s

Rûm, Ecem û Ereban e.
Bi qasî îbnî Haldûn ji bo E. Xanî jî edalet
girîng e. Ew jî wekî îbnî Haldûn ji bo
p6kanîna edalerê avakirina dewlerê hewcedariyek
zarûrî dibîne. Ji bo E. Xanî nebûna
dewlerê bêedaletî, alozî û tevlihevî ye. Nebûna
dewletê di destê viya û wiya de ji vî
şerî bazdana wî şerî ye.
Di îdarekirina dewlerê de E. Xanî rolekî
girîng dide çîna karbidest. Bi ya wî mîr,
ango gava ku serok6 dewlerê alîkar, wezîr û
şêwirmend6n xwe baş nebij6re, dê di îdarekirina
dewlerê de qusûr û k6masî her hebe.
Karê dewletê rast û adil nemeşe. Çimkî ji
bo mîrekî (serokê dewlerê- hukumdar) jîrîtî
û ronakbîrî bi serê xwe rêr nake; divê mîr
dilsaf mebe û bi h6sanî bikaribe karan ji
hevdû biqetîne, ç6yî û neç6yiy6 ji hev cuda
bike. Gava ku mîr di îdarekirina dewletê
de vê zanîn û qabilyeta xwe nîşan nede,
ew6 di destê wezîr, ş6wirmend û alîkarên
xwe de bibe pêleystok û bimîne. Ew kesên
ku nêzikên mîr in û xwediyê xeraz6 ne, d6
her tişrên xwe wek rastî bi mîr bidin bawerkirin
û ji merheleyekê bi şûn de, êdî
ewê hewce nebînin ku bi mîr jî bişêwirin.
Di îdarekirina dewletê de ji bo ku mîrek
nekeve rewşeke weha xerab, di v6 di serî de
xwe
ji van kes6n çikûd, b6nîjad, kêmaqil,
niyetxerab, exlaqnebaş biparêze; wan ji xwe
re neke heval, rêber, pêşeng û wezîrê dewletê.
E. Xanî weha dibêje:
Mîrin hene aqil in, ezîz in
Lê sadedil in, di bê temîz in
Ew sade ji bilh û natemanî
Dil nadine menşea kelamî
Wan dil guh e, guh bi dil ve nîne
Raşçav in û merdimek sipî ne
Herçî ku dibêjine xerazdar
Bawer dikin ew bi rastiyê xwar
Nabên: Eve qenc e ya xirab e
Nabên: Eve xet e ya sewab e
Qasirnazer in di bê teemmil
Hazirxezab in di bê tehemmil
Exlad dibin ew bi aqlê mexrûr
Ekser digerin ji danisê dûr
Bedxab û bexîl û bedsekalan
Bedesil û sefîh û bedfîalan
Tînin dikine refîk û rehber
Bednamê dibin wezîr û serwer
Disipêrine wan kesan umûrê
Ew êdxine dewletê qusûrêUi).
E. Xanî baş dizane ku dewlet ji serî de t6
îdarekirin; gava ku nexweşî ket serî, ew6
hêdî hêdî tevahiya laş jî bigire. Çimkî ew
dizane ku serî rizî bû, ew6 laş genî bibe. Li
gor nêrîna E. Xanî ji bo mîrekî, di kargeriya
dewletê de hebûna guh û hebûna çav;
yan6 dîtin û bihîstin tu car rêr nake; divê
dîtin û bihîstin bi hîskirinê re, ango bi hîskirina
dil re bibe yek.
Çimkî kargeriya
dewlerê, îdarekirina mirovan bi ten6 bi guh
dayinê, bi dîtin6 û bi fermanan dayinê
nabe; divê deriyê dilê mîrê dewlerê vekirîbe.
Ev yek ji bo E. Xanî pirr girîng e ku dib6je,
" Wan dil heye, guh bi dil ve nîne." Divê
guh û çav bi dil ve, dil jî bi mêjî ve girêdayî
be ku kar bi duristî bimeşin. Ew mîrê
ku nikaribe v6 yekê p6k bîne karê dewleta
wî baş nameşe û bi gotina îbnî Haldûn, an
mîrîtiya wî û an jî dewleta wî li ber rêkçûn6
ye. Lê herçî mîrên ku jîr in û bi rastî jî mirovê
dewlerê ne û xwedan siyaset in, hemû
tiştên wan bi pîvan e. E. Xanî weha didomîne:
42 Nûdem No: ij Payiz 199J