkileri ile çeşitlenmesi, geleneksel diplomatik örgütlenmenin tekelini yitirmesine yol 

açmıştır. Öte yandan teknolojik ilerlemeler artık ulusal sınırları daha gözenekli hale 

getirmiştir. Devletler egemenliklerini korumakla birlikte, hükümetler, otoritelerinde bir 

erozyon görmenin acılarını yaşamaya başlamışlardır. Emeğin, paranın ve enformasyonun 

sınır aşırı hareketlerini kontrol edebilme güçleri çok azalmıştır. Küreselleşmenin baskılarını 

her düzeyde yaşarlarken, tabandan gelen hareketler ile bazen de bazı hak ve yetkilerin devri 

(belki de kaldırılması) söz konusu olabilmektedir. Aşırı durumlarda bazen kamu düzeni 

çözülebilmekte, çığırından çıkan şiddet karşısında, Liberya ve Somali’de olduğu gibi, 

kurumlar çökebilmektedir (Köse,2003). 

Batı’da üretilen ve Habermas’ın post-modernizm ile başlattığı bazı düşünce akımları, 

ulusal kültürdeki bütünleşmeyi de zedelemekte ve hatta parçalamaktadır. Ona göre postmodern 

görüş, farklılıkların yaşanması ve melez kültürlerin yasaması gerektiğini ileri 

sürerek, modern dönemin temel egemenlik birimi olan ulus-devlet yapılarını alttan alta 

yıpratmaktadır. Çok-kültürlülük ve mozaik kavramlarının yoğun biçimde tartışmalara dahil 

olması ile, modern devlet yapılarının başat unsuru olan ulus çözülmeye başlamıştır; 

insanların artık hangi ulusa mensup olduğu önemini yitirmeye başlamış ve sivil toplum 

adlandırması ile birlikte, uluslarüstü bir kimlik inşa edilmeye çalışılmaktadır. Küreselleşme, 

ulus devlet yapılarına yönelik yıpratmanın son epistemik söylemini oluşturmaktadır. Daha 

açık belirtmek gerekirse bu süreç, ulus ve devlet kavramlarının oluşturduğu tamlamada, iki 

kavramdan birinin feda edilmesini amaçlamaktadır. Kapitalizmin geçmişi ele alındığında, bu 

sistemin yasaması için devletin “olmazsa olmaz” bir kurum olduğu görülür. O halde söz 

konusu süreçte tamlamanın diğer unsuru olan ulus kavramından vazgeçilebileceği ortaya 

çıkmaktadır. Küreselleşmenin kültürel anlamda gerçekleştirmeye çalıştığı amaç da denasyonalizasyondan 

(ulussuzlaştırma) ibarettir. Yerine ikame edilmek istenen çok 

kültürlülük ve anayasal yurttaşlık gibi kavramların, toplumu ne kadar bir arada tutabileceği 

ise büyük bir soru işaretidir (Habermas,2002:7-20). 

18

I.1.2. Finansal Küreselleşme 

Küreselleşme hareketleri temel olarak iki ayrı aşamada gerçekleşmektedir. 

Bunlardan ilki olan ticari liberalizasyon, kamu müdahalelerinin azaltılmasını, devletin 

küçültülmesini, dış ticaret serbestisini, özelleştirme uygulamalarını, ticaret engellerinin, 

ürün engellerinin, bölgesel sınırlamaların kaldırılmasından oluşur. (DPT,2000:55). 

Đkinci aşamayı oluşturan, finansal liberalizasyon, sermaye ve para piyasalarında 

olmak üzere iki ayrı piyasada gerçekleşmektedir. Sermaye piyasalarında uygulanan 

liberalizasyon politikaları, sermaye hesabının serbestleştirilmesi, sermaye giriş çıkış 

serbestisinin sağlanması, tasarruflara ve tasarrufların etkin dağılımına engel olan ve finansal 

aracılığı zayıf düşüren finansal baskı politikalarının ve yabancı yatırımcılara yönelik 

sınırlamaların kaldırılması olarak açıklanmaktadır. Para piyasalarının liberalleştirilmesi, 

hükümetlerin bankacılık sistemi üzerindeki denetim ve kısıtlamaları kaldırdığı veya 

azalttığı, bankalararası rekabetin arttırıldığı, faiz oranları ve hizmetlerin fiyatlandırılmasının 

serbest bırakılarak ve anlaşmaların engellenerek fiyat rekabetinin sağlanmasıdır. Ayrıca 

Para piyasalarının liberalleştirilmesi uzmanlaşma yerine çeşitlendirmenin teşvik edildiği, 

ulusal ve uluslararası alanda şube ağının genişlemesinin sağlandığı, finansal piyasalar 

arasında bilgi akışına dayalı, şeffaflık koşullarının sağlandığı ve birleşme-sermaye katılımı 

yoluyla, oluşacak rekabeti önleyici faaliyetlere engel olmanın amaçlandığı deregülasyon 

uygulamalarıyla gerçekleştirilmektedir (Onur,2004). 

1970’lerin başında yaşanan büyük şok karşısında, dünya ekonomileri yeni 

yapılanmaya girerken, ekonomi kuramında ayrılıklar ortaya çıkmıştır. Dünya 

ekonomisindeki gelişim ve değişmeler, liberalizasyon, deregülasyon, uluslararasılaşma ve 

globalleşme gibi kavramlarla açıklanmaya çalışılmıştır. Sanayileşmiş, gelişmiş ya da merkez 

konumundaki ülkeler uzun vadeli sürdürülebilir bir ekonomik yapıyı sağlamak için 

uluslararası ticarette serbestleşmeyi hedefleyen politikaları ön plana almışlardır. Mal ve 

sermaye hareketlerinin serbestçe oluşması ile beyin göçü önemli ölçüde ekonomik 

potansiyeli açığa çıkarmıştır. Veri işlemedeki hızlı gelişmeler, finansal yapıyı temelde 

değiştirmiştir. Bu gelişmeler, iletişim maliyetlerini önemli ölçüde düşürürken, kompleks 

mali araçların yaygınlaşmasını da sağlanmıştır. Yeni gelişmeler, finansal piyasalar ve 

aktörleri açısından yeni istikrar tedbirlerinin gerekliliğini ortaya koymuştur. Sermaye 

hareketlerindeki serbestleşme risk faktörünü artırmıştır. Bankacılık sektörü riski ve finansal 

piyasalardaki risk artmıştır. Fon arz ve talebinin ve mali piyasa katılımlarının coğrafi 

19

sınırlara maruz kalmadan işlem yapması anlamına gelen finansal liberalizasyon makro 

ekonomik istikrarın ön koşulu olarak belirlenmiştir. Finansal baskı altındaki ekonomilerde 

kamu kesimine kaynak aktarılma isteği ve zorunluluğu fiyatların piyasa koşulları tarafından 

belirlenmesini engeller. Finansal baskı olarak adlandırılan bu durum faiz kontrolleri ve 

sermaye hareketlerinin kısıtlanması şeklinde uygulanır. Baskı altına alınmış ekonomilerde 

faiz oranı ve döviz kuru, piyasa koşulları tarafından belirlenecekleri düzeyden düşük olarak 

belirlenir. Enflasyonun varlığı halinde faiz oranları sıfır hatta negatif olarak gerçekleşirken, 

ulusal para aşırı değerlenir. Oluşan bu istikrarsız yapıyı önlemek için önerilen çözüm de 

finansal liberalizasyonlardır (Karaçor,2006). 

Finansal liberalizasyon, sermaye hareketlerinin serbestleşmesini üç değişik 

boyutta işlemektedir. Birincisi, finansal kapital, yani akışkan fonlar halinde mali piyasalar 

arasında hareket eden kısa vadeli parasal sermaye; ikincisi gittiği ülkede fiziksel yatırım 

yapan istihdam ve üretim kapasitesini genişleten dolaysız yabancı sermaye; üçüncüsü de 

bunların bileşkesi sayılan dolaysız yatırımlardır (Kazgan,1994:161). 

Ticari liberalizasyon, mal ve hizmetlerin ticareti üzerindeki devlet kontrollerinin 

kaldırılması ile uluslararası serbest ticaretin bir arada sağlanmasını hedefleyen yaklaşımı 

ifade eder. Finansal liberalizasyon ise öncelikle yurt içi bankacılık ve öbür finansal araçlar 

üzerinde devletin müdahale ve kontrollerini kaldırmayı hedefleyen ve daha sonrasında 

yurtiçi finansal piyasaların uluslararası piyasalara entegrasyonunu öngören politikalar 

bütünüdür. Siyasal ve yönetsel liberalizasyon da, genel hatlarıyla deregülasyon, 

özelleştirme, yönetişim ve yerelleşme modelleri ile merkezî devletin idare olanaklarının özel 

sektör ve sivil toplum kuruluşları lehine adil bir şekilde genişletilmesini sağlamayı 

amaçlayan politikaları ifade eder. Bu politikalar uyarınca, karar mekanizmasında özel 

sektörün yerli ya da yabancı olmasının her hangi bir önemi söz konusu değildir 

(Dağdelen,2004:5-6). 

Regülasyon, belli bir amaç güden düzenlemelere verilen özel ada 

dönüştürülmüştür. Bir düzenlemenin, regülasyon sayılması için, getirdiği kuralın piyasacı 

bir içeriğe sahip olması gerekir. Bu terim, deregülasyon kavramıyla beraber gider. Bunlar 

bir kavram çiftidir. Türkçeye kuralsızlaştırma, serbestleştirme diye çevrilen deregülasyon da 

bir yasama ya da yürütme organına ait düzenlemedir. Ancak bu da özel bir ad haline 

gelmiştir; deregülasyon düzenlemesi, bir alanda devletin yetkilerini ortadan kaldıran 

düzenlemeye verilen özel addır. Örneğin, PTT hizmeti devletin tekelindedir; bu alanda özel 

20

sektör iş yapamaz. Bir yasa çıkarılır ve PTT işlevinin özel şirketlerce de yapılabileceği 

hükme bağlanırsa yapılan bu düzenleme deregülasyondur; alan devlet tekelinden çıkarılarak 

serbestleştirilmiştir. Benzer olarak, belediye meclisine ait olan ekmek fiyatını belirleme 

yetkisini Fırıncılar Odası'na bırakma kararı deregülasyondur; gübre-tohum ticaretinin devlet 

dışında özel şirketlerce yapılabileceğini öngören düzenleme deregülasyondur. Bir yasa 

çıkarılır; artık özel sektörün de etkinlik gösterebildiği PTT hizmet alanında Ulaştırma 

Bakanlığı'na ait olan yetki, özel sektörün de sandalye sahibi olduğu; TBMM ve Cumhuriyet 

Hükümeti yönetiminden bağımsız bir üst-kurula devredilir; bu düzenleme regülasyondur. 

Kısacası deregülasyon devletin karar alanını daraltan, regülasyon ise toplumun yönetimini 

üstlenen kamu kudretini özel sektöre, sermayeye devreden düzenlemelerdir (Güler,2003). 

Finansal liberalizasyon-deregülasyon kavramı politikaların yönünü ve boyutunu 

belirlemektedir. Finansal liberalizasyon dolayısıyla finansal entegrasyon genellikle 

hükümetlerin bankacılık sistemi üzerindeki denetim ve kısıtlamaların kaldırıldığı ya da 

önemli ölçüde gevşetildiği deregülasyon uygulamalarının bir sonucu olarak değerlendirilir 

(Ongun,1993:38). 

Özünde neo-liberal politikalar barındıran finansal deregülasyon teorisi, iktisadi 

birimlerinin kararlarının kar amacına yönelik olduğunu kabul eder. Bu şekilde alınan 

kararlar doğrultusunda kaynaklar, verimliliği yüksek alanlara aktarılır, üretimde etkinlik 

sağlanmış olur. Çünkü piyasada oluşan fiyatlar malların nispi kıtlıklarının göstergesidir. 

Đktisadi kararlar fiyat sinyallerini dikkate alacağından, kaynak dağılımı ve üretimde etkinlik 

sağlanmış olur. Pratikte finansal liberalizasyon, sermaye hareketlerinin ülkeler arasında 

serbestçe dolaşımını engelleyen unsurların ortadan kaldırılması olarak tanımlanmaktadır. 

Böylece ulusal ekonomilerde yerli ve yabancı sermaye arasındaki ayrımcılık ortadan 

kalkacak ve yabancı sermayeyi çekmek için uygulamalar başlayacaktır (Mangır,2005). 

Mc Kinnon ve Shaw tarafından geliştirilen finansal serbestleşme teorisine göre, 

finansal serbestleşmenin olmadığı bir piyasada hükümet, faiz tavanları, yüksek oranda 

rezervler ve selektif kredi politikaları ile sermaye piyasasının düzgün işlemesini 

engellemektedir. Böyle bir piyasada, hükümet senyoraj yolu ile gelirini arttırabilmekte ve 

faiz politikası ile büyümeyi destekleyebilmektedir. Mc Kinnon ve Shaw böyle bir finansal 

sistemi finansal baskı olarak tanımlamışlar ve finansal serbestleşme ile birlikte sistemin 

daha etkin çalışacağını ileri sürmüşlerdir (Aşıkoğlu,1995:36). 

21

I.1.3. Üretimde Küreselleşme 

Globalleşen dünyada en önemli ekonomik aktörlerden biri haline gelen çokuluslu 

şirketler birden fazla ülkede kazanç sağlayıcı iktisadi faaliyetlerde bulunan ve uluslararası 

üretim yapan firmalar olarak tanımlanabilir. Bir başka tanım yapmak gerekirse, çokuluslu 

şirketler genel merkezi belli bir ülkede olduğu halde, faaliyetlerini birden fazla ülkede genel 

merkez tarafından koordine edilen şubeler veya bağlı şirketler aracılığıyla yürüten büyük 

firmalardır (Aktan ve Vural,2004). 

Uluslararası Ticaret Odası’nın raporuna göre, bir uluslararası işletmenin yabancı 

ülkelerdeki üretimi, toplam üretiminin en az % 25-30’unu geçtiği zaman veya üretim 

bilinmiyorsa yabancı ülkelerdeki kârla toplam kârların önemli oranına veya bunlar da 

bilinmiyorsa yabancı ülkedeki personeli toplam personelin önemli bir oranına ulaştığı 

zaman bu işletmeye çokuluslu işletme denir. Burada önemli üç kriter kâr, üretim ve istihdam 

edilen personeldir (Sülün,2005). 

Çokuluslu Şirketlerin gelişimi aslında çok uzun süren bir süreçtir. Bu sürecin 

başlangıcı başka ülkelerin doğal kaynakları ve tarım ürünlerini sürdürmeyi amaçlayan ve 

devletler tarafından 1500–1800 yıllarında Merkantilist kapitalizm ve Koloniyalizm 

döneminde kurulan firmalarda aranabilir (Ertekin,2002:15). 

Ticari faaliyetler en eski uygarlıklara kadar dayanmaktadır; ancak Avrupa’da 

özel korporatif kurumlar tarafından yürütülen sistematik sınırötesi ticari faaliyetler Ortaçağ 

ile başlamıştır. Örneğin, 14 yy. boyunca Ticaret Birliği, Alman tüccarların Batı Avrupa ve 

Doğu Akdeniz ticaretinin yönetimini örgütlemiş, bunların tarımsal üretim, demir madeni 

çıkarımı ve genel imalat gibi alanlara girmesini sağlamıştır. Aynı dönemlerde, maceraperest 

tüccarlar, Đngiliz malı yün ve kumaşların Belçika, Lüksemburg ve Hollanda ile başka yerlere 

satışını organize etmişlerdir. Ayrıca Rönesans döneminin başında, Đtalyan ticaret ve banka 

merkezleri ticari faaliyetlerin uluslararasılaştırılmasında önemli rol oynamaktaydılar. 14. 

yüzyıl solarında çokuluslu faaliyet gösteren 150 kadar Đtalyan bankası olduğu tahmin 

edilmektedir. 17 ve 18 yüzyıllarda büyük kolonyal ticari firmaların kurulmasıyla devlet 

himayesi gelişti. Böylece Hollandalılar ile Đngilizlerin Doğu Hint Kumpanyaları ortaya çıktı. 

Bunlar en önemli koloni bölgelerindeki toptancı ticari faaliyete önayak oldular (Hırst ve 

Thompson,1998:45) 

1800–1875 yılları arasında, Çokuluslu Şirketlerin oluşumu için gerekli altyapı 

gelişmiş, firmalar tedarik ve tüketim piyasalarını diğer firmaları satın alarak ele geçirmişler 

22

ve oligopolistik piyasa yapısı ortaya çıkmıştır. 19.yy.ın ortalarına kadar ticaret, tek bir 

üretim veya dağıtım ünitesi olarak faaliyet göstermekteydi. Dağıtım üniteleri genellikle tek 

bir fonksiyon ve tek bir ürünle uğraşırlardı. Firmalar arasındaki ürün akımı piyasa 

mekanizması tarafından koordine edilirdi. Bunlar gümrüklerden, teşviklerden ve milli 

devletlerin uyguladığı diğer düzenlemelerden etkilenirdi. Aynı zamanda işletme sahipleri ya 

bireyler ya da ortaklardı ve kendi firmalarını yönetirlerdi (Ertekin,2002:16). 

I.1.3.1. Çokuluslu Şirketlerin Ortaya Çıkmasına Yol Açan Faktörler 

Ertekin’e gore çokuluslu şirketlerin ortaya çıkmasına ülke dışında fırsatların 

doğması ve kar yönünden iç tıkanıklık, ticaret engellerinin kaldırılması ve yeni kuruluşlar, 

ülkelerin politik düşüncelerinin değişmesi ve ekonomik zorunluluklar, ülke içinde 

işletmelerin aşırı büyümesi ve sermaye birikimi, teknolojik gelişim, üretim faktörlerinin 

fiyatlarının farklı oluşu, işletmenin kendi ülkesindeki pazar payının yetersiz kalması, ücret, 

sosyal haklar ve vergi benzeri maliyet arttırıcı unsurlar gibi nedenler sebep olmuştur 

(Ertekin,2002:16). 

Köken ülkenin itici faktörlerini incelersek, öncelikle köken ülke endüstrileşmenin 

yüksek olduğu ülkelerdir. Bu ülkelerin endişesi iç piyasa koşullarının yetersizliği ve mevcut 

Pazar payının korunmasıdır. Bir diğeri ise üretilen malın uluslararası nitelik taşımasıdır. 

Özellikle maden üretimi ve plantasyon işleri vb. iş kollarında önemlidir. Yine çokuluslu 

şirketler kendi ülkesinde ücret, siyasal haklar ve vergi gibi üretim maliyetini artırıcı unsurlar 

açısından dez avantajlı konumdadır (Tokol,2001:2) 

Kabul eden ülkenin çekiciliğini incelersek, kabul eden ülkenin en önemli çekiciliği 

geniş bir pazara sahip olmasıdır ve buna çokuluslu şirketi kabul eden ülkenin himayeci 

önlemlerininde eklenmesi gerekir. Bu anlamda yatırım yapılan ülkenin imalata yüksek 

gümrük tarifeleri uygulaması, ithalata belli kontenjenlar uygulayarak çeşitli sınırlamalar 

getirmesi veya bazı malların ithalatını tamamen kısıtlaması, ihracatçı şirketleri pazarı 

kaybetmemek için bu ülkeye yatırım yapmaya zorlayabilir. Diğer bir etkende yatırım 

yapılan ülkede iş gücünün ucuz, nitelikli olması ve kamu otoriteleri tarafından sağlanan 

avantajlardır. Bu yüzden sermaye ve teknoloji sıkıntısı çeken ülkelerin yöneticileri ülkeye 

yabancı yatırımları çekebilmek için çeşitli düzenlemelerle bu sorunu ortadan kaldırmaya 

çalışırlar (Kutal ve Büyükuslu,1996:35-60) 

Özellikle ikinci dünya savaşından sonra gelişen uluslararası firmalar, zamanımızda 

çok daha fazla önem kazanmış ve dünya üretiminin büyük bir bölümünü üretmeye 

23

aşlamışlardır. Ikinci dünya savaşından hemen once milletlerarası üretimin büyüklüğü genel 

olarak milletlerarası ticaretin üçte biri oluştururken, 1970’li yıllardan sonra milletlerarası 

üretimin büyüklüğü milletlerarası ticaretin büyüklüğünü aşmıştır. Çokuluslu işletmelerin 

gelişimi 1890’lı yıllarda Amerika’da ki milli firmaların gelişmesine benzetilmektedir. Nasıl 

ki Amerika’da mahalli ve bölgesel firmaların gelişmesinden ortaya çıkan firmalar 

başlangıçta kendilerine gösterilen sert tepkilere rağmen zaman içinde ekonomik etkinliğin 

sağlamasında çok önemli katkılarda bulunmuş ise çokuluslu firmalarda aynı derecede 

zorluklarla karşılaşmışlardır (Şahin,1975:25). 

Günümüzde dünyanın farklı bölgelerinde yaklaşık 61 bin çokuluslu şirket ve 

bunlara ait 900 bine yakın yabancı bağlı şirket faaliyet göstermektedir. Çokuluslu şirketlerin 

2003 yılında global dolaysız yabancı yatırım stoku (8,24 trilyon dolar) içindeki payı 

yaklaşık olarak %85’tir. 2001 yılında global ihracat 7,4 trilyon dolar iken çokuluslu 

şirketlerin toplam satışları 18,5 trilyon dolar ve bu şirketlerce üretilen toplam katma değer 

3,5 trilyon dolardır. 1990 yılında yabancı bağlı şirketlerin global gayrisafi yurtiçi hasılaya 

katkısı %7 iken bu katkı 2001 yılında %11’e ulaşmıştır ve aynı yıl 54 milyon kişiyi istihdam 

ettiği tahmin edilmiştir. En büyük 20 çokuluslu şirketin yabancı ülkelerdeki toplam satış 

hasılatının global gayri safi yurtiçi hasılaya oranı yaklaşık olarak %6,8’dir. 2003 yılı 

itibariyle en büyük 20 çokuluslu şirketin yabancı ülkelerdeki satış hasılatı toplamı Fransa, 

Đtalya, Đngiltere ve 14 ülkeyi kapsayan Latin Amerika’dan daha fazladır. 6 Kuzey Afrika 

ülkesi hariç tüm Afrika ülkelerinin (49 ülke) gayrisafi yurtiçi hasılasının yaklaşık altı katı, 

Türkiye’ninkinin ise yaklaşık on katıdır (Can ve Vural,2005). 

I.1.3.2. Çokuluslu Şirketler Teorisi 

Çokuluslu şirketlere ilişkin modern teori, iki ayrı soruya ayrılmaktadır. Đlk 

olarak, bir mal neden bir ülkeden ziyade, iki veya daha çok ülkede üretilir? Bu soru bir 

lokasyon sorusudur. Đkinci olarak, neden değişik yerlerdeki üretim, birçok firma tarafından 

yapılmak yerine, aynı firma tarafından yapılmaktadır? Bu da bir uluslararasılaşma 

sorusudur. Lokasyon teorisine göre, üretim yapılacak yer, kaynaklar tarafından belirlenir. 

Örneğin, alüminyum madenciliği boksit madeninin bulunduğu yerlerde, alüminyumun 

işlemesi ise elektriğin ucuz olarak bulunduğu yerlerde yapıldığında ekonomik olacaktır. 

Benzer şekilde, ulaşım maliyetleri ve ticari engeller üretim yerinin tesbit edilmesinde, 

belirleyici faktörlerdir (Oksay,1997). 

24

Uluslararasılaşma teorilerinin başında “Öğrenme Teorisi” gelmektedir. Öncelikle 

bu model uluslararasılaşma sürecini, maliyet farklılıkları ya da talep durumu gibi faktörler 

yerine bilgi, deneyim ve öğrenme gibi davranış odaklı etkiler ışığında ele almaktadır. Buna 

ek olarak Öğrenme Teorisi tek seferlik uluslararasılaşma kararları ile değil, dinamik bir 

uluslararasılaşma süreci ile ilgilenmektedir. Öğrenme Modeli’nin temeli, bir kez 

uluslararasılaşma süreci başladıktan sonra sürecin her türlü ilerleyeceği, firmadaki dış 

pazarlarla ilgilenen kişilerin pazarda oluşacak fırsatları ve problemleri göreceği ve 

problemlerin çözümlerini araştırarak bunlara çözüm getireceği varsayımına dayanmaktadır. 

Bu varsayım firmaların uluslararasılaşma sürecinde ilerlemeyi aşamalar halinde 

gerçekleştireceğini öne sürmekte ve zaman içinde firmanın ülkesi ile hedef ülke arasında 

coğrafi ve kültürel mesafenin azalacağını da savunmaktadır (Topak ve Nayır,2007). 

Firmaların uluslararasılaşma süreci değişik aşamaları kapsamaktadır. Örneğin 

firmalar başlangıçta mallarını, yurt dışına ihracat, pazarlama birimleri oluşturma veya lisans 

anlaşmaları yoluyla satmayı düşünürken son aşamada yurt dışında üretimde bulunmayı ya 

da diğer firmalarla birlikte ortak yatırımlara yönelmeyi tercih etmektedir. Diğer bir ifade ile 

uluslararasılaşma süreci tartışmalarında işlem ve/veya faaliyetlerle ilgili ekonomik olaylar 

kategorisi arasındaki fark ve ilişkiler gözden kaçırılmamalıdır (Karatepe,2003). 

Çokuluslu şirketler açısından işlemleri şirketler arasında yapmaktansa, tek bir 

şirket bünyesinde (çokuluslu şirket) gerçekleştirmek daha karlıdır. Bu işlemleri en iyi 

açıklayan teori deployment (konuşlandırma) teorisidir ve bu teorinin iki kısmı en 

önemlilerindendir. Birinci teori, uluslararasılaşmanın avantajlarını belirlerken, teknoloji 

transferinin önemi üzerinde durur. Teknoloji, zaman zaman satılan veya lisans altında 

verilen ve ekonomik açıdan fayda sağlayan, her çeşit bilgi olarak tanımlanabilir. Fakat 

teknoloji transferi konusunda bazen birtakım zorluklarla karşılaşılmaktadır. Örneğin bir 

fabrikanın nasıl işlediğine ilişkin bilgiler hiç bir zaman yazılı olmayıp, onu çalıştıran 

insanların bilgi dağarcığında bulunur ki bu da paketlenip satılan bir meta değildir. Aynı 

zamanda, potansiyel bir alıcının bilginin gerçek ederini de bilmesi çok zordur. Zira konu ile 

ilgili alıcı da, satıcı kadar bilgi sahibi olsa, zaten satın almasına ihtiyaç kalmayacaktır 

(Oksay,1997). 

Đkinci teori de, uluslararasılaşmanın avantajlarını açıklarken, dikey 

entegrasyonun önemini vurgulamaktadır. Eğer bir firma, iyi bir mal üretiyorsa ve bu mal bir 

25

aşka firmanın üretim girdisiyse, bazı problemler ortaya çıkmaktadır. Đlk olarak, eğer iki 

firma da piyasada bir monopol pozisyonundaysa, çeşme sonu firma, fiyatları aşağıya 

çekmek isterken, çeşme başı firma yukarı çekmek istediğinde, firmalar arasında bir 

anlaşmazlık başgösterecektir. Ayrıca, arz ve talep belirsizliği yüzünden koordinasyon 

problemleri olabilecektir. Son olarak da, değişen fiyatlar bir veya her iki taraf için de büyük 

riskler yaratabilir. Eğer çeşme başı ve sonu firmalar, dikey bir şekilde entegre olabilirse, 

yani çokuluslu bir şirketin tabi şirketleri ya da yabancı ülkelerdeki kurdukları şirketleri 

olarak faaliyet gösterirlerse, bu problemler ortadan kalkacak veya azalacaktır (Oksay,1997). 

I.2. Yabancı Sermaye 

Bir ülkenin karşılığını sonradan ödemek üzere dış kaynaklardan elde edip 

ekonomik gücüne ekleyebileceği mali veya teknolojik kaynaklara yabancı sermaye adı 

verilir (Yılmaz,1988:45). 

Yabancı yatırım, yatırılabilir kaynakların kişi ve kuruluşlar tarafından bir başka 

ülkeye taşınmasıdır. Bir ülke borsasında işlem gören şirketlerin hisselerinin bir diğer ülke 

veya ülkelerin kuruluşları tarafından satın alınmasını ifade eden portföy yatırımları dışında 

kalan ve bir veya birden fazla uluslararası yatırımcının tamamına sahip olarak veya yerli bir 

veya bir kaç firma ile ortaklık halinde gerçekleştirdiği yatırımlar, doğrudan yabancı yatırım 

olarak tanımlanmaktadır (Özel Đhtisas Komisyonu,2000). 

Az gelişmiş ülkeler ekonomik kalkınma çabalarında önemli bir sermaye kısıtı ile 

karşı karşıya iken, gelişmiş ülkelerde sermaye faktörü bol olarak bulunmaktadır. Ülkeler 

arasında sermaye donanımları açısından ortaya çıkan bu dengesizlik dünya ekonomisinde 

kaynak dağılımının etkin olmaması sonucunu doğurmaktadır. Dışa kapalı bir ekonomide 

ulusal tasarruflar sermaye birikiminin tek kaynağıdır. Ancak dışa açık bir ekonomide ulusal 

yatırımlar yabancı sermaye ile de finanse edilebilecektir. Az gelişmiş ülkeler finansal 

serbestleşme programları ile dışa açılarak uluslararası sermaye hareketlerinden 

faydalanmaya çalışmaktadırlar (Kula,2003:141). 

Uluslararası alanda oluşan sermaye hareketleri genelde üç grup içinde 

tanımlanmaktadır. Bunlar kısaca banka kredileri, portföy yatırımları ve doğrudan yabancı 

sermaye yatırımlarıdır- Günümüzde her bir sermaye hareketinin yönü ve miktarı dünya 

ekonomisindeki gelişmelere paralel olarak değişebilmekte, bu da ülkelerin ekonomik 

durumuna doğrudan etki etmektedir. 

26

Son yirmi yılda dünyada mal ve hizmetlerin üretim ve tüketiminde globalleşme 

eğilimi giderek artmaktadır. 1980 yılında yabancı sermaye hareketleri Dünya Gayri Safi 

Milli Hasılasının sadece %5'ini oluştururken, 1998'de bu oran yaklaşık %16'lara kadar 

çıkmıştır. 1993–1999 arası dünyadaki yabancı sermaye akışı 200 milyar dolardan 800 

milyar dolara 2000 yılında ise bu rakam 1 trilyon dolara ulaşmıştır. Uluslararası doğrudan 

yabancı yatırımların temel özelliği, yatırım hareketlerinin büyük kısmının OECD ülkeleri 

arasında olmasıdır. Yaklaşık olarak yabancı sermaye hareketlerinin %90'ı OECD ülkeleri 

arasında hareket etmekte, OECD dışı ülkelerde, direkt yabancı sermaye yatırımları kendi 

aralarında dahi önemsiz bir oranda seyretmektedir (Demircan,2003). 

I.2.1. Kısa Süreli Yabancı Sermaye 

Portföy yatırımları, tasarruf sahiplerinin uluslararası sermaye piyasalarında bir 

takım riskleri üstlenmek koşuluyla bir takım kazançlar (faiz, temettü vb.). elde etmek 

amacıyla hisse senedi, tahvil ve diğer sermaye piyasası araçlarına yaptıkları yatırımlardır 

(Sağlamer,2003). 

Portföy yatırımları içerdikleri araçların likiditesinin yüksek menkul kıymetlerden 

oluşması nedeniyle, yatırım yapılan ülkeyi her an terk edebilmektedir. Bu nedenle 

kalkınmanın finansmanına katkıda bulunabildikleri gibi, ülke ekonomisinde enflasyon 

baskısı, ulusal paranın aşırı değerlenmesi ve cari işlemler dengesinin kötüleşmesi seklinde 

olumsuz etkiler de yaratabilmektedirler (Alp,2000:180-199). 

Ekonomi literatüründe tam olarak tanımı yapılmamış olmakla birlikte sıcak para 

olgusunun uluslararası kısa vadeli spekülatif sermaye hareketlerini ifade ettiği 

belirtilmektedir. Tahvil, hisse senedi ya da diğer mali yatırım araçlarına yapılan, doğrudan 

yatırım şeklinde gerçekleşmeyen ve örgütlenmiş piyasalarda işlem gören yatırımlardır. 

Dolaylı yatırım olarak da adlandırılan portföy yatırımlarının ülkeye giriş ve çıkışı özelikle 

elektronik ortamda gerçekleştirilen işlemler sayesinde oldukça kısa süreli olabilmekte ve 

yatırımlar risk gördükleri anda kolaylıkla portföylerini boşaltabilmektedirler 

(Gökkaya,2006). 

1990-97 döneminde gelişmekte olan otuz ülke verileri kullanılarak yapılan bir 

araştırmada doğrudan yabancı yatırımların portföy yatırımlarından iki misli fazla olduğu 

bulunmuştur. Uluslararası Finans Enstitüsü tarafından 2005 yılında yayınlanan gelişmekte 

olan ülkelere sermaye akışı raporunda ise, 2004 yılında gelişmekte olan ülkelere giren özel 

27

sermayenin 130 milyar dolarının doğrudan yabancı yatırımlar, 35 milyar dolarının da 

portföy yatırımı olarak girdiği belirtilmektedir (Đşeri ve Aktaş,2006). 

Kısa vadeli yabancı yatırımları daha ıyı anlamak için hedege fonlarını ve subrime 

kredileri daha detaylı incelemek gerekmektedir. 

Hedge fonları; varlıklı kişilerden ve büyük kuruluşlardan toplanan fonları getiri 

sağlamaya ve sermayeyi değerlendirme amacına yönelik olarak oluşturulmuş finansal varlık 

alım satımında kullanan özel bir yatırım fonudur. Diğer yatırım araçlarının tersine hedge 

fonları, bir gösterge endeksle karşılaştırılan getiri sağlamak yerine, kesin ve sürekli getiri 

sağlamaya odaklanmıştır. Başka bir ifadeyle hedge fonlar, sektör göstergelerine veya 

endeksin performansına bakmaksızın kesin getiri arayışı içindedir. Kesin getiriyi 

sağlayabilmek için de atılgan stratejiler uygulamaktadır. Risk/getiri profilini yükseltmek için 

açığa satış, türev ürünlerin alım satımı ve kaldıraç (borçlanma) kullanmak gibi pozisyonlar 

alırlar. Bu özellikleri ile hedge fonlar oldukça özel, değişken ve açık uçlu bir yatırım 

ortaklığı olarak da tanımlanabilmektedir. Ayrıca hedge fonlar bir taraftan kesin getiri 

garantisi verirken, diğer taraftan kayıt altında olmama, yatırım pozisyonları, likidite ve 

aldıkları ücret konularında özgürdürler. Yatırımcı sayısını sınırlandırarak ve belirli bir getiri 

düzeyini karşılamalarını isteyerek yatırımcıları akredite etmek yoluyla kayıt altına 

alınmaktan kaçınırlar. Ayrıca hedge fonların reklam vermeleri veya çağrıda bulunmaları 

yasaktır. Bu yasaklar da hedge fonların gizemini artırmaktadır. Hedge fonlar, yatırımcılarına 

ortalama riskin üzerinde olağanüstü kazançlar sağlama olasılığını sunarken, büyük risklerde 

almaktadırlar (Chambers,2008:5-13). 

Subrime krediler ise; türü ve niteliği itibarıyla hükümet politikasına bağlı olarak 

yürütülen, düşük gelir gruplarına konut edindirme formülünü içermektedir. Bu kredi ABD 

hükümetinin düşük gelir gruplarının kredi kullanımını teşvik etmesi neticesinde artarak 

çoğalmış, dar gelir grupları tarafından bir hak olarak görülmeye başlanmıştır. Subrime 

krediler özü bakımından riskli olmasına rağmen gerekli titizlik gösterilmemiş riski yüksek 

kişilere kullandırılmıştır. Faiz ve anapara ödemelerinde başlayan aksaklıklar büyüyerek 

diğer kredi türlerine de yansımıştır (Ayhan,2008). 

Hükümetin yoğun desteğiyle kullandırılan bu krediler, dar gelirli tüketicileri 

konut alım satımı yoluyla kar elde etme beklentisine itmiş, bu sebeple piyasada dengeler 

bozulmuş, kullanılan krediler karşılığında teminat olarak gösterilen konutların değerleri 

düşmüştür. Konut satın almanın bir yatırım aracı olarak görülmesi neticesinde bozulan 

28

piyasa dengeleri nedeniyle geri ödemelerde aksamalar başlamış, teminat olarak gösterilen 

konutlar kredi kullandıran kurumlar tarafından nakite çevrilme çabalarına girince de 

piyasada daha çok konut arzı oluşmuştur. Sözleşmede gösterilen konut değerlerin yarı 

fiyatına kadar düşmesi piyasalardaki dengelerin daha da bozulmasına neden olmuştur 

(Ayhan,2008). 

I.2.2. Doğrudan Yabancı Sermaye 

Ülkeler arasındaki sermaye hareketleri, ticaret ve yabancı yatırımların önündeki 

engeller, ulaşım ve iletişim maliyetleri azaldıkça, firmalarında neyi nerede ve nasıl 

üretecekleri ve kime satacakları konusundaki tercihleri genişlemektedir. Böylece, bir yandan 

sınırları uluslararasılaşan endüstri ve firmalar hızla çoğalırken, diğer yandan bu 

piyasalardaki rekabet sertleşmektedir. Hepsinden önemlisi firmaların ülke dışındaki 

yatırımları arttıkça uluslararası üretim de artmakta ve bu yatırımlar, yalnızca ulusal 

piyasaların genişlemesine katkıda bulunmayıp aynı zamanda daha büyük ve geniş ölçekteki 

bölgesel ve küresel piyasalarıda ortaya çıkarmaktadır. Doğrudan yabancı sermaye akımları 

küreselleşmenin ayrılmaz bir unsuru olarak dünya ekonomisine şekil veren faktörlerin 

başında gelmektedir. Uluslararası şirket birleşme ve devralmalarının yönlendirdiği doğrudan 

ve dolaylı yabancı sermaye akımları son yıllarda dünya ekonomisinin toplam gayrisafi 

yurtiçi hasılası, mal ve hizmet ihracatı gibi önemli bazı göstergelerinden çok daha hızlı bir 

büyüme kaydetmiştir (Yıldırım, Özkan, Halis ve Özkan,2007:305) 

Doğrudan yabancı yatırımın tanımını ise şu şekilde yapabiliriz. Bir ülkede bir 

firmayı satın almak, yeni kurulan bir şirket için kuruluş sermayesini sağlamak, mevcut bir 

şirketin sermayesini arttırmak yoluyla diğer bir ülkede bulunan şirketlere yapılan ve 

kendisiyle birlikte teknoloji, işletmecilik bilgisi ve yatırımcının kontrol yetkisini de 

beraberinde getiren yatırımdır (Karluk,2001:100). 

Yabancı bir pazara girmeyi düşünen bir firmanın önünde farklı üç seçenek 

bulunmaktadır. Birincisi, malları kendi ülkesinde üretip, yabancı bir ülkeye satmak kaydıyla 

ihracat yapmak, ikincisi, piyasasına girmek istediği ülkedeki bir firmaya kendi teknolojisini 

ve marka ismini kullanmasına izin vererek, lisans anlaşması yapmak ve üçüncüsü ise, 

piyasaya doğrudan sermaye yatırımı yapmak kaydıyla girmektir (Oksay,1997). 

29

Tablo 1 : Dünyada Uluslararası Doğrudan Yatırımlar (Milyar Dolar) 

Yıllar Milyar Dolar Yıllar Milyar Dolar 

1995 331 2002 716 

1996 358 2003 557 

1997 478 2004 710 

1998 693 2005 916 

1999 1092 2006 1411 

2000 1396 2007 1833 

2001 826 

Kaynak: YASED http://www.yased.org.tr/webportal/Turkish/Yayinlar/Pages/UNCTAD2008.aspx 

(e.t.31/01/2009) 

UNCTAD tarafından hazırlanan rapora göre, dünya genelinde uluslararası 

doğrudan yatırım girişi 2007'de önceki yıla göre yüzde 30 artarak 1,8 trilyon dolar olurken, 

2000 yılından sonra ilk kez 2006'da ulaşılan 1,4 trilyon doları aşarak en yüksek seviyesine 

ulaştı. Raporda, artış trendinin nedenleri yüksek büyüme rakamları ile güçlü kurumsal 

performanslar, yeniden yatırıma dönüştürülen kazançlar, doların diğer belli başlı para 

birimleri karşısında değerinin düşmesi, eşik altı piyasalarda yaşanan krizin global etkilerinin 

birleşme ve satın alma işlemlerine henüz yansımaması ve yakın dönemde oluşan sermaye 

birikimlerinden yola çıkarak birleşme ve satın alma işlemlerinde egemen servet fonları gibi 

yeni aktörlerin etkinliğinin artması olarak sıralandı. 

2007 yılında en fazla uluslararası doğrudan yatırım çeken ilk 3 ülke 232,8 milyar 

dolar ile ABD, 224 milyar dolar ile Đngiltere ve 158 milyar dolar ile Fransa olurken, 

gelişmekte olan ülkeler sıralamasında Çin, 6. sıradaki 83,5 milyar dolarlık yatırımla başı 

çekti. 2007 itibariyle toplam uluslararası doğrudan yatırım stoğu 15,2 trilyon dolara 

ulaşırken, ABD ve Đngiltere en fazla uluslararası doğrudan yatırım stoğuna sahip ülkeler 

arasında yer aldı. Yatırım stoğundaki payı yüzde 31 olan gelişmekte olan ülkeler arasında 

Hong Kong, Brezilya, Çin, Rusya, Meksika, Singapur ve Türkiye en fazla stoğa sahip 

ülkeler olurken, Türkiye 2006'da yaklaşık 146 milyar dolarlık stoğu ile 25. sıradan 21. sıraya 

yükseldi. 2007 itibariyle Türkiye'de uluslararası doğrudan yatırım stoğu GSYĐH'nın yüzde 

22'sini aştı. Uluslararası doğrudan yatırımların toplam sabit sermaye yatırımlarındaki payı 

yüzde 15,6 oldu. 

30

Tablo 2 : Global Göstergeler ve Çokuluslu Şirketler (Milyar Dolar) 

1990 2006 2007 

UDY Girişleri 207 1411 1833 

UDY Çıkışları 239 1323 1997 

UDY Stoku (iç) 1941 12470 15211 

Çokuluslu şirketlerin yabancı bağlı kuruluşlarının 

Satışları 6126 25844 31197 

Đstihdamı (bin kişi) 25103 70003 81615 

Toplam aktifleri 6036 55818 68716 

Kaynak: YASED http://www.yased.org.tr/webportal/Turkish/Yayinlar/Pages/UNCTAD2008.aspx 

(e.t.31/01/2009) 

Dünyadaki yaklaşık 79 bin çokuluslu şirketin yaklaşık 790 bin yabancı bağlı 

kuruluşunun toplam satışları dünya gayri safi hasılasının yüzde 10'undan fazlasını 

oluşturuyor ve global ihracatın üçte birini gerçekleştiriyor. Geçtiğimiz yıl uluslararası 

doğrudan yatırımlar gelişmiş ülkelerde yüzde 33 artışla 1,2 trilyon dolara, gelişmekte olan 

ülkelerde yüzde 21 artışla 500 milyar dolara ve geçiş ekonomilerinde yüzde 50 artışla 86 

milyar dolara ulaştı. Rapora göre, dünyada uluslararası birleşme ve satın almalar 2007 

yılında bir önceki yıla göre yüzde 46 artışla 1,6 trilyon dolar olurken, özel hisse fonlarının 

payı yüzde 28 düzeyinde gerçekleşti. Bölgelerin uluslararası doğrudan yatırımlardan aldığı 

paylara bakıldığında gelişmiş bölgelerin payı azalırken, gelişmekte olan bölgelerin payı 

arttı. Bölgeler itibariyle Avrupa uluslararası doğrudan yatırımlardan en fazla pay alan bölge 

olurken, bunu Kuzey Amerika, Güney ve Doğu Asya ile Latin Amerika ve Karayipler izledi. 

Türkiye, raporda Batı Asya ülkeleri arasında bu yıl bölgesinde ikinci sırada yer 

aldı.Uluslararası doğrudan yatırım akışlarında imalat sanayinin payı düşerken, hizmetler 

sektörünün payının arttığı dikkat çekti. Raporda yer alan geleceğe yönelik beklentilerde, 

çokuluslu şirketlerin orta vadeli yatırım planları konusunda kötümser olduğu görülürken, 

yüzde 70'i yatırımlarının artıracağını söylemesine karşın yatırımlarını büyük oranda 

artıracağını belirtenlerde düşüş meydana gelmiştir. Global dalgalanmanın etkileri 2007'de 

yatırım akışlarına tam olarak yansımazken, 2008'de yüzde 10 düşüş beklentisi söz konusu 

olmuştur. 

UNCTAD`ın Dünya Yatırım Raporuna göre 2007 yılındaki yaklaşık 22 milyar 

dolar tutarında uluslararası doğrudan sermaye girişiyle Türkiye, dünya genelinde 23. sırada, 

gelişmekte olan ülkeler arasında ise dokuzuncu sırada yer almış ve Türkiye 2008-2010 

31

döneminde yatırımcı tercihleri arasında 15. en cazip ülke olarak gösterilmiştir. Rapora göre, 

en fazla uluslararası doğrudan yatırım çeken ülkeler arasında 2006`da 17`inci sırada yer alan 

Türkiye, 2007`de 23. sıraya geriledi. Global uluslararası doğrudan yatırımlar, 2007 yılında 

yüzde 30`luk artışla 1,8 trilyon dolarlık rekor bir seviyeye ulaştı Türkiye gelişmekte olan 

ülkeler arasında da 5. sıradan 9. sıraya geriledi. Bu verilerle, 2007 yılında Türkiye`nin dünya 

genelindeki uluslararası doğrudan yatırımlardan aldığı pay yüzde 1,2 olurken, gelişmekte 

olan ülke toplamında ise payı yüzde 4,4`e ulaştı. Girişlerin yanı sıra, yatırım çıkışları 

itibariyle bakıldığında ise, Türkiye, 2007 yılındaki 2,1 milyar dolarlık dış yatırımı ile 50. 

sırada yer aldı. Türkiye, bu kategoride, 2006 senesinde 53. sıradaydı. 2007 yılı itibariyle 

global uluslararası doğrudan yatırım stoğu 15,2 trilyon dolara ulaşırken, Türkiye 146 milyar 

dolarlık stoğu ile 21. sırada yer aldı. Türkiye 2006 yılında stok itibari ile 25. sırada yer 

almıştı. Forbes tarafından haziran 2008`de yayınlanan iş yapmak için en iyi ülkeler 

endeksine göre Türkiye bir önceki yıla göre yedi sıralık bir iyileşme kaydederek 121 ülke 

arasından 41. sıraya yerleşmiştir. 

I.2.2.1. Doğrudan Yabancı Sermayeyi Belirleyici Faktörler 

Uluslararası Ticaret Teorisi’nin temeli “Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi”ne 

dayanır. David Ricardo’nun formüle ettiği bu teoriye göre her ülke, göreceli olarak hangi 

malları daha ucuza üretiyorsa o malların üretiminde uzmanlaşması gerekmektedir. Bu 

çerçevede de üretiminde uzmanlaştığı malı ihraç edecek, diğer ülkenin uzmanlaştığı ürünü 

de ithal edecektir. Temeli Adam Smith’in “Mutlak Üstünlükler Teorisi”ne dayanan liberal 

yorumun amacı, Smith’in kitabına adını veren “Ulusların Zenginliği”ne ulaşmaktır. Bu 

liberal teorinin temeli, ortak çıkarın zenginlik yaratacağıdır. Karşılaştırmalı Üstünlükler 

Teorisi uluslararası ticaretin temel mantığını açıklayabilse de doğrudan yabancı sermaye 

yatırımları daha karmaşık bir model gerektirdiğinden klasik teorinin kapsamı dışında ele 

alınmıştır. Doğrudan yabancı sermaye yatırımları daha karmaşık, stratejik, ekonomik 

modellerin, hipotezlerin ortaya çıkmasına neden olmuştur (Görgün,2004). 

Ülkeler yabancı sermaye yatırımlarını çekebilmek için çok çeşitli faktörler 

kullanmakta; DYY ise çok çeşitli faktörlerden etkilenmektedir. Gelişmiş ülkeler rekabet 

güçlerini ve kârlarını arttırabilecekleri bir ortam ararken; sermaye ve teknolojik açıdan 

yetersiz gelişmekte olan ülkeler ise, yabancı sermaye için uygun ortam hazırlama 

çabasındadırlar. DYY oluşturan nedenler, sermaye sahipleri ve bu tür yatırımları ülkesine 

32

çekmek isteyen ülkelerin çakışan çıkarları doğrultusunda farklılaşmaktadır. Bu nedenle, 

yatırım yapan çokuluslu şirketin beklentilerinin, yatırım alan ülkenin beklentileri ile 

örtüşebildiği oranda, yatırım her iki ülke yararına olacaktır (Karluk,2002:467). 

Yetişmiş işgücüne ve esnek işgücü piyasalarına olan ihtiyaç, bilgiye dayalı 

teknolojilerin uygulanmasında ve tüketiciye yönelmiş girişimci, iletişim ve satış kabiliyetleri 

olan işgücüne talebi arttırmaktadır. Yabancı sermaye, bu tür ucuz işgücünün bulunduğu 

ülkelere yönelmektedir. Đşletmelerin daha geniş pazarlara ulaşabilmesi amacıyla 

küreselleşmesi sonucunda üretim, hizmetler ve sonraki hizmetlerin hedef pazarda veya 

yakınında olması zorunluluğu da diğer bir etkendir. Bilgiye dayalı endüstrilerin gelişmesi, 

bu alanda rekabetin oldukça yoğun olması nedeniyle yeniliklerin, bilginin ve 

enformasyonun bulunduğu yerlere yatırım yapma arzusu gelişmektedir (Özyıldız,1998). 

Uzun vadeli karşılaştırmalı üstünlük sağlayan bölgelerde ana şirketin üretim 

faaliyetlerini destekleyen diğer üretim faaliyetlerinin yoğunlaştırılması maliyetleri azaltan 

bir etkendir. Böylelikle ana şirkette, gerekli alt yapısı genişlemeye, destekleme 

faaliyetlerine, promosyona ve arza açık olan bölgelere yatırım yapma arzusu oluşmaktadır. 

Girdilerin, üretimin küreselleşmesindeki gelişmelere bağlı olarak artan oranda uluslararası 

bir karakter kazanması sonucunda, yatırım yapacak şirketler için yatırım yapılacak yerin 

önemi artmaktadır. Üretimde otomasyon ve yeni teknolojilerin kullanımın artması, sanayide 

geleneksel işgücü becerilerinin üretim sürecindeki önemini azaltmaktadır (Özyıldız,1998). 

Gelişmekte olan ülkelerdeki yurt içi tasarrufların, hızlı bir ekonomik kalkınmayı 

finanse edecek durumda olmaması, bu ülkelerin DYY’yi ülkelerine çekmek istemelerinde 

etkili olan önemli bir faktördür. Hükümetler tarafından uzun vadeli doğrudan yabancı 

sermaye girişi, kalkınmanın bir parçası olarak görülmekte; ülkedeki gelir oluşumu, 

sürdürülebilir büyüme, yatırımların arttırılması, ihracat, döviz dengesi, ödemeler dengesi, 

enflasyon, faiz oranları ve vergi gelirleri gibi makro büyüklükleri olumlu yönde etkilediği 

düşünülmektedir (Özyıldız,1998). 

DYY’nin ülkedeki endüstriyel verimliliği arttırması, ülke içinde ekonomideki 

teknolojik gelişmelerin yakından takip edilmesi ve rekabetin artması nedeniyle üretilen 

ürünlerin nitelik, kalite, miktarının ve üretim kapasitesinin yükseltilmesinin etkili bir rol 

oynaması gelişmekte olan ülkeler için yabancı sermayeyi cazip kılmaktadır. Đşsizlik 

33

probleminin yoğun olduğu ülkelerde, üretim ve istihdamı arttırıcı, işgücü niteliklerini 

yükseltici etkileri bulunmaktadır. Ayrıca, DYY yapan şirketler, beraberinde getirdikleri 

mevcut diğer pazarlara, sahip oldukları yavru şirketlerin de girebilmeleri imkânını sağlarlar. 

(Seyidoğlu,2003:80) 

Yukarıda bahsedilen faktörler nedeniyle, gelişmekte olan ülkeler DYY’yi 

ülkelerine çekme çabasına girmişlerdir. Bu durum, ülkelerin dönemler itibariyle farklı 

özelliklere sahip olmasını gerektirmiştir. II. Dünya savaşının hemen ertesinde, merkez 

ülkelerin ihtiyaç duyduğu hammaddelere sahip olmak yeterli bir koşul iken; 1970’lerde ucuz 

işgücü yatırım yapılması için önemli bir kriter olmuştur. Bu açıdan küreselleşen dünya 

ekonomisinde sadece ucuz işgücü yeterli bir kriter olmayıp, tamamlayıcı politikalar zorunlu 

hale gelmiştir. Hükümetler yatırım indirimi, gümrük vergilerinden bağışıklık veya 

taksitlendirme, ucuz kredi gibi teşvik tedbirleri ile yabancı sermayeyi yatırım yapmaya 

özendirebilir. Teşvik tedbirleri yabancı sermayeyi çekmekte tek başına etkili değildir. 

Ancak, özellikle ÇUŞ’ların bu gibi teşvik tedbirlerinden ziyade, siyasi ve ekonomik 

istikrara, söz konusu ülkenin dünya ticaret sistemine ve bu sistem bünyesinde oluşturulan 

anlaşmalara ne ölçüde katıldığına daha çok önem vereceği söylenebilir (Kula,2003). 

DYY’yi çekmekte etkili olan politikalar arasında ekonomik entegrasyonların 

ticaret engellerini aşmak amacıyla yapılan yatırımlar da gösterilebilir. Bu argüman, 

ekonomik entegrasyon bölgelerine yönelik DYY’nin artışını açıklamaktadır. Bölgesel 

ekonomik entegrasyonların yapılma sebeplerinden birisi DYY’de artış sağlamaktır 

(Kula,2003). 

UNCTAD 1998 yılı Dünya Yatırım Raporu’nda, Doğrudan Yabancı Sermaye 

yatırımlarını etkileyen faktörlere ilişkin bir analiz yapmıştır. Söz konusu belirleyicileri, üç 

ana başlıkta toplamıştır: Bunlar; ekonomik faktörler, yatırım ortamına ait faktörler ve politik 

faktörlerdir. Ayrıca, ekonomik faktörlerin yatırım stratejileri açısından alt başlıkları da 

ortaya konmuştur. UNCTAD’ın belirtmiş olduğu faktörler aşağıda ki tabloda verilmiştir 

(Gövdere,2003). 

34

Tablo 3 : Doğrudan Yabancı Sermayenin Belirleyicileri 

Faktör Grupları 

I.Politik 

Faktörler 

II.Yatırım 

Ortamına 

Đlişkin Faktörler 

Ev Sahibi Ülkelerdeki Belirleyiciler 

Ekonomik, politik ve sosyal istikrar, 

Yabancı yatırımlara ilişkin uluslararası anlaşmalar, 

Vergi politikası, 

Ticaret politikası, ticaret politikası ve DYS yatırımlarının tutarlılığı, 

Özelleştirme politikası, 

Piyasaların yapısı ve işleyişine ilişkin politikalar (özellikle; rekabet ve şirket satın 

alma ve birleşme politikaları) 

Yabancı iştiraklerin anlaşma standartları. 

Yatırımların promosyonu (imaj yaratılması, ülkenin pazarlanması vb.) 

Yatırım teşvikleri 

Maliyetler (rüşvet, bürokratik etkinlik vb.) 

Yatırım sonrası hizmetler 

Sosyal etkenler (Yaşam kalitesi vb.) 

III. Ekonomik 

Faktörler 

Yatırım Stratejileri 

Pazara yönelme 

Kaynağa/stratejik 

varlığa yönelme 

Faktörler 

Pazar büyüklüğü ve kişi başına milli gelir. 

Piyasanın büyümesi. 

Bölgesel ve global piyasalara giriş imkanları. 

Tüketici tercihleri. 

Piyasaların yapısı. 

Hammaddeler 

Düşük ücretli vasıfsız işgücü 

Vasıflı işgücü 

Fiziki altyapı 

AR-GE 

Teknolojik, yenilikçi ve diğer yaratılmış varlıklar 

Etkinliğe yönelme 

Kaynakların/varlıkların maliyeti ve Đşgücünün verimliliği 

Diğer girdilerin maliyeti (iletişim, ara mallar,). 

Bölgesel entegrasyon anlaşmasına üyelik, ölçek ekonomisi. 

Kaynak: DTM www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/yab_ser.doc 

(e.t.31/01/2009) 

i. Politik Faktörler 

Yatırım kararını etkileyen en temel öğelerden biride ev sahibi ülkedeki politik 

istikrardır. Yatırımcılar politik açıdan istikrarsız olan bir ülkeye yatırım yapmayı 

sermayelerini riske atmaya benzetirler. Bu nedenle politik istikrarın olmadığı ülkeye yatırım 

yapmayı hiçbir yatırımcı istemez. Politik kurumların istikrarlı bir şekilde işlediği, uzun 

35

vadeli risklerin de dolayısıyla düşük olduğu ülkeler yabancı yatırımcılar için her zaman daha 

çekicidir. Bu güven ortamı yabancı sermaye yatırımları için oldukça önemlidir, çünkü 

önceden de belirtildiği gibi, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarında, yatırımın beklenen 

kârları elde edebilmesi genellikle uzun vadede gerçekleşmektedir. Bu yüzden yatırımcı 

güveni sadece güncel politik görünüme olan güveni değil, uzun vadeli politik ve ekonomik 

istikrara olan beklentileri de yansıtmaktadır. Politik rejimin karakteristiklerinin yanı sıra, ev 

sahibi ülkedeki devlet memurlarının, özel sektör yöneticilerinin ve sendika liderlerinin 

tavırları da ülkenin potansiyel yatırımlar açısından çekiciliğini belirleyen diğer etkenlerdir. 

Bununla birlikte doğrudan yabancı yatırımını etkileyen faktörler arasında ülkenin 

özelleştirme politikaları, vergi politikası, rekabet ve şirket satın alma ve birleşme politikaları 

gibi politikalarda gösterilebilir. Hiçbir yabancı yatırım yüksek vergi oranlarına maruz 

kaldığı bir ülkede kalarak karını azaltmak istemez. Ayrıca piyasadaki şirketlerin bir 

birleriyle birleşmelerine yada aralarındaki rekabete bakarak durumun kendi aleyhine 

bulunduğu bir ortamda bulunmak istemez. Bunlara ilave olarak yatırım yapılacak ülkenin 

yabancı yatırımcılara sağlamış olduğu kolaylıklar ve yapılan hukuki ve teknik 

düzenlemelerde etkili olabilmektedir (Karaköy,2006). 

Politik riskin doğrudan yabancı yatırımlarla alakası üzerine çalışmalar, ülke 

dışında yatırım yapma ve yatırımın formu ve zamanlamasıyla ilgili kararı belirleyen 

etmenlerin, esas olarak piyasa görünümü ve firmanın bütün stratejileri ışığında maliyet ve 

risk etmenleri olduğunun altını çizmektedir. Politik risk de açık bir biçimde maliyet ve risk 

değerlendirmelerini etkilemektedir. Özellikle risk ve maliyet değerlendirmelerinin, iş 

çevreleri tarafından daha kalıcı ve görünümün temel esenliğine bağımlı hale getirildiği az 

gelişmiş ülkelerde, politik risk yabancı yatırımcılar için oldukça önemli hale gelmektedir. 

Artan döviz kuru riski, politik riske karşı hassaslığın artması ve vergi belirsizlikleri, 

çokuluslu şirketlerin risklerini yerel şirketlere göre daha da arttırmaktadır. Bu etmenler 

şirketin nakit akışı üzerinde ki riskleri, dolayısıyla şirketin sistematik riskini arttırmaktadır 

(Kürşad,2005). 

ii. Yatırım Ortamına Đlişkin Faktörler 

Yatırım ortamını belirleyen en önemli faktörler arasında teşvikler yer almaktadır. 

Doğrudan yabancı yatırım yapılmadan önce o bölgede verilen teşviklerin maliyetlere etkisi 

gibi konulara bakmaktadır. Ayrıca bu başlık altında yer alan rüşvet ve bürokratik işlemlerde 

yabancı yatırımcı için önemlidir. Az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerdeki bürokrasi 

36

sorunu herkese tarafından bilinen bir gerçektir. Bu sebeple bürokrasinin aşılabilmesi için 

verilen rüşvetler bazı durumlarda yatırım kararlarını olumsuz etkileyebilmektedir. Yatırım 

yapıldıktan sonra yatırımı yapan şirkete yardımcı olunmaya devam edilmesi, onun ülkede 

kalması ve yeni yatırımlar yapması için teşvik edilmesi de bir faktör olarak bu başlığın 

altına yazılabilir. Emek yoğun üretim yapan şirketlerin ucuz işgücünün bulunduğu bölgelere 

yatırım yapması, daha yüksek kâr realizasyonunun sağlanması açısından önemli olmaktadır. 

Bazen şirketler unvanlarını kullanarak satışlarını arttırmayı hedeflerler. Örneğin dünyanın 

en büyük bankalarının yurtdışına açılarak müşterilerine isimleri sayesinde güven 

aşıladıklarını, satışlarını rahatlıkla arttırdıklarını görebiliriz. Küresel olarak isim yapmış 

şirketler yerel piyasalara girdiklerinde ilk başta şirketlerin dünyada ki konumlarını anlatarak 

yıllardır bu işle uğraştıklarını vurgulayarak müşteri kazanmaya çalışırlar. Örneğin, Aviva 

Finansal Yatırım şirketinin reklamında olduğu gibi şirketin geçmişinin ön plana çıkartılarak 

halkın kendilerini düzgün tanımaları amaçlanmıştır ya da Fortis Bank Türkiye’ye geldiğinde 

bir günde bütün Dış Bankası tabelalarını toplatarak yerine Fortis Bank tabelalarını asması bu 

olaya örnek gösterilebilir. 

Bu başlık altında değerlendirilecek başka bir konuda tüketicinin mal talebi 

olabilir. Tüketicinin talep edeceği mal miktarının tespitinde iki husus göz önünde 

bulundurulur. Bunlar Tüketicinin sayısı ve tüketicinin alışkanlıklarıdır. Tüketici sayısı 

kurulacak tesisin kapasitesini belirler. Tüketici sayısı ne kadar fazla olursa tesisin 

kapasitesinin büyüklüğü o kadar fazla olur. Tüketicinin alışkanlıklarını ise; tüketicinin gelir 

seviyesi, tüketicinin alışkanlık ve teamülleri ve zevklerini etkileme imkanı belirler 

(Tatar,1985:48). 

Yatırım Teşvik Belgesi tasarrufları yatırıma yönlendirmek suretiyle, katma 

değeri yüksek, ileri ve uygun teknolojileri kullanarak bölgeler arası dengesizlikleri 

gidermek, istihdam yaratmak ve uluslar arası rekabet gücü sağlamak için yatırımların devlet 

tarafından desteklenmesi amacıyla verilen bir belgedir. Teşvik alan şirket; makine ve 

teçhizatı ithalatında gümrük vergisinden muaf tutulabilir, yapılan yatırım tutarının bir 

kısmını vergi matrahından düşebilir, ar-ge harcamaları için ucuz ve uzun vadeli kredi 

bulabilir. Bu ve bunun gibi sebepler yüzünden verilen teşvikler yeni şirket kurulmasını 

arttırır. Yabancı yatırımcılarda ülkeye gelirken verilen teşviklerden sonuna kadar 

yararlanmak ister. Yatırım yapmadan önceki araştırmalarında teşvik veren ülkeyi teşvik 

vermeyene tercih edebilirler (Tobb,2007). 

37

Verilen hizmetlerin sadece yatırım öncesi değil yatırım yapıldıktan sonrada 

devam etmesi yabancı yatırımcılar için önem arz etmektedir. Firma organizasyonun 

yapılması, personelinin ihtiyacının belirlenmesi, temini ve eğitimi, üretim sırasında 

karşılaşılabilecek problemlerin giderilmesi, yurt içi ve yurt dışı pazarlama ve satış 

faaliyetlerinin başlatılması, üretim akışının, kapasitesinin ve kalitesinin izlenmesi, dış 

piyasaya satışların izlenmesi ve dış pazar genişletme faaliyetlerinin başlatılması gibi 

faktörler yatırımcıyı ülkeye çekmede etkili olabilmektedir (Uğur,2005). 

iii. Ekonomik Faktörler 

Doğrudan yabancı yatırımın bir ülkeye gelmesini etkileyen faktörler; dönemler 

itibariyle belirleyici faktörlerin değişimine uğramıştır. Bir başka ifadeyle doğrudan yabancı 

yatırımı çekmek için farklı dönemlerde farklı özelliklere sahip olmak gerekmiştir. Örneğin, 

II. dünya savaşı sonrasında, gelişmiş ülkelerinin ihtiyaç duydukları hammaddelere sahip 

olmak doğrudan yabancı yatırımı çekmekte en önemli faktör olarak görülmüştür. Lokasyon 

teorisini incelediğimizde, üretim yapılacak yerin, kaynaklar tarafından belirlendiği 

görülmektedir. Örneğin, alüminyum madenciliği boksit madeninin bulunduğu yerlerde, 

alüminyumun işlemesi ise elektriğin ucuz olarak bulunduğu yerlerde yapıldığında ekonomik 

olacaktır. Benzer şekilde, ulaşım maliyetleri ve ticari engeller üretim yerinin tespit 

edilmesinde, belirleyici faktörlerdir. Ayrıca bunlara ek olarak ekonomik faktörler içerisinde 

yer alan düşük ücretli vasıfsız işgücü, vasıflı işgücü, fiziki altyapı (havaalanları, enerji, 

yollar ve telekomünikasyon), ar-ge gibi faktörlerde etkilidir. Đlerleyen dönemde 70’li 

yıllarda ise, ucuz işgücüne sahip olmak doğrudan yabancı yatırımı çekebilmenin önemli bir 

kriteri haline gelmiştir. Ucuz iş gücü olan yerlere yatırım yapılarak maliyetlerin aşağıya 

çekilmesi yatırımcılar için büyük bir avantaj sağlamıştır. Ayrıca sanayi devriminden bu yana 

en önemli etkenlerden biride pazarın büyüklüğü olmuştur. Pazar büyüklüğü sayesinde 

ürünlerini ülke içinde rahatça satarak daha fazla kar elde etmek her zaman en önemli 

sebeplerden biri olmuştur (Oksay,1997). 

Politika belirleyiciler doğrudan yabancı yatırımı çekme stratejilerini formüle 

ederken maliyet kontrolünün yatırımcılar için birincil öncelik olmadığını akıllarından 

çıkarmamalıdırlar. Đş dünyasında yapılan araştırmalara göre, politika belirleyiciler 

müşterilere erişime ve tutarlı ekonomik/siyasi çevreye daha fazla önem vermektedirler. 

Teşvikler, hangi miktarda olursa olsun, döviz kuru politikalarını da içeren durağan makro 

politikalar, yabancı firmalara karsı durağanlık ve şeffaflık politikaları, bölgesel çıkarları 

38

indirgemek veya ulaşılamaz sözde ekonomik kendine yeterlilik için tasarlanan ithalat 

tarifeleri ve ihracat sübvansiyonların olmadığı serbest ekonomi ve altyapıyı ve beşeri 

vasıfları geliştirmek için tasarlanan politikalar durağan ekonomik çevrenin yerini alamaz 

(Öğütçü,2003). 

DYY yatırımlarının belirleyicileri arasında piyasa hacmi gelişmekte olan ülkeler 

açısından, hem de gelişmiş ülkeler açısından önem taşıyan bir etken olarak görülmekle 

beraber, birinci grup ülkeler için daha önemlidir. Yapılan çalışmalarda, kişi başına gayri safi 

milli hasılanın DYY yatırımları için önemli bir faktör olduğu sonucuna ulaşmışlardır. DYY 

yatırımlarının belirleyicileri arasında en tartışmalı olanı, ücretlerdir. Ucuz işgücünün 

yabancı yatırımlar için bir cazibe unsuru olduğu genel kabul gören bir görüştür. Ücretlerin 

yabancı yatırımları cezbetmede etkili olamayacağını savunan görüşler de bulunmaktadır. 

Ücret-verimlilik-DYY yatırımları zinciri için söylenen en iyi söz, “düşük ücret seviyesinde 

yüksek kaliteli işgücüdür” (Gövdere,2003). 

Hasan Kaymak çalışmasında teşviklerin genellikle ne yatırım ortamındaki ciddi 

eksiklikleri telafi edebildiğini, ne de arzulanan dışsallıkları gerçekleştirdiğini ortaya 

koymuştur. Yapılması gerekenin ise insan kaynaklarına ve altyapıya gereken önemin 

verilmesi olduğunun altını çizmiştir. Kaymak’a göre, diğer şartlar (politik ve ekonomik 

istikrar, altyapı, taşıma masrafları) olumlu olduğunda vergilerin önemli bir etkisi olduğudur 

(Kaymak,2005). 

I.2.2.2. Doğrudan Yabancı Sermayeye Đktisadi Okulların Bakışı 

Sanayi Devrimi öncesinde büyük ölçüde tarımsal üretime dayalı olan uluslararası 

ticaretin temelinde Merkantilist düşünce yer almaktadır. Merkantilizm, 17. y.y.da ve 18. 

yüzyılın başlarına kadar dünyada ticaret yapan ülkelerce benimsenen hazinenin altın ve 

gümüş mevcutlarını arttırmak için ihracata ağırlık veren müdahaleci bir düşünce akımıdır. 

Bu düşünceye göre, bir ülkenin refahı sahip olduğu değerli madenler genellikle altın ve 

gümüş miktarı ile ölçülmektedir (Seyidoğlu,2003:12-13). 

Đthal ettiklerinden daha fazlasını ihraç etmek için hükümetler, ithalat işlemlerinin 

çoğuna kısıtlama koyup, yerel pazarda ya da ihraç pazarında rekabet edemeyecek birçok 

ürünün üretimine destek vermiştir. Đngiltere gibi bazı büyük ülkeler, bu ticari amaçlarını 

gerçekleştirmek için sahip oldukları sömürgeleri kullanmışlardır. Sömürgeler ana ülkenin 

diğer ülkelerden almak zorunda kalacakları birçok maddeyi temin etmeyi başarmışlardır. 

39

Böylece hem bir hammadde ve gıda maddeleri kaynağı, hem de ana ülkenin üretimi için bir 

pazar konumuna gelmişlerdir. Bu nedenle ana ülkeler, sömürgelerle olan ticareti tekellerine 

almanın yanı sıra üretim faaliyetlerini de engelleyerek; oralardaki endüstriyel gelişimin 

önüne geçmeye çalışmışlardır. Sömürgecilerin işine yarayacak şekilde planlanan 

Merkantilist teori, 1800 yılından sonra zayıflamaya başlamıştır (Seyidoğlu,2003:12-13). 

Klasik uluslararası ticaret teorileri, esas olarak, ülkelerin dış ticarete 

yönelmelerinin nedenlerini ve dış ticarette oluşacak olan değişim oranı ile sağlanacak 

faydaları açıklamaya yöneliktir. Đlgili alandaki teorilere katkılar öncelikle Adam Smith’in 

Mutlak Üstünlükler Teorisi ile sağlanmıştır. Adam Smith, dış ticaretin yapılış nedenlerini 

ve uluslararası uzmanlaşmanın yararını mutlak üstünlük teorisi ile açıklamaktadır. Đktisadi 

insan, “bırakınız yapsınlar, bırakınız geçsinler” ve görünmez el ile klasik liberalizme yön 

veren Smith, merkantalistlerin aksine, her iki ülkenin dış ticaretten yarar sağlayacağı ve 

dünya kaynaklarını bu sayede en optimal biçimde kullanılmış olacağını ileri sürer 

(Bayraktutan,2003). 

Bu teoriye göre, her ülke diğerlerinden daha düşük maliyetle ürettiği mutlak 

üretim üstünlüğüne sahip olduğu malları üretmeli, bunların üretiminde uzmanlaşmalı ve bu 

malları ihraç etmeli, pahalı ürettiği malları ise ithal etmelidir. Bazı ülkeler, belli ürünlerin 

üretiminde sahip oldukları uygun iklim koşulları, doğal kaynaklara ulaşım kolaylığı ya da 

belirli özelliklere sahip işgücünün varlığı dolayısıyla doğal üstünlüğe sahip olabilmektedir 

(Bayraktutan,2003). 

Sonrasında ise, David Ricardo’nun Karşılaştırmalı Üstünlükler Teorisi ve bu 

teoriye karşılıklı talep prensibi olgusunu kazandıran J. Stuart Mill’in yaklaşımları takip 

etmiştir. 1817 yılında David Ricardo, “Eğer bir ülke tüm ürünlerde mutlak üstünlüğe sahipse 

ne olur?” sorusu üzerinde durmuş ve Adam Smith’in mutlak üstünlük teorisini geliştirerek 

karşılaştırmalı üstünlük teorisini ortaya atmıştır. Uluslararası ticaretin mutlak üstünlüklere 

dayandırılmasının kapsamı daraltacağını gören Ricardo, ülkeler arasında üretim maliyeti 

farkı yerine, farklılığın derecesi üzerinde durmuştur. Diğer bir ifadeyle, karşılaştırmalı 

üstünlük teorisi, uluslararası ticaretin, mutlak değil karşılaştırmalı üstünlüklere dayanması 

gereğini ortaya koymuştur. Bir ülke, bütün mallarda, diğerine göre daha üstün olsa da, 

karşılaştırmalı olarak en fazla üstünlüğe sahip olduğu mallarda uzmanlaşıp; daha az üstün 

olduğu malları ithal ederek daha fazla refaha ulaşabilir (Bayraktutan,2003). 

40

Klasik teorilere en önemli katkı ise, Eli Hecksher ile Bertil Ohlin tarafından 

sağlanmıştır. Bir ülkenin en bol üretim faktörünü üretiminde yoğun olarak kullandığı malları 

ihraç edeceği prensibine dayalı H-O modeli, klasik uluslararası ticaret teorisine önemli 

katkılar sağlamıştır. Bu bağlamda, teorinin temelinde faktör oranları kavramından elde 

edilen karşılıklı avantaj prensibidir. Aynı zamanda, uluslararası ticaretin ilk motivasyonu 

ulusal ve yabancı fiyatlar arasındaki mutlak farklılıktır. Şüphesiz, bu farkın transfer 

maliyetlerinden büyük olması gerekmektedir. Fiyatlardaki mutlak farklılık maliyetlerdeki 

mutlak farklılığa dayansa da maliyet fiyat ilişkilerinin tam rekabet piyasalarında farklılık 

göstereceği gözden kaçırılmamalıdır (Erken,1986:37). 

Maliyetlerdeki mutlak farklılıklar ise, ülkeler arasındaki maliyet oranlarının 

farklılığından doğmaktadır. Bu sonuç, karşılaştırmalı üstünlükler teorisinin özünü 

oluşturmaktadır. Böyle bir durumda, ülkelerin fırsat maliyetlerinin belirlediği değişim 

aralığı limitleri içinde iki taraf içinde kazançlı olabilecek bir değişim oranının ortaya 

çıkacağı kabul edilmektedir (Erken,1986,37). 

Yeni Uluslararası Ticaret Teorileri incelendiğinde ise, Leontief’in 

araştırmasında, H-O modelinin önerilerinin tersi bir sonuca ulaşması yeni teorilerin 

gelişmesine neden olmuştur. Bu bağlamda, uluslararası ticarete yeni yaklaşımlar getiren üç 

teoriden söz edilmesi, faydalı olacaktır. Bunlar; beşeri uzmanlık, teknoloji ve tercih 

benzerliği teorileridir (Seyidoğlu,2003:28-29). 

Beşeri uzmanlık teorileri, gelişmiş ülkelerin özellikle ABD’nin sanayi 

ürünlerinde karşılıklı avantaj elde etmesinin en önemli nedeni olarak, mesleki ve yüksek 

derecede uzmanlaşmış diğer emek türlerine, öteki ülkelere nazaran daha bol miktarda sahip 

olunduğunu ileri sürmektedir. Teknoloji teorileri, araştırma ve geliştirmeye büyük önem 

veren ve dolayısıyla yüksek teknolojiye sahip ülkelerin yeni ürünleri piyasaya ilk sürenler 

olarak özel bir avantaj kazandığını ve diğer ülkelerin bu gelişmeyi anında kopyalamalarını 

engelleyen bir taklit gecikmesinin söz konusu olduğunu ileri sürmektedir. Sonuçta yeniliği 

yapan ülkenin ihraç monopolünü ele geçirmesine imkân sağlayan bir teknolojik bir açık 

ortaya çıkmaktadır. Tercih bezerliği teorisi ise, ülkeler arasındaki sanayi malları talebi ne 

kadar benzerse, potansiyel ticaretinde o ölçüde yoğun olacağını iddia etmektedir 

(Erken,1986:40). 

41

Neoklasik Dış Ticaret Teorileri’nde doğrudan yabancı sermaye yatırımları klasik 

dış ticaret teorilerine yönelik temel bir eleştiri, emek-değer teorisine dayanması, emek 

dışındaki faktörlerin maliyet ve dış ticarete etkisini ihmal etmesidir. Neoklasik iktisatçılar, 

emek maliyeti yerine, emekle birlikte diğer faktörleri de kapsayan fırsat maliyeti kavramını 

kullanarak, özüne dokunmadan Ricardo modelini revize etmişlerdir. Alternatif maliyet 

olarak da anılan fırsat maliyeti kavramı, bir malın üretimini bir birim artırabilmek için 

gerekli kaynakları serbest bırakmak üzere bir başka maldan vazgeçilen miktarı 

anlatmaktadır (Erken,1986:40). 

Bu açıdan, üretim, kullanılan bütün faktörlerin ortak katkılarıyla ortaya 

çıkmaktadır. Dolayısıyla, verimliliğin tersi olarak maliyet, bir birim mal üretmek için 

gerekli olan kaynakların toplamı olup; kullanılan faktörlerin parasal değerleri toplanarak 

hesaplanır. Bir malın fırsat maliyeti ise, o malın üretimini bir birim artırmak için gereken 

kaynakları serbest bırakmak üzere, başka bir malın, üretiminden vazgeçilmesi gereken 

miktara eşittir. Marshall, Ricardo modelini iki-mallı olmaktan çıkarmış ve malların değerini 

karşılaştırırken fayda-değer kuramını kullanmıştır. Emeğin yanı sıra, maliyeti etkileyen bir 

faktör olarak sermayeyi de dikkate almış, ancak emek değer kuramının etkisinden tam 

olarak çıkamamıştır (Erken,1986:41). 

I.2.2.3. Doğrudan Yabancı Sermayenin Ülke Ekonomisine Katkıları 

Her ne kadar üzerinde görüş birliğine varılmamış ise de, yabancı doğrudan 

yatırımların büyüme ve kalkınma hedeflerini gerçekleştirmek isteyen ülke ekonomilerine 

faydaları konusunda birbiri ile kısmen ya da tamamen örtüşen ya da birbirini tamamlayan 

birçok görüş ifade edilmektedir. Yabancı doğrudan yatırımlar, bazı çalışmalara göre, 

verimlilik ve hizmetlerin kapsamı yönünden büyük oranda olumlu etkiye sahiptir. Rekabetin 

şiddetli olduğu sektörlerde bu olumlu etki daha da belirgindir. Yabancı doğrudan 

yatırımların, bir başka görüşe göre ise, en büyük faydası ülke halkının hayat standardını 

yükseltmesidir. Bu ise düşen fiyatlar, daha kaliteli mallar ve ürün ve hizmetler arasında 

seçim yapabilme imkanı ile olmaktadır. Sektörde ve tedarikçilerde artan verimlilik ve üretim 

milli gelirin artmasına dolaylı olarak katkıda bulunur. Đstihdam yönünden ise bu yatırımların 

etkisi ya tarafsız ya da olumlu olmuştur (Kaymak,2005). 

Yabancı sermayenin yöneldikleri ülkelerde olumlu ve olumsuz etkilerinin 

olabileceği açıktır. Yatırımı alan ülke bu etkilerin olumlu olan kısmından yararlanmak 

isterken, olumsuz etkilerini en aza indirmeye çalışır. Doğrudan yabancı yatırımın olumsuz 

42

yönleri ise, ev sahibi ülke ekonomisinin kilit sektörlerini yabancı ülkelerin denetimi altına 

sokması, ekonomik bütünlüğü bozması, gümrük vergileri ve ithalat yasakları gibi koruyucu 

dış ticaret kısıtlamalarını asması, yerli şirketler karsısında yabancı şirketlere haksız rekabet 

üstünlüğü sağlaması, aşırı kar transferleriyle o ülkenin ödemeler dengesini sarsması, 

yatırımcının yeni teknolojiyi kendi ülkesinde üreterek ev sahibi ülkeye bu teknolojiyi ithal 

etmek suretiyle teknolojik bağımlılık yaratması olarak sınırlandırılabilir. 

I.3. Büyüme Kavramı 

Günümüzde hem gelişmiş hem de gelişmekte olan ülkelerde üzerinde durulan en 

önemli sosyal konulardan biri olan ekonomik büyüme olgusu, ayrıca iktisatçıların her 

dönemde en çok tartıştığı konulardandır. 

Ekonomik büyüme hakkında çok çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. Basit bir 

tanımlamayla; mal ve hizmet üretim kapasitesindeki genişlemedir ve reel Gayri Safi Yurtiçi 

Hasıladaki (GSYH) artışa bağlı olarak ölçülmektedir. işgücü, doğal kaynaklar, sermaye gibi 

ekonomik değerlerdeki fert başına bir yıldan diğer yıla doğru daha yüksek gelir sağlayacak 

şekildeki artışlara büyüme adı verilmektedir. Diğer bir tanımlamaya göre ekonomik 

büyüme; emek ve sermaye gibi faktörlerin arzındaki artışların veya üretimde kullanılan 

faktörlerdeki birim başına düşen hasıla oranındaki artı§in potansiyel milli gelirde yaptığı 

yükselmedir (Parasız,1997:164). 

Đktisadi büyüme temelde iki şekilde anlaşılabilir. Bunlardan birincisi; eksik 

istihdamda bulunan bir ekonominin bu durumdan kurtulmak amacıyla, üretim arttırması 

sonucu ortaya çıkan kısa dönemli konjonktürel dalgalanmaya dayalı iktisadi büyüme, bir 

diğeri ise ekonomi tam istihdamdayken, yeni girdi eklenerek ya da mevcut teknoloji 

geliştirilerek gerçekleştirilen uzun dönemli ekonomik büyümedir (Türkiye Ekonomi 

Kurulu,2003). 

Ayrıca ekonomik büyüme, üretim kapasitesinde meydana gelen artışı 

göstermektedir. Bir ülkede ekonomik büyümenin ne oranda gerçekleştiğini bulmak için 

ortalama büyüme hızı ve yıllık büyüme hızı hesaplanmaktadır. Ortalama büyüme hızı, belli 

bir zaman aralığındaki büyüme oranının, yıllık büyüme hızı ise belli bir yıldaki büyüme 

oranını ifade etmektedir. Ekonomik büyüme hızı, belirli bir dönemde Reel GSMH’daki 

artışı göstermektedir. Yani üretimin, bir önceki döneme göre yüzde kaç oranında arttığını 

43

yansıtmaktadır. Ayrıca ekonomik büyümenin anlaşılmasında üretim imkânları eğrisinden de 

faydalanılmaktadır (Eğilmez ve Kumcu,2004:12). 

Üretim imkânları eğrisi, ülkenin teknoloji düzeyi ve üretim faktörü miktarında 

ulaşılabileceği en yüksek üretim düzeyini göstermektedir. Üretim imkânları eğrisindeki dışa 

doğru bir kayma ekonomik büyümenin gerçekleştiğinin göstergesidir. Üretim imkânları 

eğrisinin dışa doğru kaymasının nedenleri: Malların üretiminde kullanılan teknolojik 

ilerlemeler, bu malların üretiminde çalışan işçilerin verimliliğinin artması ve üretimin 

gerçekleştiği sanayi dallarında kapasite kullanımının artması seklinde açıklanabilir. 

Büyümenin kalıcı olabilmesi işin bu mallara yönelik dış talepte veya iç talepte bir artışın 

olması gerekmektedir (Kibritçioğlu,1998:208). 

Üretim imkânları eğrisinin dışa kaymasında, hükümetlerin verimlilik artısı 

sağlayacak nitelikte; eğitime, teknolojiye ve Ar-Ge ile fiziki sermaye birikimine yapılan 

altyapı yatırımlarının da büyük etkisi vardır. Ekonomik büyümenin tam anlamıyla 

gerçekleşebilmesinde, gelir artışının sağlanması, tek başına yeterli bir neden olmamaktadır. 

Gelir artışı ile birlikte sosyolojik, teknolojik ve politik faktörlerin de dikkate alınması 

gerekmektedir. Ekonomik büyüme ile ilgili bir diğer önemli nokta da kalkınma kavramıdır. 

Literatürde çoğu zaman büyüme ve kalkınma kavramı karıştırılmaktadır. Oysa bu iki 

kavram farklılık arz etmektedir (Kibritçioğlu,1998:208). 

Kalkınma, milli gelir artışının yanında üretim faktörlerinin etkinliğinin 

değişmesi, sanayi sektörünün ihracattaki payının artması gibi yapısal değişiklikleri ifade 

etmektedir. Büyüme ise sadece üretimdeki ve milli gelirdeki artışları yansıtmaktadır. 

Büyüme, gerçekleştiği zaman is gücü artmakta ve sermaye birikimi çoğalmaktadır. 

Ekonomik kalkınmada ise üretim ve gelir artışının yanı sıra iktisadi ve sosyo-kültürel yapıda 

da değişmeler olmakta ve bu nedenle kalkınma kavramı daha çok az gelişmiş ülkeleri 

ilgilendirmektedir. Yani, büyüme nicel kalkınma ise nitel özellikler taşımaktadır 

(Parasız,1997:164). 

Đktisadi büyüme bazı iktisatçılar tarafından iktisadi kalkınma, gelişme veya 

genişleme olarak da adlandırılmaktadır. Ülke ekonomisi zamanla iki yönde değişim gösterir; 

gövdesi ile büyür ve genişler; örneğin nüfus artar, artan nüfus işgücünü arttırır, dolayısıyla 

üretim faktörlerinde artışlar yaşanır. Bünyesi ve çatısı değişir; örneğin milli gelirde 

44

sektörlerin paylan değişir, işgücünün sektör dağılımı farklılaşır. Buna göre; bir ekonomide 

nüfus, işgücü ve doğal kaynaklar gibi üretim faktörlerindeki artışlara büyüme, ekonominin 

bünyesinde meydana gelen değişmelere ise kalkınma adı verilmektedir (Peterson,1994:23- 

24). 

Bu tanıma dayanarak, kalkınmanın büyümeden daha geniş anlamlı olduğu 

söylenebilir. Kalkınma bir toplumun iktisadi yapısının yanında sosyal kültürel ve siyasi 

yapısında da değişimlerden bahseder. Diğer bir ifadeyle kalkınma; kişi başına gelir artışıyla 

beraber, az gelişmiş ülkelerdeki, yaşam standartlarının da gelişmiş ülkeler kadar yükselmesi, 

üretim faktörlerinin sadece miktar olarak değil nitelik olarak da artması ve milli gelir içinde 

sanayi sektörünün payının yükselmesi gibi yapısal değişikliklerdir (Peterson,1994:24). 

Büyüme ise kalkınmaya göre daha dar kapsamdadır. Sadece ülke ekonomisinde 

görülen rakamsal büyüklüklerle ifade edilmektedir. Örneğin; bir ekonomide gerçekleştirilen 

GSYH oranının bir önceki yıla göre artmasıyla veya azalmasıyla ifade edilir. Büyüme 

rakamlan; o ekonomiye ait yapısal dönüşüm, sosyal ve kültürel gelişim hakkında bilgi 

vermemektedir. Bu sebepten, bir ülkenin büyümesi aynı zamanda kalkındığı anlamına 

gelmemektedir. Buna göre; her ekonominin amacı, ekonomik büyümeyle beraber yaşam 

standartlarını yükseltecek şekilde, sosyal ve kültürel gelişimi sağlayacak, ekonomik 

kalkınma hızına ulaşmaktır (Hiç,1988). 

I.3.1 Büyüme ile Đlgili Temel Kavramlar 

Bir ekonomide, iktisadi büyüme oranı ve hızını belirleyen çok sayıda ekonomik 

kriter mevcuttur. Bunlar; ülkedeki doğal kaynak birikimindeki artıştan, sanayi üretimi 

artışına, enflasyon oranlarındaki değişimden, istihdam seviyesine, mühendis sayısındaki 

artıştan memur sayısındaki artışa, nüfus artışından sosyal harcamalardaki artışa göre 

değişmektedir. Ancak bu kriterler arasında ekonomik yönden anlamlı olanlar milli gelir 

büyüklükleridir. Bu büyüklükler; Gayrı Safi Milli Hasıla (GSMH), Gayrı Safi Yurt Đçi 

Hasıla (GSYH), Safi Milli Hasıla (SMH), Milli Gelir, Kişisel Gelir, Harcanabilir Gelir ve 

Kişi Başına Düşen Milli Gelir olarak adlandırılmaktadır (Parasız,1997:45). 

45

I.3.1.1. Gayri Safi Milli Hasıla 

Gelir genelde üretilen mal ile hizmetlerin değer olarak ifadesidir. Ulusal gelirde 

bir ülkede belli bir dönemde (genelikle bir yılda) üretilmiş olan mal ve hizmeterin 

toplamının yani toplam hasılanın parasal olarak ifadesidir. Çeşitli üretim alanlarından elde 

edilen çıktıların toplanabilmesi ve birlikte ifade edilebilmesi için para yada parasal değerleri 

ortak ölçü birimi olarak kullanılmaktadır. Toplam hasılanın en genel ve temel ölçüsü Gayri 

Safi Milli Sermayedir. Gayri Safi Milli Hasılanın değeri iki ayrı yolla ifade edilebilmektedir. 

Hasılanın elde edildiği ve ölçüldüğü dönemde geçerli olan fiyatlar kullanılırsa cari fiyatlarla 

Gayri Safi Milli Hasıla, hasılanın belli bir temel ya da baz yılının fiyatları kullanarak 

hesaplanmasınada sabit fiyatlarla Gayri Safi Milli Hasıla denir (Oktay,2002:15-16). 

I.3.1.2. Gayri Safi Yurtiçi Hasıla 

Gayri Safi Yurtiçi Hasıla, bir ekonomide yerleşik olan üretici birimlerin belli bir 

dönemde, yurtiçi faaliyetleri sonucu yaratmış oldukları tüm mal ve hizmetlerin üretim 

değerleri toplamından bu mal ve hizmetlerin üretiminde kullanılan girdiler toplamının 

düşülmesi sonucu elde edilen değerdir (Die,2000). 

Gayri Safi Milli Hasıla, Gayri Safi Yurtiçi Hasılaya yurtdışından elde edilen net 

faktör gelirlerinin eklenmesi ile elde edilir. Örneğin, Almanya'da çalışan bir Türk işçisinin 

geliri Almanya'nın değil Türkiye'nin Gayri Safi Milli Hasılasinin bir unsurudur, ancak 

ülkemizin Gayri Safi Yurtiçi Hasılasi içinde yer almaz. Aynı şekilde Türkiye'de yatırımı 

olan bir Alman firmasının sağladığı kâr Türkiye'nin Gayri Safi Yurtiçi Hasılasina eklendiği 

halde, Almanya'nın Gayri Safi Milli Hasılası içinde yer alacaktır. Böylece, Gayri Safi Milli 

Hasıla ile Gayri Safi Yurtiçi Hasıla arasındaki fark Gayri Safi Milli Hasılanin yurt dışında 

yaratılan kısmı olarak anlaşılmalıdır. Gayri Safi Milli Hasıla, Gayri Safi Yurtiçi Hasıladen 

fazla ise, bu bir ülkenin vatandaşlarının, o ülkede faaliyet gösteren yabancılara oranla daha 

fazla kazandığını gösterir (Hazine,2000). 

I.3.1.3. Safi Milli Hasıla 

Bir ekonomide üretim araçları üretim süreci boyunca aşınıp eskirler. Ekonomide 

dermaye sokundaki aşınma ve eskimenin para ile olan ifadesine amortisman yada sönüm adı 

verilmektedir. Üretim süreci boyunca eskiyen ve aşınan kısmın değeri, o dönemde yaratılan 

tamamlanmış tüketim ve donanım malları ile hizmetlerde aşınma ve eskime payları kadar 

46

yapay bir fazlalık olmaktadır. O halde Gayri Safi Milli Hasıladan aşınma ve eskime 

paylarının çıkarılması sonucu bulunmuş olan dönemin net üretiminin piyasa fiyatları ile 

çarpımının parasal değeri Safi Milli Hasılayı verir (Karakayalı,1991:34). 

SMH= GSMH- Amortismanlar 

SMH baz alınan dönemde ülke ekonomisinin reel üretim gücünü ortaya 

koymaktadır. SMH ekonominin ele alınan dönemde ki performansının göstermesi açısından 

GSMH büyüklüğüne göre daha uygun bir büyüklüktür. Çünkü SMH baz alınan dönemdeki 

üretim faaliyetlerinin net sonucunu vermektedir. Uygulamada ise özellikle GSMH 

büyüklüğünün hesaplanması ve bu büyüklüğe göre analiz yapılmasının sebebi ise 

amortismanların hesaplanmasının oldukça zor olmasıdır (Güran,1999:8). 

I.3.1.4. Milli Gelir 

Safi millî hasılanın piyasa fiyatlarına göre değil de, üretim unsurlarına dağıtılan 

paylara göre hesaplanması halinde milli gelir toplamı elde edilir. Milli gelirin gelir 

zaviyesinden tesbiti, üretime katılanların aldıkları paylara göre olur. Bu mânada millî geliri 

şu şekilde tarif edebiliriz: bir, memlekette bir yıl içinde, üretime katılan unsurların (emek, 

sermaye, tabiat, müteşebbis) nakdî veya aynî olarak elde ettikleri safi gelirler toplamına milî 

gelir denir. O halde ayni bir şeyi, bu defa paylar bakımından hesaplıyoruz. Diğer bir deyişle 

millî gelir, üretilen mal ve eşyanın maliyetine göre tesbit edilmektedir. Maliyete giren 

gelirler de, bilindiği üzere başlıca ücret ve maaşlar, faizler, kira veya rantlar ve kârlardır. Bu 

izahattan anlaşılacağı üzere, istihsal unsurlarına ait olmayan, onların faaliyetinden 

doğmayan dolaylı vergileri, hesaba katmayacağız. Bu itibarla millî hasılanın satış fiyatına 

dahil olan dolaylı vergileri bu hasıladan tenzil etmek suretiyle üretim faktörlerine dağıtılan 

paylar toplamı olarak millî geliri buluruz (Erginay,1957). 

Milli Gelir = SMH (faktör fiyatları) = SMH (piyasa fiyatları) - Net Dolaylı Vergiler 

Bu hesaplama yapılırken piyasa fiyatlan yerine faktör fiyatlarının alınmasının 

altında yatan sebep, devletin mal ve hizmetlere katma değer vergisi gibi dolaylı vergiler 

koyarak mal ve hizmet fiyatının faktör fiyatından daha yüksek bir düzeyde çıkmasına sebep 

olmasıdır. Ayrıca devlet bazı mal ve hizmet gruplarına sübvansiyon vererek, mal ve 

hizmetin piyasada faktör maliyetinin altında satılmasına yol açabilmektedir. Başka bir 

47

anlatımla, devletin piyasaları sübvanse etmesi, piyasada negatif dolaylı vergilerin 

oluşmasına yol açabilmektedir (Pekin,1993:19). 

Net Dolaylı Vergiler= Dolaylı Vergiler - Sübvansiyonlar 

Net dolaylı vergilerin arttırılması veya azaltılması yönünde yapılacak bir 

değişiklik, aynı malın piyasa fiyatlarında da benzer yönde bir değişikliğe yol açacaktır. Bu 

nedenle, piyasa fiyatlarıyla ölçülen hasıla rakamlan yanıltıcı sonuçlar oluşturabilmektedir. 

Bu nedenle milli gelirin faktör fiyatlarıyla ölçülmesi, ekonomik analiz açısından daha iyi bir 

gösterge olarak kullanılabilir (Güran,1999:69). 

I.3.1.5. Kişisel Gelir 

Serbest girişimciliğe dayalı bir ekonomik sistemde ekonomik kaynakların 

sahipleri bireyler ve ailelerdir. Ancak bu durumda milli gelir kullanılabilir şahsi gelire eşit 

değildir. Kişisel geliri bir yıl içinde bireylerin ellerine geçen net kazanç miktarı 

tanımlayabiliriz. Bu yüzden kişisel geliri belirleyebilmemiz için milli gelir üzerinde aşamalı 

düzeltmeler yapmamız gerekmektedir. Çünkü bazı bireyler vergi ödemektedirler, bazıları ise 

üretmedikleri halde devletten düzenli şekilde transfer ödentisi almaktadırlar. Đşte bu 

ödentileri kişisel gelir hesabına katmamız gerekmektedir. Diğer taraftan ise bazı bireylerde 

toplam kazançlarından daha azını elde edebilmektedirler. Bu durumdada bireyler sosyal 

güvenlik için kurumlara katkıda bulunmaktadır. Bütün bu kalemde saydıklarımızı milli 

gelirden çıkarmamız gerekmektedir. Bu eklemeler ve çıkarmalar sonucu kişisel gelire 

ulaşabiliriz (Kargül,1983:14). 

Kişisel Gelir = Milli Gelir + Transfer Harcamaları + Sübvansiyonlar - (Kurumlar 

Vergisi + Dağıtılmayan Karlar + Sosyal Kesintiler) 

Kişisel gelir, ekonomik analizlerde bireylerin gelirlerinin, tüketim, dolaysız 

vergiler ve tasarruf arasında nasıl ve hangi oranlarda bölüşüldüğünü açıklamakta faydalı 

olmaktadır (Parasız,1997:79). 

I.3.1.6. Kullanılabilir Gelir 

Kullanılabilir gelirde ise, dağıtılmamış şirket karlarını ve değerlendirme 

düzenlemesi içinde de envanter ve yıpranma kişisel gelirden çıkartırken iş çevrelerinin 

48

transfer ödemelerini bu gelire dahil etmemiz gerekir. Değerlendirme düzenlemesi fiyat 

değişmelerinden kaynaklanmaktadır. Bu değerlendirmeye kar değerlerinin belirlenmesi ve 

enflasyon hesabının düzeltilmesi için girilmektedir. Çünkü hesaplanan karlar firmaların 

sattıkları mallara göre belirlenir. Oysa enflasyon dönemlerinde envanter değerlenirken 

satılan malların maliyetinin altında ifade edilmekte böyle bir durumda karla fazla bir 

değerde hesaplanmış olmaktadır. Đşte envanter değerlendirme düzeltmeleri bu tür bir hatayı 

gidermeyi amaçlamaktadır. Bu durumda kullanılabilir gelire varmak için aşağıdaki formül 

uygulanabilir (Kargül,1983:15). 

Kullanılabilir Gelir = Kişisel Gelir – (Dağıtılmamış Şirket Karları + 

Değerlendirme Düzenlemeleri) + Đş Çevreleri transfer Ödemeleri 

I.3.1.7. Kişi Başına Düşen Milli Gelir 

En kısa tanımla kişi başına düşen milli gelir bir yıl içinde yaratılan ulusal milli 

hasıla veya gelirin bireylere bölünmesi elde edilen büyüklüktür. 

Kişi Başına Düşen Milli Gelir = Toplam gelir / Nüfus 

Ülkeler arasında kalkınma düzeyleri karşılaştırıldığında genel olarak kişi başına 

gelir veya kişi başına harcanabilir gelir ölçütü kullanılır. Ülkelerarası karşılaştırmalarda 

sadece bu ölçütün kullanılması bir takım sıkıntılar yaratmaktadır. Bu ölçüt, ülkelerin ne 

yaşam kalitesi ne de gelir dağılımı açısından bir fikir vermemektedir. Ancak, ülkelerin, 

kalkınma sürecinin hangi aşamasında bulunduğu hakkında bir kanıya varılması yönünden 

önem taşımaktadır. Bu nedenle kişi başına gelir durumları ülkelerin kalkınma düzeylerini 

saptamak için kullanılan genel bir ölçüttür (Bozdağ,2006). 

I.3.2. Teorik Açıdan Büyüme 

Bir ülkenin refah seviyesindeki artışın en önemli göstergelerinden biri olan 

ekonomik büyüme olgusu, iktisatçıların üzerinde sürekli tartıştığı bir konudur. Geliştirilen 

büyüme teorileri içinde bulunulan dönemin ekonomik ve sosyal özelliklerinden etkilenmiş 

ve buna göre ekonomik alanda devlete farklı görevler yüklemiştir. Ekonomik büyüme için, 

devletin kimi zaman aktif rol alması gerektiği, kimi zaman da pasif kalarak ekonomiye 

hiçbir müdahalede bulunmaması gerektiği savunulmuştur (Pekin,1993:20). Çalışmanın bu 

bölümünde büyüme teorilerinden kısaca bahsedilecektir. 

49

I.3.2.1. Merkantilizm 

Merkantilizm, 1450-1750 yılları arasında yani Ortaçağ ve Fizyokrasi arasındaki 

dönemde gelişen iktisadi düşüncelerin bütünüdür. Merkantilizm, moneter bir doktrindir. 

Amaç, para miktarını arttırmaktır. Değerli madenlerin hâkimiyeti esasına dayanan bu 

görüşte milli servet değerli madenlerin çokluğuyla ölçülür. Devletçiliği benimseyen bu 

görüşe göre devlet, iktisadi faaliyetleri belirlemeli ve yönetmelidir. Dış ticarete önem 

verirler. Merkantalistlere göre dış ticaret, ülkeye daha çok değerli maden girmesi için 

yapılmalıdır. Amaç, aktif (ihracat>ithalat) bir dış ticaret bilançosudur. Merkantilizmin 

sanayileşme anlayışı, nüfus artışını da beraberinde getirir. Çünkü emek arzının artışı 

ücretleri düşüreceğinden sanayi üretimi ve ihracat artar. Nüfus hareketleri ve tarımsal üretim 

ilişkisi (tarımsal üretimin arttığı dönemlerde toplam tarımsal gelirin düşmesi) şeklindeki 

King Kanunu ilk kez bu dönemde ortaya konmuştur. Paranın değeriyle ilgili olarak da 

madeni paraların ayarındaki değişmelerin piyasalarda dengesizliğe yol açacağını savunan 

kötü para iyi parayı kovar ilkesi de bu dönemden kalan bir görüştür (Aktan,2000). 

Merkantilizme göre, girişimci sınıf ve sanayi ile uğraşan kesim devlet tarafından 

desteklenmeli, yapılan sübvansiyonlar ile üretim artışı sağlanmalıdır. Ülke içerisinde girdi 

olarak kullanılan hammaddelerin dışında ithalatın yapılması zorlaştırılmalı, bunun yanında 

ülkenin yapmış olduğu ihracatın önündeki engeller kaldırılmalıdır. Đhracatın önündeki en 

önemli engellerden biri ulaştırma imkanlarının sınırlı olması ya da ulaştırma maliyetlerinin 

yüksek olmasıdır. Bu bakımdan, merkantilist düşünceye göre devletin ihracatı teşvik 

amacıyla ulaştırma yatırımları yapması ve ulaştırma maliyetlerini düşünmesi gerektiği 

sonucuna varılmaktadır (Seyidoğlu,2006:121). 

I.3.2.2. Fizyokrasi 

Fizyokrasi, merkantilist düşünceye karşı bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. 

Fizyokratlara göre, ekonomideki temel sektör tarım sektörüdür. Çünkü tarım sektörü 

ekonomide katma değer üreten temel sektördür. Dolayısıyla ekonomik büyüme ancak tarım 

sektöründeki üretim artışı ile gerçekleştirilecektir. Fizyokratlar, devletin ekonomiye 

müdahalede bulunmamasının ve fertlerin ekonomik faaliyetlerinde serbest olmasını 

savunmaktadırlar. Bu sayede, ekonominin isleyişi açısından gerekli olan doğal düzen 

kendiliğinden kurulmuş olacaktır (Talas,1986:56). 

50

Fizyokratlarca diğer faaliyetler (ticaret, sanayi) ise kısırdır, çünkü net hasıla 

oluşturmazlar. Gelir dağılımı teorisi açısından net hasılaya dayanarak toplum üç sınıfa 

ayrılır verimli sınıf (çiftçiler), toprak sahipleri, kısır sınıf (sanayici ve tüccarlar). Quesnay 

tarafından oluşturulan ekonomik tabloya göre bu sınıflararası gelir dağılımı şöyledir; 

Çiftçiler, topraktan sağladıkları net hasılayı toprak sahiplerine kira olarak verirler. Toprak 

sahipleri, toprağın işletilmesinin bedeli olan bu net hasılayı alırlar. Kısır sınıf ise 

hammaddeyi işlenmiş maddeye dönüştürmek için imalathane ve işçiye ihtiyaç duyar. Bu 

yüzden bu sınıfın elde ettiği net gelir, diğer iki sınıfa dönmek zorundadır. Bu ekonomik 

tablo, genel denge modellerinin başlangıcı sayılır. Ayrıca Fizyokrotlara göre tek verimli alan 

tarım olduğuna göre vergi, sadece tarımdan alınmalıdır. Đhracat, tarımsal ürünlere 

dayanmalıdır. Sermaye sadece tarımsal yatırımlarda kullanılmalıdır. Faiz, tarımsal 

sermayenin kazancıdır (Aktan,2000). 

I.3.2.3. Klasik Büyüme Teorileri 

Ülkelerin yükselen bir gelir seviyesine ulaşmalarının yollarını ortaya koyan 

teoriler ilk olarak 18. yy’ın sonunda Adam Smith ile birlikte oluşmaya başlamıştır. Smith 

ekonomik büyümeyi, sermaye birikimi, iş bölümü, uzmanlaşma, ulusalararası ticaret, nüfus 

artışı ve görünmez el mekanizmasına dayandırmaktadır. (Berber,2006:57) 

Adam Smith’in büyüme süreci şu şekilde açıklanabilir; ilk başlarda ekonomide 

fazla kaynak ve düşük sermaye stoku mevcuttur, bu da yüksek kar oranını doğurur. Daha 

sonra sermaye stokunda artış meydana gelir, bu da iş gücü talebini artırır. Đş gücü talebinin 

artışı ücret artışlarını da beraberinde getirecektir. Dolayısı ile sermaye stoku ve nüfusun 

artması ile ekonomik büyüme gerçekleşmiş olacaktır (Gökçe,2007:7). 

Smith ve Ricordo, ekonomik büyümenin süreklilik arz etmeyeceğini, 

ekonominin belli bir noktadan sonra durgunluğa gireceğini savunmuşlardır. Ricardo aslında 

doğrudan doğruya büyümeyi değil uzun dönemde üretim faktörleri paylarını yani gelir 

bölüşümünü incelemiştir. Ricardo’ya göre büyüme ve bölüşüm iç içedir. Klasik büyüme 

modelinin işleyişi şu şekildedir. Bu modelde yatırımlar ekonomik büyümenin motoru 

konumundadır. Yatırımlar ise karlara bağlıdır. Karlar ile yatırımlar da doğru orantılıdır. 

Yatırımlar içerisinde sermaye gibi enerji de önem taşıdığından enerjinin de ekonomik 

büyüme ile ilişkisi güçlüdür (Gökçe,2007:8). 

Malthus ise iktisadi büyüme ile nüfus artışı arasındaki etkileşim üzerinde 

durmaktadır. Malthus’a göre toplumsal iyileşme, bireysel, ailevi ölçeği içinde insan 

51

yaşamının iyileştirilmesi için üretimi artırmanın yollarını, araçları, imkanları aranırken nüfus 

artışını azaltmanın yolları da birlikte ele alınmalıdır (Tezel,2000:155). 

Klasik iktisatçıların savunduğu görüşte belirtilen rekabet ortamının 

sağlanmasında ulaştırma sisteminin çok önemli rol aldığı söylenebilir. Etkin bir ulaştırma 

sisteminin bulunmadığı bir ekonomide ulaştırma maliyetleri yüksek olacak ve bunun 

sonucunda da mamul fiyatlan içerisinde ulaştırma maliyetlerinin payı yüksek olacaktır. Bu 

da farklı bölgelerdeki firmalar arasındaki rekabeti ortadan kaldıracaktır (Savaş,1997:43-44). 

Klasik büyüme modeli daha sonraları diğer iktisatçılar tarafından eleştirilirken bu 

modelin gerçeğe ve geçirilen tecrübelere uymadığı saptanmıştır. Ayrıca klasik büyüme 

modeli günümüz gelişmiş ülkelerinin büyüme sürecini de açıklayamamaktadır. 

I.3.2.4. Sosyalist Büyüme Teorisi 

Sosyalist büyüme düşüncesi, Marx’a dayandırılmaktadır. Marx’a göre emek 

üretim değerini belirlemekte ve aynı zamanda büyümenin motorunu oluşturmaktadır. 

Marx'ın kurmuş olduğu modelde, denge aramaya gerek yoktur çünkü Marx, büyüme 

sürecini sürekli bir dengesizlik olarak görmektedir. Dolayısıyla modelde, uzun dönemde 

büyümenin sürdürülebilmesi ya da durağan duruma gelinmesi yerine, büyümenin kırılması 

söz konusudur (Akyüz,1984:47-54). 

Marx’ın büyüme kuramı genel olarak artık değer ve yatırım üzerine kurulmuştur. 

Ayrıca Marx’ın büyüme teorisi; üretim fonksiyonu yapısı, yeniliklerin karakteri ve sermaye 

birikim şekli ile ilgili bazı özel varsayımlara dayanmaktadır. Bu varsayımlar genel olarak ele 

alındığında ücret ve kar hadlerinin zaman içindeki davranışları ile ilgili varsayımları haline 

gelirler. Bu yüzen bu varsayımlar, ekonominin dinamik gidişi yönünden bazı sonuçlar 

ortaya koyarlar. Özellikle büyüyen bir ekonomide yapısal bozuklukların ortaya çıkacağını 

ifade ederler (Kaya,1998:40). 

Savaş'ın da vurguladığı gibi kapitalistler işçileri ücret karşılığı kiraladıklarında, 

onlara emek-güçlerinin değişim değerini öderler. Ancak bu süreçte, kapitalistler bu emekgücünün 

kullanım değerini kullanma hakkını elde ederler. Görünüşte, kapitalistler işçilere 

çalıştıkları saate veya ürettikleri miktara dayanarak ücret ödedikleri için, kapitalistler 

işçilerin gerçek emeklerini satın alır gibi gözükürler. Gerçekte ise, değer cinsinden 

ürettikleri değerden daha az olan işçilerin emek-gücünü satın alırlar. Marx’a göre burada 

52

oluşan artık değer kapitalistin gelirini ve üretim işleminin amacını gösterir. Emeğin çalışma 

zamanı arttıkça artik değer artacaktır. Bu nedenle ulaştırma sisteminin etkin olduğu bir 

ülkede emeğin çalışma yerine ulaşmak için harcadığı zaman azalacak ve emeğin verimliliği 

artacaktır. Üretimin asıl nedeni olan artik değer de artmış olacaktır. Sonuç olarak ülkede 

yapılacak ulaştırma harcamaları üretim artışını sağlayacaktır (Savaş,1997:45). 

Marx’ın büyüme kuramlarını daha iyi anlayabilmek için emek değer teorisini ve 

artık değer teorisini incelememiz gerekmektedir. Marx’a göre, bir malın değeri o malın 

üretiminde kullanılan emek ile ölçülür ve bu emek miktarı malların piyasadaki mübadele 

değerini tayin eder. Ancak, kapitalistler piyasada işçiye emeğin hakiki değerini değil, asgari 

fizyolojik geçim seviyesinde bulunan bir ücret ödemektedir. Böylece kapitalistler işçileri 

sömürmek suretiyle kar elde etmektedir (Hiç 1975,21). Şayet emek gerçekte değerin yegâne 

belirleyiciyse, o zaman kar ve faiz ne olacaktı? Marx kar ve faizi artık değer olarak 

nitelendirdi. Böylece kapitalistler ve toprak sahiplerinin emeğin sömürücüleri oldukları 

sonucuna varmak için kısa bir matıksal adım atmak yeterliydi. Eğer gerçekte değerin 

tamamı emeğin ürünüyse, o zaman sermayedarların aldığı kar ve toprak sahiplerinin 

kazandığı faizin tümü, çalışan sınıfın haklı kazançlarından haksız yere alınan artık değer 

olmalıydı (Skousen,2003:165). 

Marx özellikle emek değer teorisi ile D. Ricardo’dan çokşey almıştır. Marx’daki 

artık değer kavramı emek değer teorisi ile yakından ilişkilidir. Fakat Marx’ın büyüme 

hakkındaki görüşleri Ricardo’nun büyüme teorisinden tamamen ayrılır. Ricardoda belirli bir 

noktadan sonra sermaye birikimi ve nüfus artışı kısaca büyüme sona erecek ve ekonomi 

durgunluk safhasına girecektir. Sermaye birikiminin durması, azalan verim kanunu 

dolayısıyla tam rekabet şartları altında normalüstü karların sıfıra inmesi yüzündendir. 

Karların sıfıra inmesine karşı, rantlar yükselecektir. Nüfus, Ricardo’da Malthus’un 

kanununa tabidir ve uzun dönemde ücretler, nüfus-gelir ilişkisi dolayısıyla asgari seviyede 

gerçekleşecektir. Ricardo’ya göre, teknik büyüme hızı düşüktür ve durgunluk noktasını 

ortadan kaldırmaz, sadece bu noktayı daha geriye atar. K. Marx’da ise kapitalizm dinamik 

bir sistemdir ve kapitalistler arasındaki rekabet dolayısıyla sistemin kendi bünyesi icabı, 

hızlı bir teknik gelişme ve sermaye birikimi yolundadır. Fakat yeni tekniklerin uygulanması 

ve sermaye yatırımları kar haddini düşürecektir. Kar hadlerinin yükseltilmeye çalışılması 

53

sermayenin merkezileşmesine, işsizliğe ve işçi sefaletinin artmasına neden olacaktır. Diğer 

taraftan, konjonktür dalgaları ve buhranları ise gitikçe şiddetlenecektir. (Hiç,1994:31). 

Sosyalist sistemde ise üretim araçlarının kamuya devredilmesi işçilerin 

sömürülmesine engel olacak ve kamuya mal edilen artık değer işçi sınıfı namına yüksek bir 

büyüme hedefinin gerçekleştirilmesine ve yine işçi sınıfının günlük ihtiyaçlarının yahut 

madde refahının sağlanmasına yönelecektir. Bu ihtiyaçlar fertlerin subjektif zevklerine göre 

değil devlet otoritesi tarafından objektif ölçülerle tespit edilecektir. Böylece sosyalist 

sistemde refah, objektif ihtiyaçların karşılanması anlamında ve kamulaştırma, kamu üretimi 

yoluyla azamileştirilecektir (Hiç,1994:32). 

Marx’a göre kapitalist sistem dinamiktir, devamlı gelişme içindedir. Bu 

dinanizmin ve büyümenin kaynağı teknik ilerlemedir; kapitalistlerin başlıca fonksiyonuda 

esasen teknik ilerlemedir. Buna bağlı olarak çıkarabileceğimiz sonuç, Marx büyüme 

sürecinde teknik ilerleme ve yatırımların rolünü ön planda tutmuştur. Yatırımların hem 

teknik ilerleme sonucu olduğunu hem de teknik ilerlemenin uygulanması için gerektiğini 

tespit etmiştir. Teknoloji ile ilgili olarak daha çok ilgilendiren konu büyümeyi nasıl 

etkilediği değil, emeğin sömürüsünü nasıl arttırdığıdır. Ayrıca Marx büyümenin dar bir geçit 

olduğunuda görebilmiş ve buna bağlı oalrak yatırımların eksik veya fazla olması halinde 

kapitalist sistemin konjenktür dalgalar göstereceğini öne sürmüştür (Hiç,1994:32). 

Marx’ın büyüme modelini altı ana maddede birleştirebiliriz bunlar. Yeni 

teknolojiler emeğin sömürüsünü arttırmaktadır; büyüme yatırımların, yatırımlarda kar 

oranının fonksiyonudur; zaman içinde kar oranı azalacağından yatırımlarda azalacak ve 

ardından efektif talebinde azalması sonucu buhran kaçınılmaz olacaktır; dengesizlik 

ekonominin olağan eğilimidir; yeni teknoloji vardır ama rekabet sonucu içsel bir gelişmedir 

(Gürak,2004:71) 

I.3.2.5. Post Keynesyen Büyüme Modeli (Harrod-Domar) 

Harrod-Domar büyüme modeli post-keynesyen büyüme modeli olarak da 

adlandırılmaktadır. Harrod ve Domar birbirlerinden bağımsız olarak geliştirdikleri bu 

büyüme modeli, teoride büyümeyi ilk kez sistematik olarak ele alan model konumundadır. 

Model; Keynes’in büyüme ile ilgili statik görüşlerinin, dinamik hale getirilmesidir. 

Keynes’in göz ardı ettiği yatırımların kapasite arttırıcı etkisi modele dahil edilmiştir. 

54

Modelde otonom yatırımlara yer verilmemiş, tüm yatırımların uyarılmış yatırımlar olduğu 

varsayılmıştır (Unay,1999:392). 

Harrod-Domar büyüme teorisi toplam talep, üretim ve istihdam arasındaki 

ilişkileri açıklayarak ekonominin büyüme hızını belirlerken, iki kavrama dayanmaktadır. Bu 

kavramlar marjinal tasarruf oranı ile sermaye-hasıla katsayısıdır. Bir ekonomide büyüme 

oranı marjinal tasarruf oranı ile pozitif, sermaye-hasıla katsayısı ile negatif yönlü ilişki 

içindedir. Yani bir ekonomide marjinal tasarruf oranı ne kadar büyük ise ve sermaye-hasıla 

katsayısı ne kadar küçükse, o ekonominin büyüme hızı o derecede büyük olacaktır. Bir 

başka ifade ile, bir ekonomide yatırım miktarı tasarruf hacmine eşit olduğunda marjinal 

tasarruf eğilimi ile sermaye-hasıla katsayısı tarafından belirlenen oranda ekonomi 

büyüyecektir (Dinler, 2000:511-513). 

Harrod-Domar modelinde ekonomik büyümenin kaynağı olarak yatırım 

harcamaları önemli bir yer tutmaktadır. Modelde, yapılan yatırım harcamalarının 

ekonominin üretim gücünü artırarak büyümeye olumlu etki edeceği ifade edilmiştir. 

Ekonominin artan üretim gücünün gerçek üretim artışına dönüşebilmesi için önce talebin, 

buna bağlı olarak da üretimin artması gerektiği ve bunun ise yatırım harcamaları ile 

gerçekleştirilebileceği vurgulanmıştır. Modelde, ekonomik büyüme sürecinde kamu 

yatırımlarına yer verilmemiş bütün yatırımların özel sektör yatırımı olduğu varsayılmıştır 

(Yılmaz, 2005:66). 

Yatırım harcamaları ekonomik büyümeye katkısı bakımından iki etki 

oluşturmaktadır: Birincisi, yapılan yatırımların makine ve teçhizat gibi yatırım mallarında 

veya alt yapı kuruluşlarının sayısında artışlar yaratmasıyla, yani ekonominin yatırım 

öncesine göre daha fazla mal ve hizmet üretmesine imkân vermesiyle ortaya çıkan kapasite 

artırıcı etkisidir. Ekonomide gecikmenin olmadığı varsayımı altında, kapasite artışına bağlı 

olarak üretimde ortaya çıkan artışın aynı anda yatırım harcamalarını artıracağı, artan yatırım 

harcamalarının da anında milli gelirde artışa neden olacağı belirtilmiştir. Đkincisi ise, 

ekonominin olgunlaşma sürecinde gerçekleştirilen yatırım harcamalarının çarpan 

mekanizmasının işleyişi doğrultusunda ekonomide ortaya çıkardığı gelir artırıcı etkisidir 

(Berber,2006:109). 

Modele göre büyümeyi belirleyen unsurlar yatırımların ve sermaye-çıktı artış 

oranının büyüklükleridir. Oysa teknolojinin veri olarak ele alındığı böyle bir modelde 

büyüme ancak piyasalar doyuma ulaşıncaya kadar sürebilir ve sonrasında ancak nüfus artışı 

55

kadar artabilir. Yeni teknolojiler, nitelikli emeğin konumu ve önemi ihmal edildiği için 

Harrod-Domar modelinin uzun dönem büyüme ile ilgili kesin sonuca ulaşma ihtimali yoktur 

(Gürak,2004:77) 

Ayrıca Harrod-Domar büyüme modelleri gelişmiş ekonomiler için 

kurulmuşlardır. Modellerin temel amacı; ekonomiyi, işsizlik ve enflasyon ortamına 

sokmadan yürütebilmektir. Gelişmekte olan ülkelerde tek amaç bu olmayıp aynı zamanda 

ekonominin yeterli bir hızla büyümesi de önem taşımaktadır. Harrod-Domar ise 

modellerinde işin bu yönü üzerinde hiç durmamışlardır (Acar,2002:92). 

I.3.2.6. Neo-Klasik Büyüme Modeli (Dışsal Büyüme Modeli) 

1950 ve 1973 yılları arasında dünya ekonomileri genelinde gelir ve büyüme artışı 

oranlarında benzeri görülmemiş bir hızlanma yaşanmış ve bu dönem daha sonradan refahın 

altın çagı olarak adlandırılmıştır. Bu canlanma sırasında Swan ve Solow, üretim sürecindeki 

emek ve sermayenin birbirini ikame edebilecekleri varsayımından hareketle Neo-klasik 

olarak nitelenen büyüme modelleri geliştirmişlerdir. Yaklaşımlarında genel olarak teknoloji 

ve nüfusdaki gelişimi dışsal olarak kabul edildiğinden, modelleri dışsal büyüme teorisi 

olarak kabul edilmistir. Ayrıca tam rekabet ve istihdam koşullarının geçerliliği, üretim 

faktörlerine marjinal verimlilikleri doğrultusunda ödeme yapılması ve degişken sermaye 

çıktı oranının kabul edilmesi, dıssal büyüme teorilerinin neo-klasik olarak 

degerlendirilmesine neden olmuştur (Parasız,1991:81). Kurulan bu model 1980’lerin ikinci 

yarısında geliştirilen Đçsel Büyüme Teorilerine kadar baskın olarak yer almıştır. Neoklasik 

büyüme modelinin asıl çıkış noktasını tam istihdama ulaşmada gerekli olan dinamik şartlar 

oluşturmaktadır. Başka bir ifade ile teori Keynes’in klasik iktisat teorisine getirdiği 

eleştirilerin dinamik analizidir (Yülek,1997:89). 

Neoklasik büyüme modeli, Harrod-Domar modelinin aksine sürdürülmesi zor 

bıçak-sırtı denge şartlarına bağlı olmayan, devletin müdahalesine gerek duymayan ve emek 

faktörünü içselleştiren dengeli bir büyümeyi amaçlamıştır. Standart neoklasik piyasa 

koşullarında, çıktı düzeyinin sermaye ve emek girdisi tarafından belirlendiği, azalan 

verimlerin ve ölçeğe göre sabit getirinin olduğu varsayılmıştır. Tasarruf eğilimi, nüfus artış 

oranı, emek birikimli teknolojik gelişme oranı ve amortisman oranı sabit kabul edilmiştir. 

Çıktı düzeyi, fiziki sermaye ve etkin emek girdisine bağlanmıştır (Demir,2002). Ayrıca 

modelde ölçeğe göre getiriler sabittir, sermayenin marjinal verimliliği azalmaktadır, 

bağımsız bir yatırım fonksiyonu bulunmaktadır, faktörler arası ikame olanaklıdır, nüfus 

56

dışsal olarak belirlenen sabit bir hızla büyümektedir, devlete ekonomik hayatta sınırlı bir rol 

verilmiştir (Kibritçioğlu,1998:209). 

Keynes sonrası büyüme modellerinde talep analizleri ön planda gelmekte, üretim 

fonksiyonu özellikleri arka planda tutulmaktaydı. Neo-klasik istikrarlı büyüme modellerinde 

ise üretim fonksiyonu ön plana alınmakta, Cobb-Douglas fonksiyonu ile birlikte 

çalışılmakta, talep analizi ise arka planda gelmektedir. Bununla beraber, iki büyüme modeli 

katogorisi arasındaki taleple ilgili farklar üretim fonksiyonu ile ilgili farklardan dahada 

önemlidir. Harrod’a göre talep yönünden parasal tuzak ve yatırım-tasarruf tutarsızlığı 

sermaye-hasıla oranının yeterli derecede değişmesini ve tam istihdam büyümenin 

sağlanmasını engelleyecektir. Buna karşın neo-klasik istikrarlı büyüme modellerinde 

moneter tuzaklar ve yatırım-tasarruf tutarsızlığı söz konusu değildir. Yatırımların faiz 

esnekliği yüksektir, ücret rijitliği de yoktur. Böylece talep yönünden sermaye-hasıla 

oranının değişmesi ve tam istihdamın sağlanması imkan dahiline girmektedir 

(Hiç,1994:122). 

Solow ve Swan, Harrod-Domar modelinde gerek talepte gerek üretim 

fonksiyonunda varsayılan sertlikleri ortadan kaldırmak için tam istihdam ile sermayenin tam 

kullanımını bir arada ve kendiliginden sağlayan, istikrarlı neo-klasik büyüme modelini 

meydana getirmislerdir. Nitekim, Solow modelinde üretim açısından faktör ikame 

imkanlarının veya fiili sermaye-hasıla oranının degisebilirligi kabul edilmekte ve Cobb- 

Douglas üretim fonksiyonu ile çalısılmaktadır. Talep açısından ise faiz haddinin ve faktör 

fiyatlarının degisebilirliği ve yatırım talebinin faiz elastikliğinin yüksek oldugu 

varsayılmıştır. Bu varsayımlara göre Solow modelinde yatırım talebinde hızlandıran etkisi 

ortaya çıkmamakta, yatırım seviyesi faizin değişebilirliği ve yatırımın faiz elastikiyeti 

yoluyla tasarruf seviyesine göre kendiliğinden ayarlanabilmektedir. Bu husus sermayehasıla 

oranını değiştirebilmekte, böylece ekonomi dengeli büyümeyi sağlayabilmektedir 

(Ulusoy,1989:52). 

Neoklasik büyüme teorisinde uzun dönemli büyüme teknolojik gelişmeye önemli 

ölçüde bağlıdır. Teknolojik gelişme yatırımlardan bağımsız bir değişmedir. Oysa teknolojik 

gelişmenin önemli bir kısmının ancak yeni yatırımlarla üretime dönüşebileceğini dikkate 

almak gerekir. Böyle bir değişiklikle, gelirin büyüme haddi ile tasarruf haddi arasında 

dolaysız bir ilişki kurulmuş olmaktadır. Zira teknolojik gelişmeyi arttırmak isteyen ülkeler, 

bu bağ nedeniyle tasarruf hadlerinide yükseltmek zorundadırlar (Uluatam,1998:401). 

57

Neo-klasik büyüme modellerinde, ülkeler arasındaki büyüme farklılığı sorunu, 

durağan durum yaklaşımı ile açıklanmaya çalışılmıştır. Durağan durum, teknolojik 

gelişmenin olmadığı varsayımı altında, kişi başına gelirin ve sermaye yoğunluğunun sabit 

olduğu bir durumu ifade etmektedir. Nüfus sabit bir oranda artarken, kişi başına gelir ve 

sermayenin sabit olması için, her ikisinin de nüfus artış oranı kadar artması gerekmektedir 

(Yıldırım,1996:663). 

Genel olarak neoklasik büyüme modelinin bulgularını söyle özetleyebiliriz: 

Ekonomi uzun dönemde, baslangıç koşullarından bagımsız olarak durağan duruma yakınsar, 

durağan durum düzeyi, tasarruf oranı ve nüfus artış hızına bağlıdır; kişi başına durağan 

durum gelirinin büyüme hızı ise, yalnızca teknolojik gelişme hızına bağlıdır; durağan 

durumda sermaye stoku, gelir artış hızına eşdeğerde büyür ve bu nedenle çıktı fiziksel 

sermaye oranı sabittir; durağan durumda sermayenin marjinal verimliligi sabit, buna karşın 

işgücünün verimliliği, teknolojik gelişme oranı ölçüsünde büyür, ele alınan tüm ekonomiler 

için baslangıç koşulları aynı varsayılırsa, yakınsama süreci tam yakınsama olarak 

gerçekleşir. Aksi halde yakınsama kosullu yakınsamadır ve yakınsama hızının belirlenmesi, 

her ülkenin başlangıç koşullarına ve dışsal tesadüfi şoklara bağlıdır (Ates,1998:5). 

I.3.2.7. Đçsel Büyüme Modelleri 

Neo-klasik büyüme modeli; tasarruf düzeyinin, sermaye birikiminin büyümeyi 

sadece geçis döneminde etkiledigini öne sürmek suretiyle sermaye birikiminin büyüme 

üzerindeki etkisini en aza indirmektedir. Diğer taraftan, neo-klasik büyüme modeli 

ekonomik büyümenin (fert basına çıktı düzeyindeki artısın) nedeninin teknolojik ilerleme 

oldugunu ileri sürmek suretiyle de, teknolojik gelişmenin büyüme üzerindeki etkisini en 

çoklamaktadır. Ancak, neo-klasik büyüme modelinde teknolojik ilerleme dışsal bir olgu 

olduğundan, neo-klasik büyüme modeli iktisadi büyümenin nasıl meydana geldiğini 

açıklayamamaktadır. Neo-klasik büyüme modelinin bu önemli eksikligi, büyümenin nasıl 

meydana geldiğini dolayısıyla da büyümeyi etkileyen politikaların neler olduğunu 

açıklamayı amaçlayan yeni bir yaklaşımın ortaya çıkmasına yol açmıstır. 1980’lerin 

sonlarında ortaya çıkan ve öncülüğünü Amerikalı iktisatçı Paul Romer ve yeni klasik okulun 

kurucusu Robert Lucas’ın yaptıgı bu alternatif yaklaşıma, içsel büyüme teorisi denir 

(Ünsal,2001:58). 

Geri kalmış ülkelerle, gelişmiş ülkelerin arasındaki açığın, özellikle ödünç 

teknolojinin sağladığı zaman kazancıyla kapanacağını ve amprik çalışmalarla dayanarak 

58

kanıtlamaya çalışanlarla, böyle bir yakınlaşmanın amprik verilerle gerçekleşmeyeceğini ve 

dünyanın farklı bölgelerinde teknolojinin birbirinden farklı olabileceğini savunanlar 

arasındaki tartışmalarla, içsel büyüme teorisinin teorik çerçevesi de oluşmuştur 

(Günsoy,2001:167–168). 

Eski ve yeni büyüme modelleri arasındaki en önemli fark, sermayenin getirisine 

ilişkin kabul ettikleri varsayımdan kaynaklanmaktadır. Neo-Klasik büyüme modelleri 

sermayenin azalan getirisini kabul ederken, içsel büyüme modelleri beşeri sermayeyi de 

kapsayan sermayenin artan getirisinin olabileceğini ve bu artan getirinin de uzun dönemde 

büyümeyi azaltmayacağını kabul etmektedirler. Đçsel büyüme modellerinde, ekonomik 

büyümenin içsel iktisadi temelleri olacağı söylenmekte ve ülkelerin gelir seviyelerinin 

kendiliğinden birbirine yaklaşacağı tezi yıkılmaktadır. Neo-Klasik modelin aksine, az 

gelişmiş ülkeler eğer gerekli önlemleri almazlarsa gelişmiş ülkeler ile arasındaki fark daha 

da artacaktır. Yeni büyüme modellerinde teknoloji içselleştirilmekte ve kamu politikalarının 

ekonomik büyümeyi etkileme mekanizmaları öne çıkartılmaktadır (Ağır ve Kar,2005). 

Đçsel büyüme teorisi alanındaki çalışmalar; büyümenin, ekonomik sistemin kendi 

dinamikleri içinde, bir takım faktörlerin etkileşimiyle içsel olarak gerçekleştiğini ileri 

sürmesi bakımından, büyümeyi tanımlanan model ve dolayısıyla ekonomik sistem dışındaki 

etkenlere bağlayan neoklasik büyüme yaklaşımından önemli ölçüde ayrılmaktadır. Yapılan 

analizlerde amaç, artık terimin büyüme muhasebesi açısından hesaplanması değil, bu terimi 

etkileyen faktörleri ve bu çerçevede ülkeler arasında artık terimin farklılaşmasına yol açan 

özel kesim ile kamu kesimi tercihlerini irdelemektir (Ercan,2000). 

Đçsel büyüme modelleri, ekonomik büyümeyi piyasa mekanizması içinde faaliyet 

gösteren ekonomik güçlerin içsel olarak belirlediğini varsayarken, büyümenin itici gücünü 

tanımlar ve bunun birikimini sağlayan etkenler ile büyüme sürecinin işleyişini açıklar. 

Modeller, büyümenin itici gücü olarak tanımladıkları faktörler itibariyle üç ana grupta 

incelenebilir. Nüfus artışı ve beşeri sermaye birikimini birer karar değişkeni olarak ele 

alanlar; içerilmemiş teknolojik değişmeyi, dışsal ve özerk bilimsel buluşlar yerine, piyasa 

güçlerinin yönlendirdiği girişimci kararlarına bağlayanlar; büyüme sürecinde kamunun 

rolünü bağımsız bir değişken olarak dikkate alanlar (Ercan,2000). 

Đçsel büyüme teorisi içinde farklı modeller bulunmaktadır. Birinci tür modeller; 

1980'lerin ikinci yarısından itibaren yapılan yayınlar çerçevesinde gelişmiştir. Bu 

modellerde neoklasik büyüme modelindeki temel varsayımların üçünün tamamen terk 

59

edildiği görülmektedir. Bu modellerde, araştırma-geliştirme harcamalarından, beşeri 

sermayeye yapılan yatırımlardan veya hükümetin teknolojik altyapıya yönelik 

yatırımlarından kaynaklanan taşmaların; artan marjinal faktör verimliligi, ölçeğe göre artan 

getiri koşullarında çalışılmasını sağlayacağı düşüncesinden hareket edilmektedir 

(Kibritçioglu,1998). 

Az sayıda ikinci tür modellerde ise, büyüme sürecinin içselleştirilmesi için 

teknolojik gelişmenin içsellestirilmesine gerek bulunmadığı, neoklasiklerin teknolojik 

gelişmenin sabitliği ve ölçeğe göre getirinin sabit olduguna dair varsayımları saklı tutularak, 

sadece biriktirilebilen üretim faktörünün marjinal verimliliginin azalmadığının varsayılması 

yoluyla bile içsel bir büyüme sürecinin ortaya çıkabileceği öne sürülmüştür 

(Kibritçioglu,1998). 

Pamul Romer, Rober Lucas ve içsel büyüme teorisinin diğer savunucuları, 

fiziksel sermayeden farklı olarak beşeri sermayenin azalmayan getirilere göre 

birikebileceğini ve ekonomik büyümenin devamlı olarak artacağını söylemişlerdir. Bu 

varsayıma göre teknolojik ilerleme, kârını maksimumlaştırmaya çalışan ajanların daha iyi ve 

yeni ürün bulma gibi ekonomik amaçlı faaliyetleri sonucunda ortaya çıkar (Jones,1998). 

Đcatlar, piyasaya yeni ürünler getirilebilmesi için gerekli olan ilk yatırımların yüksek 

maliyetini karsılamak için patentler yoluyla sağlanacak monopol gücü ile ödüllendirilir. 

Sonuç olarak ekonomik büyüme AR-GE faaliyetlerine, firmanın monopol gücünün 

derecesine ve yatırımcıların yaşam müddetlerine bağlıdır(Kibrtçioglu,1998) 

Đktisadi yaşam rekabet içinde olmadığı için, tekelci rekabet durumunun göz 

önüne alınması zorunlu idi. Etkinliği fazla olan ve çok fazla ürün üreten büyük firmalar 

ekonomiye egemen olduğu için içsel ve idari fonksiyonlarıyla eksik rekabet yaratıyorlardı. 

Đçsel büyüme modelleri ise devletin ekonomideki önemini ortaya koymakta ve gelişmiş 

ekonomilerde durgun duruma girmeden kesintisiz bir büyüme mekanizması 

geliştirmektedir. Devlet, daha kaliteli sağlık ve eğitim hizmeti sunarak, AR-GE ve teknoloji 

transferlerini teşvik ederek, mülkiyet haklarının koruyup iletişim ağlarını güçlendirerek, dışa 

açık ekonomik sistemi kurmaktadır. Ayrıca devlet, rekabetin önündeki engelleri kaldırarak 

ekonomide tekrar aktif bir rol üstlenmektedir (Çakır,2006). 

I.4. Đstihdamın Tanımı 

Đstihdamın kelime anlamı hizmete almak ve çalıştırmaktır. Bir ekonomik kavram 

olarak istihdamı, üretim faktörlerinin gelir sağlamak amacıyla çalışması ya da çalıştırılması 

60

olarak özlü bir şekilde tanımlamak mümkündür. Đstihdam basit bir şekilde, işçilerin 

çalıştırılması veya üretim faaliyetinde bulunmalarının sağlanması olarak da tanımlanabilir. 

Đstihdam, bir ekonomide belli bir dönemde üretim öğelerinin var olan teknolojik düzeye 

göre ne ölçüde kullanıldığıdır. Đstihdamın dar anlamda yapılan bir diğer tanımlaması ise, 

işçilerin bir gelir veya ücret karşılığında çalıştırılması ya da çalışmak gücünde ve isteğinde 

olan kişilerin ücret karşılığında hizmetlerinden yararlanılması şeklindedir. Đstihdam ayrıca, 

hizmete hazır emek faktörünün üretimde kullanılması olarak tanımlamaktadır 

(Özgüven,1996:339). 

Başka bir tanımla istihdamın basit tanımı; kullanma, çalıştırma, hizmete alma 

anlamında kullanılmaktadır. Đstihdamı dar ve geniş anlamı ile iki şekilde ele almak 

mümkündür. Geniş anlamda istihdam, bir ülkenin sahip olduğu üretim unsurlarının, yani 

emek, toprak ve sermaye kapasitesinin bir yıllık dönem içindeki kullanılma derecesini ifade 

eder. Dar anlamda istihdam ise, bir ülkede, bir yıllık dönemde ekonomik faaliyetlere 

katılacak durumda olan insan gücünün kullanılma, çalışma ya da çalıştırılma derecesini 

gösterir. O halde dar anlamda istihdam tanımı yapılırken üretim faktörlerinden sadece emek 

unsuru ele alınmakta ve onun üretimde kullanılma oranı bize istihdamı vermektedir 

(Cam,2003). 

Toplumların ekonomik açıdan en genel amacı, bireylerin refah seviyesini 

yükseltmek için gerekli olan ekonomik politikaları uygulamaktır. Hükümetler tarafından 

uygulanan politikalar içinde istihdam konusu, üretim faktörlerinden biri olan emeğin iktisadi 

olduğu kadar beşeri boyutu nedeniyle de ayrı bir öneme sahiptir. Đstihdam kavramından 

çoğu kez sadece emek faktörünün çalışıp çalışmama sorunları anlaşılmaktadır. Bunun 

nedeni, istihdam sorununun kilit noktasını bizzat emek faktörünün oluşturmasıdır. Diğer 

üretim faktörlerinin atıl kalması halinde ortaya çıkan sorunlar ekonomiden kaynaklanırken, 

emek faktörünün işsiz kalması durumunda sorunların ekonomik kaynağa ek olarak sosyal ve 

politik unsurlar taşıması istihdam kavramına verilen önemi artırmaktadır 

(Türkay,2005:234-235). 

Çok boyutlu yapısı içinde piyasa ekonomisinde gelişme gösteren istihdam 

kavramı, üretim, gelir ve sosyal statü açılardan incelemiş ve kimlerin istihdam edileceği 

sorununun bu ölçütler kullanılarak belirlenmesi gerektiği belirtilmiştir. Gelir açısından 

istihdam ediliyor gözüken bir kişi, üretim açısından işsiz olabilecektir. Üretim ve gelir 

61

perspektifinin dışında bireyin işsiz olup olmadığına kendisini inandırması hakkındaki 

görüşü, istihdam kavramının sosyal boyutunu oluşturmaktadır. Buna göre istihdam kavramı, 

ülkelerarası olduğu kadar bir ülkenin bölgelerarası sosyal ve ekonomik farklılıkları da 

dikkate alınarak incelenmelidir (Türkay,2005:236). 

I.4.1. Đstihdamla Đlgili Kavramlar 

Đktisat biliminde istihdam teorisi ile bağlantılı olan “tam istihdam”, “eksik 

istihdam” ve “aşırı istihdam” kavramları, milli ekonomideki “emek gücü”nün, yani 

işgücünün çalışma koşullarını belirtmek için kullanılır. Đktisat literatüründe bu tam istihdam 

kavramı dar anlamda ele alınmış ve sadece emek faktörünün çalıştırılıp çalıştırılamaması 

sorunu olarak incelenmiştir. Tam istihdam, eksik istihdam ve aşırı istihdam gibi kavramların 

incelenmesi, emekten başka diğer üretim faktörlerinin kullanımıyla yakından ilgili 

olmalarından ve istihdam kavramının geniş anlamını oluşturmalarından kaynaklanmaktadır 

(Dirimtekin,1981:199). 

I.4.1.1. Tam istihdam 

Tam istihdamı, “işgücünün istihdam hacmine eşit olduğu ekonomik durum”, 

“makro düzeyde toplam işgücü talebinin toplam işgücü arzına eşit olduğu ekonomik durum” 

ve “çalışma arzu ve yeteneğinde olan kimselerin topluca üretime katılabildikleri ekonomik 

durum” olarak çeşitli şekillerde tanımlamak mümkündür (Unay,1996:207). 

Đşgücü için tam istihdam, ülkede mevcut çalışmak isteyen herkesin iş bulabildiği, 

üretim faaliyetlerine katılarak mal ve hizmet ürettiği durumu ifade etmekte kullanılır. Bu 

kavram, diğer üretim faktörleri için de söz konusu olup, toplumdaki tüm kaynakların “tam 

çalışır” durumda olmaları, atıl kaynak bulunmaması anlamına da gelir (Aren,1992:127). 

Ekonomi tam istihdamdayken, tüm üretim faktörleri üretime katıldıklarından reel 

milli gelir ulaşabileceği en yüksek düzeye ulaşmaktadır. Bu halde ekonomi, belli bir 

teknoloji düzeyinde üretebileceği mal ve hizmetlerin en fazlasını üretiyor demektir. Bu 

durumdaki bir ekonomide üretim faktörlerinden her birinin en verimli olabileceği, yani 

üretime en fazla katkıyı yapabilecekleri yerde olmaları önemli bir sorundur. Böylece, tam 

istihdam hedefinin önemli iki ayağını, kaynakların etkin dağılımı ve yaratılan gelirin adil bir 

şekilde dağılımı oluşturmaktadır (Pekin,1993:112). 

62

Bir ülkede her kaynağın kendi içinde homojen yapıda olmaması nedeniyle üretim 

faktörlerinin tam istihdam düzeyinde olup olmadığını belirlemek oldukça zordur. Tüm 

ekonomik kaynakların belli bir dönemde üretime katılması her zaman mümkün 

olmadığından; tam istihdam sadece, üretim faktörü olarak piyasaya sunulmuş olan 

kaynakların tam çalışma halinde bulunması durumunda geçerlidir. Bu bakımdan tam 

istihdam aynı zamanda bir ekonomik analiz aracıdır. Tam istihdama ulaştıktan sonra üretimi 

artırmanın tek yolu, yatırımları artırmak ya da emek verimliliğini yükseltmektir. Çalışmanın 

amacının üretim, üretimin amacının da tüketim olması nedeniyle tam istihdam bir amaçtan 

çok araç rolünü üstlenmelidir (Unay,1996:208). 

I.4.1.2. Eksik Đstihdam 

Eksik istihdam, bir ulusal ekonomide üretim öğelerinin varolan teknolojik 

düzeye göre tam ve en etkin bir biçimde kullanılmamasıdır. Çalışabilir nüfusun bir kısmı 

geçici veya sürekli olarak geçerli ücret düzeyinde ve çalışma koşullarında iş 

bulamamaktadırlar. Öte yandan sermaye malları tam kapasite ile çalışmamakta, toprak 

teknolojik olanaklara göre en iyi biçimde değerlendirilememektedir. Böylece, ekonomide 

üretilen mal ve hizmet miktarları, üretilmesi olanaklı bulunanın altında kalmaktadır. 

Kaynaklar israf edilmekte, ulaşılabilecek refah düzeyinin altında bir yaşam standardı 

sürdürülmektedir (Gediz ve Yalçınkaya,2000). 

Eksik istihdam durumunda, bir ekonomide bir kısım işgücünün kendi isteği 

dışında işsiz kalması yani çalıştırılamaması söz konusu olmaktadır. Piyasaya sunulan üretim 

faktörlerinin bir kısmının çalıştırılamaması ve talep yetersizliğinden dolayı işsiz kalmaları 

da eksik istihdam olarak değerlendirilmektedir. Eksik istihdamda ekonomik faktörler 

tarafından belirlenen istihdam hacmi, çalışma istek ve gücünde olanların ancak bir kısmını 

üretime kanalize edebilmektedir. Üretime dahil olamayan kısım ise işsizliği oluşturmaktadır. 

Bu durumda, fiili istihdam hacmi tam istihdam hacmine ulaşmamış, yani işgücünün tamamı 

üretime katılamamıştır. Bunun anlamı, işgücünün bir kısmının cari ücret ve çalışma 

koşullarında iş aradığı halde iş bulamamasıdır (Dirimtekin,1981:199). 

Tam istihdam, ulaşılması güç bir hedef olduğundan, ekonomiler genellikle eksik 

istihdam seviyesinde bulunurlar. Atıl bulunan üretim faktörlerinin üretime katılmaları 

durumunda bir ekonomide üretilen mal ve hizmet miktarıyla tanımlanan reel milli gelir 

63

artar. Ekonomide üretilen mal ve hizmetlere olan “talep yetersizliği” ekonominin eksik 

istihdamda bulunma nedenini açıklayan en önemli kavramdır (Dirimtekin,1981:199). 

I.4.1.3. Aşırı Đstihdam 

Mevcut üretim faktörleri tam istihdam durumunda olmasına rağmen, hala talep 

varsa; yani arz edilen üretim faktörleri miktarından daha çok faktör aranıyor ve istihdam 

edilmek isteniyorsa, böyle bir ekonomide aşırı istihdam şartları geçerlidir. Bu durumda 

çalışan işgücü, normal çalışma sürelerinden daha fazla çalıştırılmakta ve geniş anlamda 

ekonomideki bütün üretim faktörleri tam istihdam kapasitesinin üzerinde faaliyet 

göstermektedir. Bunun da nedeni, ekonomideki aşır talebin bir kısmım karşılamak, yani 

toplam arzı artırmaktır (Pekin,1993:113). 

I.4.2. Teorik Açıdan Đstihdam 

Đstihdam, iktisat teorisinde nispeten yeni bir konudur. Klasik ve neo-klasik 

iktisatçılar istihdam konusuna yeterli ilgiyi göstermemişlerdir. Klasiklerin; ekonominin tam 

istihdamı kendiliğinden sağladığı, dengenin bozulması halinde tam istihdam düzeyinde 

yeniden oluştuğu ve tüm fiyatların (mal fiyatları, ücretler, faiz oranları) esnek olduğu 

yönündeki varsayımları, istihdam konusuna ilgisizliklerinin nedenini açıklamaktadır 

(Pekin,1993:200-205). 

Ekonominin sürekli tam istihdam dengesinde olacağını varsayan klasik ve neoklasik 

görüşlerin geçerliliklerinin pek tartışılmadığı günlerde ortaya çıkan ekonomik krizler, 

denge durumundan geçici sapmalar olarak değerlendirilmiştir. Bu krizlerin giderek kronik 

hale gelmeleri ve özellikle 1929 büyük iktisadi bunalımının gelişmiş ülkelerin ekonomileri 

üzerinde yarattığı hasarlar, klasik ve neo-klasik görüşlerin yetersizliği konusundaki 

eleştirileri haklı çıkarmıştır. Ancak, teorinin tersine, uygulamada bir kısım işçiler işsiz, bazı 

doğal kaynak ve sermaye mallan atıl kalmış, binlerce fabrika ve işyeri kapanmıştır. Bu 

gelişmelerden sonra, iktisat teorisi tekrar gözden geçirilmiş, istihdam konusunun önemi 

artmaya başlamıştır. Klasik teorinin az ilgilendiği istihdam sorununu ön plana çıkaran 

gelişme, 1936 yılında Đngiliz iktisatçısı Keynes’in Đstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi 

isimli eserini yayınlaması olmuştur. Bu kitap, klasik ve neo-klasik teorinin istihdamla ilgili 

görüşlerinin önemini azaltmamıştır. Keynes klasik teoriyi eleştirmiş ve günümüze kadar 

64

genel eğilim keynes teorisi ile klasik teorinin sentezi şeklinde süregelmiştir 

(Pekin,1993,105). 

I.4.2.1. Klasik Đstihdam Teorisi 

Klasik iktisat literatüründe, istihdam ile ilgili görüşler oldukça dağınık bir 

şekilde yer almaktadır. Klasik istihdam teorisi kavramının ortaya çıkmasının ardında, 

Keynes’in klasik teoriyi çürütmek için yayınladığı Genel Teorisi’nin profesyonel iktisatçılar 

tarafından klasik sistemin yapısı ile ilgili yoğun analiz ve tartışmalara konu edilmesi 

yatmaktadır. Klasik istihdam teorisinin çıkış noktası üretim fonksiyonu kavramıdır. 

Bunlardan birincisi, emeğin arz ve talebi teorisidir. Buna göre, emek için arz ve talep 

eğrilerinin kesişmeleriyle belirlenen istihdam denge seviyesinin tam istihdam seviyesi 

olması zorunludur. Bu teoride tüm ekonomi için genelleme yapılmıştır. Đkinci görüş, 

ekonomideki efektif talep seviyesi ile ilgilidir. Toplam talepteki bir yetersizlik nedeniyle 

işsizliğin ortaya çıkması mümkün değildir (Pekin,1993:106). 

Üçüncü görüş ise, fiyatlar genel seviyesi teorisidir. Bu teori aynı zamanda, klasik 

düşüncede paranın rolünü de açıklar ve fiyat seviyesi konusundaki klasik görüş, paranın 

miktar teorisi olarak adlandırılır. Klasik iktisatçıların tüm kaynakların kullanıldığı bir 

ekonomide, tam istihdamın kendiliğinden ve zorunlu olarak sağlanacağını iddia eden 

görüşleri J.B.Say’in Mahreçler Kanununana dayanmaktadır. Tam istihdam düzeyinin 

sağlanmasında ücretler düzenleyici rol oynamakta ve ücret, üretim faaliyetinde kullanılan 

emeğin fiyatı olduğundan, istihdamı düzenleyen ve dengeyi gerçekleştiren faktör olmaktadır 

(Wallace,1994,89). 

Klasik iktisatçılar, mal ve faktör piyasalarında fiyat mekanizmasının düzgün 

işlemesi halinde ekonominin kendiliğinden tam istihdama ulaşacağının ve tam istihdama 

ulaşmış bir ekonominin de en yüksek gelir düzeyine kendiliğinden geleceğini savunurlar. 

Klasik analizde ve uzun dönemde tam istihdam başlıca iki faktöre bağlıdır. Bunlardan ilki 

olan faiz oranı, tasarruf arzım yatırım talebine eşitlemektedir. Yani faiz oranı, kişilerin 

tasarruf arzı ile yatırımcıların para talebi eğrilerinin kesiştiği noktada belirlenmektedir. 

Đkincisi ise ücret seviyesidir. Ücretler ekonomide meydana gelen dengesizliği önlemekte, 

yani emek arz ve emek talep eğrilerinin kesiştikleri noktada belirlenmektedir 

(Özgüven,1996,401). 

65

Klasik istihdam dengesinin tam istihdam dengesi olduğu hiçbir açıklamada 

belirtilmemiştir. Klasiklerin, arzın tam istihdam üretim düzeyinde oluştuğu, her arzın kendi 

talebini yarattığı ve üretilen her mal ve hizmetin tüketildiği yönündeki açıklamalarından bu 

sonuca ulaşılmaktadır. Özetle, Klasik iktisatçılar, Mahreç Kanunu, Faiz Teorisi ve Ücret 

Teorisi ile “ekonomi kendiliğinden daima nasıl tam istihdamda dengeye geliyor” sorusuna 

cevap aramak yoluyla klasik istihdam teorisini şekillendirmişlerdir (Özgüven,1996:402). 

i. Mahreçler Kanunu (Say Yasası) 

Say Yasası takas kavramı ile ifade edilmiştir. Fakat klasik iktisatçılar analize 

para ilave edilse de prensibin doğruluğunu koruyacağına inanmışlardır. Paralı ekonomide 

say yasasını şu şekilde ifade etmek mümkündür: Nakdi gelir otomatik olarak ve devamlı 

şekilde üretim faaliyeti sonucu oluştuğu oran üzerinden harcanacaktır. Bu olay doğru ise, 

para herhangi bir farklılık ortaya koymadan, arz talebi yaratmaya devam edecektir 

(Wallace,1994:99-100). 

Bu koşulların geçerli olduğu bir ekonomide, üretilen her mal satılabildiğine göre, 

girişimciler üretimlerini en yüksek seviyeye çıkarmak isteyeceklerdir. Böylece, toplam 

ekonomik faaliyet hacmi tam istihdam seviyesine ulaşacak ve hiçbir zaman ekonomi tam 

istihdam seviyesinin altına inmeyecektir. Bazı sektörlerde talep yetersizliklerinden dolayı 

sektörel tıkanmalar olsa bile, üreticiler zarar etmeye başladıklarında üretimlerini mevcut 

talebe göre ayarlayacaklar ve dengesizlikler ortadan kalkacaktır (Dirimtekin,1981:66-67). 

Say Yasası, genel bir talep yetersizliğini ve bu nedenle de genel bir işsizliğin 

ortaya çıkabileceğini kabul etmemekle beraber, ekonominin tümü için değil de bazı üretim 

kesimleri ve sektörler için talep yetersizliğinin olabileceğini ve bunun sonucunda işsizlik 

halinin ortaya çıkabileceğini kabul eder (Pekin,1993:126). 

Say yasası mantıklı görünmekle birlikte tasarrufları açıklayamamaktadır. Zira 

tüketicilerin elde ettikleri tüm gelirleri harcamayıp bir kısmını tasarruf etmeleri halinde, cari 

dönemde üretilen mallara yönelik bir talep yetersizliği çıkacak, bu da üretim düzeyinin 

değişmesi yönünde bir baskıya yol açacaktır (Yıldırım ve Karaman,2003:125). 

66

ii. Ücret Teorisi 

Klasik iktisatçılara göre, emek arz ve talebinin kesiştiği yer ücret miktarı ve 

istihdam düzeyini belirler ve bu noktada ekonomi tam istihdamdadır. Emek talebi, bir 

işletme ya da ekonominin üretime almak istediği emek miktarıdır ve klasik modelde reel 

ücretlerin düzeyine bağlıdır. Hem firma düzeyinde hem de makro düzeyde emek talebi, reel 

ücretlerin azalan fonksiyonudur. Emek arzı ise, üretim faktörlerinden biri olan emeğin 

istihdam piyasasına çıkısını ifade eder. Klasik düşüncede emek arzı, mal arzı gibi emeğin 

fiyatına, yani reel ücretlere bağlıdır. Klasik düşünceye göre emek arzının belirleyicisi 

nüfustur, J.S.Mill bunu açıkça “emek arzı nüfustur” şeklinde ifade etmiştir 

(Unay,1996:215). 

Klasik istihdam teorisine göre nüfus artışı emek arzını yükselterek işsizliğe 

neden olmakta ve bunun sonucunda ücret düzeyi düşmektedir. Ücretlerin düşmesi ise, 

nüfusu yeniden sınırlamaktadır. Diğer yandan, ücretler maliyetlere dahil edildiğinden; 

ücretlerin düşmesi, fiyatları da düşürmekte ve mallara karşı olan talebi artırmaktadır. Artan 

talebin karşılanabilmesi için, yeniden işsizler işe alınmakta ve istihdam hacmi 

genişlemektedir (Unay,1996:216). 

Klasiklere göre ücret, işverenler bakımından işin marjinal verimine, işçiler 

bakımından da işin marjinal emeğine eşittir. Tam istihdam seviyesine yaklaştıkça işin 

marjinal verimi azalan verimler kanunu nedeniyle azalır. Buna karşılık işin marjinal emeği 

istihdam seviyesi yükseldikçe artar. Klasiklere göre ücret, işin marjinal verimi ile marjinal 

emeğinin eşit olduğu noktada oluşur ve tam istihdam seviyesini karşılar. Klasik görüş, gayri 

iradi işsizlik sorununun varlığını kabul etmez. Çalışmak isteyen herkes, cari ücret 

seviyesinin üzerinde iş bulabilmektedir. Buna rağmen ekonomide işsizler varsa, bu onların 

marjinal verimliliklerinin üstünde ücret talep etmelerinden doğmaktadır (Aren,1992:19). 

I.4.2.2. Keynes ve Modern Đstihdam Teorisi 

J.M.Keynes’in 1936’da yayınlanan Đstihdam, Faiz ve Paranın Genel Teorisi 

isimli kitabı, iktisat tarihinin en önemli çalışmalarından birisidir. Burada Keynes, temelde 

klasik ve neo-klasik iktisatçıların makro ekonominin işleyişine ilişkin görüşlerini 

eleştirmeyi ve çürütmeyi amaçlamış, ekonominin tam istihdam seviyesinde devamlı olarak 

dengede bulunabileceğini kabul etmemiştir (Özgüven,1996:121). 

67

Keynes, istihdam teorisine iki önemli kavram kazandırmıştır. Bunlar; milli 

ekonomide istihdam seviyesini belirleyen toplam arz ve toplam talep kavramlarıdır. Bu iki 

temel kavramdan daha çok toplam talep üzerinde durmuş, toplam arzı veri olarak almıştır. 

Keynes’in modern istihdam teorisine kazandırdığı bir diğer önemli kavram da efektif talep 

kavramıdır. Efektif talep, bir toplumda çeşitli mal ve hizmetleri satın almak için fiilen 

harcanmış paraların miktarıdır ve dolayısıyla o toplumda elde edilen gelirlerin toplamına 

yani milli gelire eşit olacaktır. Keynes, kısa vadeli istihdam seviyesini belirleyen toplam 

talebin toplam arza eşitlendiği seviyeye fiilen gerçekleşmiş olan talep anlamında efektif 

talep demektedir. Keynes’in istihdam teorisini şu şekilde özetlemek mümkündür 

(Dirimtekin,1981:206). 

Đstihdam Seviyesi = Efektif Talep = Milli Gelir = Milli Hasıla = Tüketim 

Mallarına Yapılan Harcamalar + Yatırım Mallarına Yapılan Harcamalar 

Toplam arz ve toplam talep doğrudan modern gelir ve istihdam teorisine 

ilişkindir. Keynes’in Genel Teori’de ortaya koyduğu temel fikir, toplam arz ve toplam 

talebin gelir ve istihdam seviyesini birlikte belirlemiş olmalarıdır. Keynes’e göre, istihdam 

hacmi toplam talep fonksiyonu ile toplam arz fonksiyonunun kesiştikleri noktada belirlenir 

ve bu genel istihdam teorisinin özüdür (Wallace,1994:118). 

Keynes, klasik modellerin öne sürdüğü şekilde istihdamın fiyatlar ve ücretler 

tarafından belirlendiği görüşünü reddetmiş ve ekonomide üretilen mal ve hizmetlere olan 

toplam talebin istihdamı belirleyen temel faktör olduğunu belirtmiştir. Keynes, devletin 

çeşitli politikalarla ekonomiye müdahale edebileceğini, üretim ve istihdam hacmi üzerinde 

etkili olabileceğini ileri sürmüştür. Bu görüş bir anlamda, klasik modellerin bırakınız 

yapsınlar-bırakınız geçsinler felsefesinin zıddı olarak ele alınabilir. Özetle Keynes, özel 

sektör talebinin yetersiz kaldığı bir dönemde, üretimdeki ve istihdamdaki düşüşü önlemek 

için devletin toplam talebi destekleyerek ekonomiye müdahale etmesi gerektiğini 

savunmuştur (Wallace,1994:118). 

Ekonominin eksik istihdamda da dengeye gelebileceği, Keynes’in klasik teoriye 

karşı geliştirdiği en önemli görüştür. Ekonomi potansiyelinin tamamının kullanılmadığı 

eksik istihdam durumunda, toplam arz toplam talebe eşit olabilmektedir. Bu eşitliğin 

kurulması halinde ekonomi dengededir, ancak kurulan denge tam istihdam düzeyinin 

68

altındadır. Klasiklerin her arzın kendi talebini yarattığı şeklindeki görüşlerine karşılık, 

Keynes talebin arzı yarattığını ileri sürerek say yasasını reddetmiştir (Pekin,1993:139). 

Keynes’e göre ekonomide faiz haddini belirleyen faktörler likidite tercihi ve para 

miktarıdır. Likidite tercihi, faiz haddi ile para miktarı arasında bir bağlantı kurmakta ve 

değişik faiz seviyelerinde insanların ellerinde ne miktarda para tutmak isteyeceklerini 

göstermektedir. Keynes’in faiz teorisi iki açıdan çok önemlidir. Birincisi, bu teori ile faiz 

haddinin yatırımla tasarrufu eşitlemekle tam istihdamı sağlayıcı bir rol oynayamayacağı 

ispat edilmiştir. Đkincisi, paranın ekonomik hayata nereden ve nasıl çıktığını ve ekonomide 

oynadığı rolün önemini ortaya koymuştur. Klasik teoride para sadece değişim aracı olarak 

görülmüş, paraya faiz teorisinde bile hiçbir rol verilmemiştir (Aren,1992:26-31). 

Keynes’in klasiklerin işgücü talebine esaslı bir itirazı yoktur. Firmalar reel ücrete 

göre hareket etmekte ve iş gücü talebini buna göre belirlemektedir. Ancak Keynes 

klasiklerin iş gücü arzı teorisini red etmiştir. Klasiklerin ücretlerinde diğer fiyatlarla beraber 

tam esnek olduğunu varsaymalarına karşın Keynes; fiyatların ve özellikle ücretlerin 

esnekliği konusunda şüphelidir. Klasik modelde iş gücü arzı reel ücretlerin artan bir 

fonksiyonudur. Reel ücretler yükseldiğinde işçiler daha fazla çalışmakta ve işgücü 

piyasasına girenler artmaktadır. Bu duruma göre klasik modelde oluşan işsizlik tamamiyle 

iradidir ve işçilerin daha düşük ücret düzeyinde çalışmayı reddetmelerinden 

kaynaklanmaktadır (Yıldırım ve Karaman,2003:140). 

I.4.2.3. Đstihdama Keynes ve Modern Đstihdam Teorisi Sonrası Yaklaşımlar 

Keynesyen istihdam Teorisi’ne karşı ilk görüş, ikinci dünya savaşından sonra 

Chicago Üniversitesi iktisatçılarından Milton Freidman tarafından 1960'lı yıllarda 

geliştirilen Monetarist teori olmuştur. Monetarist teoriye göre, temelde Keynesyen teori 

toplam talebin belirlenme teorisidir ve toplam talebi öncelikle para arzındaki değişmelerin 

belirlediğini savunur. Toplam hasıla, fiyatlar ve istihdam gibi belli makroekonomik 

değişkenler temelde para arzından etkilenmektedir (Savaş,1997:215-216). 

Bu değişkenlerin maliye politikasından etkilenmesi hem az, hem de geçici 

olduğundan monetarist görüşe göre yalnızca para önemlidir. Monetaristler istikrarlı 

fiyatların önemi üzerinde durmuşlar, gönüllü ya da uyarılmış eksik istihdamın ve büyük 

69

unalımın özel sektörün yapısından kaynaklanan herhangi bir istikrarsızlıktan çok, 

hükümetin kötü yönetiminden kaynaklandığını belirtmişlerdir (Parasız,1997:32-41). 

Böylece, piyasa başarısızlığı yerine giderek devletin başarısızlığı kavramı 

kullanılmaya başlanmıştır. Freidman, doğal eksik istihdam kavramım geliştirmiş ve eksik 

istihdamı piyasa güçlerinin normal sonucu olarak değerlendirmiştir. Monetaristler’e göre 

enflasyon, eksik istihdamdan daha tehlikeli durumdur. Bu nedenle monetaristler, işsizliği 

önlemeyi amaçlayan makroekonomiye kıyasla, yüksek oranlı enflasyonu önlemenin 

yaratacağı yüksek işsizlik riskini üstlenmeye daha fazla eğilim göstermişlerdir 

(Parasız,1997:32-41). 

Monetarist teoriye göre para arzındaki değişmeler, ekonomiyi mikro düzeyde 

etkilemektedir. Para arzında meydana gelen değişmelerin ekonomiye yansıması, genellikle 

mikro düzeydedir ve aktif varlığın fiyat ve faiz oranlarındaki değişmeler nedeniyle yeniden 

düzenlenmesi yoluyla ortaya çıkmaktadır. Ekonomi, esas itibarıyla istikrarlıdır ve müdahale 

edilmediğinde işsizlik ve enflasyon gibi istikrarsızlıklar oluşmayacaktır. Ekonomide bu tür 

aksaklıklar varsa, bunların nedeni ekonomiye dışarıdan ve çoğu defa para ve maliye 

politikası şeklinde yapılan müdahalelerdir (Savaş,1997:215-216). 

Neo Klasik ekonomistlere göre bir ekonomide toplam üretim düzeyini 

ekonominin sahip olduğu doğal kaynaklar, fiziksel kapital, emeğin miktarı ve niteliği ile 

teknoloji düzeyi belirler. Neo klasiklere göre piyasalarda tam rekabet koşulları geçerli 

olduğundan ekonomi, düşük üretim ve çalışma düzeylerinde sürekli olarak kalmaz. Đşsizlik 

durumunda ücretlerin ve fiyatların düşmesi, emek ve mal piyasalarında arz talep dengesini 

sağlayarak, ekonomiyi tam üretim ve çalışma düzeyine oromatik olarak getirir 

(Ertop,2006:29). 

Neo klasik teoride emek piyasasındaki talep fonksiyonu tam rekabet 

koşullarında; azalan getiriler postulatına ve işletmelerin kar maksimizasyonu ilkesine 

dayanır. Emek arzı ise nüfusun miktarına ve bileşimine, kişilerin çalışma ve dinlenme 

arasında yapacakları tercihlere ve reel ücrete bağlıdır. Bu faktörlerden ilk ikisi veri olarak 

alındığı için emek arzı ücretin artan fonksiyonudur. Bu düşünceye göre işsizliğin nedeni ise, 

reel ücretlerin emek arz ve talebinin belirlediği denge ücret düzeyinin üstünde olmasıdır. 

70

Ücretlerin yüksek olması sonucu işgücü arzı artar ve işgücü talebi azalır ve buna bağlı 

olarak işsizlik ortaya çıkar (Ertop,2006:29-35). 

1970’li yıllarda talep-yönlü iktisat teorisine alternatif olarak ortaya çıkan bir 

diğer görüş, arz yönlü iktisat teorisidir. Bu teori, bütün iktisadi sorunları arz kaynaklı olarak 

ele almaktadır. Arz yönlü teoriye göre, keynesyenlerin ifade ettiği şekilde, iktisadi 

sorunların temeli efektif talep yetersizliği değil, üretimin talebe oranla yetersiz olmasıdır. 

Arz yönlü iktisatçılar bu görüşleri ile bir bakıma say yasasını kabul etmekte ve görüşlerinin 

çıkış noktası yapmaktadırlar. Arz yönlü iktisatçılar 1970’li yıllarda baş gösteren iktisadi 

sorunların kaynağı olarak, toplam arz yerine toplam talebe önem veren talep-yönlü iktisat 

politikasını göstermektedirler. Sorunu bu şekilde belirledikten sonra, üretimi teşvik edecek 

politikaları çözüm olarak sunmaktadırlar (Savaş,1997:215-216). 

Arz yönlü iktisatçılar, ekonominin belli bir fiyat istikrarına ancak çok yüksek 

oranlı bir işsizlikle ulaşılabileceği veya istihdam ve üretimin artması için enflasyon hızının 

artması gerektiği görüşlerini reddetmişlerdir. Enflasyonun önüne ancak istihdam, tasarruf ve 

sermaye birikimini olumsuz yönde etkileyen unsurların ortadan kaldırılması ile 

geçilebilecektir. Arz yönlü iktisadın temelini oluşturan bir diğer kavram vergi indirimleridir. 

Vergi indirimlerinden yararlanılarak tasarruf ve sermaye birikiminin artırılması, verimlilik 

ve reel ücret artışının aleyhine sonuçlar ortaya çıkarmayacaktır. Aksine, tasarruf ve sermaye 

birikiminin artması, sermaye-emek oranını yükselterek, emeğin verimliliğini ve dolayısıyla 

reel ücreti artıracaktır (Savaş,1997:215-216). 

Rasyonel Beklentiler Teorisi veya Yeni Klasik Teori, Keynesgil Ekonomi ve 

Monetarizm birbirleriyle tartışma içinde iken, 1970’li yılların ortalarından itibaren gündeme 

gelen ve Keynesyen teoriye eleştiriler getiren bir diğer teoridir. Makroekonomik görüşü 

klasik görüşe benzeyen bu teorinin temel varsayılan, insanlar tüm uygun enformasyonu 

kullanır, fiyatlar ve ücretler esnektir ve insanlar aynı hatayı sürekli olarak yinelemezler 

şeklinde özetlenebilir. Rasyonel Beklentiler teorisinde ücret ve fiyatların esnek olmasının 

anlamı, arz ve talebin her zaman dengede olmasıdır. Fiyat ve ücret arz ve talebi dengelemek 

için sürekli hareket halindedir. Diğer bir deyişle fiyatlar esnektir ve tüm piyasalar her zaman 

dengeye gelir (Savaş,1997:215-216). 

71

I.4.3. Emek Piyasasında Denge 

Diğer piyasalarda olduğu gibi işgücü piyasasında da denge, işgücü arz ve 

talebinin esşitlendiği noktada ortaya çıkar. Đş gücü piyasasında dengenin ortaya çıkabilmesi 

için öncelikle piyasaların tam rekabet koşulu içinde olmaları gerekir. Böylece hiçbir işveren 

ve işçi ücret üzerinde önemli bir etki yaratamaz. Tam rekabet koşuluna ilave olarak işveren 

ve işçilerin işgücü piyasası hakkında bütün yönleri hakkında bilgi sahibi olması gerekir. 

Ayrıca işgücü mobilitesinin maliyetsiz bir şekilde anında gerçekleşmesi gerekmektedir 

(Törüner ve Lordoğlu,1991:65). 

Ücretlerin belirlenmesinde birçok farklı faktör grupları söz sahibidir. Yaş, 

cinsiyet, sahip olunan düşünsel ve fiziksel beceriler, çalışma alışkanlıkları, işin güçlügü ve 

önemi, ırk, din, dil, aile, çevre gibi sosyal faktörler, eğitim durumu, yetenekler, tecrübe, 

kıdem, iş eğitimi gibi insan sermayesi unsurları ve hükümet kararları, asgari ücret 

düzenlemeleri gibi kısıtlamalar mevcuttur. Ücret, ilk asamada çalısan ve isveren arasında 

karsılıklı olarak olusur. Fakat ekonomik ve sosyal yönleri itibariyle ücret birçok grubu 

ilgilendiren bir konudur. Bu özelliği dolayısıyla da ücret yönetimi, ücreti belirlerken işveren 

ve çalışanın tasarrufları dışında birçok etkenin etkisi altında kalır. Ücret yönetimi içinde 

etkili olan tarafları şu sekilde sıralamak mümkündür: Đşgörenler, sendikalar, kamu, 

müşteriler, bireyler, hükümet, işletme (örgüt), diğer (özellikle satıcılar ve endüstriyel 

alıcılar) olarak sıralanabilir (Bulutay,1995:263) 

Emeğin üretimden hak ettigi payı alabilmesi bakımından rasyonel bir ücret 

oluşumu gereklidir. Đktisadi faktörler arasında emeğin arz ve talep durumu (işgücü piyasası), 

emeğin etkinliği (verimlilik), mal piyasalarının bünyesi, iktisadi konjonktürün seyri, izlenen 

para ve istihdam politikaları gibi faktörlerin hepsinin ücret seviyesi üzerinde etkileri 

mevcuttur. Bunun yanında kurumsal faktörler arasında işgücü piyasalarında sendikaların, 

mal piyasalarında tekellerin, ayrıca asgari ücretler ve diğer çalışma mevzuatı aracılığı ile 

devlet kurumlarının, tahkim sistemi aracılığı ile yargı organlarının ücret seviyesine tesir 

ettikleri görülmektedir (Zaim,1997:374-375). 

Ücret düzeyinin belirlenmesi, işgücü faktörü olan çalışanın belirli bir zaman 

içinde elde ettigi gelirin belirlenmesi, anlamına gelmektedir. klasik iktisadi görüşe göre 

çalışan birey olarak ele alınırsa, ücret düzeyi: işgücü talepleri, piyasadaki isgücü arzı, 

72

işgücünün genel verimliliği gibi konuların dikkate alınması sonucunda, ücret düzeyini 

belirleyen temel etmenlerce tespit edilecektir (Lordoglu,Özkaplan,Törüner,1999:149) 

II. Dünya Savaşı sonrasında önem kazanan keynesyen görüşle birlikte ücret 

düzeyinin belirlenmesi; bireysel bazda çalışanı ilgilendiren bir konu olmanın ötesine 

geçerek, toplumun ekonomik ve sosyal yapılanmasını bütünüyle ortaya koyan bir boyuta 

taşımıştır. Bu nedenle de ücret düzeyinin: salt emek pazarının ekonomik kurallarıyla degil, 

çalışanlar ve işverenlerin toplu sözleşmelerdeki davranış biçimleri ve devletin: ekonomik ve 

sosyal yaşama yön verici politik manevralarına göre, hareket eden temel etmenlere göre 

belirlenmesi gerektiği düsünülmüştür (Güven,1995:161) 

Günümüzde ise neo klasik iktisadi anlayışla, ücret düzeyinin belirlenmesinde 

klasik iktisadi düşünceye benzeyen, çalışanı birey olarak gören görüşün ağırlık 

kazanmasıyla, ücret düzeyini belirleyen etmenler, ücretlerin esnekleştirilmesi görevini 

üstlenmiştir. Buradan hareketle ücretin, değişen işgücü piyasası ve piyasaya göre serbest 

olarak belirlenmesi istenmektedir. Bu şekilde çalışanların ücretini arttırmadan, arzulanan 

verimin elde edebilecegine inanılmakta ve aynı zamanda da ücretlerin esnekliğiyle, 

enflasyon ve ekonomide yasanan dışsal şoklara karşı, dirençli bir yapının oluşturulacağı 

düşünülmektedir. Bunun için de günümüzde devletin, ücrete müdahaleden kaçınması 

gerektiği, vurgulanmakta ve ücretin; toplu sözleşmelerle degil, bireysel olarak çalışanların 

verimliliğine bağlı, serbest bir şekilde belirlenmesi istenmektedir (Tokol,2001:163-164) 

73

II.BÖLÜM YABANCI SERMAYE, BÜYÜME, ĐSTĐHDAM ĐLĐŞKĐSĐ 

II.1. Doğrudan Yabancı Sermaye Teorileri 

Yabancı sermayeli yatırımların 1950’li yıllarda özellikle gelişmiş ülkeler 

arasında büyük miktarlara ulaşması, iktisatçıların ilgisini çekmiş ve bu tür yatırımların 

neden yapıldığı konusunda günümüze kadar birçok teori ileri sürülmüştür. Gelişmiş 

ülkelerden gelişmekte olan ülkelere yapılan hammadde ve yurtiçi pazara yönelik doğrudan 

yatırımlar dışında, montaj ve fason üretime yönelik farklı yatırım türlerinde de görülen artış; 

DYY konusundaki tartışmalara zamanla gelişmekte olan ülkeler boyutunu da eklemiştir. Bu 

bağlamda DYY’yi açıklamaya yönelik son dönemde geliştirilen teorileri ise tam rekabet ve 

eksik rekabet varsayımına dayanması açısından sınıflandırılabilir (Öztürk,2004). 

II.1.1. Tam Rekabet Varsayımına Dayanan Teorilerde Doğrudan 

Yabancı Sermaye 

Bu teori faktör ve mal piyasalarında tam rekabet koşullarının geçerli olduğu 

varsayımına dayanmaktadır. Getiri oranlarındaki farklılık teorisi, portfolyö teorisi, üretim 

düzeyi hipotezi ve pazar büyüklüğü hipotezi tam rekabet varsayımına dayanan teoriler 

kapsamındadır (Öztürk,2004). 

II.1.1.1. Getiri Oranlarındaki Farklılık Teorisi 

Bu teori, bir firmanın amacının (Marjinalist bir yaklaşımla sermayenin marjinal 

maliyetini sermayenin marjinal gelirine eşitleyerek) kâr maksimizasyonu olduğunu varsayan 

geleneksel yatırım teorisinden çıkarılmıştır. Bu hipoteze göre DYY, uluslararası sermaye 

yatırımlarının getirilerindeki farklılıkların bir fonksiyonudur. Bir firma yurt dışında yatırım 

yapma kararı verirken, bu yatırımın yurtdışındaki beklenen getirisi ile aynı yatırımı yurt 

içinde yapılması halinde elde edebileceği getiriyi karşılaştırarak; kâr maksimizasyonu 

çerçevesinde getirisi daha yüksek olan yatırımı seçmektedir (Seyidoğlu,2003:68). 

74

II.1.1.2. Portfolyö Teorisi 

1930’lu yıllardaki uluslararası sermaye hareketlerini açıklamak için geliştirilen 

bu yaklaşımın teorik çerçevesi, James Tobin ve Markowitz tarafından oluşturulmuştur. Bu 

hipoteze göre yatırım getirinin pozitif, riskin ise negatif bir fonksiyonudur. Yatırımcılar 

portfolyösünü oluştururken hem sermayenin getirisini hem de risk faktörünü dikkate 

alınmakta olup; karşılaştıkları riskleri azaltmak için yatırımlarını değişik ülkeler veya 

sektörler arasında çeşitlendirme eğilimi göstermektedirler (Öztürk,2004). 

Tam rekabet varsayımına dayanan diğer iki hipotez ise, mikro seviyede bir 

firmanın bir ülkede yaptığı bu tür yatırımlarla yine aynı firmanın çıktısı (satışları) arasında 

pozitif bir ilişki olduğunu ileri süren Üretim Düzeyi Hipotezi ve makro seviyede milli 

gelirle ifade edilen bir ülkenin Pazar büyüklüğü ile bu tür yatırımların pozitif bir ilişki içinde 

olduğunu ileri süren Pazar Büyüklüğü Hipotezi’dir (Öztürk,2004). 

II.1.2. Eksik Rekabet Varsayımına Dayanan Teorilerde Doğrudan 

Yabancı Sermaye 

Bu teorilerin en önemli özelliği çokuluslu bir firmanın yabancı ülkelerde üretim 

birimleri oluşturmasına neden olan faktörleri açıklamaya yönelik olmasıdır. Alt teorileri: 

II.1.2.1. Monopolistik Avantaj ve / veya Oligopol Teorisi 

Monopolistik avantaj teorisi, pazarlamada entegrasyon ve üstün bilgiyle 

yakından ilgilidir. Üstün bilgi, teknoloji, yönetim organizasyon ve pazarlama uzmanlıkları 

gibi firmaya her yerde rekabetçi bir avantaj sağlayan tüm maddi olmayan uzmanlıkları 

kapsamaktadır. Rekabetçi davranışlar, belirli bir zaman dönemi içinde diğer firmaya oranla 

bir firmanın sahip olduğu avantaj olarak tanımlanır. Rekabetçi davranışlar sonsuza kadar 

devam edemeyeceği için firmalar rakipleri tarafından yakalanmadan bu avantajlarından 

maximum faydayı sağlamaya çalışırlar. Oligapolistik endüstrideki bir firma, yurt dışında 

yatırıma yöneldiğinde diğerleri de bu firmayı izleyecektir. Çünkü atak davranan firma 

dolaylı olarak diğerlerinin piyasa payını azaltacak, rekabet, teknoloji, ürün, beşeri uzmanlık 

ve bilgi konularında avantaj sağlayacaktır (Karatepe,2002). 

II.1.2.2. Ürün Dönemleri Teorisi 

Her ürünün bir organizma gibi bir yaşam süreci olduğunu, ürünlerinde ürünün 

tasarımı, denenmesi ve pazara sunumu, olması şeklinde üç aşamalı bir yaşam süresi 

olduğunu savunan hipotezdir (Halkbank,2007). 

75

Bu teori tecrübeye, icada ve oligapolistik piyasa yapısının özelliklerine 

dayanmaktadır. Üç aşamalıdır: Đlk dönem yeni ürün dönemidir. Bu aşamada yeni ürünün 

ikamelerinin olmamasından dolayı talebin fiyat esnekliği düşük olduğundan firma ihracat 

piyasalarında rekabetle karşılaşmayacaktır. Đkinci dönem olgunlaşma dönemidir. Bu 

aşamada teknoloji rutin hale geldiğinden ve yurt içinde kar marjları azaldığından firma 

ihracat piyasalarını diğer firmalara kaptırmamak ve düşük üretim maliyeti avantajından 

yaralanmak amacıyla yurt dışında yatırıma yönelecektir. Son dönem ürünün standartlaştığı 

dönemdir. Ürünü piyasaya ilk süren firma ihracat piyasaları yanında teknoloji üzerindeki 

kontrolünü de kaybettiği için söz konusu firmanın ülkesi ilgili malı ithal etmeye başlamıştır 

(Karatepe,2002). 

II.1.2.3. Uluslararası Üretim Teorisi 

Uluslararası üretim teorisi dış ticaret literatüründeki modellerin tersine çokuluslu 

girişimlerin doğası gereği öteden beri birden fazla ülkede yerleşmiş firma varsayımından 

hareket eden modeller geliştirmiştir. Geleneksel yaklaşımlar dış ticareti çokuluslu 

girişimlerin yeni pazarlara girme yollarından biri olarak görmektedirler. Yani yeni bir 

pazara girmek isteyen çokuluslu girişim işlem maliyetlerini karşılaştırarak veya mülkiyet, 

içselleştirme ve bölgesel avantajlarına bakarak dolaysız yabancı sermaye yatırımı ve ihracat 

arasında bir tercih yapmaktadır. Ancak dünya ticaretinde çokuluslu girişimlerin ağırlığı ve 

dolaysız yabancı sermaye yatırımlarındaki önemli artı göz önüne alındığında insanın aklına 

çokuluslu girişimlerin yeni pazarlara girmek için hem dış ticareti hem de dolaysız yabancı 

sermaye yatırımlarını bir arada kullanıp kullanmadıkları sorusu gelmektedir (Kula,2005). 

Sahip olunan spesifik avantajlar, bazı hususları içselleştirmeyi teşvik eden 

avantajlar ve yerleşimle ilgili avantajlar kümesine dayalı olan bu teori çokuluslu firmanın 

ortaya çıkışını dolayısıyla doğrudan yabancı yatırım olgusunun nedenlerini açıklayan en iyi 

teoridir (Karatepe,2002). 

II.1.2.4. Eclectic Teorisi 

Eclectic teorisi, monopolistik avantaj teorisi ile Uluslararası üretim teorisi 

teorisinin birleşimidir. Teoriye gore yabancı ülkeye giriş şekli, üç gurupta toplanan 

değişikenlerle belirlenmektedir. Bunlar, stratejik değişkenler, çevresel değişkenler ve 

işlemin spesifik değişkenleridir. Çokuluslu şirketlerin en uygun kararı verebilmeleri için çok 

sayıda değişkeni ele alarak firmalarının uzun vadeli değerini maksimum yapacak giriş 

şeklini belirlemeleri gerekmektedir. %100 mülkiyetle giriş şekli, global strateji uygulanmak 

76

istendiğinde, global stratejik koordinasyona ihtiyaç olduğunda, spesifik know-how sonucu 

olarak yüksek miktarda gelir elde edildiğinde veya firmanın spesifik know-how’ı büyük 

gizlilik gerektiğinde tercih edilecektir. Uluslararası ortaklaklıklar, ülke riskinin yüksek, ev 

sahibi ülke ile yerel ülke uygulamaları arasında farklılığın büyük, talebin belirsiz ve yerel 

piyasada talebin dalgalanan özellik göstermesi durumunda genellikle uygun bir seçenek 

olmaktadır (Aydın,1997:37) 

II.1.2.5. Caves Ekonomileri 

R.E. Caves tarafından geliştirilen ve daha çok çokuluslu şirketlerin yatırım 

stratejilerini açıklamaya yönelik bir yaklaşımdır. Öncelikle yabancı yatırımların bir 

sınıflandırma yapılıp daha sonra bir açıklama getirilme gereğini vurgulayan Caves’e göre bir 

çokuluslu şirket, ya pazar yapısından dolayı daha çok mal farklılaştırması uygulayarak 

değişik ülkelerde aynı malı üretmek için, ya da bir malın alt üretim süreçlerini içermek için 

DYY yapmaktadır. Sırasıyla Yatay Genişleme ve Dikey Genişleme olarak adlandırılan bu 

durum ortaya kitle veya ölçek ekonomilerini çıkarmaktadır. Caves’e göre, yabacı yatırımlar 

bazı sektörlerde yoğunlaşma ve belirli bir ülkede endüstriler arasında değil de, belirli bir 

endüstride ama farklı ülkeler arasındaki getirilerini eşitleme eğilimi göstermektedirler. Bu 

bağlamda, yurtiçine yönelik yabancı yatırımların yatay, işgücüne ve hammaddeye yönelik 

yabancı yatırımların ise dikey bir genişleme olduğu söylenebilir (Öztürk,2004). 

II.1.2.6. Lideri Đzle Kuramı 

Bu kuramda yabancı bir ülkeye yatırım yapan lider firmanın yatırımlarına saldırı 

yatırımları, lideri izleyen rakiplerin yaptıkları yatırımlara da savunma yatırımları ismi 

verilmiştir. Oligopolistik tepki yatırımları olarak da değerlendirilen bu kuram ABD 

endüstrisi ile ilgili bazı temel gözlemlerden yola çıkılıarak oluşturulmuştur. Doğrudan 

yabancı yatırım yapan ABD endüstrileri oligopolistik yapıya sahiptirler. Bu firmaların 

yatırımları coğrafi olarak belli bölgelerde, sektörel olarak belirli endüstrilerde 

yoğunlaşmıştır. Oligopolistik endüstride lider firmanın doğrudan yabancı yatırım yapması 

rakiplerin de buna tepki olarak, sahip oldukları dış pazarları kaybetmemek, ölçek 

ekonomisinden kaynaklanan rekabetçi avantajları kaptırmamak için genellikle de aynı bölge 

ve sektörde yatırım yapmasına yol açar (Efe,2002:10) 

77

II.2. Doğrudan Yabancı Sermaye Büyüme Đlişkisi 

DYY’den beklenen en önemli etki gittiği ülkenin çıktısına ve bundan dolayı da 

büyümesine katkı sağlamasıdır. Bu etki doğal olarak özellikle az gelişmiş ve gelişmekte 

olan ülkeler için daha önemlidir, çünkü bu ülkelere yapılan DYY ekonomik gelişmelerini 

hızlandıracaktır. Bu çıktıdaki artışın gerçekleşmesi için yatırım yapılan ülkenin DYY 

aracılığıyla sermaye stokunda bir artışın gözlenmesi gerekmektedir. DYY mevcut bir şirketi 

satın alma veya birleşme şeklinde gerçekleşirse kaynakların daha etkin kullanımını 

gerçekleştirebilir ama bu durumun çıktı üzerindeki etkisi tamamen yeniden yapılan 

yatırımlara göre daha az olmaktadır (Moosa,2002:22). 

DYY ve büyüme üzerine uygulamalı çalısmaların teorik temelleri, hem içsel hem 

de neoklasik büyüme modellerine dayanmaktadır. Neoklasik büyüme modelinde DYY, 

yatırım miktarını ve/veya yatırımın etkinligini artırır. Böylece DYY yatırımın yapıldıgı 

ülkelerin ekonomik büyümesinde orta vadeli geçici artıslara ve daha çok uzun dönemde 

ortaya çıkacak büyüme etkilerine yol açar. Yeni içsel büyüme teorileri ise, teknolojik 

süreçlerin bir fonksiyonu olarak uzun dönemli büyümeyi dikkate alır ve DYY’nin teknoloji 

transferi, yayılma ve dagılım etkileri aracılıgıyla büyüme oranını sürekli olarak artırabildigi 

bir durum üzerine yogunlasır (Ates,1998:29). 

Yapılan ampirik çalışmaların büyük bir kısmı DYY’lerin yatırm yaptıkları 

ülkenin faktör verimliliğine ve gelir artışına bölgesel yatırımlardan daha büyük oranda 

olumlu katkılarının olduğunu göstermektedir. Ekonomik gelişme ve büyüme ile ilgili 

teoriler kişi başına düşen reel gelirin artmasına odaklanmıştır. Bu artış, sermaye birikiminin 

fazlalaşmasıyla, nüfus artışı ve teknolojik gelişmeyle doğrudan ilgilidir. Bunlar arasında 

gelişmenin en iyi şekilde gerçekleşmesini sağlayan sermaye birikiminin artmasıdır. Buradan 

da açıkça anlaşılacağı gibi DYY sermaye birikimini artırdığı için ekonomik gelişmeye 

doğrudan olumlu yönde etkisi olabilmektedir (OECD,2002). 

Doğal olarak, burada teknolojik gelişmenin de önemi bir rolü olduğu 

vurgulanmalıdır. Gelişmekte olan ülkelerdeki büyüme oranlarının bir kısmı teknolojik 

değişim sürecini yakalama ile açıklanabilmektedir. Bilindiği gibi teknolojik yayılmanın 

seyri genelde gelişmekte olan ülkelerde adaptasyon yaparak uygulama şeklinde 

gerçekleşirken, yeni teknolojik gelişmeler ise gelişmiş ülkeler tarafından kullanılmaktadır 

(Kula,2003). 

78

DYY’nin yatırım yapılan ülkenin çıktısındaki artışına olan katkısı ve bu katkıyı 

yaptığı esnasındaki konumu faaliyetini gerçekleştirdiği ülkenin makro ekonomik 

politikasıyla yakından ilgilidir. Genelde, DYY’nin fazla kaynakları absorbe etmesi veya 

alternatif dağıtım kanallarının etkinliğini artırarak değerlenmelerini sağlaması, ev sahibi 

ülkenin çıktısına bu yollarla da olumlu yönde etkide bulanabilir. Đrlanda da büyüme ile DYY 

arasındaki ilişki incelendiğinde, Đrlanda’nın DYY’den çok yarar sağladığı, özellikle 

firmaların Araştırma–Geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerinden elde ettiği faydaların önemli bir 

yekün teşkil ettiği görülmüştür (OECD,2002). 

Bu gelişme sürecinde yatırım yapılan ülkedeki teknolojik gelişmelerin sınırının 

yeni sermaye mallarını kullanabilecek işgücü miktarı tarafından belilendiğini 

göstermektedir. Sıralanan bu iki sonuç ekonomik gelişme sürecinde DYY ile beşeri sermaye 

arasındaki tamamlayıcılık sorununu ortaya çıkarmaktadır. DYY’lerin yatırım yaptıkları 

ülklere getirdikleri teknoloji sayesinde çıktıya ve dolayısıyla büyümeye olan etkileri daha 

fazla olmaktadır. OECD bağlamında yapılan çalışmada, DYY’nin ekonomik gelişme 

üzerindeki etkileri 89 ülke arasıda yapılan bir çalışma ile ölçmüş ve şu üç temel sonuca 

ulaşmıştır. DYY teknoloji transferi yaparak büyümeye yerel yatırımlardan daha fazla katkı 

sağlamaktadır, DYY yerli yatırımlara göre üretimde daha etkin olabilmek için, yatırım 

yaptıkları ülkede çok daha az bir beşeri sermayeye ihtiyaç duymaktadırlar, DYY’nin 

ekonomideki toplam yatırım artışı üzerindeki oransal etkisi, yerli firmalara göre daha fazla 

olmaktadır (OECD,2002). 

II.2.1. Yabancı Sermaye ve Büyüme Arasındaki Đlişkiyi Açıklayan Çalışmalar 

Đster geniş ister dar anlamda ifade edilsin, ekonomik büyümede önemli ve hatta 

tek faktör yatırımdır. Yatırımında, bilindiği gibi sermaye artışından bir dönemden diğerine 

net artıştır. Öyleyse ekonomik büyüme temelde, sermaye stokundaki gelişme veya artış 

demektir. Bu nedenle çağdaş ekonomik büyüme modelleri sermaye faktörüne göre 

geliştirilmiş ve ifade edilmiştir. Çağdaş büyüme modellerinin temeli sermaye olmakla 

birilikte buradaki sermaye soyut bir kavram veya unsur olarak kabul edilmekte; bu unsuru 

açıkça ifade edilmese de sabit sermaye olduğu bilinmektedir. Fakat bunun yerli-yabancı 

sermaye ayrımı yapılmamaktadır. Aslında kıt faktör olarak sermaye ekonomik büyümenin 

temeli olmakla birlikte, bu kıtlığın gelişmekte olan ülke ekonomileri açısından çok daha 

fazla ve önemi göz önünde tutulduğunda sermaye stoku içinde yabancı sermayenin payının 

79

u ekonomi büyüme ve gelişme açısından ne kadar önemli ve belirleyici olduğu hemen 

görülür (Çetinkaya,2002). 

Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının ekonomik büyüme üzerine olası 

etkileri iki boyutta değerlendirilir. Birincisi, yurtiçi tasarrufların ekonomik gelişmeyi finanse 

etmede yetersiz kalması durumunda, Doğrudan yabancı sermaye yatırımları tasarruf 

eksikliğinin giderilmesine yardımcı olan ve önemli döviz girdisi sağlayan araçlardan birisi 

olmasıdır. Đkincisi, yabancı şirketlerin varlığının yurtiçi ekonomide pozitif dışsallıklar ortaya 

çıkarmasıdır (Arslan ve Kökocak,2006). 

Doğrudan yabancı sermaye yatırımları ile iktisadi büyüme arasındaki ilişkiyi 

araştıran çeşitli çalışmalar olmuştur. 1970-89 döneminde sanayileşmiş ülkelerden 69 

gelişmekte olan ülkeye yönelik doğrudan yabancı sermaye girişlerinin etkisini ele alan bir 

ekonometrik çalışmada, doğrudan yabancı sermaye girişlerinin iktisadi büyüme üzerinde 

pozitif bir etki yaptığı sonucuna ulaşılmıştır. Ancak bunun yanında belirtilmesi gereken bir 

husus da doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının iktisadi büyüme üzerindeki olumlu 

etkisinin görülebilmesi için, ev sahibi ülkedeki belirli bir beşeri sermaye düzeyine ulaşılması 

gerekmektedir (Candemir,2007). 

Pozitif yönlü ilişkiye sahip olan çalışmalar: 

Blomström ve diğerleri 1992 yılında yaptığı araştırmasında; gelişmiş ve gelişmekte 

olan ülkelerin 1960'dan 1985'e kadar beşer yıllık dönemleri kapsayan gayri safi yurtiçi 

hasılanın doğrudan yabancı sermaye yatırımları oranının, bir sonraki 5 yıllık dönemler için 

gelir-büyüme oranı üzerinde pozitif bir etkiye sahip olduğu bulunmuştur. Ancak doğrudan 

yabancı sermaye yatırımlarının sadece yüksek gelirli üdlkelerde büyümeyi teşvik edici bir 

faktör olduğu, yani büyüme etkisinin nispeten kalkınmışlık düzeyi yüksek olan ülkelerde 

olumlu sonuç verdiği belirlemiştir (Blomström ve diğ.,1992; Değer ve Emsen,2006). 

Balasubramanayam ve diğerlerinin 1996 yılında yaptığı çalışmasında ihracata 

yönelik büyüme politikaları uygulayan onsekiz gelişmekte olan ülkenin, doğrudan yabancı 

sermaye akımlarının ekonomik büyümeyi artırdığı; yani dış ticaret liberalizasyonunun 

doğrudan yabancı sermaye yatırımları-büyüme ilişkilerinde doğrusallığa yol açtığını 

gözlemlemiştir (Balasubramanyam ve diğ., 1996; Değer ve Emsen,2006). 

80

Balasubramanyam ve diğerlerinin 1999 yılında doğrudan yabancı sermaye 

akımlarının yurtiçi büyüme üzerine olumlu etkilerinin ortaya çıkmasında yerel pazarın 

büyüklüğü ve rekabetçi bir çevre ve beşeri sermaye varlığına bağlı olduğu tespit etmiştir 

(Balasubramanyam ve diğ.,1999; Değer ve Emsen,2006). 

Barthelemy ve Demurger’in 2000 yılındaki araştırmasının sonuçlarına göre; 

1985–1996 yılları arasında Çin'deki 24 ilin verilerinin analizlerinde, doğrudan yabancı 

sermaye akımlarının büyüme üzerinde etkilerinin olduğu ve bunun da ekonomik büyüme 

düzeyine ve yabancı teknolojilerin adaptasyonu için beşeri sermayenin varlığına bağlı 

olduğunu belirlemiştir (Berthélemy ve Démurger,2000:140-155; Değer ve Emsen,2006). 

Alfaro ve diğerleri 2001 yılında 1975–1995 dönemini kapsayan bir çalışma 

yapmışlardır. Bu çalışmaya göre yerel finansal piyasa varlığının, doğrudan yabancı 

sermayenin ekonomik büyümeyi ateşlediği yolunda önemli bir araç olduğunu bulmuşlardır 

(Alfaro ve diğ., 2001:01-083; Değer ve Emsen,2006). 

Zhang 2001 yılında 1960-1997 dönemi için Doğu Asya ve Latin Amerika 

ülkelerini kapsayan çalışmasında, yabancı yatırım-büyüme ilişkilerinin pozitif yönde 

olduğunu ve bunun beşeri sermaye olanaklarına, liberalize edilmiş ticaret rejimlerine, 

iyileştirilmiş eğitim imkanlarına, büyük ölçekli ihracata yönelik yabancı sermaye 

yatırımlarına ve makro ekonomik istikrara bağlı olduğu bulmuştur (Zhang,2001:175-185; 

Değer ve Emsen,2006). 

Nair-Reichert ve Weinhold 2001 yılındaki çalışmasında dışa açıklık-doğrudan 

yabancı yatırım girişi-büyüme ilişkilerini araştırmıştır. Bu çalışma sonucunda doğrudan 

yabancı yatırımlarından büyümeye doğru nedensellik ilişkisi belirlemişlerdir (Reichert ve 

Weinhold,2001:153-171; Değer ve Emsen,2006). 

Obwona’nın 2001 yılındaki araştırmasında 1981–1995 dönemleri arasında Uganda 

üzerinde makroekonomik ve politik istikrar ile siyasal tutarlılığın doğrudan yabancı sermaye 

akımlarını çekmede teşviklerden bile daha önemli olduğunu ve bu anlamda doğrudan yabancı 

sermaye yatırımlarının ekonomik büyümeye pozitif katkı sağladığını ortaya koymuştur 

(Obwona, 2001:46-81; Değer ve Emsen,2006). 

Campos ve Kinoshita 2002 yılında yirmi beş Merkezi ve Doğu Avrupa ülkesi ile 

eski Sovyet geçiş ekonomileri için yaptığı çalışmasında, doğrudan yabancı sermaye 

akımlarının ekonomik büyüme üzerinde oldukça önemli etkilerinin olduğu sonucuna 

ulaşmıştır. Bu ekonomilerin endüstrileşme ve daha iyi eğitimli işgücüne sahip olmalarının 

81

sonucu olarak teknoloji transferini çekmede daha etkin olduğu sonucuna ulaşmışlardır (Campos 

ve Kinoshita,2002:398-419; Değer ve Emsen,2006). 

Nunnenkamp ve Spatz ise 2003 yılındaki çalışmasında, doğrudan yabancı sermaye 

akımlarının ekonomik büyüme üzerinde etkilerinin olabilmesinde ülke ve yatırımın yapıldığı 

endüstri özelliklerinin dikkate alınması gerektiğini ortaya koymuşlardır. Bu açıdan teknoloji 

yoğunluğu, faktör gereksinimi, yerel ve yabancı piyasalarla bağlantılar ile yabancı menşeli 

şirketlerin dikey entegrasyon derecesi gibi endüstri özelliklerinin doğrudan yabancı sermaye 

yatırımlarının büyüme üzerinde etki doğuracağını belirlemiştir (Nunnenkamp ve 

Spatz,2003:1176; Değer ve Emsen,2006). 

Basu ve diğerleri 2003 yılında 1978-1996 dönemini kapsayan 23 gelişmekte olan 

ülke üzerine yapılan eş-bütünleşme testlerinde doğrudan yabancı sermaye ile büyüme arasında 

anlamlı nedensellik ilişkileri yakalamıştır; açık ekonomilerde doğrudan yabancı sermayebüyüme 

arasında hem kısa hem de uzun dönemde iki yönlü nedensellik gözlenirken, nispeten 

kapalı ekonomilerde uzun dönemli nedensellik ilişkisi sadece doğrudan yabancı sermaye 

yatırımlarından büyümeye doğru gerçekleştiği gözlenmiştir (Basu,Chakraborty ve 

Reagle,2003: 510-516; Değer ve Emsen,2006). 

Choe’nin 2003 yılındaki araştırmasında 1971-1995 dönemi için 80 ülkeyi kapsayan, 

doğrudan yabancı sermaye ve ekonomik büyüme arasında nedensel ilişkilerini araştırmıştır. 

Elde edilen bulgulardan karşılıklı nedensellik ilişkisi bulunmuş, ancak doğrudan yabancı 

sermaye yatırımlarından büyümeye nedensellik ilişkisi, büyümeden doğrudan yabancı 

sermayeye doğru nedensellik ilişkisinden daha zayıf çıkmıştır (Choe,2003:44-57; Değer ve 

Emsen,2006). 

Hansen ve Rand 2004 yılında 1970-2000 dönemi için 31 gelişmekte olan ülkeye 

yönelik çalışmasında, doğrudan yabancı yatırım/gayri safi yurtiçi hasıla ile gayri safi 

yurtiçi hasıla düzeyi arasında iki yönlü nedenselliğin olduğu saptanmıştır (Hansen ve 

Rand,2004; Değer ve Emsen,2006). 

Merlevede ve Schoors 2004 yılında 25 geçiş ekonomisinde ekonomik büyüme 

üzerine iktisadi reformların hızı ve yabancı yatırımların etkisini araştırmışlardır. Ekonomik 

büyüme, ekonomik reformlar ve doğrudan yabancı yatırımların eşanlı sistem ile yapılan 

tahminlerinde, reformların daha eskiye dayandığı ülkelerde daha yüksek büyüme 

gözlenirken, yeni reform yapma sürecine başlamış ekonomilerde büyümenin olumsuz 

etkilendiğini bulmuştur. Ancak bir bütün olarak doğrudan yabancı sermaye akımlarının artıncı 

82

etkisinin olduğu ve bunun da büyümeyi olumlu etkilediğini gözlemlemişlerdir (Merlevede ve 

Schoors,2004:730; Değer ve Emsen,2006). 

Papaioannou 2004 yılında 1993–2001 dönemi için 43 ülkeye ait genişletilmiş bir 

üretim fonksiyonu kullanmış ve doğrudan yabancı yatırım adaptasyonunun büyüme etkisini 

gelişmekte olan ülkelerde daha yüksek olduğunu tespit etmiştir (Papaioannou,2004; Değer ve 

Emsen,2006). 

Mody ve Murshid, 2005 yılında 1979-1999 dönemi için 60 gelişmekte olan ülkede 

uzun dönemli sermaye (doğrudan yabancı yatırım, dış borçlar ve portföy) akımlarının yurtiçi 

yatırımlar üzerindeki etkilerini incelemiş; elde edilen bulgularda dış sermaye akımlarının yurtiçi 

yatırımları uyardığı belirlenmiştir. Bunun da toplam yatırım düzeyindeki gelişmeye paralel 

olarak büyüme üzerinde olumlu sonuç doğuracağını öne sürmüştür (Mody ve 

Murshid,2002:249-266; Değer ve Emsen,2006). 

Chowdhury ve Mavrotas, 2005 yılındaki araştırmasında 1969-2000 dönemi için 

Şili, Malezya ve Tayland gibi yeni gelişen ekonomilerde, Granger nedensellik testinden 

farklı olarak Toda-Yamamoto testi kullanmış; nedensellik sınama sonuçlarına göre Şili'de 

GSYĐH'nın doğrudan yabancı yatırım akımlarına neden olduğunu, buna karşılık Malezya ve 

Tayland'da GSYĐH ve doğrudan yabancı yatırım akımları arasında iki yönlü ilişkiler bulmuştur 

(Chowdhury ve Mavrotas,2005; Değer ve Emsen,2006). 

Negatif ve iki yönlü ilişkiye sahip olan çalışmalar: 

DeMello 1997 yılındaki çalışmasında; yabancı sermayenin yüksek teknoloji 

içerdikçe, yani teknoloji farklılığı açıldıkça, büyüme etkisinin azaldığını bulmuştur. 

Doğrudan yabancı yatırım çekmede ülkenin faktör donanımına uygun dış ticaret ve siyasal 

rejimlerin etkili olduğunu gözlemlemiştir (De Mello,1997:1-34; Değer ve Emsen,2006). 

Borensztein ve diğerleri 1998 yılında 1970–1989 arasını kapsayan 69 gelişmekte 

olan ülke üzerine yapılan çalışmalarında, doğrudan yabancı sermaye akımlarının büyüme 

üzerinde marjinal rolünün olduğunu ve bunun da yatırımın yapılan ülkenin beşeri sermaye 

düzeyine bağlı olduğunu tespit etmişlerdir. Yani doğrudan yabancı yatırım ile beşeri 

sermayeyi temsilen kullanılan eğitimsel yetenekler arasında güçlü ve pozitif bir etkileşim 

bulunmuştur. Diğer taraftan düşük beşeri sermaye düzeylerine sahip gelişmekte olan 

ülkelerde doğrudan yabancı yatırım akımlarının negatif etkilerinin varlığını tespit 

etmişlerdir (Borensztein ve diğ.,1998:115-135; Değer ve Emsen,2006). 

83

DeMello 1999 yılında 1970–1999 dönemi için OECD üyesi olan ve olmayan 

ülkelerde sermaye birikimi, üretim ve toplam faktör verimliliğindeki artışların teknoloji 

açığı derecesine bağlı olarak yabancı yatırım-büyüme ilişkilerinin değiştiğini tespit etmiştir. 

Buna göre teknolojik açıklık derecesi arttıkça, doğrudan yabancı yatırımların büyüme 

etkileri azalmaktadır (De Mello,1999:133-151; Değer ve Emsen,2006). 

Lensink ve Morrissey 2001 yılında 1975–1998 döneminde gelişmekte olan 

ülkeler için yaptığı çalışmalarında doğrudan yabancı yatırımların ekonomik büyüme 

üzerine pozitif etkileri tespit edilmiş; ancak doğrudan yabancı yatırım dalgalanmalarının 

ekonomik büyümeyi olumsuz etkilediğine dair bulgulara da ulaşılmıştır (Lensink ve 

Morrissey,2001; Değer ve Emsen,2006). 

Belirsiz yönlü ilişkiye sahip olan çalışmalar: 

Ram ve Zhang 2002 yılındaki çalışmasında, Borensztein ve diğerleri (1998), 

Balasubramanyam ve diğerleri (1999) ile Barthelemy ve Demurger (2000) tarafından yapılan 

çalışma sonuçları ile örtüşen bulgular elde etmiştir. Ama doğrudan yabancı yatırım ve eğitim 

düzeyi arasında tamamlayıcılık ilişkisi yakalayamamıştır (Ram ve Zhang,2002:205-215; Değer 

ve Emsen,2006). 

Carkovic ve Levine 2002 yılında 1960–1995 dönemi için yaptığı araştırmasında, 

doğrudan yabancı yatırım akımlarının gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde büyüme üzerine 

hiçbir anlamlı etkisini bulamamıştır; ancak 5 yıllık dönemlerde düzensiz etkilerin olduğuna 

rastlamıştır (Carkovic ve Levine,2002; Değer ve Emsen,2006). 

Mencinger, 2003 yılında geçiş ekonomileri için 1994–2000 dönemi için yapılan 

çalışmada, doğrudan yabancı yatırım/gayri safi yurtiçi hasıla ile sabit sermaye 

yatırımları/gayri safi yurtiçi hasıla arasında nedensellik ilişkisi bulamamış; buna bağlı olarak 

da doğrudan yabancı yatırımların boş alan yatırımları veya devralma yatırımları ile acele 

yapılan özelleştirme uygulamalarına bağlamıştır (Mencinger,2003:491-508; Değer ve 

Emsen,2006). 

Literatür özetlerinden hareketle, ekonomik büyüme üzerine DYY’larının 

etkilerini inceleyen çalışmalar arasında tam anlamıyla bir görüş birliği olmamakla beraber 

hakim görüşün iki olgu arasında yakın ve paralel bir ilişkinin olduğu rahatlıkla ifade edilebilir. 

Bununla birlikte, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyüme üzerine etkilerini ele alan 

araştırma sonuçları, genel olarak doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının büyüme 

84

üzerindeki artırıcı etkilerinin ortaya çıkabilmesi için gelişmekte olan ülkelerin uygundestekleyici 

yatırım ortamını hazırlaması ve minimum bir kalkınma düzeyine erişmiş olması 

gerekliliğine işaret etmektedir (Arslan ve Kökocak,2006). 

Doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının etkileri ülkeden ülkeye, sektörden sektöre, 

kurumdan kuruma ve dönemden döneme farklılık gösterebilir. Bu sebeple devlet politikalarının 

doğrudan yabancı sermaye yatırımları üzerinde etkileri bulunmaktadır. Đthalatı ikame eden 

dönemdeki yatırımların etkisiyle ihracata dayalı sanayi dönemindeki yabancı yatırım etkileri 

farklılık gösterir. Ancak bu yatırımların katkılarının ayrıştırılması ve sayısal olarak ifade 

edilmesi kolay değildir (Efe,2002:21). 

II.3. Doğrudan Yabancı Sermaye Đstihdam Đlişkisi 

Yatırımlar ile istihdam arasındaki doğrudan ilişkiyi Keynes’in geliştirdiği Genel 

Teori ortaya koymaktadır. Bununla birlikte iktisatçılar arasında DYY’nin istihdama olan 

etkisinin derinliği konusunda önemli görüş ayrılıkları vardır. Bazı çalışmalarda ise, 

tartışmanın üç ana sorun etrafında döndüğü ileri sürülmüştür. Bunların DYY’nin yerel 

yatırımların ne kadarlık bir kısmına ulaştığı, yapılan yatırımların ara ve sermaye malları 

ihracatının artışına ne ölçüde katkıda bulunduğu ve bu yatırımların ne kadarlık bir kısmının 

yeni üretim tesisi yapma veya mevcut tesisleri satın alma şeklinde gerçekleştiği şeklinde 

sıralamaktadır (OECD,2002). 

DYY istihdamı yeni tesisiler kurarak doğrudan veya tesislerin kurulduğu 

bölgelerde çevreye verdiği pozitif dışsallıklarla dolaylı olarak artırma gücüne sahiptir. DYY 

zor durumdaki firmaları satın alarak ve yeniden yapılandırarak istihdamı koruyabilir. DYY 

üretim tesislerini kapatarak veya yeni yatırım yapmayarak istihdamı azaltabilir. Diğer 

yandan iyi çalışan bir işgücü piyasasına sahip ekonomide toplam istihdama DYY’nin 

büyüklüğünün ve niteliğinin etki edemeyeceğini ileri sürülmektedir. ABD ile ilgili yapılan 

bir çalışmada ABD kökenli ÇUŞ’in yurtdışındaki yan şirketlerinin istihdam sağlama 

miktarları kendi ülkelerinde sağladıkları istihdam karşısında oldukça mütevazi oranlarda 

kaldığı sonucuna ulaşılmıştır (IDA,2003). 

Ayrıca ABD’deki ücretle ile ilgili yapılan çalışmada yurt dışına yatırım yapan 

firmaların faaliyetleri ile yatırım yaptıkları ülkelerdeki düşük ücretler arasında pozitif bir 

ilişkinin olduğu belirtilmektedir. ABD’de yapılan DYY’nin bölgesel olarak reel ücretleri 

85

yerli yatırımlara nazaran daha çok artırdığı da ifade eidlmektedir. Đsveç ve ABD verilerine 

dayanılarak yapılan diğer bir çalışmada; Đsveç verilerinden elde edilen sonuçların ABD’deki 

sonuçlardan farklı olduğu saptanmış; Đsveç’e ait sonuçlar ana firmanın yurt dışına yaptığı 

satışların artması kendi ülkesindeki istihdamı da artırdığını ortaya koymuştur (IDA,2003). 

Ticaretin ve yatırımın önündeki engellerin kaldırılması, uluslararası sınırları 

aşabilen guruplarla aşamayan guruplar arasındaki asimetriyi keskinleştimesi global piyasa 

ile toplumsal istikrar arasındaki gerilimin artmasına neden olan sebepler biridir. Birinci 

gurupta sermaye sahipleri, yüksek vassıflı işçiler ve kaynaklarını talebin en çok olduğu 

yerde arz etme imkanına sahip birçok profesyonel yer alır. Vasıfsız veya az vasıflı işçiler ile 

çoğu orta düzey yönetici ise ikinci gurupta yer almaktadır. Globelleşme, ikinci grup 

mensuplarının arz ettiği hizmetlere yönelik talebi daha esnek hale getirmektedir. Yani 

çalışan nüfusun geniş katmanlarının arz ettiği hizmetler milli sınırlar ötesindeki başka 

insanlarca kolayca ikame edilebilir bir hale gelmektedir. Globalizasyon, bunun içindir ki 

istihdam ilişkilerini temelinden değiştirmektedir (Rodrik,1999:19). 

Đşçilerin milli sınırlar ötesindeki başka işçilerle kolayca ikame edilebilir bir hale 

gelmesi gerçeği, birçoklarınca II. Dünya Savaşı sonrası işçi-işveren mutabakatı olarak 

algılanan yapıyıda altüst etmektedir. Bu mutabakata göre çalışma barışı karşılığında işçiler, 

ücretler ve diğer ödenekler açısından tedrici bir artış imkanına sahip oluyorlardı. Ama son 

yapılan çalışmalarda bu yapı yeterince dikkate alınmamış, vasıfsız işçi talebinin 

elastikiyetinden ziyade bu talebi gösteren eğrenin aşağı doğru kayması üzerinde 

yoğunlaşmalar artmıştır (Rodrik,1999:19). 

Genel olarak iktisatçılar ücretlerdeki göreceli artışın sebebi olarak vasıflı 

işgücüne olan talebin atması konusunda hemfikirdirler. Bununla birlikte talebi artıran diğer 

sebepler konusunda anlaşmaya varamamışlardır. Anlaşma sağlayamadıkları konulardan biri; 

bilgi teknolojisindeki gelişmelerin firmaların üretim tekniklerinde vasıflı işgücüne olan 

taleplerinde anahtar rol üstlenmesine neden olmasıdır. Diğeri ise, düşük ücrete sahip 

ülkelerdeki ithalat rekabetinin artması vasıflı emeği yoğun olarak kullanan endüstrilerin 

kaynaklarının bu tip üretimlere kaymasına neden olmaktadır (OECD,2002). 

Genel görüş olarak DYY gittikleri ülkelerdeki vasflı işgücüne dayanan istihdamı 

artırmakta; bu artış sonucu vasıflı işgücüne olan talep ve dolayısıyla ücretler de artmaktadır. 

86

Yatırım yapılan ülkenin tercih nedenlerinden biri olan düşük ücrete sahip olma durumunun 

bu sürecin sonunda yavaş yavaş değişmeye başlamasıyla, ülkenin sahip olduğu bazı 

avantajları da kaybetme olasılığıyla karşı karşıya kaldığı gözden kaçırılmaması gereken 

önemli bir noktadır (OECD,2002). 

Ayrıca konuyu daha iyi anlamak için hem yatırımı alan hem de yatırımı veren 

ülkelerdeki durumlarını incelemek gerekmektedir. 

II.3.1. Yatırımı Veren Ülkedeki Etkiler 

ABD sendikaları, üyelerinin istihdam güvenliğini tehlikede görmekte ve 

çokuluslu şirketleri yabancı ülkelere iş ihracı suretiyle ABD’de işsizliğe sebep olmakla 

suçlamaktadırlar. Buna karşılık iş çevreleri, yapılan yatırımlar sonucu istihdam seviyesinin 

olumsuz etkilenmediği hatta olumlu etkilendiğini söylemiştir. Alman sendikacıları, 

çokuluslu şirketlerin dışarıda yatırım yapmalarının ülke istihdamını olumsuz etkileyeceğini 

düşünerek yurt dışında yatırım yapmalarını istememişlerdir. Bu sebeple Volkswagen’in 

ABD’de yatırım yapmalarını engellemişlerdir (Çapraz ve Demircioğlu,2003:15-19). 

Çokuluslu şirketlerin yabancı ülkelerdeki faaliyetlerinin köken ülkede global 

istihdam imkanlarında ne ölçüde bir azaltma yarattığı kesinlikle bilinmemekle beraber 

yurtdışına giden yabancı sermaye bir yerde ihracatı ikame ettiği bilinmektedir. Buda ana 

ülkede istihdamın azalmasına neden olmaktadır (Ekinci,2004). 

Ayrıca yatırımı veren ülkede yaygın bir işsizlik varken yatırımın yurt dışında 

yapılması ana ülkenin ekonomik sorunlarının çözümünü güçleştirir. Fakat dış yatırımlardan 

transfer edilen toplam gelirler kasrşısında, ana ülkenin kayıpları nispeten önemsiz kalabilir. 

Ayrıca yatırımcı ülke bu sayede yatırım yapılan ülkeyi siyasal etkisi altına da alabilir. Diğer 

bir deyişle yatırımcı ülkeler yabancı sermaye politikalarını bir araç olarak kullanabilirler 

(Seyidoğlu,2001:577-578). 

II.3.2. Yatırımı Alan Ülkedeki Etkiler 

Yabancı sermaye yatırımları, yaratacağı yeni iş olanakları ile ülkenin işsizlik 

sorununun çözümüne net bir katkı sağlar. Ayrıca oluşturacağı iktisadi sinerji ve rekabet 

katkısı ile yerli ve yabancı diğer girişimcilerin de istihdama desteklerini sağlamış olacaktır. 

Yabancı sermaye ile birlikte, üst düzey yöneticileri de yatırım yapılan ülkeye gitmekte, 

ancak gerekli diğer işgücü, yerli kaynaklardan karşılanmaktadır. Büyük bir işsiz 

potansiyeline sahip azgelişmiş ülkeler açısından, bu işsizliği giderecek yatırımların kendi 

87

kaynakları ile gerçekleştirecek imkanları yetersiz olduğundan, yabancı sermaye yatırımları 

istihdam açısından elverişli bir durum yaratmaktadır (Çapraz ve Demircioğlu,2003:40). 

Đstihdam pazarındaki etkiler şartlara göre değişiklik arz etmektedir. Örneğin 

ülkeye gelen yabancı sermaye yatırımları bazı sektörlerin yada sanayilerin yeniden 

yapılanmalarına neden olmaktadır. Böylece rekabet edemeyen yerli istihdam kısa dönemde 

azalmakta ve yenilenme ihtiyacı duymaktadır. Ancak uzun dönemde istihdam kazançları 

yaratmaktadır. Zira kaynaklar daha verimli yönlendirildiği için o ülkedeki ürünlere olan 

ihtiyacı artırmaktadır (Çapraz ve Demircioğlu,2003:40). 

Yabancı yatırımcı bir ülkeye giderken sermaye, teknoloji yanında üretim bilgisi 

(know-how). ve etkin üretim için gereken çağdaş yönetim becerileri birikimini de 

beraberinde götürür. Bunun neticesi olarak ev sahibi ülke için yeni üretim ve yönetim bilgi 

ve becerisine ulaşmanın maliyeti azalırken, vasıflarında gelişme ve çeşitlenme gözlenen iş 

gücünü çağdaş normlarla yönetecek yönetici kadrosunun yetişmesi için gerekli zemin 

hazırlanmış olur (Ekinci,2004). 

Yabancı sermayeli yatırımların gelişmekte olan ülkelerde yarattığı istihdam 

düzeyi, genellikle bu ülkelerdeki toplam istihdamın ancak yüzde 1’i ile 6’sı arasında 

değişmektedir. Çokuluslu firmaların istihdama katkısı az sayıdaki bazı ülkelerde, özellikle 

imâlat sektöründe şaşırtıcı düzeylere ulaşabilmektedir: Bu sektörde çokuluslu firmaların 

istihdama katkısı Arjantin, Bolivya, Brazilya ve Kolombiya’da yüzde 10 ile yüzde 23 

arasında değişirken, Singapur ve Senegal’de ise yüzde 50′yi aşmaktadır (Akçaoğlu,2002). 

II.3.3 Yabancı Sermaye ve Đstihdam Arasındaki Đlişkiyi Açıklayan Çalışmalar 

Küreselleşmenin birbirinden farklı siyasal, sosyal, ekonomik ve kültürel birçok 

alandaki etkisinden söz edilse de işgücü piyasaları ve de özellikle çalışanlar üzerindeki 

olumsuz etkileri küreselleşmenin en fazla eleştiri konusu olan tarafını oluşturmaktadır. Neo 

liberal politikalarının ivme kazandırdığı bu süreçte, piyasanın hakim güç haline gelmesi, 

esnek çalışma modellerinin ağırlıklı bir biçimde uygulanmaya başlanması, özelleştirmeler, 

taşeronlaştırma, sendikal örgütlerin zayıflaması, çalışanların sosyal güvenlik haklarının 

ciddi bir biçimde tahribata uğraması gibi çalışanların aleyhine ortaya çıkan bazı 

geliştirmeler küreselleşmenin istihdam üzerine etkilerinin sürekli olarak sorgulanmasına 

ortam sağlamıştır (Gündoğan,2007:19-20). 

88

Küreselleşmenin işgücü piyasaları üzerindeki etkisinin olumsuz olduğunu ve 

gelişmelerin emeğin gücünü, haklarını daraltıcı ve azaltıcı olduğu tezinin savunucuları 

olumlu yaklaşımı savunanlara göre daha fazladır. Bu alanda yapılan araştırmalar da bu 

görüşün haksız olmadığını daha çok destekler görünümdedir (Zengingönül,2004:184). 

Bugüne kadar doğrudan yabancı yatırımların istihdam üzerindeki etkisi hak 

ettiği ilgiyi görmemiştir. Özellikle analitik araştırmalar için konunun barındırdığı 

zorluklardan biri, çoğu ülke için, uygun verilerin tam ve düzenli olarak elde edilememesidir. 

Bununla birlikte az sayıdaki çalışmalar arasında Ernst (2005), Asiedu ve Esfahani (2003), 

Hunya ve Geishecker (2005), Jayaraman ve Singh (2006), Jenkins (2006), Baldwin (1995), 

Altzinger ve Bellak (1999) sayılabilir (Karagöz,2007). 

Ernst (2005)’de gelişmekte olan üç Latin Amerika ülkesinde (Arjantin, Brezilya 

ve Meksika) yabancı yatırımların sektörler itibariyle etkileri incelenmekte, doğrudan 

yabancı yatırımların bu ülkelerde istihdam ve büyüme üzerinde anlamlı bir katkıda 

bulunmadığı sonucundan hareketle bunun olası nedenleri üzerinde durmuştur. Baldwin 

(1995)’de OECD ülkelerinde dış ticaret ve doğrudan yabancı yatırımların istihdam ve 

ücretler üzerindeki etkisi ele alınmıştır. Baldwin’e göre doğrudan yabancı yatırım-istihdam 

ilişkisinde doğrudan yabancı yatırımların yurtiçi yatırımı ikame boyutu, ara ve sermaye malı 

ihracatına yönelik olma derecesi ve var olan üretim tesislerinin satın alınmasından ziyade 

yeni tesisler kurma potansiyeli kilit rol oynamaktadır. Asiedu ve Esfahani (2003)’de 

hükümetlerin yabancı firmaların istihdam politikalarına müdahale etmelerinde etkili olan 

faktörler araştırılmıştır. 52 ülkede faaliyet gösteren 1207 yabancı-mülkiyetli firmaya ait 

verilerin kullanıldığı araştırmada, dayatılan kısıtlamaların hükümetin doğrudan vergi 

toplayabilme gücüne paralel olarak azaldığı; buna karşılık, uluslararası şirketlerin doğrudan 

yabancı yatırımların projesinde kullanılan teknolojik girdi üzerinde baskın olmasına, 

doğrudan yabancı yatırımların projesinde yerel işgücünün önemli bir yer tutmasına, proje 

çıktısının evsahibi ülke için önemine vsr. bağlı olarak müdahalenin arttığı sonucuna 

ulaşılmaktadır. Fazekas (2003)’de ise Çek Cumhuriyeti örneğinde yabancı ve yerli 

firmaların istihdam üzerindeki etkileri incelenmiştir. Analiz sonucunda Avrupa Birliğine 

üye olduktan sonra artan yabancı yatırım girişlerinin istihdamı artırırken bir yandan da 

bölgesel olarak kutuplaşmaya neden olduğu belirlenmektedir. Hunya ve Geishecker 

(2005)’de ise Avrupa Birliğine yeni üye olan Orta ve Doğu Avrupa Ülkelerinde doğrudan 

yabancı yatırımların kalifiye işgücünde daha fazla istihdam artırıcı etkide bulunduğu ortaya 

89

koyulmaktadır. Jayaraman ve Singh (2006) ise zaman serileri analiz yöntemlerini kullanarak 

Fiji ekonomisinde doğrudan yabancı yatırımların ve gayri safi yurtiçi hasıla ile istihdam 

arasındaki uzun-dönem ilişkisini incelemiş, istihdamın doğrudan yabancı yatırımların ve 

gayri safi yurtiçi hasıladan olumlu yönde ve anlamlı bir şekilde etkilendiği sonucuna 

varmışlardır (Karagöz,2007). 

Teoriye göre, daha yüksek ücret seviyesi, daha düsük doğrudan yabancı yatırım 

anlamına gelir. Bir bölgede veya ülkede; ücret seviyesinin yüksek olması demek, bu bölgede 

üretilen tüm ürün fiyatlarının daha yüksek olması anlamına gelir. Ürünlerin yüksek 

fiyatlardan pazara sunulması da, hem yurtiçi piyasada hem de uluslararası piyasalarda daha 

az rekabetçi olunmasına yol açmaktadır. Diğer taraftan, Donges (1976), Kravis ve Lipsey 

(1982), Schneider ve Frey (1985), Culem (1988), Coughlin ve diğerleri (1991) Felipe ve 

Fernandez (1991), Bajo (1991), Bajo ve Sosvilla (1992), Koechlin (1992), Liu ve diğerleri 

(1997), Yang ve diğerleri (2000), Cheng ve Kwan (2000), Batalla ve Costa (2001) gibi 

arastırmacılar tarafından yürütülen çalısmalarda isgücü maliyetleri ile doğrudan yabancı 

yatırımlar arasında negatif iliski yönünde sonuçlara ulasılmıstır (Açıkalın,Gül ve 

Yaşar,2006). 

Literatürde; yatırım yapan ve yatırım yapılan ülkeler arasındaki ücret farkını 

isgücünün hareketsizliğiyle birlestiren; Buckley ve Dunning (1976), Goldsbrough (1979), 

Dunning (1980), Saunders (1982), Owen (1982), Gupta (1983), Taveira (1984), Schneider 

ve Frey (1985), Culem (1988), Moore (1993), Shamsuddin (1994), Goldsrough (1997), 

Pistoresi (2000) ile Love ve Lage-Hidalgo’nun (2000) çalısmalarında, yüksek ücret 

seviyesinin doğrudan yabancı yatırımları caydırdığı kanıtlanmıstır (Kerr,2001,s.4). Tsai 

(1994) imalat sektöründe saat bası ücreti kullanarak, ucuz isgücü hipotezine 1983–1986 

dönemi için güçlü bir destek bulurken; 1975–1978 arası dönem için bu hipoteze, zayıf bir 

destek bulmustur (Açıkalın,Gül ve Yaşar,2006). 

Golden, Wallerstein ve Lange’nin 1950-1992 yılları arasını kapsayan ve 16 

OECD ülkesini baz alan Golden-Londregan isimli araştırmasının amacı, bağımlı değişkenler 

olan sendikal güç, sendikaların örgütsel birikimi ve uyumu ile ücret pazarlıklarının 

merkezileştirilmesinin, uluslararası ekonomik entegrasyon ile etkileşimlerini ölçmektir. 

Araştıma sonuncunda elde edilen saptamalar ise uluslararası entragsyonun sendikalar 

üzerinde etkisinin olmadığıdır. Sendikalaşma oranındaki azalmanın nedeni olarak 

enflasyonun düşmesi, işsizliğin artması gibi başka faktörlerin etkisinin olduğudur ve bu 

90

durumların küreselleşmenin standart unsuru ile bağdaştırılmaması gerektiğidir 

(Zengingönül,2004:180). 

Günümüz fütüristleri, esas itibariyle siyasi, sosyal ve ekonomik yapısal 

değişmelere dikkat çekerken J. Rifkin’in “Çalışmanın Sonu” adlı eserinde, insanlığın artık 

geri gönülemez bir işsizlik çağına girdiğini öne sürmektedir. Özellikle ileri teknolojinin 

insan gücünün yerine geçmesiyle enformasyon çağında iki ayrı kutup oluştuğunu söyleyen 

Rifken’e gore ileri teknolojiye dayalı küresel ekonomiyi yöneten enformasyon seçkin 

azınlıkla yer değiştiren ve fazla iş imkanı olmayan çoğunluk arasındaki uçurum 

derinleşecektir (Ekin,2000:44). 

II.4. Büyüme Đstihdam Đlişkisi 

Bir ülkenin istihdamını etkileyen unsurlar, esas olarak gelişmişlik seviyesi, nüfus 

ve doğal kaynakları ile ekonomik koşullarıdır. Gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler açısından 

bakıldığındaysa işsizlik, dönemler itibarıyla azalıp çoğalmasına rağmen tüm ekonomilerin 

ortak problemi niteliğindedir. Ülkelerin kültürel geçmiş, politik felsefe, ekonomik ve sosyal 

yapılarının birbirinden farklılık göstermesi, her ülkenin kendi koşullarına uygun istihdam 

politikası oluşturup, bu doğrultuda önlemler almasına neden olmuştur (Savaşır,1999:81). 

Đşsizliğin önlenmesine yönelik uygulamalardan bir kısmı, daha liberal bir bakış 

açısı ile sorunun çözümü olarak ekonomik gelişme olgusunu gösterirken, diğer yaklaşımlar 

sorunu toplumsal bir sorun olarak kabul etmekte ve istihdam politikasına öncelik 

vermektedir. Bu bağlamda, tam istihdamın sağlanması ve büyüme ile bağlantılı olarak 

sürdürülebilmesi, ortalama ücret düzeyinde çalışmak isteyen herkese iş bulunabilmesi ve 

işsizliğin önlenmesinde sosyal sorunlara yol açan ya da onları çözmekte yetersiz kalan 

ekonomik öncelikler ve ekonomik politikalarını destekleyen iş piyasası düzenlemelerinin 

tamamı istihdam politikası olarak tanımlanabilir. Devletin, istihdamı büyüme ile 

ilişkilendirmesi iş piyasasına müdahale etmesinin başlıca nedeni özellikle işsizlik sorununa 

çözüm bulabilmektir. Đstihdam tek başına işgücünün kullanılması olarak düşünülmediğinde, 

söz konusu işgücünün nitelikli olması istihdam politikaları belirlenirken üzerinde durulması 

gereken önemli bir noktadır (Savaşır,1999:81). 

Aktif istihdam politikaları, işgücü piyasasının fonksiyonlarını çeşitli araçlarla 

geliştirerek işsizliği işe çevirme ve iş yaratma amacını taşır. Bu politikalar, işgücü piyasası 

düzenlemeleri, istihdamın desteklenmesi, kamu istihdam hizmetleri, iş yaratma programlan, 

91

işyerinde eğitim ve iş kurmaya yardım programlarından oluşmaktadır. Nüfus ile ekonomi 

arasındaki ilişkiye, genellikle 1940’lı yıllardan sonra önem verilmeye başlanmıştır. Bu 

zamana kadar geçen süreçte yapılan tüm çalışmalar, nüfus ile ekonomi arasındaki ilişkiyi 

teorik olarak incelemiştir. Özellikle de 1960’lı yıllarda insan faktörünü beşeri sermaye 

unsuru olarak görülmeye başlanmasıyla nüfus kavramını ekonomide daha dikkat çekici hale 

gelmiştir (Parasız,1997:32-41). 

Nüfus ile ekonomi arasındaki ilişki, iktisat tarihi boyunca incelenilmektedir. 

Merkantilist dönemde, kolonilerdeki bakır torağın işlenmesi, güçlü ordu oluşturularak 

sömürgeciliğin arttırılması ve dış ticarette avantaj sağlaması amacıyla emek gücünün 

arttırılması için nüfus artışının gerekli olduğuna inanmışlardır. Klasik iktisatçılara göre, 

emek arzı nüfusa bağlıdır. Nüfusta emeğin karşılığı olan ücrete bağlıdır. Adam Smith’e göre 

insan nüfusu kendi gelimini devam ettiren geçimlik araçların artış oranına göre artacaktır. 

Malthus’a göre nüfus ile nüfusun yaşamına devam etmesi için gerekli olan besin maddeleri 

arasındaki ters orantının, nüfus artışı ile ücret artışı arasında da olduğunu, bu anlamda, nüfus 

artışı engellenmediği sürece ücretlerin geçimlik seviyeye kadar düşeceğini belirtmiştir. 

Ayrıca başka bir klasik iktisatçı olan Karl Marks’a göre her üretim şeklinin kendine ait 

nüfus yasası vardır (Biçerli,2004:178-182). 

Neo-klasik dönemde de ücretlerin belirlenmesinde, büyüme ve üretim sürecinde 

nüfus kavramının ekonomi ile ilişkili olduğu belirtilmiştir. Keynes ise nüfus kavramını 

istihdam yoluyla ele almıştır. Buna göre; Asgari ücret düzenlemeleri, sendikal baskıların 

oluşması, uzun dönemli sözleşmeler gibi sebeplerden dolayı ekonomi eksik istihdamda 

kalarak, gayri iradi işsizliğin ortaya çıkmasına sebep olacaktır. Ücret düşse bile, harcamalar 

düşeceğinden dolayı talep canlanmayacaktır. Bu sebeplerden dolayı klasik istihdam 

politikaları değil, tüketim ve yatırım harcamalarının artırımcı, maliye politikalarıyla 

gerçekleştirilebilir (Biçerli,2004:178-182). 

Nüfus artışı gelişmiş ve az gelişmiş ülkeler açısından incelendiğinde, gelişmiş 

ülkelerde nüfus artışı; eğitim, sağlık ve gelir artışı gibi sosyo ekonomik gelişmelerle ilgili 

olmaktadır. Dolayısıyla gelişmiş ülkelerde, nüfus artı§i ile ekonomik gelişme arasında 

çatışma yaşanmamaktadır. Az gelişmiş ülkelerde ise, yüksek doğum oranlan ile ölüm 

oranlarındaki azalmalar, salgın hastalıklar, tüketim maddelerinin arzında yetersizlik, bulaşıcı 

hastalıkların yoğun olması, işsizlik ve düşük gelir dağılımı gibi negatif sosyo ekonomik 

92

durumların olması nedeniyle, ekonomik büyüme ile nüfus artışı arasında negatif bir ilişki 

kendini göstermektedir (Biçerli,2004:178-182). 

Japonya, Đtalya, Almanya gibi ülkelerin gelişmesinde, ücretlerin düşük kalması 

sonucu, girişimcilerin elde ettiği kazançları yeni yatırımlara dönüştürmesinde nüfus önemli 

rol oynamıştır. Artan işgücü talebi, ücret farklılığını azaltarak, işçilerin teknik bilgilerinin 

gelişimine ve verimliklerinin artmasına sebep olarak reel gelirlerinin artmasına neden 

olmuştur. Bir ülkenin ekonomik yönden gelişmişliğinin en önemli göstergelerinden birisi de 

mevcut nüfusun istihdam durumudur. Đstihdam, üretim artış veya azalış gibi, ya da etkin 

kaynak kullanımı gibi ekonomik etkiler gösterirken, diğer yönden toplumun psikolojisini 

etkileyecek önemli bir sosyolojik konudur. Buna göre bir ülkede işsizlerin sayısı ne kadar az 

ise o ülkenin gelişmişlik seviyesi o kadar yüksektir (Biçerli,2004:78-182). 

Global ekonomi en geniş anlamı ile ulusal eknominin dünya piyasalarına 

eklemlenmesi ve bütün iktisadi göstergelerin ve karar süreçlerinin giderek dünya 

piyasalarının dinamikleriyle belirlenmesi olarak tanımlanmaktadır. Bu olgu, gerçekte dünya 

kapitalizminin doğuşundan bu yana ayrılmaz bir parçası olmasına karşın, özellikle 1970’li 

yıllardan itibaren giderek hız kazanmış ve elektronik bilgi işlem teknolojilerindeki 

gelişmeleri de arkasına alarak tüm dünyanın tek bir pazara dönüştürülmesine yönelmiştir. 

Bu bağlamda global ekonominin iki temel niteliğine vurgu yapılabilir, bunlardan birincisi, 

ulusal mal, hizmet ve finans piyasalarının serbestleştirilmesi; ikincisi, uluslararası sermaye 

akımlarının önündeki tüm idari ve yasal düzenlemelerin kaldırılarak ulusal üretim ve emek 

piyasalarının kuralsızlaştırılmasıdır (Barbaros,2004:16). 

Küreselleşme bazında istihdam ve üyüme ilişkisine incelediğimizde yukarıda ki 

vurugulara yakın sonuçlar gözümüze çarpmaktadır. Uluslararası ekonomik ilişkiler için 

uzaklık, maliyeti arttıran bir sebep olmaktan çıkmış, bilgiler ve iktisadi faaliyetler saniyelik 

eylemler haline dönüşmüştür. Aynı zamanda toplumsal ve siyasal olarak bireyler, gruplar ve 

genel anlamda toplumlar teknolojik ilerleme ile birlikte (internet gibi) birbirlerinden 

haberdar olmaya başlamıştır. Eskiden ulus devletin tekelinde olan ve ona güç veren ulusal 

sınırlar; bilgiyi edinme ve iletişim faaliyetleri gibi olgularla eski önemini göreceli olarak 

kaybetmiştir. Bu süreçlerde bizzat ekonomik anlamda küresel ekonomik ilişkilere yöne 

93

vermektedir. Aynı zamanda, sistemdeki temel konularda globalleşme eğilimi göstermektedir 

(Aktan,2004). 

Uluslararası ekonomik ilişkilerde eski korumacılık anlayışının yerine serbest 

ticaret görüşü benimsenmektedir. Devletin dış ticaret politikası araçlarını (tarifeler, kota, 

miktar kısıtlamaları vs) kullanarak uluslararası ticaret üzerine sınırlamalar getirmemesi 

görüşü daha fazla kabul görmektedir. Sadece dış ticaret alanında değil, mali ve parasal 

alanda da devletin ekonomiye daha az müdahalede bulunması gerektiği savunuluyor. Maliye 

ve para politikası araçlarının asgari düzeyde kullanılması ve piyasa ekonomisinin kendi tabii 

işleyişine barıkılmasının daha doğru olduğu belirtilmektedir. Devletin vergi, borçlanma, 

para gibi araçları piyasa ekonomisinin işleyişini bozmayacak şekilde kullanması 

savunulmaktadır. Özetle, dünyada uygulanan iktisadi sistem ve iktisat politikaları giderek 

birbirine yakınlaşıyor. Küresel ekonomi kavramı işte bunu ifade ediyor. Kısaca, küresel 

ekonomi ile birlikte ekonomilerde serbestleşme daha fazla önem kazanmaktadır. Görüldüğü 

üzere küreselleşmeye ilişkin ekonomik çözümlemelerde teknolojinin önemi ve sisteme 

sağladığı kolaylıklardan bahsedilmektedir (Aktan,2000). 

Tablo 4 : Yıllar Đtibariyle Dünya Büyüme Oranları 

1980 1.80 1990 2.47 2000 4.18 

1981 1.77 1991 1.07 2001 1.66 

1982 0.46 1992 1.69 2002 1.98 

1983 2.83 1993 1.49 2003 2.49 

1984 4.47 1994 3.12 2004 3.97 

1985 3.47 1995 2.92 2005 3.36 

1986 3.31 1996 3.21 2006 4.00 

1987 3.55 1997 3.66 2007 3.77 

1988 4.40 1998 2.51 2008 2.48 

1989 3.60 1999 3.34 

Kaynak: World Economic Forum http://www.ers.usda.gov/Data/Macroeconomics/ (e.t.31/01/2009) 

Yukarıda tablo halinde verilen dünya büyüme rakamları ortalama değer olarak 

%3 gibi bir değerde seyretmiştir. 1984 yılında ki 4,47 lik büyüme oranı 80’li yılların en 

fazla büyüme hızı olurken, bu rakam 90’lı yıllarda 3,66, 2000’li yıllarda 4,18’e kadar 

cıkmıstır. 1984 yılında ki 54,47’lik büyüme hızı son 28 yılın en büyük değeri olurken 1982 

yılındaki 0,46’lik büyüme hızı en düşük değer olmuştur. 

94

Küresel ekonomi içerisinde bugün çoğu ülkede istihdam yapısı ve işsizliğin 

boyutu, ülkedeki ekonomik gelişme ve sosyal kalkınma düzeyinin önemli bir göstergesi 

olmaktadır. Ulusal gelirdeki artış, daha fazla insana üretken istihdam sağladığı ölçüde anlam 

kazanmaktadır. 21 inci yüzyılın başlarında çoğu ülkede varolan yüksek işsizlik oranları, en 

ciddi ekonomik ve sosyal sorun olmaya devam etmektedir. ILO tarafından yayımlanan 

Dünya Đstihdam Raporu 2001'e göre, tüm dünyadaki işgücünün üçte biri ya da yaklaşık üç 

milyar kişi, "ya açık işsiz konumundadır ya da ek iş arama veya ailesini geçindirecek 

gelirden daha azına çalışma anlamında eksik istihdam koşullarındadır" (Bağdadıoğlu,2006). 

Tablo 5 : Dünya’da Gelişmiş Ülkelerin Temel Ekonomik Göstegeleri 

ABD - TEMEL EKONOMĐK GÖSTERGELER 

Reel GSYĐH 

Büyümesi 

(Yüzde) 

Yıl Sonu TÜFE 

Enflasyon Oranı 

(Yüzde) 

Yıl Sonu Đşsizlik 

Oranı (Yüzde) 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

1.6 2.5 3.6 2.9 2.8 2.0 1.1 

2.4 1.9 3.3 3.4 2.5 4.1 4.2 

6.0 5.7 5.4 4.8 4.4 5.0 5.7 

AVRO BÖLGESĐ - TEMEL EKONOMĐK GÖSTERGELER 

Reel GSYĐH 

Büyümesi 

0.9 0.8 2.1 1.7 2.9 2.6 1.4 

(Yüzde) 



(Yüzde) 

2.3 2.0 2.4 2.2 1.9 3.1 3.3 


Oranı (Yüzde) 8.2 8.7 8.8 8.9 8.3 7.4 7.5 

JAPONYA - TEMEL EKONOMĐK GÖSTERGELER 

Reel GSYĐH 

Büyümesi 

0.3 1.4 2.7 1.9 2.0 2.4 1.1 

(Yüzde) 



(Yüzde) 

-0.3 -0.4 0.2 -0.1 0.3 0.7 1.4 


Oranı (Yüzde) 5.5 4.9 4.5 4.4 4.0 3.8 3.9 

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı, www.hazine.gov.tr (e.t.31/01/2009) 

95

Yukarıda rakamlarla verilen gelişmiş ülkelerin temel ekonomik verileri 

incelendiğinde büyüme oranlarının çok yüksek olmadığı, enflosyonun ortalama %2-3 

arasında olduğu ve işsizlik oranlarının avro bölgesi dışında çok yüksek olmadığı 

görülmektedir. Japonya’nın işsizlik rakamları incelendiğinde 2002 yılındaki %5.5 işsizlik 

oranı en yüksek değer olurken bu rakam avro bölgesinde 2004 yılında 8.7, A.B.D ise 2002 

yılında 6.0’lık değerlere ulaşılmıştır. Gelişmiş ülkelerin GSYĐH çok yüksek rakamlarda 

olduğudan onlar için %2-3’lük artış büyük bir rakamsal değeri ifade etmektedir. Enflasyon 

rakamları incelendiğinde Japonya’nın eksi rakamları dikkat çekmektedir. Tablo 

incelendiğinde en yüksek rakam A.B.D’nin 2007 yılındaki 4.1’dir. 

1970’lerin sonunda nüfuzu artan neo-liberalizm, öncelikle ulus devlet düzeyinde 

sosyalin bastırılma sürecini başlatmıştır. Dünya ekonomilerinin artan oranda bütünleşmesi 

ve sermayenin sınırlarası serbestliği, hükümetlerin geniş kapsamlı refah politikaları 

uygulama olanaklarını ve finansman kabiliyetlerini erozyona uğratmıştır. Uluslararası 

rekabet baskısı, ülkeleri işgücü maliyetlerini düşürmeye zorlarken, gelişmekte olan ülkelerin 

arasındaki işgücü maliyetini düşürme yarışı “dibe doğru yarış” gelişmekte olan ülke 

insanlarının sosyal güvenliklerini ciddi ölçülerde zedelemiş, nüfusun önemli bir bölümü 

bütünüyle sosyal güvenlikten yoksun kalmıştır (Özsuca,2003) 

1990'lı yılların başında, tek başına ekonomik büyümenin emek piyasalarını 

etkileyen yapısal sorunları çözmek için yeterli olmadığı görülmüştür. Nitekim bunun önemli 

bir yansıması Avrupa Birliği istidam politikalarında ortaya çıkmıştır. 1997 yılında kabul 

edilen ve 1997 yılında yürürlüğe girmiş olan Amsterdam Anlaşması'na istihdam konusunda 

bir bölüm eklenmiş ve ilk defa olarak, istihdam politikasının ortak bir Avrupa görevi olduğu 

kabul ve ilan edilmiştir (Bağdadıoğlu,2006). 

Đstihdam ve işsizlik, birbirinden ayrı düşünülmeyen yaşamsal önemde bir 

alandır. Đstihdam ve işsizlik, bir bakıma çalışma ve çalışamama olarak tanımlanabilir ve 

gerek bireysel gerek toplumsal düzeyde yarattığı ciddi sorunlar açısından üzerinde önemle 

durulması gerekir. Ülkede çalışmak isteyip de iş bulamama durumunda kalınması, çoğu defa 

sanıldığı gibi kişisel kusur değil, uygulanan ekonomik ve sosyal politikalarla 

ilişkilendirilmesi gereken bir sonuçtur (Bağdadıoğlu,2006). 

96

Hükümetlerin istihdam ve işsizlik ile ilgili politikaları, bir anlamda bu sorunu 

nasıl teşhis ettiklerine, işsizliğin nedenleri hakkındaki görüşlerine, ideolojik tutumlarına, 

siyasal tercihlerine göre biçimlenmektedir. Türkiye ise istihdam ve işsizlik ile ilgili temel 

veriler Devlet Đstatistik Enstitüsü (DĐE) tarafından yayımlanmaktadır. Bu veriler 

çerçevesinde Türkiye'deki durum incelendiğinde, ülkedeki genel işsizlik oranının OECD 

ülkelerinin ortalamasından yüksek olmadığı görülmektedir. 2000 yılı itibariyle OECD üyesi 

ülkeler ortalaması olarak işsizlik oranı yüzde 6,4 iken aynı yıl itibariyle Türkiye'deki işsizlik 

oranı yüzde 6,6 olarak hesaplanmaktadır. AB ortalaması ise yüzde 8,2'dir 

(Bağdadıoğlu,2006). 

97

III.BÖLÜM TÜRKĐYE’DE YABANCI SERMAYENĐN GELĐŞĐMĐ, BÜYÜME, 

ĐSTĐHDAM ĐLĐŞKĐSĐ 

III.1. Türkiye’de Yabancı Sermayenin Gelişimi 

Dünyada 1980 yılından sonra uygulamaya konulan dışa açılmacı büyüme 

politikası sonucunda birçok ülkede uluslararası sermaye hareketleri yoğunluk kazanmıştır. 

Türkiye Ekonomisi de 1980 sonrası yabancı sermaye ve mal hareketleri üzerindeki 

kısıtlamaları kaldıran idari ve yasal düzenlemeleri başlatmıştır. 

24 Ocak Kararnamesi maddeleri içerisinde yabancı sermaye teşvik kanunu da yer 

almıştır. Teşviklerden yararlanmak isteyen doğrudan yabancı yatırımcıların ülke ekonomik 

kalkınmasında yararlı olması, Türk özel sektörüne açık bir faaliyet sahasında çalışması, 

tekel veya özel imtiyaz ifade eden alanlarda olmaması gerekmiştir. Ayrıca, yabancı 

yatırımlarla ilgili işlemlerin hızlı ve düzenli şekilde işleyebilmesi için, başbakanlığa bağlı 

sermaye dairesi kurulmuştur (Boratav,2006:178-179). 

1980 yılından sonrasında Türkiye, dünya ülkeleri ile bütünleşmek için yeni 

ekonomik kurallar benimsenmeye çalışılmıştır. Sanayileşmiş ülkelerin yabancı yatırımlarını 

pazara çekebilmek için, serbest rekabete yönelerek, ekonomik ve politik istikrar politikaları 

izlenmiştir. Uygulanan liberal politikalar sonucunda, bu yıllarda ülkemize yapılan yabancı 

yatırımlar büyük oranda artmıştır (Duran,2004:180). 

III.1.1. 1980-2008 Kısa Süreli Yabancı Sermayenin Gelişimi 

Türkiye, 1970'lerin sonunda yaşadığı ciddi ödemeler dengesi kriziyle birlikte 

birçok Gelişmekte Olan Ülke’de oldugu gibi ithal ikamesine dayanan sistemi terk etmiş ve 

1980'li yılların başında ihracata dayalı büyüme stratejisini benimseyen modeli uygulamaya 

koymuşstur. Büyüme, ihracat artışı, gelişmis bir mali sistem ve ekonomik istikrar bu süreçte 

önemli hedefler olmuştur. 24 Ocak Kararları ile öncelikle mal piyasaları serbestleştirilmiş 

daha sonra yurtiçi mali piyasaların uluslararası mali piyasalar ile eklemlenmesine yönelik 

mevzuat degisikligi yapılmıştır. 

98

1980 kararlarıyla birlikte Türkiye, ekonomik, politik ve sosyal yönden bir 

degişim sürecine girmiştir. Yeni politikalar ve programlar üç temel hedef içermekte idi: 

müdahalelerin minimize edilmesi, serbest piyasa ekonomisinin oluşturulması ve dünya 

ekonomik sistemi ile entegrasyon. Bu üç hedefin başarılması için, yabancı yatırım kanunu 

liberal ve esnek bir yapıya kavuşturulmuştur. Sermaye piyasasının organize bir yapıya 

kavuşturulması, ekonomide doğal bir gelişimin sonucu olmamıştır. Yaşanan banker krizini 

önlemek adına 1981 yılında sermaye piyasası kanunu çıkarılmıştır. 1981-1986 yılları 

arasında ise, sermaye piyasasının alt yapısının oluşturulmasına yönelik çalışmaların 

temelleri atılmıştır. Bu dönemde ĐMKB kurulmuş, birincil ve ikincil piyasalarda faaliyette 

bulunacak kurumlar düzenlenmiştir. 1992 yılında çıkarılan kanunla türk sermaye piyasası 

büyük ölçüde kimliğine kavuşmuştur. 

Türkiye ekonomisinde 1980’li yıllarda gözlenen makul genişlemeyi, 1990’daki 

toplam talep kaynaklı canlanma ve 1991 körfez krizi dönemindeki keskin daralma izlemiştir 

1989’da Türkiye’nin sermaye hesabında gerçekleşen serbestleşme, yerli varlık piyasalarına 

kısa vadeli yabancı sermaye formunda (sıcak para akımları) likidite girişi olmasının yolunu 

açmıştır. Net portföy yatırımlarında 1990’lı yıllarda ani dalgalanmalar meydana gelmiştir. 

Söz konusu dönemdeki sermaye girişleri, hızlandırılmış kamu harcamalarını artırmış, aynı 

zamanda ithalatın maliyetini azaltmak yoluyla yerli mal piyasalarına olan toplam talebin 

yarattığı baskıda geçici bir rahatlama sağlamıştır. (Đnandım,2005). 

1992-1993’te ekonomi, toplam olarak % 14 genişleyerek, güçlü bir sıçrama 

yapmıştır. Sermaye hesabının serbestleştirilmesi ile birlikte, resmi finansman ve işçi 

havalelerine dayalı sermaye girişleri özel kaynaklı sermaye girişlerine dönüşmüştür. 

Bununla birlikte, devletin dış borç yükünde, uzun dönemli borç üzerindeki ağır geri ödeme 

yükümlülüğünden kaynaklanan keskin bir artış yaşanmıştır. Ödemeler dengesi üzerindeki 

aşırı baskıyı önlemek için, uluslararası sermaye piyasalarından serbestçe borçlanılmasına 

izin verilmiştir. Güçlü sermaye girişlerinin desteğiyle, cari hesap ve sermaye hesabının 

toplamı (hata ve noksan dahil), ciddi boyutta sermaye çıkışlarının yaşandığı 1991’deki 

Körfez krizi hariç, 1990 - 1995 döneminde fazla vermiştir (Đnandım,2005). 

III.1.2. 1980-2008 Doğrudan Yabancı Sermayenin Gelişimi 

1980 yılında çıkan kanundan sonra yabancı sermaye yatırımlarında hızlı bir artış 

gözlemlenmekteyse de Türkiye, gelişmiş ülkelerden gelişmekte olanlara yönelik yabancı 

sermaye yatırımlarından oldukça küçük bir oranda faydalanmaktadır. Mesela 82 de 

99

gelişmekte olan ülkelere doğru fon akışının yıllık tutarı 15 milyar dolar civarında olmuştur. 

Aynı yıl ülkemize gelen yabancı sermaye miktarının 167 milyon dolar (izin verilen miktar) 

olduğu hatırlanırsa, Türkiye’nin bu kaynaktan en iyi yılda bile yüzde bir oranında 

faydalandığı ortaya çıkmaktadır. Taze para girişi olarak bu oran yüzde birden bile küçüktür. 

Halbuki Türkiye’nin sosyal, politik, ekonomik potansiyeli çok daha büyük bir faydalanma 

oranını gerektirmektedir (Türkyılmaz,2004) 

1983 yılından sonra Türkiye’de, ticaret rejimi ve sermaye piyasaları büyük 

ölçüde serbestleştirilmiştir. Gümrük korumaları neredeyse sıfırlanmış, sermaye hareketleri 

ve döviz fiyatları üzerindeki kısıtlamalar azalmıştır. Yabancı sermayeyi teşvik kanunu ile 

özelleştirme kanunlarında değişiklik için yapılan çalışmalar sonucunda yeni bir kanun 

yürürlüğe girmiştir. 6224 sayılı bu kanunla, Türkiye’ye girecek yabancı sermaye, ülke 

çapında tekel oluşturacak faaliyetlerde bulunan kuruluşlarda çoğunluk hissesine sahip 

olmayacaktır. Diğer yandan, devlet müdahalesi en aza indirgenmeye çalışılmış, serbest 

piyasa ekonomisi kurulmuş, Türk ekonomisini dünya ekonomisi ile entegre etme yoluna 

gidilmiş ve Türk Lirası konvertibl hale getirilmiş, Türkiye ikili ve çok taraflı anlaşmalara 

girmek suretiyle yabancı sermaye için güvenilir bir ortam yaratılmaya çalışmıştır 

(Duran,2004:181). 

1989 yılında Türkiye’de sermaye piyasalarının tamamıyla serbestleşmesi 

yaşanmıştır. Sermaye akımlarının bu tarihten sonra tam anlamıyla liberalleşmesi ile 

başlangıçta oluşan sermaye girişleri Türk ekonomisinin içsel dinamiklerinin neden olduğu 

sorunları çözmeyi kısmen ve geçici olarak başarabilmiş olsa da uzun vadeli sürdürülebilir 

bir büyüme sürecini beraberinde getirememiştir (Duran,2004:181). 

1990'lı yıllardan itibaren doğrudan yabancı sermaye yatırımları özellikle Latin 

Amerika Ülkeleri ile doğrudan yabancı sermayeyi özendirici politikalar izleyen Uzak Doğu 

Ülkeleri ve Çin'e yönelmiştir. Diğer yandan Sovyet bloğunun dağılmasından sonra Doğu 

Avrupa ülkeleri ile Bağımsız Devletler Topluluğu'nun serbest piyasa ekonomisine geçiş 

sürecinde yaptıkları önemli özelleştirmelerde, büyük miktarlı yabancı yatırımları çekmiş ve 

Türkiye'nin yabancı yatırımcıların ilgi alanı dışında kalmasına neden olmuştur 

(TCMB,2001:52). 

100

1992 yılı ve 1993 yılının ilk yarısında yabancı yatırımcı bir yandan yeni 

hükümetin kurulması, programın açıklanması, daha sonra programda yer alan hususlarla 

ilgili uygulamaları bekler, liberalleşmenin hız kaybetmesinden, hatta duraksamasından ve bu 

durumun faaliyetlerinde yarattığı, az da olsa, negatif etkilerinden rahatsız olurken, diğer 

yandan, Türkiye’ nin 1980 lerin ikinci yarısında kazandığı ivme sonucu, hızlı büyüme, talep 

patlaması, dış pazara açılma ve diğer tüm olumlu gelişmeler nedeniyle Türkiye’ de faaliyet 

göstertmekten duyduğu memnuniyeti muhafaza ediyordu. Yabancı yatırımcıya göre, 

Türkiye dünyanın en büyük 15 pazarından biri olmanın ötesinde, hemen her şeyi satın alan 

çok enteresan bir tüketici kitlesine, pek çok gelişmiş ülke seviyesinde, çok iyi yetişmiş ya da 

eğitilebilir insan kaynaklarına, liberal yabancı yatırım mevzuatına ve son derece enteresan 

eko-stratejik bir konuma ve çevre bağlantısına sahip bir ülkeydi. O günlerin esprisi, yüksek 

enflasyon dolayısıyla, ekonomide istikrarlı bir istikrarsızlığın var olduğu idi 

(Türkyılmaz,2004) 

1991 yılında başlayan Körfez Savaşı ve ekonomik kriz sonucunda yabancı 

yatırımlar için kötü bir yıl olmuştu. VI. kalkınma planının son yılı olan 1994 yılına girilirken 

yükselen kamu açıklarına bağlı olarak artan iç faiz oranları sıcak para girişini hızlandırmış 

ve TL’nin reel olarak aşırı değer kazanmasına neden olmuştur. Bu gelişme işgücü 

maliyetindeki reel artışlar, doğrudan ve dolaylı, ihracat teşviklerindeki azalma ile birleşerek 

Türk ekonomisinin hızla rekabet gücünü kaybetmesine yol açmıştır. Sonuçta yüksek kamu 

açıklarından kaynaklanan ekonominin iç dengesizlikleri dış dengede de hızla bozulmaya 

neden olmuş, ithalat hızla artmış, ihracat yavaşlamış ve dış ticaret açığı önemli boyuta 

ulaşmıştır. Hızla bozulan iç ve dış dengeler 1994 yılı başında para, sermaye ve döviz 

piyasalarında ciddi bir krize yol açmıştır (Boratav,2006:182). 

Tüm bunların sonucunda 5 Nisan 1994 de Olağanüstü Đstikrar Tedbirleri” 

açıklanmıştır. Kriz sonrasında Türkiye’de %125 oranında üç rakamlı enflasyon ve negatif 

büyüme ile “stagflasyon” içinde ayakta durmaya çalışmış, hedeflenen doğrudan yabancı 

yatırım rakamı da uzak bir hayal olmaktan öteye geçememiştir. 1994 yılında çıkan 

ekonomik kriz, yerli ve yabancı sermayeyi olumsuz yönde etkilemiştir. Đzleyen birkaç yılda 

ekonomik belirsizlik, güvensiz pazar koşulları ve politik ortam yabancı yatırımcıyı 

korkutmuştur. Türkiye ekonomisini etkisi altına alan kriz, ülkeye girişi izin verilen yabancı 

101

sermaye miktarını %30.13 oranında düşerek 1993 yılında 2.1 milyon dolardan, 1994 yılında 

1.4 milyon dolara düşürmüştür (Doğan,2006:22). 

Türkiye Gümrük Birliği’nin başlamış olması ve krizin etkilerinin azalmış 

olmasıyla yabancı yatırımcının geleceğe biraz olsun umutla bakmasına neden olmuştur. 

Gümrük Birliği ile birlikte yabancı yatırımların artması beklenmiştir. Ancak 1996 yılında 

Gümrük Birliğine dahil olan Türkiye beklenen ölçüde doğrudan yabancı sermaye 

çekememiştir. 1997 yılında 1.7 milyar dolarlık izin verilen yabancı yatırımdan 800 milyon 

dolarlık kısmı fiilen gerçekleşmiştir. 1998 yılında, fiili gerçekleşen doğrudan yabancı 

yatırımlar 940 milyon dolar, 1999 yılında ise 783 milyon dolar olarak gerçekleşmiştir 

(Doğan,2006:24). 

1999’da TCMB anayasada değişikliğe giderek, yabancı sermayenin Türkiye’ye 

gelmesi konusunda çekingen davranmasına gerekçe gösterilen Tahkim Kanunu kabul 

etmiştir. Anayasa değişikliği ile artık yabancı sermaye yatırımlarından doğan hukuksal 

uyuşmazlıkların, ülke yargı organları yerine, iki tarafça belirlenen bir hakem kurulunda 

çözümlenmesine karar verilmiştir. Tahkim öncesinde kamu hizmetleri imtiyaz kabul 

edildiğinden bu hizmetlerin devri Danıştay incelemesinde tutuluyordu. 

Türkiye, akit taraf ülkelerinde yapılan yabancı sermaye yatırımlarının ve ilgili 

faaliyetlerinin tabi olacağı muameleyi belirleyerek daha yakın ekonomik işbirliği için uygun 

şartların yaratılması, akit taraf ülkelerinde özel teşebbüsle devlet arasında çıkabilecek 

uyuşmazlıkların çözüm yollarının tespit edilmesi, daha istikrarlı bir yatırım ortamının temini 

ve yatırımcılara ekonomik ve yasal güvence sağlanması amacıyla şimdiye kadar 67 ülkeyle 

yatırımların karşılıklı teşviki ve korunması anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşmaların 

Türkiye ile üçüncü ülkeler arasındaki sermaye akışının artmasına yardımcı olmaları 

beklenmektedir (Türkyılmaz,2004). 

Türkiye 2000’li yıllara üç olumlu gelişme ile beraber girmiştir; birincisi AB’ye 

aday ülke statüsü kazanması, ikincisi enflasyonu döviz çıpası ile aşağı çekme programının 

yürürlüğe koyması, üçüncüsü ise üçlü koalisyon hükümetinin görece başarılı bir çalışma 

içinde olmasıdır. 2000 yılında Türkiye’ye telefon hattı ihalesi ile gelen Đtalyan ortak 1,5 

milyar dolar doğrudan yabancı yatırımda bulunmuştur. Bu yabancı yatırım cumhuriyet 

tarihindeki en yüksek giriştir (Ulusoy ve Karakut,2001:45). 

102

2003 yılında Yabancı Sermaye Teşvik Kanununun yürürlükten kaldırılmasına 

karar verilmiştir. Yeni yasaya göre, doğrudan yatırım tanımının, haklarının uluslararası 

standartlara uyulması ve doğrudan yabancı yatırımların gerçekleşmesinde izin ve onay 

sisteminin bilgilendirme sistemine dönüşmesine bağlanmıştır. Tarihsel süreç dikkate 

alındığında gelinen nokta da artık bu yasayla yabancı sermaye yatırımları ülkemiz için 

olmazsa olmaz bir kaynak olarak kabul görmüştür. Korumacı ve devletçilik yanlısı 

politikalarla liberal ve dışa açılmayı savunan politikalar arasındaki tarihsel süreç, liberal 

anlayıştan yana bu yasayla noktalanmıştır (Emil,2003:113-123). 

Yeni yasayla izin ve onay yükümlülüğü yerini bildirime bırakmıştır. Ayrıca 

yabancılık unsuruyla ilgili yeni tanımlamalar getirilmiştir. Bu yasayla yurt dışında yerleşik 

Türk vatandaşlarının yatırımları da böylece yabancı sermaye yatırımlarına tanınan 

ayrıcalıklardan yararlanma hakkına kavuşmuştur. Yabancılık unsuru taşıyan 

uyuşmazlıkların çözümlenmesinde 4686 sayılı milletler arası tahkim kanunu yetkili 

kılınmıştır. Ayrıca yatırım serbestîsi ve milli muamele, yabancı yatırımların kamu yararı 

gerektirmedikçe ve karşılıkları ödenmedikçe kamulaştırılamayacağı ve 

devletleştirilemeyeceği, yabancı yatırımların, kar, temettü, dış kredilerin yurt dışına 

serbestçe transferi, sayı ve iş niteliği olmaksızın yabancı personel istihdamı ayrıcalığı gibi 

ana başlıklarla yeni ve köklü düzenlemeler getirilmiştir (Kar ve Kara,2004:1-3). 

UNCTAD’ın 2005 yılı “Dünya Yatırım Raporu”na göre; Dünyada yabancı 

doğrudan yatırımlarda 1980’li yıllarda başlayan artış eğilimi 2004’te 2003’e oranla 15.5 

milyar dolarak artarak 648 milyar dolara çıkmıştır. Daha çok sınır ötesi şirket birleşmeleri 

ve şirket satın almaları biçiminde gerçekleşen bu yabancı yatırımlar genelde gelişmiş 

ülkelerde yoğunlaşmaktadır. Bu raporla, doğrudan yabancı yatırımlarda en çok faydayı 

gelişmiş ülkelerin aldığı, gelişmiş ülkelerden diğer gelişmiş ülkelere yapılan yatırımların az 

gelişmiş ülkelere yapılan yatırımlardan kat kat fazla olduğu bir kez daha ortaya çıkmıştır. 

Türkiye’ye 2004 yılında 2.8 milyar dolar doğrudan yabancı yatırım girişi olmuş Türk 

şirketlerinden de dünyanın diğer ülkelerine 859 milyon dolarlık yatırım yapılmıştır. 2005 

yılında doğrudan yabancı yatırım ise 9.7 milyar dolar (Kar ve Kara,2004:1-3). 

Türkiye günümüze kadar ekonomik büyümede kalıcı bir istikrar yakalayamamıştır. 

Bunun nedenlerini şu şekilde sıralayabiliriz; enerji yoğun ağır ve verimsiz sanayilere dayalı 

sanayileşme tercihleri, istihdam edilen sermaye ve emek faktörlerinin verimsizliği, 

103

teknolojik atılım yapmasını sağlayacak AR-GE harcamalarının ve eğitime yapılan 

yatırımların düşüklüğü, çarpan etkisini arttıracak üretken yatırımların yetersizliği ve 

girdilerin bilgi stoklarına yeterli katkı sağlanamamasıdır. Bunun dışında, Türkiye’ye giren 

sermaye düzeyinin yetersizliği, özellikle de doğrudan yatırımların çok düşük seviyede 

kalması, Türkiye’nin dinamik bir büyüme sürecine girmesini engellemiştir 

(Örnek,2008:2005) 

Bugüne kadar zayıf bir DYY performansı gösteren Türkiye’nin, AB adaylık 

süreci, özellestirmenin hızlanması ve makroekonomik istikrarın saglanması gibi olumlu 

gelimseler yanısıra yatırım ortamının iyilestirilmesine yönelik attıgı adımların katkısıyla 

önümüzdeki dönemde dogrudan yabancı sermaye yatırımları açısından olumlu bir 

performans göstermesi beklenmektedir. Nitekim, 2005 yılında özellestirmenin hızlanması, 

TMSF varlıklarının satılması ve bankacılık sektöründeki devir-birlesmeler sonucunda, 

Türkiye önemli ölçüde yabancı sermaye çekmistir. Ancak, henüz mevcut üretim kapasitesini 

artırıcı ve yeni sabit sermaye yatırımına yönelik dogrudan yabancı sermaye girislerinde 

yeterinde canlanma gözlenememistir (Yükseler,2005). 

Son yıllarda küreselleşme sürecinin hukuki altyapısının güçlendirilmeye 

çalışıldığı düzenlemelerde, Türkiye’yi çok daha yakından ilgilendiren başka bir boyut 

vardır. Bu boyutun Türkiye açısından ayırt edici özelliği; hem küreselleşmenin, hem de 

bölgeselleşmenin getirdiği kurumsal ve hukuki düzenlemelerin, fikri ve sınaî mülkiyet 

konusunda örtüşmesi ve bu konuda geliştirilen küresel nitelikli kurumsal ve hukuki 

oluşumların belirli yaptırımları da beraberinde getirmesidir. Dünya genelinde iş dünyası, 

patent edinme maliyetlerinin giderek artması nedeniyle uluslararası düzeyde bir patent 

sisteminin oluşturulması yönünde güçlü bir eğilim taşırken mevcut ülkeler ve ticari bloklar 

arası farklılıkları ortak norm ve standartlar oluşturulmasını güç kılmaktadır. Türkiye’de 

mevcut durumda Patent Kanunu Anlaşması Đmzalanmış olup henüz onaylanması 

tamamlanmamıştır (Taş,2006:92). 

104

Tablo 6 : Türkiye’de 1980–2008 Arası Yabancı Sermaye Girişleri 

Yıllar 

Fiili 

Giriş 

(Milyon 

Dolar) 

Yıllar 

Fiili 

Giriş 

(Milyon 

Dolar) 

1980 35 1995 1,127 

1981 141 1996 964 

1982 103 1997 1,032 

1983 87 1998 976 

1984 162 1999 817 

1985 158 2000 1,719 

1986 170 2001 3,288 

1987 239 2002 1,137 

1988 488 2003 1,752 

1989 855 2004 2,785 

1990 1,005 2005 10,031 

1991 1,041 2006 20,185 

1992 1,242 2007 22,057 

1993 1,016 2008 18,187 

1994 830 

Kaynak: Hazine Müsteşarlığı www.hazine.gov.tr (e.t.31/01/2009) 

Yukarıdaki tabloda ise yıllar itibariyle sermaye girişleri bulunmaktadır. 1994, 

1998, 1999 ve 2002 deki düşüşlerin sebebi olarak yaşanılan ekonomik krizlerin yarattığı 

güvensizlik ortamı gösterilebilir. 1980 ve 1983 yılları arasında 12 eylül askeri darbesinin 

yabancı yatırımlar üzerinde ki olumsuz etkisi tabloda da görülmektedir. 1983 yılında yapılan 

genel seçimlerden sonra azda olsa artışa geçen yabancı sermaye 1987’de Avrupa birliğine 

yapılan tam üyelik başvurusundan sonra artışa geçerek 1990 yılında 1 milyon dolara 

ulaşmıştır. 90’lı yıllar ortalama olarak 1 milyon dolar seviyesinde seyrettikten sonra 2001 

yılında yabancı yatırım 3 milyon dolara ulaşmıştır. 2006, 2007 ve 2008 yıllarında olan 

yabancı sermaye artışı son zamanlarda hızla artan özelleştirme hareketlerine bağlanabilir. 

105

Tablo 7 : Türkiye’de Kuruluş Türlerine Göre Doğrudan Yabancı Sermayeli Şirketler 

Yıl Yeni Đştirak Şube Toplam 

1954-2003 

(Birikimli) 5,021 1069 233 6,323 

2004 1,440 446 62 1,948 

2005 2,081 478 54 2,613 

2006 2,473 633 63 3,169 

2007 2,913 655 61 3,629 

2008 2,695 638 64 3,397 

Toplam 16,623 3,919 537 21,079 


Yukarıda ki tablodan da anlaşılacağı gibi son 3 yılda açılan yabancı sermayelı 

şırket sayısı o zamana kadar açılan şirket sayısına eşittir. Son yıllarda giderek artan yabancı 

sermayeli şirket sayısı daha çok yeni şirket açılması yoluyla meydana gelmiştir. Son 5 yılda 

yeni şirket açımı, iştirak ve şube açımı toplamından fazla olmuştur. 2004’ten bu yana 

giderek artan yeni şirket açımı 2008 yıl sonu itibariyle 21.079 adete ulaşmıştır. Buradan da 

anlaşılacağı gibi yabancı sermayeli şirketler ortaklık ve şube açımı yeni yerine daha çok 

yeni şirket kurmayı tercih etmişlerdir. 2008 yıl sonu itibariyle 21.079 adet uluslararası 

sermayeli şirket ve şube kurulmuş olup, 3.919 adet yerli sermayeli şirkete de uluslararası 

sermaye iştiraki gerçekleşmiştir. 2008 yıl sonu itibariyle 537 adet uluslararası sermayeli 

şirket ve şube kurulmuş olup, 638 adet yerli sermayeli şirkete de uluslararası sermaye 

iştiraki gerçekleşmiştir. Toplamda 21.079 adet uluslararası sermayeli şirket ülkemizde 

faaliyette bulunmaktadır. 

Sıfırdan şirket kurumu anlamına gelen greenfield yatırımlarını incelediğimizde, 

Türkiye’nin bu konuda sıkıntı çektiğini söyleyebiliriz. 2007 yılı itibariyle dünyada yapılan 

doğrudan yatırımların %90’a yakın bir bölümü birleşme ve satın almalar olarak gerçekleşti. 

Türkiye’de ise son 2 yılda ülkemize rekor düzeyde yabancı sermaye girmesine rağmen, bu 

sermayenin niteliği incelendiğinde ileri teknoloji sektörlerinden greenfield olarak gelen 

sermayenin ihmal edilecek boyutlarda olduğu görülmektedir. Son yıllarda yapılan 

yatırımların yüksek kar oranları ve büyüme stratejilerine bağlı olarak ülkemize giriş yaptığı 

görülmektedir. Türkiye’ye son yıllarda giren doğrudan yabancı yatırımlarının tamamına 

yakını hizmet sektörüne girmektedir. Satın alma ve birleşme yoluyla yapılan yatırımlar iç 

talebe dönük olduğu için ihracata katkıda bulunamamıştır. Bu sebeple kar transferine neden 

106

olmuştur ve cari işlemler hesabını olumsuz etkilemiştir. Bunların önüne geçebilmek için 

Türkiye’nin “soğuk para” olarak tabir edilen greefield yatırımlarını arttırmaya ihtiyacı 

vardır. 

III.1.2.1. Türkiye’de Yabancı Sermayenin Dağılımı 

Türkiye 24 Ocak Đstikrar Kararları ile başlayan dışa açılma ve ekonomik 

serbestleşme süreciyle beraber, gerek dış ticaret gerekse sermaye hareketleri üzerindeki 

sınırlamaları kaldırmaya yönelik önemli adımlar atmıştır. Bu adımlar sonucu dış ticaret 

hacmindeki önemli artışlar, kendisini sermaye hareketlerinde de göstermiştir. 1989 yılında 

yürürlüğe konulan Türk Parasının Kıymetini Koruma hakkında 32 sayılı Kararla beraber bu 

artış daha çok portföy yatırımları ve kısa vadeli yatırımlarda görülmüş ve bu yatırımlar 

doğrudan yatırımlara göre çok daha yüksek seviyelere çıkmıştır (Alper ve Öniş,2001:203). 

Türkiye'de kambiyo rejiminin serbestleşmesiyle beraber, Türkiye'ye yönelik 

sermaye hareketlerinin türleri, boyutları ve sonuçları da değişmiştir. Öncelikle sermaye 

hareketlerinin boyutları genişlemiştir. Sermaye hareketlerinin niteliği ve buna bağlı olarak 

vade yapısı da değişir iken ekonomiye akan yabancı sermayenin dış dengesizliklerle olan 

bağlantısı zayıflamış ve rezerv birikimleri artmıştır (Ulusoy,2001:45). 

Yabancı sermayenin Türkiye'de yapmış olduğu fiziki yatırımları ifade eden, 

doğrudan yatırımların teşviki amacıyla 1980 sonrası yabancı sermaye mevzuatı tekrar 

düzenlenmiştir. 1986, 1992 ve 1995 yıllarında yabancı sermaye çerçeve kararlarında yapılan 

değişiklerle mevzuat daha liberal hale gelmiş ve 1996 yılında AB ile imzalanan Gümrük 

Birliği ve 1999 yılında da uluslararası tahkim yürürlüğe girmiştir (TCMB,2001:52). 

1989-1994 yılları arası, Türkiye'ye yönelik doğrudan yatırımların yıllık 

ortalaması yaklaşık 708 milyon dolar olmuştur. Bu oran 1998'de 940 milyon dolara 

yükselmiş, 1999 da ise 783 milyon dolara düşmüştür. 2000 yılında ise tekrar yükselerek 982 

milyon dolar olarak gerçekleşmiştir. Gelişmekte olan ülkeler ise; 1989–1994 yılları arasında 

yapılan doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının yıllık ortalama tutarı 60 milyar dolar 

olmuş ve bu oran 1998'de 188 milyar dolara, 1999'da 220 milyar dolara, 2000'de ise 240 

milyar dolar civarına yükselmiştir (TCMB,2001:52). 

107

Güçlü ekonomiye geçiş programının sonrasında belirli bir toparlanma sürecine 

giren Türk ekonomisinde 2005–2007 yılları arasında ortalama 9,6 milyar dolarlık yabancı 

sermaye girişi yaşanmıştır. 2005 yılında gelen yabancı doğrudan yatırımlar arasında en 

büyük pay finans sektöründe aittir. Đkinci sırada ise 3,2 milyar dolar ile telekomünikasyon 

sektörü ve 247 milyon dolarla gayrimenkul faaliyetleri yer almıştır (Uygur,2001). 

Merkez Bankasının 2007 yılında yayınladığı rapora göre, yabancı doğrudan 

yatırımlar bu yılın Mart ayı itibariyle, yıllık bazda 25,8 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. 

Ayrıca yabancı doğrudan yatırımlar 2006 yılında toplam sermaye girişlerinin üçte birinden 

fazlasını oluşturmaktadır (Böngör,2006:38). 

Türkiye’de kurulan yabancı sermayeli şirket sayısı da yükselen bir grafik 

izlemektedir. 2006 yılı Mart ayı itibariyle yabancı sermayeli şirket sayısı 12436’ya 

ulaşmıştır. Bunların arasında AB ülkeleri ortaklı girişim olarak 6.153 şirket ile birinci sırada 

yer almaktadır. AB ülkeleri yabancı sermayeli şirketlerin içinde Almanya birinci sırayı 

alırken onu Đngiltere ve Hollanda izlemiştir. 2006 yılında 2864 yeni şirket kurulmuştur. 

Bunun 2311’i yeni şirket kuruluşu, 498’i iştirak ve 55’i şube kuruluşudur (Böngör,2006:38). 

Yeni kurulan şirketlerin yüzde 60’ı, iştiraklerin yüzde 53’ü ve şubelerin yüzde 

58’i AB ülkelerinden gelen yatırımlar tarafından kurulmuştur. Yabancı sermayeli şirketler 

başta toptan ve perakende ticaret olmak üzere, imalat sanayi, gayrimenkul kiralama 

alanlarında faaliyet göstermektedirler. Đmalat sanayinde faaliyet gösteren yabancı şirketlerde 

tekstil ürünleri imalatı birinci sırada yer alırken bunu kimyasal madde ve ürünleri imalatı ile 

gıda ürünleri içecek imalatı ile gıda ürünleri içecek imalatı izlemektedir (Böngör,2006:38). 

En fazla dış yatırım yapılan gelişmekte olan ülkeler içinde ise Türkiye 5. sırada 

yer almıştır. Yatırım yapan ülkeler arasında Avrupa Birliği 14,9 milyar dolarla birinci 

sıradadır. AB ülkeleri arasında ise, Hollanda 5,2, Belçika 3,5,Yunanistan ise 2,8 milyar 

dolarlık yatırım yapmışlardır. Yine TCMB verilerine göre, 2007 yılının ilk üç ayında net 

giriş 7,9 milyar dolar olarak gerçekleşmiştir. Yabancı doğrudan yatırımlar tüm bu verilerle 

birlikte, cari açığın finansmanında en yüksek kalem haline gelmiştir (Böngör,2006:38). 

108

III.1.2.1.1. Yabancı Sermayenin Ülkelere Göre Dağılımı 

Türkiye’de yapılan yabancı sermaye yatırımlarının ülkelere göre dağılımını daha 

iyi anlayabilmek için hazine tarafından aylık olarak yayınlanan rakamları hem şirket sayısı 

hemde parasal büyüklük olarak incelemek gerekmektedir. Đlk olarak aşağıdaki tablodanda 

anlaşılacağı gibi şirket sayı verilerini incelenmiştir. 

Tablo 8 : Uluslararası Sermayeli Şirket Sayısının Yatırımcı Ülkelere Göre Dağılımı 

Ülkeler 

1954- 

2002 

Birikimli 

2003 2004 2005 2006 2007 2008 

AB Ülkeleri 2,787 436 1,006 1,545 1,979 2,084 1,789 

Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç) 585 134 265 320 372 492 548 

Afrika Ülkeleri 83 30 37 55 43 47 52 

Kuzey Amerika 349 53 98 111 136 165 149 

Orta ve Güney Amerika, 

Karayipler 39 5 12 16 10 21 12 

Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri 1,060 255 349 380 410 506 567 

Diğer Asya 328 102 151 163 165 278 233 

Diğer Ülkeler 63 14 30 23 54 36 47 

Toplam 5,294 1,029 1,948 2,613 3,169 3,629 3,397 


Yukarıdaki tablodan da anlaşıldığı gibi 1954 – 2008 yılları arasında Türkiye’ye 

en fazla Avrupa Birliği ülkelerinden yatırım gelmiştir. 21.079 adet uluslararası sermayeli 

firmanın ülke gruplarına göre dağılımına bakıldığında AB ülkeleri ortaklı girişim sayısının 

11,626 adet ile birinci sırada yer aldığı görülmektedir. AB ülkeleri ortaklı uluslararası 

sermayeli şirketlerin içinde Almanya 3.600 adet firma ile birinci sırayı alırken, onu Đngiltere 

(2.021 adet) ve Hollanda (1.673 adet) izlemektedir. Avrupa Birliği içinde şirket sayısı olarak 

en fazla şirkete sahip olan ülke her zaman Almanya olmuştur. Avrupa birliğini şirket sayısı 

olarak Yakın ve Ortadoğu ülkeleri izlemiştir. Diğer Asya ülkelerinin yatırımları ise Kuzey 

Amerika’dan fazla gerçekleşmiştir. Türkiye’ye gelen yabancı yatırımı şirket sayısı olarak ele 

aldığımızda birincilik her zaman Avrupa kıtasına ait olmuştur. 

109

Tablo 9 : Doğrudan Yabancı Sermaye Girişlerinin Ülkelere Göre Dağılımı (Milyon $) 

Ülke 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

AB Ülkeleri 563 1,027 5,006 14,489 12,631 11,298 

Almanya 142 73 391 357 954 1,217 

Fransa 120 34 2,107 439 368 685 

Hollanda 50 568 383 5,069 5,474 1,755 

Đngiltere 141 126 166 628 702 2,294 

Đtalya 1 14 692 189 74 222 

Diğer AB Ülkeleri 109 212 1,267 7,807 5,059 5,125 

Diğer Avrupa Ülkeleri (AB Hariç) 62 6 1,646 85 373 290 

Afrika Ülkeleri -- -- 3 21 5 82 

A.B.D. 52 36 88 848 4,212 863 

Kanada 6 61 26 121 11 24 

Orta -Güney Amerika ve 

Karayipler 0 -- 8 33 494 60 

Asya 60 60 1,756 1,927 1,385 2,292 

1,67 

Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri 52 54 8 1,910 608 2,132 

Körfez Ülkeleri -- 43 1,675 1,783 311 1,911 

Yakın ve Orta Doğu Ülkeleri 1 11 3 127 297 96 

Diğer Asya Ülkeleri 59 6 78 17 777 160 

Diğer Ülkeler 2 -- 2 115 36 2 

Toplam 745 1,190 8,535 17,639 19,147 14,911 


Yukarıda ki tabloda ise yatırım girişlerinin milyon dolar olarak karşılıkları 

verilmiştir. Yatırım değeri olarak Avrupa Birliği birinci sırayı alırken, ikinci sırada Asya 

ülkeleri yer almaktadır. 2008 yılında Đngiltere kökenli şirket sayısı 248 olmasına rağmen fiili 

giriş olarak 2.294 milyon dolarla Türkiye’ye en fazla yatırım yapan ülke olmuştur. Almanya 

2008 yılında 595 şirket ile ülkemize yatırım yaparken yatırım değeri olarak 1.217 milyon 

dolarla ingiltere ve hollandanın. altında kalmıştır. Şirket ve yatırım girişleri beraber 

değerlendirildiğinde Türkiye’ye en fazla yatırım öncelikle Avrupa Birliği olmak üzere 

sırasıyla Asya ve Amerika Birleşik Devletlerinden gelmiştir. 2007 yılında ise A.B.D.’nin 

tek başına 4,212 milyon dolarlık yatırımla Hollanda’dan (5,474 milyon dolar) sonra fazla 

yatırım yapan ülke olmuştur. 2006 ve 2007 yılllarında ise en fazla yatırım yapan ülke 

Hollanda olmuştur. Hollanda’nın bu denli fazla yatırım yapmasının nedeni kendi vergi 

110

sisteminde ki kolaylıklar sayesinde Türkiye’ye yatırım yapan yabancı sermayeli şirketlerin 

ödemelerini Hollanda üzerinden yapmasıdır. Vodafone buna örnek olarak gösterilebilir. 

III.1.2.1.2. Yabancı Sermayenin Üretim Dallarına Göre Dağılımı 

Yapılan yabancı sermaye yatırımlarının üretim dallarına göre dağılımını daha iyi 

anlayabilmek için hazine tarafından aylık olarak yayınlanan rakamları hem şirket sayısı 

hemde parasal büyüklük olarak incelemek gerekmektedir. Đlk olarak aşağıdaki tablodanda 

anlaşılacağı gibi şirket sayı verilerini incelenmiştir. 

Tablo 10 : Yabancı Sermayenin Üretim Dallarına Göre Dağılımı (Şirket Sayısı) 

Sektörler 

1954- 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

Tarım, 

Avcılık,Ormancılık ve 

Balıkçılık 88 25 33 34 47 52 60 

Madencilik ve 

Taşocakçılığı 97 12 34 54 48 82 93 

Đmalat Sanayii 1,372 264 356 433 469 500 459 

Elektrik, Gaz ve Su 64 8 16 11 45 76 115 

Đnşaat 197 31 130 334 428 512 382 

Toptan ve Perakende 

Ticaret, 1,940 427 860 765 815 828 802 

Oteller ve Lokantalar 583 60 76 171 213 224 226 

Ulaştırma, Haberleşme 

ve Depolama Hizmetleri 424 96 216 248 274 309 300 

Mali Aracı Kuruluşların 

Faaliyetleri 111 13 6 20 48 41 44 

Gayrimenkul Kiralama 

ve Đş Faaliyetleri 369 91 226 519 708 891 692 

Diğer Toplumsal, ve 

Kişisel Hizmet Faaliyetleri 193 64 86 161 193 187 224 

Toplam 5,438 1,091 2,039 2,750 3,288 3,702 3,397 


Yukarıda ki tablodan da anlaşılacağı gibi 2002 yılına kadar en fazla yatırım 

yapılan alan toptan, perakende ticaret ve imalat sanayi iken 2002 yıllından sonra inşaat ve 

gayrimenkul kiralama ve iş kiralama faaliyetlerinin önemi gittikçe artmaktadır. 2006 ve 

2007 yıllarında kurulan şirket ve şubeler ile gerçekleştirilen iştiraklerin sektörel dağılımı, 

toptan ve perakende ticaret, gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri ile imalat sanayi 

sektöründe yoğunlaşma olduğu görülmektedir. 2008 yılında Türkiye’de faaliyet gösteren 

21.079 adet uluslararası sermayeli şirketin, 6.210’u toptan ve perakende ticaret, 3.757’si 

111

imalat sanayi, 3.408’si gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri sektöründe baş 

göstermektedir. Đmalat sanayinde faaliyette bulunan uluslararası sermayeli şirketler arasında 

birinci sırada yer alan tekstili, kimya ile gıda ve yiyecek sektörü takip etmektedir. 

Tablo 11 : Doğrudan Yabancı Sermayenin Sektörlere Göre Dağılımı (Milyon $) 

Sektörler 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

Tarım, Avcılık ve Ormancılık 1 4 5 5 5 26 

Balıkçılık -- 2 2 1 3 19 

Madencilik ve Taşocakçılığı 14 73 40 122 336 173 

Đmalat Sanayii 448 190 785 1,866 4,210 3,828 

Elektrik, Gaz ve Su 86 66 4 112 567 1053 

Đnşaat 8 3 80 222 285 736 

Toptan ve Perakende Ticaret, 92 72 68 1,166 169 2,073 

Oteller ve Lokantalar 4 1 42 23 33 27 

Ulaştırma, Haberleşme ve 

Depolama Hizmetleri 2 639 3,285 6,696 1,116 169 

Mali Aracı Kuruluşların 

Faaliyetleri 51 69 4,018 6,957 11,662 5,925 

Gayrimenkul Kiralama ve Đş 

Faaliyetleri 6 3 29 99 571 673 

Sağlık Đşleri ve Sosyal 

Hizmetler 23 35 74 265 177 150 

Diğer Toplumsal, Sosyal ve 

Kişisel Hizmet Faaliyetleri 10 33 103 105 13 59 

Toplam 745 1,190 8,535 17,639 19,147 14,911 


Yukarıda ki tabloda ise 2003 – 2008 yılları arasında ülkemize gelen yabancı 

sermayenin sektörlere göre dağılımı verilmiştir. En fazla yatırım yapılan alan olan mali aracı 

kuruluşların faaliyetlerini; ulaştırma, haberleşme ve depolama hizmetleri takip etmektedir. 

Son dönemde özelleşen Türk Telekom ve Vodafone; haberleşme ve ulaştırma hizmetlerine 

olan girişi arttırırken, özelleşen bankalar ve aracı kurumlarda mali aracı kuruluşların 

faaliyetlerini arttırmıştır. Đmalat sanayine yapılan yatırım 5 yıllık dönemde 17 kat artarken, 

madencilik ve taş ocakçılığına yapılan yatırım 62 kat artmıştır. Aynı dönemde inşaat 

sektörüne yapılan yatırım 100 kat artarken, toptan ve perakende ticarete yapılan yatırım 12 

kat artmıştır. 

112

Sektörel bazda 1980 yılına bakıldığında yabancı sermayeden, imalat sektörünün 

%92, hizmetler sektörünün ise %8 oranında pay aldığı görülmektedir. Bu donemde tarım ve 

madencilik sektörleri yabancı sermayeden hiç pay almazken daha sonraki yıllarda az da olsa pay 

almaya başlamışlardır. 1990'lı yıllarda da tarım ve madencilik sektörlerinin payları düşük oranlarda 

kalmış, bunun yanında imalat ve hizmetler sektörleri en fazla izin verilen sektörler olmaya devam 

etmişlerdir. 2000 yılına kadar (1987 ve 1996 yılları dışında) birinciliği elinde bulunduran 

imalat sektörü bu tarihten itibaren hizmetler sektörünün gerisinde kalmaya baslamis, ancak 2003 

yılında yine ilk sıraya geçmiştir (Hazine,2007). 

2000 yılındaki yabancı sermaye izinlerine bakıldığında imalat sektörünün payının 

%32, hizmetler sektörünün payının ise %66 olduğu görülmektedir. 1980 yılında imalat 

sektörünün yabancı sermaye izinleri içindeki payının %92 olduğu göz önüne alınırsa, imalat 

sektörünün payının öneminin giderek azaldığı anlaşılmaktadır. Tarım ve madencilik 

sektörleri ise verilen izinler itibariyle önemli bir gelişme gösterememişlerdir. 2001 yılı 

itibariyle verilen yabancı sermaye izinleri imalat sektöründe; özellikle taşıt araçları imalat 

sanayi, taşıt araçları yan sanayi, gıda sanayi, elektrikli makine teçhizat sanayi, endüstriyel ve 

kimyasal ürünler, demir-çelik sanayi, çimento sanayi, tütün sanayi, hazır giyim sanayi, lastik 

sanayi, elektronik sanayi ve plastik sanayisinde yoğunlaşmıştır. Hizmetler sektöründe ise; 

bankacılık ve diğer finansal hizmetler, haberleşme ticaret, yatırım finansman, otel, pansiyon 

ve kamping isletmeciliği alt sektörlerinde yoğunlaşmıştır (Güçlü,2004). 

2002 yılı verilerine bakıldığında yabancı sermaye izinleri içinde hizmetler 

sektörü %58 ile ilk sırada yer alırken, ikinci sırada %40'lik pay ile imalat sektörü yer 

almaktadır. 2003'de ise imalat sektörünün payı %59'a yükselmiş, hizmetler sektörünün payı 

ise %30'a inmiştir. Tarım ve madencilik ise sırasıyla %1 ve %10'luk pay alarak yine önemli 

bir gelişme kaydedememişlerdir. Türkiye'de 2003 yılı itibariyle 6511 adet yabancı sermayeli 

şirket faaliyet göstermiştir. Şirket sayısı bakımından 4541 adet şirket ile hizmetler sektörü 

birinci sırada yer almaktadır. Hizmetler sektöründe en çok yabancı yatırım yapılan alanlar; 

haberleşme, bankacılık ve diğer finansal hizmetler, ticaret ve diğer toplumsal hizmetler 

olmuştur. Đmalat sektöründeki 1667 adet yabancı sermayeli şirkette toplam yabancı 

sermayenin %41,52'si bulunmaktadır. Bu sektörde en çok yatırım yapılan alanlar; ta§it 

araçları imalat sanayi, taşıt araçları yan sanayi, gıda sanayi, diğer kimyasal ürünler ve 

elektrikli makine teçhizat sanayi olarak sıralanmaktadır (Hazine,2007). 

113

Tarım sektöründeki 151 adet yabancı sermayeli şirkette ise toplam yabancı 

sermayenin %3,63'ü bulunmaktadır. Bu şirketler tarım hizmetleri, hayvancılık, bitkisel 

üretim, su ürünleri ve ormancılık faaliyetlerinde bulunmaktadırlar. Enerji sektöründeki 51 

adet yabancı sermayeli şirkette de toplam yabancı sermayenin %4,49'u bulunmaktadır. Son 

olarak madencilik sektöründe ise toplam yabancı sermayenin %0,49'una sahip 101 adet 

şirket kömür madenciliği, ham petrol ve doğal gaz üretimi, metal madenciliği ve diğer 

madencilik faaliyetlerini yürütmektedirler (Hazine,2007). 

III.1.2.1.3. Yabancı Sermayenin Kuruluş Yerlerine Göre Dağılımı 

Tablo 12 : Uluslararası Sermayeli Şirket Sayılarının Đllere Göre Dağılımı (Đlk 10 Đl) 

Şirket Sayısı 

Đl 1954-2008 

ĐSTANBUL 11,533 

ANTALYA 2,725 

ANKARA 1,410 

MUĞLA 1,260 

ĐZMĐR 1,256 

BURSA 424 

AYDIN 383 

MERSĐN 356 

KOCAELĐ 257 

ADANA 163 

Diğer Đller 1,312 

Toplam 21,079 


21.079 adet uluslararası sermayeli firmanın illere göre dağılımına bakıldığında; 

Đstanbul ilinin 11.533 adet ile birinci sırada yer aldığı görülmektedir. Đstanbul ilini Antalya 

(2.725 adet), Ankara (1.410 adet) ve Đzmir (1.256 adet) illeri takip etmektedir. Teşvik ili 

kapsamına giren Muğla’da ise son yıllarda kurulan yabancı sermayeli şirket sayısı artmış ve 

2008 yılı itibariyle iller sıralamasında 4. sıraya yerleşerek Bursa, Adana ve Mersin gibi illeri 

geride bırakmıştır. Toptan ve perakende ticaret başta olmak üzere sırasıyla imalat sanayi, 

gayrimenkul kiralama ve iş faaliyetleri, ulaştırma ve haberleşme hizmetleri en çok 

şirketlerin kurulduğu alanlar olmuşlardır. Đstanbul en fazla şirket kurulan il olurken en yakın 

114

takipçisi Antalya ile arasında 4.5 kat fark oluşmuştur. Đstanbul’dan sonra gelen iller arasında 

şirket sayısı olarak fazla fark bulunmazken Đstanbul diğer bütün illere kurulan toplam şirket 

sayısının yarısından fazlasına sahip olmuştur. 

Literatürden elde edilen bulgular göz önüne alındığı zaman, Türkiye’ye yatırım 

yapmış olan yabancı firmaların faaliyet gösterdiği sektöre göre lokasyon seçiminin 

farklılaştığı ileri sürülebilir. Çünkü sanayi sektöründe faaliyet gösteren firmanın aradığı 

lokasyon şartları ile hizmet sektöründe faaliyet gösteren firmanın aradığı lokasyon şartları 

farklıdır. Genellikle hizmet firmaları için piyasa ile ilgili lokasyon faktörlerinin en önemli 

etken olması beklenirken, sanayi firmaları için maliyetle ilişkili değişkenlerin ön planda 

olması gerekir. Aynı şekilde hizmet firmaları için yasam kalitesi ve insan sermayesi/emek 

niteliği oldukça önemli iken, sanayi firmaları için emek maliyeti ve teşviklere daha önemli 

gözükmektedir. Sanayi ve hizmet sektöründe faaliyet gösteren yabancı sermayeli firmalar 

Türkiye içinde lokasyon seçerken ortak bir takım faktörleri de dikkate alabilir. Mesela, 

yığılma ekonomileri, erişilebilirlik ve altyapı yatırımlarının her iki sektördeki firmalar içinde 

çok önemli olması beklenmektedir (Güçlü,2004). 

III.2. Türkiye’de Büyümenin Gelişimi 

1980’li yıllara ekonomide yasanan; enflasyon, borç sıkıntısı, üretimde daralma 

ve sürdürülebilir bir büyümenin saglanamaması gibi olumsuzluklar ile girilmistir. 1970’li 

yılların sonlarında enflasyonun %50’nin üzerinde seyrettiği, kisi basına düşen gelirin 700 

dolarda seyrettiği, işsizlik oranının %14 seviyelerine yükseldigi gözlenmiştir. 1960’lı 

yıllarda yaklasık 10 milyar TL olan devlet iç borçları 1978 yılında 178,7 milyar TL olmus 

ve 1979 yılında eksi %0,5 gibi bir büyüme oranı gerçekleşmiştir. 

1970’li yılların başında yaşanan petrol şokunun ardından gerekli önlemlerin 

alınmaması ve bu dönemde uygulanan sabit kur politikası sonucunda, türk lirasının aşırı 

değerlenmesi ve bununla beraber reel ücretlerdeki artışlar, cari işlemler açığına ve dış 

finansman ihtiyacının artmasına neden olmuştur. Finansman ihtiyacındaki artışların 

karşılanamaması, rezervlerin hızla azalmasına ve ithalatta hızlı bir azalmaya neden olmustur 

(Yükseler, 2004). Bu ve bunun gibi sebepler 24 ocak kararlarının alınmasına neden 

olmuştur. 

24 Ocak istikrar politikasının temelini; dış açıkların kapatılması ve yabancı 

sermayenin özendirilmesi, ihracatta özel sektörün ön planda olması, enflasyonun kontrol 

115

altına alınması, ekonomide büyümenin yaşanması, mevcut kapasitenin kullanılması, döviz 

darboğazını aşmak için ihracatın özendirilmesi amacıyla kurların serbest bırakılması, 

tasarrufları arttıracak ve yatırımları engellemeyecek düzeyde faiz oranlarının belirlenmesi 

gibi ekonomiyi iyilestirmeye yönelik politikalar olusturmaktadır. Alınan bu kararlar 

ekonomide büyük bir değişimi başlatmıştır. Türkiye’nin tarihinde serbest piyasa 

ekonomisine geçis bu dönemle baslamıştır, devletin ekonomideki rolü gittikçe azalarak 

yerine özel sektörün teşsvik edildiği ve ithal ikameci sanayileşme politikalarının yerine dış 

ticaretin serbestleşmesi esasına dayanan politikaların izlendigi bu kararlar Türkiye 

ekonomisi tarihinde bir milat olarak kabul edilmektedir (Akgüç,1990:89-93). 

1993 yılı döviz kurlarında meydana gelen aşırı dalgalanmaların, mali piyasalarda 

giderek artan dengesizliklerin ve yüksek düzeyde seyreden enflasyon oranlarının yaşandığı 

yıl olmuştur. Ayrıca, 1994 yılının ilk aylarında yüksek düzeydeki kamu kesimi açıklarının 

Merkez Bankası kaynaklarıyla finanse edilmesi ve aynı zamanda hazinenin iç borçlanma 

ihalelerinin iptal edilmesi ile birlikte artan likidite ihtiyacı geleceğe dair beklentilerin 

kötümser hale gelmesine neden olmuştur. Artan likiditenin fiyatlar üzerinde baskı 

olusturmaması için döviz satış yöteminin seçilmesi ve faiz oranlarının piyasaya uygun 

hareket edememesi nedeniyle, kurlar üzerindeki baskı oldukça artmış ve bununla beraber 

bankaların yüksek düzeyde açık pozisyon vermesinin de etkisiyle Merkez Bankası rezervleri 

hızla erimistir (Peker, 2004:126). 

Bu yaşanan olayların sonucunda, 5 Nisan 1994 tarihinde yeni bir istikrar 

politikası uygulamasına karar verildi. 5 Nisan kararlarının amacı; mali piyasalarda istikrar 

sağlamak, fiyat artışlarını engellemek, kamu kesimi arasında gelir gider dengesini kurmak, 

ödemeler bilançosunun açıklarını azaltmak, KĐT’lerin özellestirilmesi ve istikrarlı ve 

sürdürebilir bir ekonomik büyüme sağlamaktı. Ekonomideki fiyat istikrarının sağlanması 

için, KĐT ürünlerine aşırı zamlar yapılarak halkın alım gücü zayıflatıldı, buna bağlı olarak 

talep düzeyinin düşürülmesi amaçlandı. Ayrıca programda, piyasa istikrarının ve cari 

işlemler dengesinin sağlanması, kamu gelirlerinin artırılarak harcamaların kısılması 

doğrultusunda tedbirler alınmıştır. (Parasız,1996:260). 

1994 yılı başlarında, TL’nin serbest piyasada %60 dolayında devalüe edilmesi 

ihracatı özendirmiş, iç piyasada talep azalınca dış piyasalara yönelim başlamıştır. Yine bu 

dönemde ihracatı artırmak amacıyla Eximbank kredilerini arttırma yoluna gidilmiştir. 

Böylelikle, 1994–1998 yılları arasında ihracat gelirleri önemli bir artış göstermiştir. 1998 

116

yılı başlarında uygulamaya konulan daraltıcı maliye ve gelirler politikasının etkisiyle 1998 

yılının ikinci yarısından itibaren yatırımlar ile özel tüketim harcamaları önemli ölçüde 

gerilemiş bu dönemde ortaya çıkan Rusya krizi bavul ticaretini azaltmış, 1999 yılında 

yaşanan Ağustos ve Kasım depremleri olumsuz gidişi körüklemiş ve ihracat gelirlerinde bir 

gerileme başlamıştır (Erdoğan,2006:31) 

Yaşanan olumlu ekonomik göstergelere rağmen yapısal sorunların 

giderilememesi nedeniyle ekonominin tekrar bozulması, 2000 yılının Kasım ayında IMF ile 

orta vadeli bir programın uygulanmasına neden oldu. Kasım 2000 programıyla ilgili negatif 

beklentiler oldukça yüksekti. Türkiye’nin geçmiste IMF ile yaptıgı ve basarısız sekilde 

sonuçlanan birçok programın ardından, yeniden IMF ile program yapılması programın 

basarısı hakkında kafalarda soru isareti olusturmaktaydı. Uygulanan ekonomik programın 

Brezilya, Tayland, Arjantin gibi ülkelerde basarısız olması, programın enflasyon düserken 

ekonomik büyümeyi hızlandıracagının belirtilmesine ragmen böyle bir sonuca 

ulasılamayacagına dair negatif beklentiler, 2000 yılının Subat ayında ülkeden dısarı oldukça 

yüksek oranda yabancı sermaye çıkısının olması, bankacılık sektöründe düzenlemelerin 

yetersiz kalması nedeniyle, kamu bankaları da dahil olmak üzere batık bankaların sayısının 

artması, cari açıgın oldukça hızlı bir sekilde yükselmesi ve yükselen cari açıgın 

sürdürülebilmesi için gerekli olan dıs kaynakların, yabancı sermaye yatırımları yerine dıs 

borçlanarak karsılanması, Kasım 2000 programı hakkında güven duyulmamasının nedenleri 

arasında gösterilmekteydi (Uygur,2001). 

Kasım ayındaki program beklenildigi gibi olumlu sonuçlar vermemistir. Çünkü 

likidite sıkısıklıgına baglı olarak, faizlerin asırı yükselmesi, reel döviz kurunun asırı 

degerlenmesi, TMSF’ye devredilen bankaların mali durumunun iyice bozulması, enflasyon 

hedefinin tutturulamaması ve devalüasyon beklentilerinin engellenememesi sonucunda sabit 

kur sisteminden, dalgalı kur sistemine geçis yapıldı. Böylece 2000 yılında uygulanmaya 

baslayan program yerine, Subat 2001’de Güçlü Ekonomiye Geçis Programı uygulanmaya 

baslandı (Dogruel ve Dogruel,208:2004). 

Güçlü Ekonomiye Geçis Programının temel hedefi, kamu borçlarının 

yükselmesine yol açan borç dinamigini ve sürdürülemez hale gelen borç krizini ortadan 

kaldırıp, Türkiye ekonomisini, dıs yardıma muhtaç olmayacak bir yapıya kavusturmak 

seklinde belirtilmistir. Ayrıca; yurtiçi talebin daraltılması için kamu kesimi harcamalarını 

kısmak ve ihracatın tevsik edilmesi için ücret maliyetlerinden ve tarımsal ürün fiyatlarından 

117

saglanacak tasarruflar öngörülmüstür. Bununla beraber; sosyal güvenlik, özellestirme ve 

tarım kesimine yönelik yapısal nitelikli dönüsümler, döviz kuru nominal çıpasına dayalı 

para programı, bankacılık sektörü reformu, mali saydamlık ve mali yönetim ve son olarak 

özel yerli ve yabancı sermayenin Türkiye ekonomisindeki rolünün artırılması hedeflenmistir 

(Yeldan,2001). 

Tablo 13 : Yıllar Đtibariyle Türkiye Büyüme Oranları (Üretim Yöntemiyle GSMH) 

Yıllar Büyüme hızı Yıllar Büyüme hızı 

1987 9.8 1998 3.8 

1988 1.5 1999 -6.4 

1989 1.6 2000 6.3 

1990 9.4 2001 -9.5 

1991 0.3 2002 7.9 

1992 6.4 2003 5.9 

1993 8.1 2004 9.9 

1994 -6.1 2005 7.6 

1995 8.1 2006 6.0 

1996 7.9 2007 4.5 

1997 8.0 2008 1.1 

Kaynak: TUĐK www.tuik.gov.tr (e.t.31/01/2009) 

Yukarıda ki tabloda ise son 1987–2007 yılları arasında ki Türkiye büyüme 

rakamları verilmiştir. 1994,1999 ve 2001 yıllarında ki ekonomik krizler yüzünden küçülen 

Türkiye ekonomisi 2002 yılından itibaren dünya büyüme rakamlarının üzerinde büyüme 

oranlarına sahip olmuştur. 2001 yılında ki küçülmeden sonra hızlı büyüme rakamlarına 

ulaşılsada bu rakam son yıllarda giderek azalmaktadır. Son 15 yıl içinde gerçekleşen eksi 

büyümelerden sonra dünya büyüme rakamlarının üzerinde büyüme rakamlarına ulaşan 

Türkiye, giderek azalan büyüme rakamlarından sonra tekrar eksi büyüme gerçekleştirmiştir. 

94 krizinden sonra 3 yıl boyunca %8’lik büyüme hızına ulaşan Türkiye 98 yılında 3,8’lik 

büyüme hızıyla yavaslarken 99 yılında -6,4’lük büyüme gerçekleştirmiştir. 2001 krizinden 

sonra ortalama %7’lik büyüyen Türkiye ekonomisi 2006 yılından itibaren bu büyüme hızını 

yavaşlatmıştır. 

118

III.3. Türkiye’de Đstihdamın Gelişimi 

1980 sonrasında Türkiye ekonomisi dışa açılmaya başlamış ve ihracatta önemli 

artışlar sağlanmıştır. Ancak 1980’lerin ikinci yarısından itibaren koalisyon hükümetleri uzun 

vadeli iktisat politikaları izlemekte ve bütçe disiplinini sağlamakta başarılı olamamıştır. 

Bütçe disiplininin kaybolması ve bütçe açıklarının iç borçlanma yoluyla finanse edilmesi 

stratejisi yolsuzluklarla birleşince ortaya çok büyük bir iç borç yükü çıkmıştır. Yine bu 

dönemde bütçe denkliği henüz sağlanmadan sermaye hareketlerinin önündeki engellerin 

kaldırılması, iktisadi dalgalanmaları arttırmış ve 1990 sonrasında Türkiye iç ve dış kaynaklı 

dört büyük iktisadi krizle (1994, 1999, 2000, 2001) karşı karşıya kalmıştır. 1990’ların 

ortalarından itibaren Türkiye artık özerk iktisat politikaları izleme gücünü de yitirmiştir. 

Mali sorunların da etkisiyle eğitime ayrılan kaynakların giderek azaltılması, uzun vadede 

politika seçeneklerini ve daha ileri teknolojilerin devreye sokulma şansını sınırlandırmıştır 

(Pamuk,2007). 

20. yüzyılın son çeyreğinde Türkiye, iktisadi büyüme performansında olduğu 

kadar gelirin bölüşümü ve insani gelişme ölçütleri bakımından da, hem mutlak olarak hem 

de dünya ortalamalarıyla karşılaştırıldığında, daha olumsuz sonuçlar sergilemiştir. Türkiye 

ekonomisi 2001 yılındaki derin bunalımdan sonra devreye sokulan ve mali disiplini öne 

çıkaran programın da katkısıyla önemli ölçüde toparlanmıştır. Yıllık enflasyon hızı otuz yıl 

sonra ilk kez yüzde 10 düzeyine çekilirken, kişi başına GSYĐH 2001 yılında yüzde 10’dan 

fazla düştükten sonra 2005 yılına kadar yüzde 20’nin üzerinde artmıştır. Avrupa Birliği 

sürecinin de ilerlemesiyle ilk kez ciddi düzeyde dolaysız yabancı sermaye girişi başlamıştır. 

Ancak bu toparlanmanın şimdiye kadar sınırlı oranda istihdam yarattığını da vurgulamak 

gerekir. Kent kesiminde işsizlik yüzde 13’ün üzerinde kalırken, tarım kesimi çok sayıda az 

eğitimli ve düşük gelirli kişi barındırmaktaydı. Son çeyrek yüzyılda Türkiye 

ekonomisindeki en önemli gelişmelerden biri, ihracata yönelik stratejinin benimsenmesiyle 

birlikte, sanayileşme sürecinin Anadolu’ya yayılmasıdır. Mamul mal ihracatı Anadolu 

kaplanları olarak anılan Gaziantep, Denizli, Kayseri, Malatya, Konya, Çorum ve diğer 

kentlerin son dönemde önemli birer sanayi merkezi haline gelmesinde önemli rol 

oynamıştır. Türkiye’nin toplam ihracatında mamul malların payı yüzde 90’ın üzerine 

çıkarken, bu kentler küçük ve orta ölçekli aile işletmeleri ve düşük ücretli, önemli bir 

bölümü sosyal güvenlik kapsamı dışında kalan iş güçleriyle tekstil, gıda ve giderek diğer 

119

emek yoğun dallardaki ihracatta önemli pay sahibi olmaya başladılar. 1980’ler sonrasında 

devlet desteği olmadan, büyük ölçüde kendi yağlarıyla kavrularak ihracata yönelen Anadolu 

kaplanlarında ise sanayiciler ekonominin dışa açılmasına ve Avrupa Birliği ile bütünleşme 

sürecine daha olumlu bakmaktadır (Pamuk,2007). 

Tablo 14 : Yıllar Đtibariyle Türkiye’de Đstihdam Rakamları 

Yıllar 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 

Đşgücü 19,391 19,930 20,150 21,010 21,264 20,314 21,876 

Đstihdam Edilenler 17,754 18,222 18,539 19,288 19,459 18,499 20,006 

Đşsiz 1,637 1,709 1,611 1,722 1,805 1,814 1,870 

Đşgücüne Katılım 

Oranı 57.5 58.1 56.6 57 56 52.1 54.6 

Đşsizlik Oranı 8.7 8.9 8.2 8.2 8.5 8.9 8.5 

Yıllar 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 

Đşgücü 22,286 22,697 22,755 23,385 23,878 23,078 23,491 


Đşsiz 1,700 1,502 1,551 1,606 1,829 1,497 1,967 


Oranı 54.1 53.7 52.6 52.8 52.7 49.9 49.8 


Yıllar 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 

Đşgücü 23,818 23,640 24,290 24,566 23,250 23,523 24,310 


Đşsiz 2,464 2,493 2,498 2,520 2,295 2,333 2,995 


Oranı 49.6 48.3 48.7 48.3 48 47.8 48.4 


Kaynak: TUĐK www.tuik.gov.tr (e.t.31/01/2009) 

Yukarıda ki tabloda 1987-2007 yılları arasında Türkiye’nin istihdam rakamları 

verilmiştir. 1987 yılından itibaren işgücü devamlı artarken iş gücüne katılım oranı giderek 

azalmaktadır. Đşsiz sayısı giderek artarken 2008 yılı itibariyle 2,995’e ulaşmıştır. Đşsizlik 

oranı rakamları çeşitli dalgalanmalar göstersede %8-10 arasında bir büyüklükte 

gerçekleşmiştir. 

III.4. Yabancı Sermayenin Büyüme Üzerine Etkileri 

Sermaye hareketleri ile makro ekonomik yapı karşılıklı etkileşim içersindedir ve 

birbirlerini değişik açılardan etkilemektedir. Örneğin GSMH’deki yüksek büyüme oranı ve 

özel tüketim harcamalarının sürekli artışı altındaki yatan faktör dış finansman ve dolayısı ile 

ithal mal girişlerinin artmasıdır. Ulusal krediler ve finansal sistemdeki borç verilebilir fon 

120

miktarındaki artış, toplam talebi uyararak finansal gelişmeye ve sermaye girişlerinde artışa 

neden olmaktadır. Türkiye ekonomisindeki büyüme sermaye girişi miktarı ile yakından 

ilgilidir. Yani sermaye hareketleri ile büyüme arasında doğru orantı söz konusudur 

(Gökkaya ve Akın,2006). 

Türkiye’de sahip olduğu genç nüfusu ile yüksek büyüme potansiyeline sahip 

olmasına karşın kıt olan sermaye faktörü, bu işgücünün üretime katılmasına olanak 

tanımıyor. Yurtiçi tasarruflardaki yetersizlik sermaye oluşumunun önündeki en büyük engel 

olarak karşımıza çıkıyor. Son yıllarda iç tasarrufların yatırımları karşılama oranı düşme 

eğilimine girmesine bağlı olarak, ekonomik büyümeyi sağlayan yatırımların artması dış 

tasarrufların giderek büyümesiyle kapatılabildi (Gökkaya ve Akın,2006). 

Sermaye girişlerindeki artışa paralel olarak büyüme oranlarında da artış meydana 

gelmiştir. Ancak sermaye çıkısının olduğu yıllar olarak 1991 ve 1994 yıllarında büyüme de, 

sermaye çıkışlarında paralel şekilde negatif olarak gerçekleşmiştir. 1998 yılında ekonominin 

içine düştüğü durgunluk üretimde daralmaya ve büyümede düşüşe sebep olmuştur. 2001 

yılında ise –9,5’lik bir negatif büyüme ile ekonomik büyüme bakımından son 50 yılın en 

kötü sonucu gerçekleşmiştir (Ulusoy ve Karakurt,2001:60). 

Belirlenen çerçeve sermaye hareketleri sonrasında görülen temel etkileri 

içermektedir. Buna göre gelişmekte olan ülkelerde sermaye hareketlerini serbestleştirmenin 

ilk yıllarında reel kurda hızlı bir değerlenme gözlemlenmektedir. Yerli paranın değer 

kazanması ile birlikte reel gelirlerde artış olmakta ve bu da tüketimi artırmaktadır (Ulusoy 

ve Karakurt,2001:60). 

Yatırım harcamalarında ise tüketimdeki canlanma ve bankalar tarafından özel 

sektöre açılan krediler vasıtalarıyla artış olmaktadır. Sermaye girişleri nedeniyle yaşanacak 

parasal genişlemenin sterilize edilmediği durumda faiz oranlarında da gerileme olacak ve bu 

sayede de yatırımlar artacaktır. Reel kurdaki değerlenme aynı zamanda ithalatı ucuzlatmakta 

ihracatı ise pahalı hale getirmektedir. Bu nedenle tüketim ve yatırım harcamalarının ithalata 

bağımlılığı yüksek olan gelişmekte olan ülkelerde reel kurdaki değerlenme cari işlemler 

dengesinin bozulmasına neden olmakta ve bu ülkeler zaman zaman ciddi döviz sıkıntısına 

girebilmektedirler (Emil ve Tuğrul,2003:79). 

121

Bu çerçevede büyümeye olan net etki sermaye hareketlerinin iç talebe olan 

olumlu etkisi ile dış ticarete olan olumsuz etkisinin netleşmesi sonucunda belirlenmektedir. 

GOÜ’ler tasarruf açıklarını yabancı kaynaklarla kapatmaktadırlar. Bu nedenle, yabancı 

sermayenin bir ülkenin tasarruf eğilimi üzerindeki rolünün böylece ekonomik büyüme 

üzerinde meydana getireceği etkilerin incelenmesi, bütün ülkelerde olduğu gibi Türkiye için 

de önemlidir. Yabancı sermayenin yurtiçi tasarruflara katkısı konusunda farklı görüşler söz 

konusudur (Emil ve Tuğrul,2003:79). 

Konuya ilişkin bir görüş, yabancı kaynakların yurtiçi tasarruflara katkıda 

bulunduğunu belirtmektedir. Bu görüşe göre yabancı sermaye bir ülkenin mevcut 

kaynaklarının toplam arzındaki bir artısı temsil etmekte ve böylece yurtiçi harcamaların 

gelecekteki boyutunu artırmaktadır. Dolayısıyla yurtiçi tasarruflar üzerinde pozitif etki 

meydana getirmektedir. Bu görüşe karşılık yabancı sermayenin tasarruflardan ziyade 

tüketime katkıda bulunduğuna dair görüşler de vardır. Yabancı sermaye hareketlerinin 

Türkiye’deki yurtiçi tasarruflar üzerindeki etkisini inceleyen çeşitli çalışmalar mevcuttur. 

Bu çalışmalarda yabancı sermayenin Türkiye’deki yurtiçi tasarrufları çok fazla 

değiştirmediği ortaya konulmuştur. Nitekim 24 yıllık bir dönemi kapsayan ekonometrim bir 

çalışmada yabancı sermaye girişlerindeki bir birimlik artısın Türkiye’de tasarrufları 0,42 

oranında azalttığı sonucuna varılmıştır. Ayrıca sonucun istatistiksel olarak anlamlı olması 

bu iki değişken arasındaki negatif ilişkiyi doğrulamaktadır. Eğer tasarruf oranları yüksek ve 

ekonomi istikrarlı ise yabancı tasarruflar ülkenin parlak geleceğinde yer alabilmek için 

doğrudan yatırımlar seklinde gelmeyi tercih etmektedir (Ulusoy ve Karakurt,2001:44). 

Türkiye’nin durumu bu açıdan değerlendirildiğinde; sermaye hareketlerinin 

serbest bırakıldığı dönemle, ondan önceki döneme ilişkin tasarruf eğilimleri 

karsılaştırıldığında Türkiye’nin tasarruf eğiliminin pek değişmediği, %20-21 dolaylarında 

kaldığı görülüyor. Dolayısıyla yabancı tasarruflar yerli tasarrufları ikna etmemiş, önemli bir 

artış da sağlamamıştır. Türkiye ekonomisinin yeterli istikrar vermemiş olması ülkeye 

yönelik sermayenin düşük miktarda seyretmesine neden olmuş, bunun sonucunda da 

yabancı sermayenin ulusal tasarruflara olumlu bir katkısı olmamıştır (Ulusoy ve 

Karakurt,2001:45). 

122

III.5. Yabancı Sermayenin Đstihdam Üzerine Etkileri 

1980 ve 2004 yılları arasında, Türkiye’deki çalışma yaşındaki nüfus 23 milyon 

artmıştır; ancak bu dönem süresince sadece 6 milyon iş yaratılmıştır. Bunun sonucu olarak 

ülkedeki istihdam oranı sadece %44’tür, ki bu da dünyadaki en düşük istihdam düzeyleri 

arasındadır. Kalkınmanın neredeyse kaçınılmaz bir sonucu olarak tarımdaki istihdam 

düşmekte, ancak diğer sektörlerdeki istihdam artışı bu düşüşü telafi etmeye yetmemektedir. 

Ancak sadece sanayi ve hizmet sektöründeki istihdam büyüme oranlarını bile diğer ülkelerle 

karşılaştırdığımızda, Türkiye’deki istihdam büyümesinin yavaş olduğu ortaya çıkmaktadır 

(Đşgücü Piyasası Raporu,2006). 

Kalkınma sürecinde olan Türkiye’nin çözümlemek zorunda olduğu en önemli 

sorunlardan birisi kuşkusuz istihdam sorunudur. Türkiye’de DYY’nin ne kadar istihdam 

yarattığı, verimliliği ve ücret düzeylerini ne şekilde etkilediği konusunda tatmin edici 

verilere ulaşmak oldukça güç görünmektedir. Bununla beraber genel olarak çalışmada 

yaptığımız teorik açıklamaların ülkemiz açısından da geçerliliği olduğu söylenebilir. 

Şüphesiz ki, DYY’nin yarattığı istihdam konusunda net bir rakam vermek çok zordur. Bu 

konuda bazı yetkililer tarafından yapılan açıklamalarda yabancı sermayeli şirketlerin dolaylı 

ve dolaysız olarak 1-1,5 milyon istihdam yarattığı söylenmektedir. Yapılan çalışmalarda ise, 

teşvik belgelerinden elde edilen bilgilere göre yaklaşık 500 bin kişinin yabancı sermayeli 

kuruluşlarda istihdam edildiğini tahmin edildiği ve buna dolaylı istihdam etkisi de ilave 

edildiğinde bu rakamın 1 milyon civarında olduğu ifade edilmektedir (Gündoğan,2002:80). 

Yapılan bir çalışmaya göre; 1981 yılında, Türkiye’nin en büyük 500 şirketinde 

519,533 bin kişi istihdam edilmektedir. Bunun %5,9’unu teşkil eden 31,121 bin kişisi 

yabancı sermayeli şirketlerde çalışmaktadır. 1980 yılına göre 500 firmada istihdam edilen 

kişi miktarı %3,6 oranında bir azalma gösterirken; yabancı sermayeli şirketlerde çalışan 

sayısında %1,7 oranında bir azalış gözlenmiştir. Bu eğilim, yabancı sermayeli firmaların 

genel istihdam seviyesi üzerinde olumlu bir etkisi olduğunu göstermektedir. 1980 nüfus 

sayımı sonuçlarına göre, Türkiye’de imalat sanayisinde çalışan sayısı 2,036,843 kişidir. 

Madencilik sektörü ile birlikte imalat sanayinde 1981’de 2,512,970 kişi çalışmaktadır. Bu 

durum 500 büyük firmanın aynı daldaki payı %23,4’tür. Yabancı sermayeli şirketlerin payı 

ise, %1,5’tir (Karluk,2002:156). 

123

1981 yılında yabancı sermayeli kuruluşların Türk ekonomisindeki yerini tespit 

etmek amacıyla 51 şirketi kapsayan bir anket yapılmıştır. Anket sonuçlarına göre; 1981 yılı 

sonu itibariyle toplam 31,231 kişi yabancı sermayeli kuruluşlarda istihdam edilmektedir. 

Bunun %75,4’ü işçi, %8,1’i teknik eleman, %13,9’u memur, %2,3’ü üst yönetici ve %0,2’si 

ise yabancıdır. Yabancı sermayeli kuruluşlar içinde en fazla yabancı çalışan, otomotive ve 

banka-hizmet sektörlerinde istihdam edilmektedir (Karluk,2002:156). 

1980’den buyana, istihdam oranının en hızlı arttığı sektör hizmetler sektörüdür 

ve şu anda da Türkiye’deki en geniş sektördür. Đmalat sanayide istihdam artışı nispeten daha 

az gerçekleşirken, tarım sektöründeki istihdam zaman içinde daralmıştır. Verimlilik ve 

büyüme arasındaki sektörel ilişki pozitiftir. Verimlilik artışı istihdamı da arttırmaktadır. 

Tarım sektöründe verimlilik oranı yavaş artarken, istihdam oranı düşmektedir. Đmalat ve 

hizmetler için sektörel verimlilik 2001 yılı ekonomik krizinden sonra keskin bir şekilde artış 

göstermiştir. 1980 ve 1989 yılları arasında imalat sektöründeki istihdam oranı artış 

gösterirken, tarım ve hizmetler sektöründe düşüş yaşanmıştır. Bu dönemde imalat sektörüne 

gelen DYY miktarında da artış gözlenmesi, bu iki olgu arasında pozitif bir ilişkinin 

olduğunun göstergesi olabilmektedir. Hizmetler sektöründeki yabancı sermaye girişleri ve 

istihdam oranları da, imalat sanayiye nispeten daha az oranda, pozitif yönlü ilişkide 

seyretmiştir (Karluk,2002:156). 

Đstihdam oranlarında ve yabancı sermaye yatırımlarındaki bu yükseliş 1994 yılı 

ekonomik krizi ile azalma yaşamış sonrasında imalat sanayideki istihdam oranları da, 

yabancı sermaye girişleri de nispeten daha az oranlarda artış göstermiştir. Bu dönemden 

sonra hizmetler sektörüne gelen yabancı sermaye oranları hızla yükselişe geçmiştir. Bu 

durum hizmetler sektöründeki istihdam oranlarının hızla artışa geçmesi ile aynı döneme 

denk gelmektedir (Karluk,2002:156). 

Hizmet sektörüne gelen yabancı sermayenin istihdam yaratma üzerindeki olumlu 

etkisi; daha önce de belirtildiği gibi, hizmet firmalarının, imalat sektöründeki firmalara göre, 

daha az sermaye ile kurulup daha fazla insan gücüne ihtiyaç duyması ile de açıklanabilir. 

Türkiye 2001’den bu yana etkileyici bir büyüme gerçekleştirmiş ve bu büyüme enflasyonun 

düşürülmesini, kamu harcamalarının iyileştirilmesini ve ihracat ile DYY’nin arttırılmasını 

sağlayan bir dizi reformla desteklenmiştir. Ancak istihdam yaratma süreci nispeten yavaş 

kalmıştır. 2001 krizi sonrası dönemde ekonomi son üç yılda ortalama %7,9 oranında 

124

üyürken istihdamda beklenen iyileşme gerçekleşmemiştir. Đşsizlik oranı 1990’larda %8,0 

iken, 2004 yılında 10,3’e yükselmiş, 2005 yılında yine 10,3’te kalmıştır (Tuncer,1968:115). 

Türkiye’de işgücüne katılım oranı düşük olup, bu oran giderek küçülmüştür. 

1990 yılında işgücüne katılım oranı %56,6 iken, bu oran 2004’te %48,7’ye gerilemiştir. 

Yapılan çalışmalara göre; farklı sektördeki istihdam maliyetleri farklılık arz etmekle birlikte, 

ortalamanın 65-70 bin dolar arasında olduğu söylenebilir. Bu konuda MESS (Türkiye Metal 

Sanayicileri Sendikası) ’in yaptığı çalışmada da buna yakın bir rakam çıkmaktadır. MESS’te 

ülkemizde bir kişi için istihdam yaratmanın maliyetini ortalama 70 bin dolar olarak 

hesaplamıştır (Tuncer,1968:115). 

Hazine Müsteşarlığı’nın raporuna göre 20.2 milyar dolarlık toplam yabancı 

yatırımın 15.4 milyar doları şirket birleşme ve devralmaları, 2.9 milyar doları ise 

gayrimenkul satışıyla sağlanmış. Şirket birleşmelerinin 13.2 milyar doları da Telsim, 

Denizbank, Finansbank, Türk Telekom ve Petrol Ofisi’nin satışından sağlandı. 2.9 milyar 

dolarlık gayrimenkul satışı yapılırken, tamamen yeni yatırımların tutarı 1.8 milyar dolarda 

kaldı. Teşvik belgeli yatırım projelerinin son beş yıldaki tutarı 12.2 milyar dolar oldu. Bu 

tutarın 4.5 milyar dolarlık bölümünü tamamen yeni yatırımlar oluşturdu. Yeni proje sayısı 

da önceki yıllara göre azaldı. 2003’te 101, 2004’te 88, 2005’te 90 olan yeni proje sayısı 

2006’da 82’ye indi. Yabancı sermayenin gözde sektörleri yüzde 44 payla finans ve yüzde 

40.5 payla da telekomünikasyon oldu. Hazine Müsteşarlığı’nın raporu, yabancı 

yatırımcıların istihdam yaratacak ama yatırım sermayesine ihtiyaç duyan alanlardan çok, kâr 

marjı yüksek ve yatırım sermayesi gerektirmeyen alanlara yöneldiklerini ortaya koyuyor. 

Yabancı sermayenin büyüme üzerindeki etkisinin de neden işsizlik sorununa çözüm 

üretmediği böylece anlaşılıyor (Hazine,2007). 

2000 yılında ülkemizde DYY girişinin 1,3 milyar dolar olduğu ve bir işçi için 

istihdam yaratmanın maliyetinin yaklaşık 70 bin dolar olduğu düşünülecek olursa, 2000 yılı 

içinde gelen doğrudan yabancı sermayenin yaklaşık 20 bin dolaysız istihdam yarattığı ve 

buna dolaylı istihdam etkisi de eklendiğinde UNCTAD’ın hesaplamalarına göre her yeni 

işbaşına dolaylı olarak bir ya da iki yeni iş yaratıldığı varsayıldığında bu rakamın yaklaşık 

50 bin civarında olduğu söylenebilir. Bu basit hesaplama yönteminden hareketle, Hazine 

Müsteşarlığı verilerine göre, 1980-2000 yılları arasında 28,6 milyar dolarlık DYY’ye izin 

verildiği; ancak bu dönemdeki fiili girişin yaklaşık 13,8 milyar dolar olarak gerçekleştiği 

125

göz önüne alınacak olursa, Türkiye’deki DYY’nin 200 bin civarında doğrudan istihdam 

yarattığı; buna dolaylı istihdam etkisi de eklendiğinde, bu sayının 500 yada 600 bin 

civarında olduğu söylenebilir. Tabiî ki bu hesaplamanın sağlıklı bir hesaplama olduğunu 

ifade etmek mümkün değildir. Ama yine de bize bir değerlendirme yapma olanağı 

sağlamaktadır (Hazine,2007). 

DYY’nin istihdam yaratma etkisi konusunda, Đstanbul Sanayi Odası (ISO) 

tarafından her yıl ilan edilen Türkiye’nin En Büyük 500 Şirketi raporu da bize fikir 

verebilecek bir diğer kaynaktır. Ancak burada şunu da baştan ifade etmek gerekir ki; bu 500 

büyük şirket içerisinde yer alan yabancı sermayeli şirketlerdeki sermaye payları da 

birbirinden farklı olup, kiminde sermayenin %1’i yabancı iken, kimisinde %100’ü 

yabancıdır. Ayrıca ISO verilerinde bazı yabancı sermayeli şirketlerde çalışanların sayıları da 

açıklanmamıştır. Bu sebeple verilerin mevcut durumu tam olarak yansıttığı söylenemez 

(Gündoğan,2002:79). 

2005 yılında DYY’lerdeki olumlu gelişmeler, o yılın istihdam oranlarında 

önemli bir fark yaratmamış olmakla birlikte; bunun olumlu geç etkisinin ileriki birkaç yılda 

görülmesi olasıdır. Genel olarak bakıldığında, Türkiye, gelir ve refah seviyesi bakımından 

olduğu gibi istihdam oranı açısından da Avrupa Birliği ülkelerinin oldukça gerisindedir. 

Ekonomide uzun süre gelen istikrarsızlık, işgücü piyasasının kurumsallaşmaması, tarım 

sektöründen gelen niteliksiz işgücüne yeterli iş imkanı sağlanamaması, ortalama nüfus artış 

hızının oldukça yüksek olması, kalifiye ve nitelikli işgücü yetiştirilememesi gibi nedenlerle 

de ülkedeki istihdam oranı oldukça düşük düzeyde kalmıştır (Eren,2006). 

Ülkedeki istihdam oranlarını etkileyen bu unsurlar hem yatırımların yetersiz 

kalmasına, hem de yatırım gerçekleşse bile istihdam sorununa çözüm bulmada tek başına 

yeterli olamayacağı da ortaya çıkmaktadır. Sonuç olarak doğrudan yabancı sermaye 

yatırımları halen Türkiye’nin potansiyel seviyesine ulaşamamış ve bu nedenle de yerel iş ve 

istihdam fırsatları kısıtlı kalmıştır. 

126

Tablo 15 : 500 Büyük Sanayi Kuruluşu Đstihdam Verileri 

Özel Kuruluşlar Kamu Kuruluşları 500 BSK. 

Yıllar 

Işyeri 

Sayısı 

Çalışan 

Sayısı Değ. (%) 

Işyeri 

Sayısı 

Çalışan 


Çalışan 


2000 469 366.635 2.1 31 191.653 6.1 558.288 1.5 

2001 468 348.309 -5.0 32 177.005 -7.1 525.314 -5.7 

2002 470 365.694 5.0 30 139.102 -21.9 504.796 -4.1 

2003 476 399.218 9.2 24 119.314 -14.2 518.532 2.7 

2004 482 423.667 6.1 18 107.103 -10.2 530.770 2.4 

2005 485 440.155 3.9 15 74.487 -30.5 514.642 -3.0 

2006 487 455.483 3.5 13 77.912 4.6 533.395 3.6 

2007 485 467.079 2.5 15 85.679 10.9 552.758 3.6 

Kaynak: ĐSO http://www.iso.org.tr/tr/Web/StatikSayfalar/Meclis_Konusmalari_23-07-08.aspx 

(e.t.31/01/2009) 

2006 yılında 500 büyük sanayi kuruluşunda ücretle çalışanların şayisi 530.000 

kişi civarındadır. Bunların ortalama 77.000 kişisini kamu personeli, 450.000 civarını özel 

sektör personeli, 75.000 civarındaki çalışanları yabancı personelden oluşmaktadır. 500 

büyük firmada toplam istihdamın kamu payına düşen kısmı %23,5, özel sermayenin 

istihdam payı %62,2, yabancı sermayenin payı ise %14,3'tir. 2007 yılında ise ĐSO 500 

arasında yer alan yabancı sermaye paylı kuruluş sayısı 2007’de 143’e yükseldi. 2005 yılında 

136 olan bu rakam 2006’da 140 olarak gerçekleşmişti. 2007 yılı istihdam verilerinde ise 

çalışan sayısında özel kuruluşlarda yüzde 2.5, kamu kuruluşlarında ise yüzde 10'luk artışlar 

oldu. Toplam çalışanlar sayısındaki artış ise yüzde 3.6 olarak gerçekleşti. Bu oranlar yabancı 

sermayeli firmaların daha teknoloji yoğun isletmeler olduğunu ve istihdama katkılarının 

kamuya ve özel yerli firmalara göre daha düşük olduğunu göstermektedir. Yabancı 

sermayeli şirketler, 500 büyük şirket ortalamasına göre sermaye yoğun teknolojileri 

kullanmakta dolayısıyla istihdama diğer şirketlerden daha az katkıda bulunmaktadırlar. 

Bunun yanında yabancı sermayeli firmalar gelişmekte olan Ülkelerde yatırım yaptıklarında, 

bu Ülkelerde bulunan ucuz işgücünden faydalanmak için emek yoğun alanlarda da yatırım 

yapabilmektedirler. Bu durumda kullanılacak emek miktarı artacağı için istihdama olumlu 

katkılarda da bulunabilmektedirler. 

127

SONUÇ 

Yabancı sermayenin; dünya genelinde küreselleşme sürecinin hızlanmasıyla 

birlikte ekonomik kalkınmaya olan katkısının anlaşılması, gelişmiş ve gelişmekte olan tüm 

ülkelerin ilgi odağı haline gelmiştir. Küreselleşmeyle birlikte, ekonomi ve ticarette 

liberalleşme eğilimlerinin hız kazanması, sermayenin serbest dolaşımını kolaylaştırmış, 

ticaret serbestleşmiş ve tüketici alışkanlıklarında benzerlikler artmaya başlamıştır. 

Az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin yatırımlarını finanse etmede iç 

tasarrufların yeterli olmaması, ülkelerin dış kaynaklara olan ihtiyacını arttırmıştır. Bu 

sebeple yabancı sermaye, gelişmekte olan ülkelerin ekonomik kalkınmasında önemli bir rol 

oynamaktadır. Türkiye de sermaye yetersizliğini yabancı sermaye ile aşmak zorunda kalmış 

ama enflasyonun çok yüksek seviyelerde seyretmesi, ekonomik ve siyasi istikrarsızlık ve 

diğer ülkelerle karsılaştırıldığında yatırım ortamının avantajlı konumda olmaması nedeniyle 

yeteri kadar yabancı sermayeyi ülkeye çekmeyi başaramamıştır. Siyasi ve ekonomik 

istikrarsızlık dışında kalan yatırım ortamı ile ilgili sorunlar; kayıt dışı ekonominin varlığı ve 

rekabet koşullarını bozuk olması, hukuk sistemindeki yetersizlikler, doğrudan yatırım 

mevzuatı dışındaki mevzuatta eksiklikleri ve sık sık yapılan değişiklikler, fikri mülkiyet 

haklarının, rekabetin ve tüketicinin uluslararası standartta korunmaması gibi eksiklikler de 

yabancı sermayenin ülkemize gelmesinde engel teşkil etmiştir. 

1980 sonrasında Türkiye ekonomisi dışa açılmaya başlamış buna bağlı olarak da 

büyümede önemli artışlar sağlamıştır. Ancak 1980’lerin ikinci yarısından itibaren uzun 

vadeli iktisat politikalarının izlenmesi ve bütçe disiplinin sağlanmasında başarılı 

olunamaması 90’lı yıllara gelindiğinde bütçe disiplininin kaybolmasına buna bağlı olarak 

bütçe açıklarının iç borçlanma yoluyla finanse edilmesi, çok büyük bir iç borç yüküne sebep 

olmuştur. Bununla birlikte bu dönemde bütçe denkliği sağlanmadan sermaye hareketlerin 

serbestleştirilmesi, iktisadi dalgalanmaları arttırmış ve 1990 sonrasında Türkiye iç ve dış 

kaynaklı dört büyük iktisadi krizle (1994, 1999, 2000, 2001) karşı karşıya kalmıştır. 

Tüm bu sorunlar ve krizlerden sonra Türkiye, doğrudan yabancı sermaye 

yatırımlarını etkilemek için 4875 sayılı “Doğrudan Yabancı Yatırımlar Kanunu”nun 17 

Haziran 2003 tarihinde yürürlüğe sokmuştur. Bu yasanın hayata geçmesiyle birlikte son 

yıllarda yabancı sermaye yatırımlarında rekor düzeyde artış gerçekleşmiştir. Bu artışın 

sebepleri arasında; Türkiye’nin Avrupa Birliği’ne adaylığının kabul edilmesi, enerji başta 

128

olmak üzere alt yapı projelerine özel sektörün ve yabancı yatırımcıların yatırım 

yapabilmesinin imkan dâhiline girmesi, yürürlüğe konan ekonomik istikrar tedbirlerinin 

olumlu yönde etkiler vermesi gösterilebilir. 

Türkiye, 2007 yılındaki yaklaşık 22 milyar dolar tutarında uluslararası doğrudan 

sermaye girişiyle dünya genelinde 23. sırada, gelişmekte olan ülkeler arasında ise 

dokuzuncu sırada yer almıştır. 2007 yılı itibariyle Türkiye’de ilk beste yer alan yabancı 

yatırımlar, Garanti Bankası, Turkcell Đletişim, Türk Telekom, Dış Bank ve Yapı Kredi 

Bankası’nın DYY’ler tarafından satın alınmalarıyla gerçekleşmiştir. Türkiye’ye gelen DYY, 

bankacılık ve iletişim sektöründe yoğunlaşmaktadır. Yabancı yatırımcılar bu sektörleri 

Türkiye’de kısa vadede kar elde edici ve verimli gördüklerinden dolayı ağırlıklı olarak 

yatırım tercihlerini bu noktada belirlemişlerdir. Türkiye’de bugüne kadar yapılmış olan 

yabancı yatırımlar içinde yer alan en büyük sermayeli ilk yirmi firmanın, toplam yabancı 

yatırımlar içindeki paylarına ve sektörlerine bakıldığında da DYY’lerin önemli bir kısmının 

hizmet sektöründe yer aldığı, imalat sanayinde yer alan kısmın ise daha düşük bir orana 

sahip olduğu görülmektedir. Tarımda ise çok az oranda yabancı sermayeli şirket 

görülmektedir. Bu ilk yirmi yabancı sermayeli şirket, toplam yabancı yatırımların %43 gibi 

oldukça büyük bir kısmını teşkil etmekte olup sadece ilk beş firmanın genel toplam içindeki 

payı %20’dir. Türkiye’ye gelen yabancı yatırımların, imalat sanayine gelmemesi, 

Türkiye’nin ihtiyacı olan istihdamı azaltacak, ihracat ile büyümeyi arttıracak yatırım şekline 

uyum göstermemektedir. Mevcut girişler finans ve bankacılıkta yoğunlaşırken, perakende 

sektöründeki yatırımlar ticaret de dâhil olmak üzere hizmet sektörüne kaymaktadır. 

Haberleşme ve finans yabancı sermayenin yoğunlaştığı sektörler olarak öne çıkmaktadır. Bu 

görünüşüyle yabancı yatırım; katma değer yaratan değil, içeride üretilen katma değeri dışarı 

taşıyan bir eğilim ortaya koymaktadır. 

Gelen büyük yatırımların şirket birleşmeleriyle veya şirket satın almalarıyla 

gerçekleşmesi sonucu, istihdam ve büyüme üzerine katkısı olmamaktadır. Yapılan en 

önemli yatırımların mevcut olan şirketleri satın alarak gerçekleşmesi ya da özelleştirme 

yoluyla ülkemize gelmesi, mevcut olan istihdam yapısını etkilememekte yeni iş olanakları 

sunmamaktadır. Eğer Türkiye yabancı sermaye yatırımlarından istenilen verimi elde etmek 

istiyorsa, şirketleri daha fazla üretim alanına yöneltmelidir. Đmalat sanayine olan yatırımları 

arttırmalıdır. Bunlara bağlı olarak kendi beşeri sermayesini arttırmalıdır. Yapılacak 

yatırımların daha çok emek gücüne ihtiyaç duyulan sektörlere yöneltmelidir. 

129

KAYNAKÇA 

Acar Yalçın, (2002), Đktisadi Büyüme ve Büyüme Modelleri, Vipaş A.Ş., Bursa 

Acar Mustafa, (2002), Ekonomik, Siyasal, Sosyo-Kültürel Boyutlarıyla Küreselleşme: 

Tehdit mi, Fırsat mı?, Liberal Düşünce Dergisi, Kış-Bahar, s.13-26. 

Açıkalın Sezgin, Gül Ekrem ve Yaşar Ercan, (2006), Ücretler ve Büyüme ile Doğrudan 

Yabancı Yatırımlar Arasındaki Đlişkinin Ekonometrik Analizi, Dumlupınar 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:16, Kütahya 2006 

sbe.dpu.edu.tr/16/271-282.pdf (e.t.03/02/2009) 

Ağır Hüseyin, (2004), Türkiye’de Beşeri Sermaye ve Ekonomik Büyüme: Nedensellik Testi, 

http://www.bilgiyonetimi.org/cm/pages/mkl_gos.php?nt=234, 

(e.t.10/02/2009) 

Akaya Yüksel, (2001), Küreselleşme, Sendikasızlaştırma ve Yoksullaştırma, 

paribus.tr.googlepages.com/y_akkaya6.doc (e.t.03/02/2009) 

Akçaoğlu Emin, (2002), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları Hakkında Bir Not…, 

http://www.akcaoglu.net/2002/08/19/1/ (e.t.22/08/2007) 

Akdemir Ali, (1998), Vizyon Yönetimi, Bayrak Matbaa Ltd., Đstanbul 

Akgüç Öztin, (1991), Ekonomide Gerçeği Arayış, Bağlam Yayınları, Đstanbul 

Aktan Coşkun Can, (2002), Politik Đktisat, Anadolu Matbaası, Đzmir 

http://www.canaktan.org/ekonomi/iktisat-okullari/okullar/merkantilizmfizyo.htm 

(e.t.03/02/2009) 

Aktan Coşkun Can, (2004), Globalleşme, www.dtm.gov.tr/ead/DTDERGI/tem98/global.ht 

(e.t.21/01/2008) 

Aktan Coşkun Can ve Vural Đstiklal, (2004), Globalleşme Sürecinde Çokuluslu Şirketler, 

http://www.canaktan.org/ekonomi/cok-uluslu/aktan-makale.pdf 

(e.t.03/02/2009) 

Akyüz Yılmaz, (1984), Fiyat Mekanizması ve Makro Ekonomik Dengesizlikler, Yurt 

Yayınları, Ankara 

Alfaro, Laura, Chanda Areendam, Kalemli-Ozcan Sebnem and Sayek Selin, (2001), FDI 

and Economic Growth: The Role of Financial Markets, Harvard Business 

School, Working Paper 01-083. 

Alp Ali, (2000), Finansın Uluslararasılaşması, Yapı Kredi Yayınları, Đstanbul 

130

Alper C. Emre ve Öniş Ziya, (2001), Finansal Küreselleşme Demokrasi Açığı ve Yükselen 

Piyasalarda Yaşanan Sürekli Krizler: Sermaye Hareketlerinin Liberalleşmesi 

Sonrası Türkiye Deneyimi, Doğu-Batı Dergisi 

Aren Sadullah, (1992), Đstihdam, Para ve iktisadi Politika, Savaş Yayınlan, Ankara 

Arslan Đbrahim ve Kökocak Kadir A., (2006), Kırgızistan’ın Ekonomik Gelişmesinde 

Yabancı Sermaye Fırsatı, 

www.tdcif.org/2008/sunulmayanbildiriler/135128.doc (e.t.22/08/2007) 

Aşıkoğlu Yaman, (1995), Finance, Exchange Rates & Financial Liberalization, Sermaye 

Piyasası Kurulu Yayınları, Ankara 

Ateş Sanlı, (1996), Ekonomik Büyümeye Yaklaşımlar ve Yakınsama Sorunu, Çukurova 

Üniversitesi Đktisadi ve Đdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt 6, Sayı 1 

Aydın Nurhan, (1997), Uluslararası Doğrudan Yatırımlar ve Ortak Girişimler, Anadolu 

Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 

Ayhan Fırat, (2008), Krizlere Neden Olan Krediler, 

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=137971 (e.t.02/02/2009) 

Bağdadıoğlu Enis, (2006), Türkiye’de Đstihdam ve Đşsizlik, 

statik.iskur.gov.tr/tr/rapor_bulten/genel_kurul_karar_ve_raporları/3.Genel%2 

0Kurul%20Kararları.pdf (e.t.03/02/2009) 

Balasubramanyam, Salisu Mohammed, and Sapsford David, (1999), Foreign Direct 

Investment as an Engine of Growth, Journal of International Trade and 

Economic Development, 8 (1) 

Balasubramanyam, Venkataraman N., Salisu Mohammed A. and Sapsford David, (1996), 

Foreign Direct Investment and Growth in EP and IS Countries, Economic 

Journal, 106 (1) 

Barbaros R. Funda, (2004), Küreselleşme Sürecinde Devletin Rolü: Türkiye Üzerine Bir 

Değerlendirme, Türkiye Đktisat Kongresi Tebliğ Sunuşları Kitapçığı, DPT, 

Đzmir 

Basu P., Chakraborty C. and Reagle D., (2003), Liberalization, FDI, and Growth in 

Developing Countries: A Panel Cointegration Approach, Economic Inquiry, 

41 (3) 

131

Bayraktutan Yusuf, (2003), Bilgi ve Uluslar arası Ticaret Teorileri, Cumhuriyet Üniversitesi 

Đktisadi ve Đdari Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 2, 

(http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/195.pdf). (e.t.03/02/2009) 

Berber Metin, (2006), Đktisadi Büyüme ve Kalkınma, Derya Kitabevi, Trabzon 

Berthélemy Jean-Claude and Démurger Sylvie, (2000), Foreign Direct Investment and 

Economic Growth: Theory and Application to China, Review of Development 

Economics, 4 (2) 

Biçerli Mustafa Kemal, (2004), Đşsizlikle Mücadelede Aktif Đstihdam Politikaları, Anadolu 

Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 

Blomström Magnus, Lipsey Robert E., and Zejan Mario, (1992), What Explains Developing 

Countries Growth?, National Bureau of Economic Research (NBER), 

Working Paper No. 4132 

Boratav Korkut, (2006), Türkiye Đktisat Tarihi, Đmge Yayınları, Đstanbul 

Borensztein, Eduardo, De Gregorio Jose, and Lee Jong-Wha (1998) “How Does Foreign 

Direct Investment Affect Economic Growth?”, Journal of International 

Economics, 45 (1) 

Bozdağ Nihat ve Bozdağ Emre Güneşer, (2006), Ülkelerin Kişi Başına Gelirlerinin 

Karşılaştırılmasında Bozdağ Nüfus Etkinliği Katsayısı ve Endeksi, Ankara 

www.tuik.gov.tr/ias/ias06/oturumI-2/nihatbozdağdüzlt.doc (e.t.03/02/2009) 

Böngör Berrin, (2006), Türkiye’de Yabancı Sermaye Konusundaki Son Gelişmeler, Stratejik 

Öngörü: Uluslararası Ekonomi Politik, TASAM Yayınları, Sayı:9, Đstanbul 

Cam Erdem, (2003), Türk Đstihdam Politikasında Çalışan Kadınlar ve Uygulanan 

Politikalar, Çelik Đş Sendikası Aylık Yayın Organ,ı Yıl:3 Sayı:11 Ankara 

http://www.celik-is.org/egitim/dergi/calisan_kadinlar1.pdf (e.t.03/02/2009) 

Campos, Nauro F., and Kinoshita Yuko, (2002), Foreign Direct Investment as Technology 

Transferred: Some Panel Evidence from the Transition Countries, The 

Manchester School, 70 (3) 

Candemir Akyan, (2007), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye 

ve Đstihdam Üzerine Etkileri, Đzmir 

www.tisk.org.tr/isveren_sayfa.asp?yazi_id=1721&id=87 - 17k 

(e.t.22/08/2007) 

132

Carkovic Maria and Levine Ross, (2002), Does Foreign Direct Investment Accelerate 

Economic Growth?, Financial Globalization: A Blessing or a Curse, World 

Bank Conference 

Chambers Nurgul, (2008), Hedge Fonlar, Niğde Üniversitesi ĐĐBF Dergisi, Cilt:1, Sayı: 1 

Choe, Jong Il (2003), Do Foreign Direct Investment and Gross Domestic Investment 

Promote Economic Growth?, Review of Development Economics, 7(1) 

Chowdhury Abdur and Mavrotas George (2005), FDI and Growth: A Causal Relationship, 

United Nation University, WIDER (World Institute for Development 

Economics Research), Research Paper No. 2005/25. 

Copenhagen, Development Economics Research Group (DERG), Discussion Papers, 

http://www.econ.ku.dk/wpa/pink/2004/0430.pdf (12.10.2005). 

Coştu Yakup, (2005), Küreselleşme Üzerine Bazı Düşünceler, Gazi Üniversitesi Çorum 

Đlahiyat Fakültesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, sayı: 7-8 

www.corilaf.gazi.edu.tr/turkce/dergi/icerik/sayi78/makale5.pdf - 

(e.t.22/08/2007) 

Çakır Serkan, (2006), Đçsel Büyüme ve Ekonomik Yapı, www.geocities.com (e.t.02/04/2007) 

Çapraz Đlkay ve Demircioğlu Đpek, (2003), Türkiye’den Yurtdışına Doğrudan Sermaye 

Yatırımları veTürk Yatırımcıları, ĐTO Yayın No:2003/14, Đstanbul 

Çetinkaya Murat, (2002), Türkiye Ekonomisinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının 

Sektörel Dağılımının Önemi, Konya 

www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler%5CMurat%20ÇETĐNKAY 

A%5CÇETĐNKAYA,%20MURAT%20en%20son.pdf (e.t.22/08/2007) 

Çoban Aykut, (2002), Küreselleşmeye Karşı Olmak: Olanaklar ve Sınırlılıklar, Ankara 

www.politics.ankara.edu.tr/dosyalar/kureselesmeyekarsi.pdf (e.t.05/01/2008) 

Dağdelen Đlhan, (2004), Liberalizasyon, Uluslararası Đnsan Bilimleri Dergisi, Ankara 

De Mello Jr., Luiz R. (1997), Foreign Direct Investment in Developing Countries and 

Growth: A Selective Survey, Journal of Development Studies, 34(1) 

De Mello Jr., Luiz R. (1999), Foreign Direct Investment-Led Growth: Evidence from Time 

Series and Panel Data, Oxford Economic Papers, 51(1) 

Demir Osman, (2002), Durgun Durum Büyümeden Đçsel Büyümeye, C.Ü. Đktisadi ve Đdari 

Bilimler Dergisi, Cilt 3, Sayı 1, Sivas 

http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/makale/127.pdf (e.t.03/02/2009) 

133

Demircan Hayrettin, (2003), Dünya’da ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları, Hazine 

Uzmanı Teşvik ve Uygulama Genel Müdürlüğü Mart 

http://www.hazine.gov.tr/arastirma_inceleme/ar_inc_35.pdf (e.t.08/02/2008) 

Demirel Demokaan, (2006), Küresel Eksende DevletinYeni Kimliği: Etkin Devlet, Sayıştay 

Dergileri, Sayı 60 Ankara 

Devlet Đstatistik Enstitüsü, (2000), Milli Gelir Kavramı ve Tahmin Yöntemleri, Ankara 

http://www.die.gov.tr/sozluk/milhest.htm (e.t.03/02/2009) 

Dinler Zeynel, (1997), Đktisada Giriş, Ekin Kitabevi, Bursa 

Dinler Zeynel, (2000), Đktisada Giriş, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa 

Dirimtekin Halil, (1981), Makro Đktisat, Bizim Kitabevi, Eskişehir 

Doğan Cem, (2006), Ekonomik ve Mali Politikaların Gelir Dağılımına Etkisi 1980–2005, 

Đmge Yay, Đstanbul 

Doğruel A. Suut ve Doğruel Fatma, (2005), Türkiye’de Enflasyonun Tarihi, TCMB 

Yayınları, Ankara 

Duran Mustafa, (2004), Teşvik Politikaları ve Doğrudan Sermaye Yatırımları, Başbakanlık 

Hazine Müsteşarlığı, Ankara 

Dünya Bankası, (2006), Türkiye Đşgücü Piyasası Raporu, Dünya Bankası Yayınları, 2006 

http://siteresources.worldbank.org/INTTURKEY/Resources/Ozet- 

Overview.pdf (e.t.03/02/2009) 

Efe Birol, (2002), Küreselleşme Sürecinde Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının 

Analizi Đzmir Örneği, Đzmir Ticaret Odası 

Eğilmez Mafhi ve Kumcu Ercan, (2004), Ekonomi Politikası Teori ve Türkiye Uygulaması, 

Remzi Kitapevi, Đstanbul 

Ekin Nusret, (2000), Türkiye’de Yapay Đstihdam ve istihdam Politikaları, Mega Ajans 

Yayınları, Đstanbul 

Ekinci Alper, (2004), Doğrudan Yabancı Yatırımların Kalkınmaya Katkılarının Çin-Türkiye 

Perspektifinde Karşılaştırmalı Analizi (1980-2000), Yüksek Lisans Tezi 

Isparta http://kutuphane.sdu.edu.tr/index.php?kat=4 (e.t.03/02/2009) 

Emil Dilek, (2003), Cumhuriyetin Kuruluşundan Günümüze Đzlenen Yabancı Sermaye 

Politikaları, Hazine Dergisi,Ankara, http://www.enerii.gov.tr/ 

(e.t.05.12.2006) 

134

Emil Ferhat ve Tuğrul Vehbi M., (2003), Uluslararası Sermaye Hareketleri ve Kalkınma: 

Türkiye Örneği, Ekonomik Yaklaşım Dergisi, Gazi Üniversitesi Đktisat 

Bölümü, Sayı:48, Cilt:14, Ankara 

Erdoğan Savaş, (2006), Türkiye’nin Đhracat Yapısındaki Değişme ve Büyüme Đlişkisi: 

Koentegrasyon ve Nedensellik Testi Uygulaması, Karamanoğlu Mehmetbey 

Üniversitesi Đ.Đ.B.F Dergisi, Sayı Haziran 2006, Karaman 

Ercan Nihal Yener,(2000), Đçsel Büyüme Teorisine Genel Bir Bakış,DPT Stratejik 

Araştırmaları Başkanı, Ankara 

ekutup.dpt.gov.tr/planlama/42nciyil/ercanny.pdf – (e.t.15/01/2008) 

Erginay Akif, (1957), Milli Gelir Mefhumu ve Türkiye Milli Geliri Hakkında Kısa Bir 

Tetkik, Ankara auhf.ankara.edu.tr/dergiler/auhfd-arsiv/AUHF-1957-14-01- 

04/AUHF-1957-14-01-04-Erginay.pdf (e.t.03/02/2009) 

Erken Nazım, (1986), Uluslararası Bankacılık ve Türkiye Örneği, Türkiye Đş Bankası Kültür 

Yayınları, Đstanbul, 

Ertekin Özgür, (2002), Çokuluslu Đşletmeler, Ankara 

Ertop Kıvanç, (2006), Makro Đktisat, Marmara Üniversitesi Yayınları, Đstanbul 

Gediz Burcu ve Yalçınkaya Hakan, (2000), Türkiye’de Đstihdam-Đşsizlik ve Çözüm 

Önerileri: Esneklik Yaklaşımı, Manisa 

www.geocities.com/ceteris_paribus_tr2/gediz3.doc (e.t.18/12/2007) 

Gökçe Cem, (2007), Ekonomik Büyüme Sürecinde Enerjinin Değişen Rolü, Yüksek Lisans 

Tezi, Afyonkarahisar 

Gökkaya Murat ve Akın Ali Rıza, (2006), Đktisadi Büyüme ve Doğrudan Yabancı Yatırım 

Đlişkisi, www.geocities.com/vergilendirme/dyy.doc (e.t.28/01/2008) 

Gökkaya Murat, (2006), Sıcak Para Olgusunun Ülke Ekonomileri Üzerindeki Etkileri 

Açısından Tobin Vergisinin Đncelenmesi, Ankara 

www.geocities.com/vergilendirme/sicakpara.doc (e.t.22/08/2007) 

Görgün Tuğrul, (2004), Doğrudan Yabancı Yatırımların Tarihsel Gelişimi Çerçevesinde 

Yatırımların Geliştirilmesinin Etkin Kurumsal Yapılanmaları, Uygulama ve 

Koordinasyon Başkanlığı, Ankara 

www.tpankara.org.tr/tur/haber/uzmantez/tugrulgorgun.pdf (e.t.22/08/2007) 

135

Gövdere Bekir, (2003), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarının Belirleyicilerinin 

Günümüzde Geçerliliği, Isparta 

www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/yab_ser.d 

oc (e.t.03/02/2009) 

Güçlü Yücel, (2004), Yabancı Sermaye Çekimi Yatırımların Karşılıklı Teşviki ve Korunması 

Anlaşmaları, www.mfa.gov.tr/turkce/grupe/ues8/yabancisermaye.htm 

(e.t.18/012008) 

Güler Ayman Birgül, (2003), Devlette Reform, Mimarlar Odası, 

www.mimarlarodasiankara.org/dosya/birgulaymanguler.pdf (e.t.03/02/2009) 

Gündoğan Naci, (2002), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Đstihdam Üzerine 

Etkileri, Đstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, No:26 

Gündoğan Naci, (2007), Çalışan Yoksullar, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 

Günsoy Güler, (2001), Yeni Teoriler Çerçevesinde Beşeri Sermayenin Büyüme Sürecindeki 

Önemi, Afyon Kocatepe Üniversitesi Đ.Đ.B.F Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, Afyon 

Gürak Hasan, (2004), Emek-Teknolojik Yenilik ve Büyüme, Değişim Yayınları Đstanbul 

Güran Nevzat, (1999), Makro Ekonomik Analiz, Anadolu Matbaacılık, Đzmir 

Güven H. Sami, (1995), Sosyal Politikanın Temelleri, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa 

Güzelcik Ebru, (1999), Küreselleşme ve Đşletmelerde Değişen Kurum Đmajı”, Sistem 

Yayıncılık, Đstanbul 

Habermas Jurgen, (2002), Küreselleşme ve Milli Devletin Akıbeti, (çev. Medeni Beyaztaş), 

Bakış Yayınları, Đstanbul 

Halk Bankası, (2007) http://www.halkbank.com.tr/channels/30.asp?id=698 03/02/2009 

(e.t.18/012008) 

Hansen Henrik and Rand John (2004), On the Causal Links between FDI and Growth in 

Developing Countries, Institute of Economics, University of Copenhagen. 

Department of Economics 

Hazine Müsteşarlığı, (2007), Yabancı Sermaye Đstatistikleri, Ankara, 2007 

(http://www.hazine.gov.tr/stat/yabser.htm) (e.t.18/01/2008) 

Hazine,(2000), Reel Ekonomi, Ankara www.hazine.gov.tr/arastirma/reel_ekonomi.pdf 

(e.t.14/12/2007) 

Hırst Paul ve Thompson Grahama, (1998), Küreselleşme Sorgulanıyor, Dost Kitabevi 

Yayınları, çev. Çağla Erdem Ankara 

Hiç Muharrem, (1988), Büyüme ve Gelişme Ekonomisi, Menteş Yayınları, Đstanbul, 

136

Hiç Mükerrem, (1994), Büyüme ve Gelişme Ekonomisi, Filiz Kitabevi Đstanbul 

Hiç, Mükerrem, (1975), Büyüme Teorileri ve Gelişen Ekonomiler, Đstanbul Üniversitesi 

Yayınları, Đstanbul 

Đnandım Şeyda, (2005), Kısa Vadeli Sermaye Hareketleri ile Reel Döviz Kuru Etkileşimi, 

Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası Uzmanlık Yeterlilik Tezi 

http://www.tcmb.gov.tr/kutuphane/TURKCE/tezler/seydainandim.pdf 

(e.t.18/02/2008) 

Đşeri Müge ve Aktaş Zeynep, (2006), Đmkb’de Yabancı Pörtföy Yatırımlarındaki Hareketler, 

Đstanbul www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/muge1.doc (e.t.03/02/2009) 

Jones Charles, (2001), Đktisadi Büyümeye Giriş, Literatür Yayıncılık, Đstanbul 

Kar Muhsin ve Kara M. Akif, (2004), Türkiye’de Sermaye Hareketlerinin Makro Ekonomik 

Etkileri, KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:l(l) 

Karaçor Zeynep, (2006), Öğrenen Ekonomi Türkiye: Kasım 2000-Şubat 2001 Krizinin 

Öğrettikleri, Konya 

www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler%5CZeynep%20KARAÇOR 

%5CKARAÇOR,%20ZEYNEP.pdf (e.t.01/02/2008) 

Karagöz Kadir, (2007), Doğrudan Yabancı Yatırımların Đstihdama Etkisi: Türkiye Örneği, 

Malatya web.inonu.edu.tr/~eisemp8/bildiri-pdf/Karagoz.pdf (e.t.03/02/2009) 

Karakayalı Hüseyin, (1991), Makro Ekonomi, Bigehan Basımevi, Đzmir 

Karaköy Çağatay, (2006), Orta Asya’da Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları: 

Politikaları, Stratejileri Ve Teşvikler Üzerine Değerlendirme, Ç.Ü. Sosyal 

Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 15, Sayı 2, 

http://sosyalbilimler.cu.edu.tr/dergi/dosyalar/2006.15.2.330.pdf 

(e.t.03/02/2009) 

Karatepe Yalçın, (2003), Uluslararası Bankacılık, 

politics.ankara.edu.tr/~karatepe/ifinance/UluslB.pdf (e.t.03/02/2009) 

Kargül Doğan, (1983), Makro Ekonomi, Birsen Yayınları, Đstanbul 

Karluk Rıdvan, (2001), Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımlarının Ekonomik Büyümeye 

Katkısı. Ekonomik Đstikrar, Büyüme ve Yabancı Sermaye, TCMB Yayınları 

Karluk Rıdvan, (2002), Uluslararası Ekonomi: Teori ve Politika, Beta Basım Yayım, 

Đstanbul 

Kaya, A. Ayşen, (1998), Büyüme Teorileri, Etam Matbaa, Eskişehir 

137

Kaymak Hasan, (2005), Yabancı Doğrudan Yatırımları Artırmak Đçin Teşvikler Gerekli 

ve/veya Yeterli Mi?, Maliye Dergisi, Sayı 149 Mayıs – Aralık 

193.255.144.134/calismalar/yayinlar/md/149/hasankaymak.pdf - 

(e.t.22/08/2007) 

Kazgan Gülten, (1994), Yeni Ekonomik Düzende Türkiye’nin Yeri, Altın Kitaplar Yayınevi 

Kibritçioğlu, Aykut, (1998), Đktisadi Büyümenin Belirleyicileri ve Yeni Büyüme 

Modellerinde Beşeri Sermayenin Yeri, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 53 

(1-4), Ankara 

Kocadaş Bekir, (2004), Küresellesme Tehdidi ve Türkiye, 

www.politikcity.de/forum/archive/index.php/t-12689.html (e.t.03/02/2009) 

Köse Ömer, (2003), Küreselleşme Sürecinde Devletin Yapısal ve Đşlevsel Dönüşümü, 

Sayıştay Dergileri, Sayı 49 Ankara 

Kula Ferit, (2003), Uluslararası Sermaye Hareketlerinin Etkiliği: Türkiye Üzerine 

Gözlemler, C.Ü. Đktisadi ve Đdari Bilimler Dergisi, Cilt 4, Sayı 2 

http://www.cumhuriyet.edu.tr/edergi/dergi.php?name1=iibffakultesi&yil=20 

03&cilt=4&sayi=2 (e.t.03/02/2009) 

Kula Ferit, (2005), Dolaysız Yabancı Sermaye Yatırımları ve Dış Ticaret, 

iibf.erciyes.edu.tr/tartisma/TM0501.pdf (e.t.03/02/2009) 

Kutal Gülten ve Büyükuslu A.Rıza, (1996), Çokuluslu Şirketler ve Đnsan Kaynağı Yönetimi, 

Der Yayınları, Đstanbul 

Kürşad Günaydın Rüştü, (2005), Doğrudan Yabancı Sermayenin Belirleyici Unsurları, 

Activeline Yayın, Đstanbul 

Lensink Robert and Morrissey Oliver, (2001), Foreign Direct Investment: Flows, Volatility 

and Growth in Developing Countries, 

www.ub.rug.nl/eldoc/som/e/01E16/01E16.pdf (e.t.10.10.2005). 

Lordoglu Kuvvet, Özkaplan Nurcan ve Törüner Mete, (1999), Çalışma Đktisadı, Beta Basım 

Yayın Dağıtım, Đstanbul 

Mangır Fatih, (2005), Finansal Deregülasyonun (1989–2001) Türkiye Ekonomisi Üzerine 

Etkileri: Kasım 2000 ve Şubat 2001 Krizleri, Konya 

www.sosyalbil.selcuk.edu.tr/sos_mak/makaleler%5CFatih%20MANGIR%5 

CMANGIR,%20Fatih.pdf DPT, (e.t.22/08/2007) 

Mencinger Jože, (2003), Does Foreign Direct Investment Always Enhance Economic 

Growth?, Kyklos, 56(4) 

138

Merlevede Bruno and Schoors Koen (2004), Reform, FDI and Economic Growth: Tale of 

the Tortoise and the Hare, The University Of Michigan Business School, 

William Davidson Institute, Working Paper Number: 730. 

Mody, A., and Murshid A. (2002), Growing Up with Capital Flows, Journal of International 

Economics, 65 

Moosa Imad, (2002), Foreign Direct Investment Theory, Evidence and Practice, New York, 

http://bookweb.kinokuniya.co.jp/htmy/0333945905.html (e.t.03/02/2009) 

Nair-Reichert, Usha and Weinhold Diana, (2001), Causality Tests for Cross-Country 

Panels: A New Look at FDI and Economic Growth in Developing Countries, 

Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 63 (2) 

Nişancı Ensar, (2007), Küreselleşme, Küresellik; Bir Tanıma Doğru, 

http://www.birikimdergisi.com/birikim/kisi.aspx?kid=8725 (e.t.22/08/2007) 

Nunnenkamp, Peter and Spatz Julius, (2003), Foreign Direct Investment and Economic 

Growth in Developing Countries: How Relevant Are Host-country and 

Industry Characteristics?, Kiel Institute for World Economics, Working 

Paper No.1176. 

Obwona, Marios B., (2001), Determinants of FDI and their Impact on Economic Growth in 

Uganda, African Development Review, 13 (1) 

OECD, (2002), Foreign Direct Investment for Development: Maximising 

Benefits,Minimising Costs, 

Paris,http://www.oecd.org/dataoecd/47/51/1959815.pdf (e.t.22/08/2006) 

Öğütçü Mehmet, (2003), Doğrudan Yabancı Yatırım Kazançlarını Cezbetmek, Kazanmak ve 

Sürekliliklerini Devam Ettirmek Đçin Rekabet Etmek, 

swww.stradigma.com/turkce/eylul2003/09_2003_11.pdf (e.t.03/02/2009) 

Oksay Suna, (1997), Çokuluslu Şirketler Teorileri Çerçevesinde Yabancı Sermaye 

Yatırımlarının Đncelenerek Değerlendirilmesi, Ankara 

www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/TanitimKoordinasyonDb/cokulussa 

yi8.doc - (e.t.22/08/2007) 

Oktay Ertan, (2002), Makro Đktisat Teorisi ve Politikası, Maltepe Üniversitesi Yayınları, 

Đstanbul 

Ongun M. Tuba, (1993), Finansal Globalleşme, Ekonomik Yaklaşım, Gazi Üniversitesi 

Đ.Đ.B.F. Dergisi, Cilt:4, Sayı:9 

139

Onur Sara, (2004), Finansal Liberizasyon ve GSMH Büyümesi Arasındaki Đlişki, Kırıkkale 

Örnek Đbrahim, (2008), Yabancı Sermaye Akımlarının Yurtiçi Tasarruf ve Ekonomik 

Büyüme Üzerine Etkisi: Türkiye Örneği, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 

Ankara 

Öymen Onur, (2000), Geleceği Yakalamak, Remzi Kitapevi, Đstanbul 

Özel Đhtisas Komisyonu, (2000), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları, ÖĐK Raporu, 

Ankara www.stradigma.com/turkce/eylul2003/09_2003_11.pdf 

(e.t.22/08/2007) 

Özgüven Ali, (1996), Đktisat Bilimine Giriş, Filiz Kitabevi, Đstanbul 

Özsuca Şerife, (2003), Küreselleşme ve Sosyal Güvenlik Krizi, Ankara 

http://www.politics.ankara.edu.tr/dergi/ (e.t.03/02/2009) 

Öztürk Lütfü, (2004), Serbest Bölgelerdeki Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları: 

Dünyadaki Uygulamalara Teoriler Işığında Bir Bakış, 

http://www.akdeniz.edu.tr/iibf/dergi/Sayi07/11Ozturk.pdf (e.t.03/02/2009) 

Özyıldız R. Hakan, (1998), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımlarında Karar Alma 

Prosedürü, http://www.econturk.org/hazine13.pdf (e.t.03/02/2009) 

Pamuk Şevket, (2007), Dünya’da ve Türkiye’de Đktisadi Büyüme, Đstanbul 

http://www.dtm.gov.tr/dtmadmin/upload/EAD/KonjokturIzlemeDb/dergi/200 

7_Ilkbahar/Sevket_Pamuk.pdf (e.t.03/02/2009) 

Papaioannou, Sotiris K. (2004), FDI and ICT Innovation Effects on Productivity Growth: A 

Comparison between Developing and Developed Countries, 

www.fep.up.pt/conferences/earie2005/cd_rom/Session%20II/II.D/papaioann 

ou.pdf (e.t.10.10.2005). 

Parasız Đlker, (1991), Modern Büyüme Teorileri, Ezgi Kitabevi Yayınları, Bursa 

Parasız Đlker, (1996), Kriz Ekonomisi: Hiper Enflasyon ve Yüksek Enflasyonla Mücadelede 

Ünlü Đstikrar Politikaları ve 5 Nisan 1994 Kararları, Ezgi Kitabevi, Bursa 

Parasız Đlker, (1997), Modern Büyüme Teorileri: Dinamik Makro Ekonomiye Giriş, Ezgi 

Kitabevi, Bursa 

Peker Osman, (2004), Parasal Şokların Reel Etkileri: Kuram ve Türkiye Örneği, Ankara 

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara 

Pekin Tevfik, (1987), Ekonomiye Giriş, Bilgehan Basım Evi, Đzmir 

140

Pekin Tevfik, (1993), Makro Ekonomi: Para, Milli Gelir, Đstihdam, Bilgehan Basım Evi, 

Đzmir 

Peterson Wallace, (1994), Gelir Đstihdam ve Ekonomik Büyüme, Erzurum Atatürk 

Üniversitesi Yayınları, Erzurum 

Ram, Rati and Zhang Kevin. Honglin, (2002), Foreign Direct Investment and Economic 

Growth: Evidence from Cross-Country Data for the 1990s, Economic 

Development and Cultural Change, 51 (1) 

Rodrik Dani, (1999), Küreselleşme Sınırı Aştı Mı?, Kızılelma Yayıncılık Đstanbul 

Sağlamer Erdem, (2003), Dolaylı Sermaye Yatırımları ve Dış Yatırımcıların Türk Sermaye 

Piyasasına Çekilmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, Đzmir 

web.adu.edu.tr/akademik/sselek/Erdemsaglamer.pdf (e.t.22/08/2007) 

Savaş Vural Fuat, (1997), Đktisadın Tarihi, Liberal Düşünce Topluluğu, Ankara, 

Savaşır Rebii, (1999), Türkiye ve Avrupa Birliği Ülkelerinde Küçük ve Orta Boyutlu 

Đşletmeler Açısından Đstihdam Politikaları, Kamu-Đs Yayınları, Ankara, 

Savran Sungur, (1996), Küreselleşme mi, Uluslararasılaşma mı, Sınıf Bilinci, Mülkiye 

Dergisi, Sayı:16, Đstanbul 

Seyidoğlu Halil, (2001), Uluslararası Đktisat, Turhan Kitapevi, Đstanbul 

Seyidoğlu Halil, (2003), Uluslararası Đktisat, Gizem Yay, Đstanbul 

Seyidoğlu Halil, (2006), Đktisat Biliminin Temelleri, Kurtis Matbaacılık, Đstanbul 

Skousen Mark, (2003), Modern Đktisadın Đnşası, Çeviren: Mustafa Acar, Ekrem Erdem, 

Metin Toprak, Liberte Yayınları, Ankara 

Sülün Dilara, (2005), Uluslarötesi Đşletmeler, Đzmir 

www.izto.org.tr/NR/rdonlyres/B942DEAC-917E-4200-81F5- 

2D/CokulusluSirketler.pdf (e.t.03/02/2009) 

Şahin Mehmet, (1975), Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları, Ekonomik ve Sosyal 

Yayınlar, Ayyıldız Matbaası, Ankara 

Şaylan Gencay, (1997), Küreselleşmenin Gelişimi, Küreselleşme, Ankara, Đmge Kitabevi 

Talas Cahit, (1986), Ekonomik Sistemler, Doğan Yayınevi, Ankara 

Taş Seyhan, (2006), Fikri ve Sınai Mülkiyet Alanındaki Sorunlar, Gelişmeler ve Türkiye- 

AB Đlişkileri Açısından Bir Değerlendirme, Karamanoğlu Mehmetbey 

Üniversitesi Đ.Đ.B.F Dergisi, Sayı Haziran 2006, Karaman 

141

Tatar Tevfik, (1985), Yatırım Seçimi ve Değerlendirme Teknikleri, Gazi Üniversitesi 

Matbaası, Ankara 

Tezel Yahya Sezai, (2000), Đktisadi Büyüme, Đmaj Yayınevi Ankara 

Thomas L. Friedman, (2000), Küreselleşmenin Geleceği, çev. Elif Özsayar, Đstanbul 

Tokol Aysen, (2001), Çokuluslu Şirketler ve Endüstri Đşletmelerine Etkileri, Đş-güç 

Dergileri Cilt:3 Sayı:2 Sıra:2 

http://www.turkis.org.tr/icerik/makaleistihdamveissizlik.htm (e.t.08/03/2008) 

Tokol Aysen, (2001), Endüstri Đlişkileri ve Yeni Gelişmeler, Uludağ Üniversitesi 

Güçlendirme Vakfı Yayınları, Yayın No: 173, Bursa 

Topak Aydın ve Nayır Dilek Zamantılı, (2007), Uluslarasılaşma Sürecinde Formel ve 

Informel Bilgi Kaynaklarının Kullanımı: Türk Nakliye Kuruluşlarının 

Görüşleri, Đstanbul 

http://www.dileknayir.com/pubs/TopakZamantiliNayir.pdf (e.t.03/02/2009) 

Törüner Mete ve Lordoğlu Kuvvet, (2008), Çalışma Ekonomisi, Beta Yayımcılık, Đstanbul 

Tuncer Baran, (1968), Türkiye’de Yabancı Sermaye Sorunu, Ankara Üniversitesi Siyasal 

Bilgiler Fakültesi yayınları, Ankara 

Tuncer Bulutay, (1995), Employment, Unemployment and Wages in Turkey, With An 

Introduction by Edmond Malinvaud and Comments By Orhan Güvenen, 

International Labour Office, Ankara 

Türkay Orhan, (2005), Đktisada Giriş, Anadolu Üniversitesi Yayını, Eskişehir 2005 

Türkiye Ekonomi Kurulu, (2003), Büyüme Stratejileri,Türkiye Đktisat Kongresi Büyüme 

Stratejileri Çalışma Grubu,. http://www.tek.org.tr/dosyalar/BS_Rapor.pdf 

(e.t.03/02/2009) 

Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, (2007), Yatırım Teşvik Belgesi Nedir?, 

www.geredetso.tobb.org.tr/yatirim.doc (e.t.03/02/2009) 

Türkyılmaz Murat, (2004), Türkiye’ de Yabancı Sermayeye Đlişkin Hukuksal Düzenlemelerin 

Tarihsel Gelişimi ve Konuya Đlişkin Siyasal ve Ekonomik Nedenler, 2004 

http://www.turkhukuksitesi.com/makale_142.htm (e.t.02/01/2008) 

Uğur Hamit, (2005), Akşehir Ticaret ve Sanayi Odası Projeleri, 

http://www.aktso.org.tr/index.php?option=com_content&task=view&id=1 

(e.t.18/09/2007) 

Uluatam Özhan, (1998), Makro Ekonomi, Savaş Yayınları, Ankara 

142

Ulusoy Ahmet ve Karakurt Birol, (2001), Türkiye’ye Yönelik Sermaye Hareketleri ve 

Ekonomik Etkileri, Ekonomik ve Mali Yorumlar Dergisi, Cilt.38:1, Sayı.1, 

Ulusoy Ahmet, (1989), Kamu Harcamaları Đktisadi Büyüme Đlişkisinin Türkiye Açısından 

Đncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon 

Unay Cafer, (1996), Makro Ekonomi, Ekin Kitabevi, Đstanbul 

Unay Cafer, (1999), Makro Ekonomi, Vipaş A.Ş., Bursa 

Uygur Ercan, (2001), Krizden Krize Türkiye: 2000 Kasım ve Şubat Krizleri, Türkiye 

Ekonomi Kurumu Tartışma Metni, 

www.econturk.org/Turkiyeekonomisi/krizdenkrize.pdf (e.t.03/02/2009) 

Ünsal Erdal, (2001), Makro Ekonomi, Đmaj Yayıncılık 

Yeldan Erinç, (2001), Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı Üzerine Değerlendirmeler, 

Bağımsız Sosyal Bilimciler, http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org 

(e.t.8.10.2007). 

Yeldan Erinç, (2001), Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi, Đletişim Yayınevi, 

Đstanbul 

Yıldırım E., (1996), Büyüme ve Đktisadi Gelişme, Alkım Kitapçılık Yayıncılık, Ankara 

Yıldırım Kemal ve Karaman Doğan, (2003), Makro Ekonomi, Eğitim, Sağlık ve Bilimsel 

Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayınları, Eskişehir 

Yıldırım Metin, Özkan Bülent, Halis Muhsin ve Özkan Gökçen, (2007), Yabancı 

Girişimciliği Etkileyen Faktörlerin Değerlendirilmesine Yönelik Bir 

Araştırma, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Đ.Đ.B.F Dergisi, Sayı 12, 

Karaman 

Yılmaz G. Özlem, (2005), Türkiye Ekonomisinde Büyüme ile Đşsizlik Arasındaki 

Nedensellik Đlişkisi, Đstanbul Üniversitesi Đktisat Fakültesi Ekonometri ve 

Đstatistik Dergisi, Sayı 2, Đstanbul 

Yılmaz Đlhan , (1988), Dünyada ve Türkiye’de Yabancı Sermaye Yatırımları ve Beklentiler, 

Yased, yayın No: 33, Đstanbul 

Yükseler Zafer, (2004), Türkiye’de Enflasyonist Süreç ve Etkileyen Faktörlere Đlişkin Bir 

Değerlendirme; Düsen Enflasyon Ortamında Yasamak, Çalışma Raporu, 

Ankara 

143

Yükseler Zafer, (2005), Doğrudan Yabancı Sermaye Yatırımları ve Đş-Yatırım Ortamı 

Đlişkisi, Ankara www.tcmb.gov.tr/yeni/evds/yayin/kitaplar/Rekabetgucu- 

YabanciSermaye.pdf (e.t.24/01/2008) 

Yülek A. Murat, (1997), Đçsel Büyüme Teorileri, Gelişmekte Olan Ülkeler ve Kamu 

Politikaları Üzerine, Hazine Dergisi, Sayı:6, Ankara 

Zaim Sabahaddin, (1997), Çalışma Ekonomisi, Filiz Kitapevi, Đstanbul 

Zhang, K. Honglin, (2001), Does Foreign Investment Promote Economic Growth? Evidence 

from East Asia and Latin America, Contemporary Economic Policy 19 (2) 

144

145

doğrudan yabancı sermaye yatırımları - Sosyal Bilimler Enstitüsü

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?