Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
tin, bi biyaniyan re be şer e"(i7). Li gor Platon<br />
ger ku lihevxistinek di nevbera Yûnaniyan<br />
de çêbibe jî div6 Yûnanî kole neyên<br />
girtin. Heta ku ji dest bê, divê dewlerên<br />
Yûnanî li hevdû nexinas). Ev raman welatperwerî<br />
ye û di v6 ramanê de bingeha neteweperestiyê<br />
jî heye. Tovên neteweperestiya<br />
hemdem, bi awayekî servekirî di v6 ramanê<br />
de hene.<br />
Li gor Platon aştî, azadî û huzûr ancax di<br />
dewleta ku fîlozof<br />
îdare dikin de dikare<br />
pêk bê. Ne arîstokrasî, ne olîgarşî û ne jî<br />
demokrasî nikarin v6<br />
yekê pêk bînin.<br />
Çimkî, " Gava ku te li bajarekî parsek dîtin,<br />
bizanibe ku li wir rêbir, diz, b6dîn û<br />
katîl6n bi xwîn jî hene"(i9).<br />
Li serê dewlerê rûniştandina fîlozof, qedir<br />
û rûmeta zanînê hesibandine. Di dewleta<br />
Ehmedê Xanî de jî fîlozof, ango zanîn<br />
û zanyarî hîmekî esasî ye. Herçiqas ew serokê<br />
dewlerê bi fîlozofiyê bi nav neke jî, ji<br />
bo kesê ku ew6 seroktiya dewlerê bike li<br />
wesfên fîlozofiyê digere. D6 rêz6n jêrîn de<br />
ev yek gelek aşkera ye:<br />
Ger dê hebûya me jî xwedanek<br />
Alîkeremek, letîfedanek<br />
Ilm û huner û kemal û îzan<br />
Şêir û xezel û kitêb û dîwan<br />
Ev cins bi bûya li ba wî mamûl<br />
Ev neqedî biba li nik wî meqbûl<br />
Min dê elama kelamê mewzûn<br />
Alî bikira li banê gerdûn<br />
Bîna ve rihê Melê Cizîrî<br />
Pê hey bikira Elî Herîrî<br />
Keyfek wê bida feqiyê Teyran<br />
Heta bi ebed bimayî heyran(2o)<br />
Ew xwedan6 ku E. Xanî li ser wesfên wî<br />
disekine serok û rêberê dewleta wî, ango fîlozofê<br />
Platon e. Çawa ku fîlozofê Platon<br />
h6za xwe, zanîn û şehrezatiya xwe<br />
ji kirêban,<br />
ji xwendin û nivîsînê distîne, wusa jî<br />
div6 ku serok6 dewleta E. Xanî jî ji kirêban<br />
hes bike, li ba wî qîmet û rûmeta xebata<br />
zanistî hebe. E. Xanî jî di avakirin û îdarekirina<br />
dewlerê de, zanîn û fîlozofiyê hîmek<br />
bingehîn dibîne û ew jî wekî Platon pê bawer<br />
e, heta ku yên ji kirêb, helbest û dîwan6<br />
hes dikin ney6n ser hukum, ew6 derdên<br />
gel, ango derd6n dewlerê neqedin; alozî û<br />
tevlihevî ji hol6 ranebin. Çawa ku li ba fîlozofê<br />
Platon rûmeta berjewendiyên madî<br />
tune û fîlozof qîmerê nade v6 yek6, ji zanîn6<br />
hes dike û li rastiy6 digere, wusa jî div6<br />
serokê dewleta E. Xanî bi pey menfaerên<br />
şexsî nekeve, lcirêb û zanîn6 ji xwe re bike<br />
pîvan û rêber.<br />
E. Xanî jî wekî Platon bingeha hemû neçêyî<br />
û xerabiyan ji zanîn û ji felsefey6<br />
dûrketin<br />
dibîne. Bi ya wî dema herî xerab,<br />
wexta ji felsefeyê dûrketin û xebata zanistî<br />
û felsefî nehesibandin e. Gava ku menfaet<br />
bi ser heskirina xebata zanistî û felsefî ket,<br />
êdî pergala civakî xera dibe û nîrxên exlaqî<br />
ciyê xwe ji pûl û pere re dihêlin.-E. Xanî<br />
weha dinivîse:<br />
Xasma di vê esrê da ku himyan<br />
Maşûq û hebîbê bo me hemyan<br />
Yanê ji timayê dirav û dînar<br />
Heryek ji me re we bûne dildar<br />
Ger îlmê temam bidî bi pûlek<br />
Bifirosî tu hîkmetê bi solek<br />
Kes nakete mîterê xwe camê<br />
Ranagirtin kesek nîzamê.(zi).<br />
36 Nûdem No: ij Payiz 199J
Change language