Adobe Acrobat file (.pdf, 2Mb)

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKASCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTANНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕTürkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokarygeňeşiň ylmy-nazaryýet žurnalyScientific-theoretical journal of Supreme Council on science and technologyunder the President of TurkmenistanНаучно-теоретический журнал Высшего совета по науке и технике приПрезиденте ТуркменистанаEziz Türkmenistan – ata Watanym,gurban bolsun saňa bu janym-tenim!Eger-de men saňa sähelçe şek ýetirsem,goý, meniň elim gurasyn!Eger-de men saňa dil ýetirsem,goý, meniň dilim gurasyn!Eger-de men Türkmenistan Watanyma,Türkmenistanyň Prezidentine dönüklik etsem,goý, meniň ömrüm kül bolsun!12007AŞGABAT • YLYM1

Baş redaktor A.G.AllanurowaGeňeş toparynyň agzalary:O.Musaýew, P.Esenow, N.Durdyýew,J.Nepesow, J.J.Ataýew, O.M.Posmanow,N.Nurgeldiýew, G.Mezilow.Jogapkär redaktor J.NepesowÝygnamaga berildi 05.01.2007. Çap etmäge rugsat edildi 02.03.2007. A – 29512. Ölçegi 70×108 1 / 16.Gazet kagyzy. Kompýuter ýygymy. Tekiz çap ediliş usuly. Şertli çap listi 8,05. Hasabat-neşir listi8,131. Sany 565. Neşir №3. Sargyt №38.Ýylda 6 gezek neşir edilýär.YTÝG-yň “Ylym” neşirýaty.744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.YTÝG-yň çaphanasy.744000, Aşgabat, Bitarap Türkmenistan köçesi, 15.Žurnalyň çap edilişiniň hiline çaphana jogap berýär.© “Ylym” neşirýaty.© “Türkmenistanda ylym we tehnika”, 2007.2

GARAŞSYZ, BAKY BITARAP TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTIGURBANGULY MÄLIKGULYÝEWIÇ BERDIMUHAMMEDOWA“BEÝIK SAPARMYRAT TÜRKMENBAŞY NESLINIŇ YLMYGADAMLARY” ATLY YLMY MASLAHATA GATNAŞYJYLARDANM I N N E T D A R L Y KN A M A S YÇuňňur hormatlanylýan Gurbanguly Mälikgulyýewiç!Milletiň Ruhy Atasy Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň doglan gününiň hemdeTürkmenistanyň Döwlet Baýdagynyň baýramçylygyna barha golaýlaşýan Garaşsyzýurdumyzyň bagtyýar halky şol goşa baýramçylyga bagyşlap giň möçberdäki çäreleriguraýar, ylmy maslahatlary geçirýär. Türkmenistanyň taryhyna altyn harplar bilenýazylan bu sene döwletiň mizemezligini hem halkymyzyň eýe bolan azatlygyny –beýik Garaşsyzlygyny özünde jemleýär. Çünki, her bir Garaşsyz, özygtyýarly ýurduňöz mukaddes döwlet nyşanlary bolýar. Mukaddes Baýdagymyz indi diňe birýurdumyzda däl, eýsem dünýäniň her bir künjeginde asudalygyň, agzybirligiň,jebisligiň, dostlugyň, türkmen halkynyň gahrymançylygynyň döwlet nyşany hökmündeerkana pasyrdaýar.Garaşsyzlyk ýyllary içinde Türkmenistanda ähli ugurlarda gazanylanüstünlikler hemmeleri haýran galdyrýar. Diňe bir ykdysadyýetde, halkyň halýagdaýynygowulandyrmakda gazanylýan üstünlikler däl, eýsem türkmen halkynyňunudylan ruhy-ahlak gymmatlyklaryny, däp-dessurlaryny dikeltmekde bitirilen işlerhem hemmeleri begendirýär. Bu babatda Beýik Serdarymyzyň öz halkynyň öňündebitiren hyzmatlarynyň bahasyna ýetme ýokdur. Şoňa görä-de, bu goşa baýramçylykhalkymyzyň uludan-kiçä hemmesi üçin örän mukaddesdir.Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndaky Ylym we tehnika baradaky Ýokarygeňeş, Türkmenistanyň Bilim ministrligi tarapyndan geçirilýän şu ylmy maslahatBeýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň belent hyzmatyny, mukaddes Baýdagymyzyňşöhratly taryhyny we ol baradaky düşünjäni töwerekleýin açyp görkezmegi maksatedindi. Ylmy maslahatyň dowamy 9 sany bölümçede dowam etdirilip, olardaýurdumyzyň ylmy edaralarynyň ýaş alymlarynyň, ýokary okuw mekdepleriniňmugallymlarynyň we talyplarynyň 150-den gowrak ylmy çykyşlary diňlenildi.Hormatly Gurbanguly Mälikgulyýewiç!Ylmy maslahatda, esasan, ýaş alymlar, talyplar çykyş edip, önümçiligiň dürlipudaklaryna, ylmyň dürli-dürli ulgamlaryna degişli ylmy garaýyşlaryny täsirli beýanetdiler. Ylmy çykyşlaryň iň bir guwandyryjy tarapy-da, olaryň giň gerimde pikiröwrüp, ylmy derňewli işleri alyp barýandyklaryndadyr. Döwletimiziň gün-gündenykdysady taýdan gurplanmagynda esasy orunlaryň birini tutýan gaz, nebit we ýerastybaýlyklarymyzy rejeli ulanmaga, özleşdirmäge, gaýtadan işlemäge, daşary ýurtlaraçykarmagyň ähmiýetine ylmy nukdaýnazardan ýerlikli çemeleşmekleri has-daguwandyryjydyr. Önümçilige ornaşdyrylýan tehnikalaryň hyzmatyny nygtap, olaryňylmyň gazananlaryny özünde jemleýän zawod-fabrik toplumlaryna içgin3

aralaşmaklary we ylmy çözgütlerini hödürlemekleri ýaş alymlaryň işleriniň esasyaýratynlyklary boldy.Ylmy maslahata gatnaşýan ýaş alymlaryň, talyplaryň çykyşlary bu günki täzegaraýyşly ylmyň diňe bir ylmyň hatyrasyna ýazylman, önümçilikde öz wagtynda orunalmaly ylym bolmalydygyny görkezdi. Bu gün, bir tarapdan, ylmyň gazananlarynyönümçilige ornaşdyrmagyň netijeliligini artdyrmak barada düýpli ylmy işleriňýazylmalydygy äşgär bolan bolsa, ikinji tarapdan, ylmy taryhy kökler bilenbaglanyşykly, tebigatyň kanunyna laýyk açyşly ylmyň ulgamlaryny döretmelidiginimaslahata gatnaşanlar özleriniň ylmy garaýyşlary bilen nygtadylar. Netijede, sözüňdoly manysynda döwrüň talabyna düşünýän ylmyň ýaş nesliniň kemala gelip, güngündenkämilleşýändigi aýdyň boldy.Çuňňur hormatlanylýan Gurbanguly Mälikgulyýewiç!Biz ylmy maslahata gatnaşyjylar Siziň ömrüňiziň uzak, janyňyzyň sagbolmagyny we syýasy, döwlet işleriňizde hemişe rowaçlyklar arzuw edýäris! Ýaşalymlar Türkmenistan döwletimiziň ylmy-tehniki syýasatyny doly durmuşaornaşdyrmakda jan aýaman halal zähmet çekerler.Goý, dünýä dursun, eziz Watanymyz – Garaşsyz, baky Bitarap Türkmenistandursun!Goý, dünýä dursun, mukaddes ýaşyl Baýdagymyz hemişe asuda pasyrdapdursun!Goý, Ruhy Atamyz Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň guran döwletiniňdowamaty dowam bolsun!Ruhuňyz belent bolsun!Ruhuňyz belent bolsun!Ruhuňyz belent bolsun!“Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynesliniň ylmy gadamlary” atlyylmy maslahata gatnaşyjylar.Aşgabat şäheri,2007-nji ýylyň Baýdak aýynyň 15-i.4

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕSCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№1 2007A.B.KarryýewaMUKADDES RUHNAMANYŇ TÜRKMENÇE-IŇLISÇEDÜŞÜNDIRIŞLI SÖZLÜGINIŇ ÄHMIÝETI5 müňýyllyk taryhly asly nurdan türkmen halkynyň geçmişini, milli mirasyny,dil aýratynlyklaryny öwrenmekde Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddesRuhnamasynyň dünýä inmeginiň ägirt uly ähmiýeti boldy. Bu mukaddes Kitabyňdünýä halklarynyň ençemesiniň dillerine terjime edilmegi bolsa umumadamzatmedeniýetine uly goşant bolmak bilen, dürli milletleriň wekilleriniň türkmenhalkynyň taryhy, medeniýeti, ahlak ýörelgeleri, däp-dessurlary, dil aýratynlyklarybarada giňişleýin düşünje almaklaryna mümkinçilik döretdi.Dünýä halklarynyň türkmen halkynyň taryhy, däp-dessurlary bilentanyşmaklyga islegleriniň çuňňur kökleriniň bolandygyny biz geçmişdeTürkmenistana syýahat eden syýahatçylaryň, alymlaryň, pelsepeçileriň ýazgylaryndanbilýäris. Türkmen halkynýň gadymyýetden kök alyp gaýdýan dil aýratynlygy has hemözüne çekijidir. Iňlis diliniň dünýäde giňden ýaýran dilleriň biri bolanlygy üçinmukaddes Ruhnama boýunça türkmençe-iňlisçe sözlügini taýýarlamagyň derwaýysmeseleleriň biri hökmünde öňe çykýanlygyny görkezdi. Ol sözlük taýýarlanylandaaýratyn hem türkmen halkynyň milli aýratynlygyny ýüze çykarýan sözlere üns bermekzerurdyr. Şeýle sözlügiň gurluşyny şeýleräk göz öňüne getirmek mümkin:1. Türkmen halkynyň milletini ýüze çykarýan sözler (milli durmuşy leksika)(alaja, don, gowurma, heýkel, keteni, tamdyr, ýaşmak we ş.m.).2. Durnukly söz düzümleri (agzy bimaza, agzyny açdyrmak, altyn gabakatmak, aş saýlamak, başyna döwlet guşy gonmak, bir çukura tüýkürmek, böwrüňe diňsalmak, çig süýt emmek, çileden çykarmak, kerwenini çekmek, öwlüýä ýykylyp alnanwe ş.m.).3. Pähimler, nakyllar we atalar sözleri.Beýle sözleriň düşündirilmegi daşary ýurt okyjysy üçin ähmiýetlidir, çünki busözleriň diňe türkmen milletine häsiýetli bolan milli sözlerdigi, olara meňzeş sözleriňbaşga dillerde ýoklugy şeýle sözlügiň zerurdygyny orta çykarýar. Häzir şol sözlerdenkäbirleriniň düşündirişini bermäge synanyşalyň.Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň mukaddes Ruhnamasynda türkmen şaýsepleriniňatlary kän gabat gelýär. Elbetde, bu şaý-sepler daşary ýurt okyjysyna mälimdäl. Şonuň üçin hem düşündirilmegine mätäç. Olardan käbirlerini mysal alalyň:5

Apbasy − ýaş gyzlaryň, gelinleriňköýneginiň öňüne düzülýän köp sanlybelli bir ölçegdäki, belli bir şekildäkikümüş bölekleri. Apbasy ýaş gelne ýa-daýaş maşgala aýratyn bir gözellik berýär.Heýkel − gartaşan aýallaryňgerdenlerinden aşyryp dakynýan gaýyşgapjygy. Ol gaýyş gapjyk ýörite gymmatdaşlar bilen bezelendir.Kökenli ýüzük − 10 barmak üçinkümüşden ýasalan 10 sany ýüzügiňaýratyn zynjyrjyk bilen birleşdirilipýasalan görnüşi. Kökenli ýüzük türkmengyzlary durmuşa çykarylanda ýa-da toýşagalaňlardabarmaklara geýdirilipdir. Olýetişen gyzlaryň, gelinleriň inçedenuzyn, sülük deý barmaklaryna aýratyngözellik, näziklik berýär.Apbasy − a dozen of similar small silverjewels worn on girls and bride′s clothesas a decoration. Apbasy adds beauty tothe bride′s dress.Heykel − case adorned with preciousstones usually worn by older womenacross their shoulder.Kokenli yuzuk − a silver jewelry in theform of ten chained rings (one for eachfinger) worn by Turkmen girls usuallyon festivals like wedding party, etc. Thisjewelry adds beauty and tenderness tolady′s slender fingers.Umuman, mukaddes Ruhnamada şaý-sepler barada kän agzalýar. Serdarymyzşaý-seplere, olaryň näme üçin ulanylanlygyna uly üns berdi. Mysal üçin:“Türkmen gyzlarynyň şaý-seplerine üns beriň: gupba - tuwulga, çekelik -bukaw - boýundan gylyç salynmazlygyny üpjün edýär, gülýaka döşi, gursagygoraýar. Bilezik goly, donuň öňüne, arka tarapyna dakylýan dürli apbasylar, dürlişaýlar peýkamdan goraýar. Türkmen gyzyny doly şaý-sep bilen bezeseň - ol dolysöweş geýmine giren söweşiji gyz bolýar. Hasaplanyp görülse, bir aýal ähli şaýsepinidakynsa, otuz alty kilogram altyn-kümüş götermeli bolýar. Türkmeniňzenana goýýan bahasy beýikdir” [1, 378 s.].Mukaddes Ruhnamada gelin-gyzlaryň el işleri we milli egin-eşikleri bilenbagly sözler hem örän kän ulanylýar. Şeýle sözlerden birnäçesini mysal alypgöreliň:Alaja − ak we gara ýüplügiň goşulypişilmeginden emele gelen ýüp. Türkmenhalkynyň gadym döwürlerden bäridowam edip gelýän yrym-ynançlarynagörä, alajanyň gözden-dilden goraýjylykgüýji bar. Ony çagalar, gelinlerdakynýarlar. Alaja şekilli nagyşlarköýnekleriň ýakasynda, bolmak bilenhala hem salynýar.Alaja − a braid woven from white andblack thread. According to ancientTurkmen beliefs it is used as an amuletprotecting from the Evil Eye. Alaja isusually attached to children and youngwomen. Alaja is a pattern (ornament) setat along women′s collars and Turkmencarpet designs.6

Tahýa − bu ýörite keşdeleniptaýýarlanýar we kellä geýilýär. Oglanlarwe gyzlar üçin tikilýän tahýanyňarasynda uly tapawut bar. Oglanlar üçintikilýän tahýa akgaýma nagyş salynýar,gyzlaryň tahýasy gülkeşde bilennagyşlanýar. Gyzyň tahýasy gupba,çekelik ýaly şaý-sepler bilen bezelende,ol şa gyzynyň kellesindäki täji ýatladýar.Tahya − a traditional Turkmen skullcapembroidered with national ornamentsworn by boys and girls. These two typesof tahya have different embroideries:akgayma (white) pattern for boys andgoulkeshde (coloured) pattern for girls.A cupola-shaped silver gupba withpendants in the skullcap together withchekelik (in the cheeks) remind us acrown on the head of a princess.Mukaddes Ruhnamada milli tagamlar, tagamlar bilen bagly enjamlaryň atlaryköp gabat gelýär. Olardan käbirlerini mysal alalyň:Gowurma − maýda dogralan eti guýrukýagda ýa-da öz ýagy bilen gowrulyptaýýarlanylýar. Türkmenistanyň howaýagdaýlaryna görä, yssy ýurtdasowadyjylaryň bolmazlygy bilenbaglylykda ony taýýarlamaklyk ýüzeçykypdyr.Saçak − çörek dolamak, üçin ýörite düýeýüňünden dokalan mukaddeslik. Saçagadesterhan, supra hem diýlipdir. Saçaktoýda içine çörek we beýleki önümlersalmak üçin hem ulanylýar. BeýikSaparmyrat Türkmenbaşy “Saçakrysgaly egninde göterýänmukaddeslikdir” [2, 31 s.] diýende,saçagyň türkmen üçin iň beýikmukaddeslikleriň biridigi, türkmen giňsähra ýaly sahy, sada kalplydygynynygtaýar.Tamdyr çörek bişirmek üçin toýunpalçykdan salynýan, adamyň biline ýetipduran beýiklikde bolan, tegelekgörnüşlidir. Ot ýakylyp, gyzgynlyk bellibir derejä baransoň, tamdyryň arkasyagarýar we şol ýere çörek ýapylýar. Birtamdyrda birnäçe hojalyk çörek bişirse,agzybirlikden alamat hasaplanylypdyr.Obanyň agzybirligini tamdyryň sanyboýunça kesgitläpdirler.Govurma − small pieces of meat (mostlymutton or beef) fried in suet. Because ofhot weather conditions and lack of anyfreezers in the past Turkmen people hadto keep meat in the form of govurma.Saçak − cloth for keeping bread ordining cloth traditionally woven ofcamel wool. Sachak is also known asdesterhan or supra. Sachak is also usedfor putting sweets and other presentswhen going to some feast or celebration.The following statement of SaparmyratTurkmenbashy the Great “The table isthe sanctity which holds sustenance onits shoulders” [3, 31 p.] reveals thefigurative meaning of this word.Tamdyr − large circular clay oven usedfor baking bread. Its average height is upto the waist of a person. Before bakingthe baker makes it white-hot, then putsflat cakes in a scorching oven. Usuallyone tamdyr is used by several families inturn. Traditionally, the number oftamdyrs in a village showed wheather itsdwellers lived in harmony or not.Mukaddes Ruhnamada halk däpleri, dessurlary, adatlary bilen baglanyşyklyulanylýan sözler, göçme manyly, ganatly sözler hem uly topary tutýar. Ol sözleriň,söz düzümleriniň üsti bilen türkmen halkynyň ähli däp-dessurlary örboýuna galýar.7

Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy halkyň gadymy däp-dessurlaryny dolulygy bilenbeýan edýär. Mukaddes Ruhnamada ulanylýan däp-dessurlardan käbirini alyp göreliň:Ädik çykartmak − toý dabarasynyňpursatlarynyň biri. Toý däbine görä,täze gelne nika gyýanlarynda ony “ählisynaglardan” geçirýärler. Bu däp oýungörnüşinde geçirilýär. Bir topar gelnegoldaw berýän bolsa, ikinji topar −oglana. Gelin şol synaglaryňhötdesinden erjellik bilen gelse, olbaşarnykly, dogumly hasaplanylýar.Baş salmak − toýuň ertesi güni gelniňtahýasyny gyňaja çalyşmakdyr. Bugadymy türkmen däbi hem oýungörnüşinde geçirilýär. Aýallar toparygelniň tahýasyny çykaryp, oňa gyňaçatmaga çalyşýar, gyzlar topary bolsa,gelniň tahýasyny aýyrtmazlygasynanyşýar. “Söweş” şowhunly bolýar,ahyrda aýallar üstün çykyp, gyzyňtahýasyny aýryp, gelniň başyna gyňaçoraýarlar, onuň goşa örülen saçlarynyarkasyna taşlaýarlar. Bu bolsa gyzyňhakyky gelin bolanlygynyalamatlandyrýar. Beýik Serdarymyzyňbelleýşine görä, “Gyz durmuşa çykyp,baş salnanda, şaýly tahýasy baldyzynaAdik cykartmak − (“taking the boots off”)– one of the episodes of a wedding partyceremony, a kind of test aimed todemonstrate the sleight of bride′s handsand her purposefullness. Nowadays thiscustom is still performed in the form ofplay with two groups of supporters − onefor the bride and another one for thegroom.Baş salmak − an ancient Turkmentradition of changing the bride′s tahya(girl′s headgear) for gyngach (women′sheadgear). This custom is performed in aform of a play between a group of girlsand a group of women who try to take thebride′s tahya off while girls try to keep it.Eventually, the group of women gain avictory, put the bride′s plaits behind herback and cover her with another headgeargyngach symbolizing the bride′s newstatus. As it is stated in the SacredRukhnama “When a girl is gettingmarried, her cap is given to the youngestsister of her husband” [3, 182 p.].berilýändir” [2, 180 s.].Mukaddes Ruhnamada ulanylan köp sanly nakyllardyr atalar sözleri, ganatlysöz düzümleri türkmen halkynyň gadym wagtlardan bäri dowam edip, nesilden-neslegeçip gelýän däp-dessurlary, adatlary, yrym-ynançlary, ahlak ýörelgeleri baradagiňişleýin maglumatlar berýär. Mukaddes Ruhnamada köp ulanylan çeperaňlatmalaryň köp döremegi paýhasly türkmen halkynyň ösen aň-düşünjeli, çeperpähim-paýhasyň eýesi bolan, almaz aňly, jöwher zehinli halk bolanlygyndan habarberýär. Müňýyllyklaryň dowamynda taryhda ilkinji gezek dünýäniň ençeme dilineterjime edilip, dünýä halklary tarapyndan ykrar edilen mukaddes Ruhnamany peşgeşberen, türkmen dilini ähli öwüşginleri bilen dünýä ýüzüne ýaýmagyň hötdesindengelen Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy bu mukaddes Kitabyň üsti bilen atababalarymyzyňdöreden milli mirasy bolan paýhasa ýugrulan gymmatly hazynanyň −halk döredijilik eserleriniň dürdänelerini hem dünýä halklaryna elýeterli etdi.Türkmençe-iňlisçe sözlükde şu ugurlardan giňişleýin gürrüň edilse, türkmendurmuşy, ýaşaýşy, ahlak ýörelgeleri barada daşary ýurt okyjysy üçin baý maglumatbolup hyzmat etjekdigi ikuçsuzdyr.Türkmenistanyň Prezidentiniňýanyndaky Ylym we tehnika baradakyÝokary geňeşiň Magtymguly adyndakyDil we edebiýat institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňBitaraplyk aýynyň 21-i8

EDEBIÝAT1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. – Aşgabat: TDNG, 2001.2. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. Ikinji kitap. – Aşgabat: TDNG, 2004.3. Saparmyrat Turkmenbashy. Rukhnama. – Ashgabat: TDNG, 2003.A.B.KarryyevaON THE IMPORTANCE OF SACRED RUKHNAMA TURKMEN-ENGLISH EXPLANATORY DICTIONARYThe translation of the Sacred Rukhnama into foreign languages hasdemonstrated national peculiarities of the Turkmen people, their customs andtraditions, moral values, rich cultural heritage.The evergrowing interest of the world public to Independent Turkmenistan andits people made it necessary to compile a special Sacred Rukhnama Turkmen-EnglishExplanatory Dictionary which would give definitions to words and phrases whichhave no English equivalents, f.ex words conveying national features of Turkmen life(such as alaja, don, govurma, keteni, ýaşmak, etc) and phrases of national meaning(such as agzyny açdyrmak, alkysh aýtmak, altyn gabak atmak, baş salmak, etc.).This dictionary should serve “a key” to understanding of the unique nationalterms and idioms that express peculiarities of Turkmen mode of life and philosophy,culture and mentality, to further popularization of the great Leader’s works andTurkmen culture as a whole.А.Б.КаррыеваТУРКМЕНСКО-АНГЛИЙСКИЙ ТОЛКОВЫЙ СЛОВАРЬСВЯЩЕННОЙ РУХНАМА И ЕГО ЗНАЧЕНИЕСвященная Рухнама, опубликованная на иностранных языках,продемонстрировала всему миру самобытность туркменского народа, егоособенности, традиции и обряды, нравственные ценности, богатейшеекультурное наследие.Всевозрастающий интерес мировой общественности к независимомуТуркменистану и его народу поставил во главу угла задачу подготовкиспециального Туркменско-английского словаря Священной Рухнама, дающеготолкование словам и выражениям, не имеющим аналогов в английском языке,включая бытовую лексику (как например, alaja, don, gowurma, keteni, ýaşmak ит.п), а также фразеологизмы и устойчивые словосочетания (например, agzynyaçdyrmak, alkyş aýtmak, altyn gabak atmak, baş salmak и т.п).Данный словарь должен служить “ключом” к раскрытию самобытнойнациональной терминологии, трактовке слов и фразеологизмов, выражающихнациональные особенности быта туркмен и народных традиций, его философиии менталитета и содействовать дальнейшей популяризации трудов ВеликогоСердара и туркменской культуры в целом.9

10O.HudaýberenowaOSMAN-TÜRKMEN DESSANLARYAta-babalarymyzyň durmuşy, ahlagy, gylyk-häsiýetleri, guran döwletleri, taryhyşahslary we beýlekiler hakynda döredilen hem-de dünýä edebiýatynyň genjihazynasynaöwrülen osman-türkmen dessanlary Anadoluda XV asyrda döredilipdir.Bu döwür Anadoluda medeniýetiň, sungatyň we edebiýatyň hem gülläp öseneýýamydyr. Osman-türkmen döwletiniň hökümdarlary edebiýat bilen içgingyzyklanypdyrlar we olaryň özleri hem ençeme ajaýyp eserleri döredipdirler. Taryhdahökümdar Ýyldyrymyň ogly Emir Süleýmanyň hem şygyr ýazandygy hakyndamaglumatlar bar. Süleýman Çelebiniň hem birnäçe möhüm eserleriniň bolandygy bizemälimdir. Şol döwrüň beýik şahyry Ahmediniň uly sarpa, hormat goýup, şygyrlarynabaha bermegi, ondan ylham alyp täsirlenmegi bu hökümdar şahyryň şygyrsungatyndan örän ussatlyk bilen baş çykarandygyny görkezýär. Emir Süleýmaneserlerini osman-türkmen dilinde ýazypdyr. Ýanyndaky şahyrlara hem öz millidillerinde şygyr ýazmagy ündäpdir.Hökümdar Soltan Myrat II osman-türkmen hökümdarlarynyň arasynda ilkinjibolup, bitewi bir eser (“Diwan”) ýazypdyr.Häzirki ulanylýan türk dili XV asyrda osman dili diýip at alan dildir.Osman-türkmen dili bu asyrda hökümdarlyk diline öwrülip, döwlet dilihökmünde ulanylýar. Munuň esasy sebäpleriniň biri hökümdarlygyň Rum we Balkantopraklaryndan Anadola çenli çäginiň giňelmegidir. Öň pars, arap dillerinde şygyrdöretmek ýörgünli bolsa, indi ol öz ornuny osman-türkmen diline bermeli bolýar.Osman-türkmen dili bolsa, türk dili adyny alyp, ençeme asyrlardan bäri Türkiýäniňmilli we döwlet dilidir.Bu döwürde tasawwuf edebiýatynyň görnükli wekilleri Hajy Baýram Weliniň(1353–1459), Akşemseddiniň (1389–1459), Eşret oglunyň (1353–1469) dini, sopuçylykhäsiýetli şygyrlaryndan başga-da, halk edebiýatynyň eserlerine hem uly orun degişlidir.Taryhy we edebi çeşmelerden alnan maglumatlara görä, bu asyrda halk şahyrlaryGermiýan we Osman köşklerinde goldanypdyr. Olar halkyň toplanan ýerinde “Gorkutata” boýlaryny, Nasreddin Hoja bilen baglanyşykly we beýleki hekaýatlary aýdypdyrlar.Olaryň döreden iň gymmatly edebi mirasy hem osman-türkmen dessanlarydyr. Osmantürkmendessanlary tutuşlygyna osman-türkmen döwletine we onuň hökümdarlarynabagyşlanyp ýazylan dessanlardyr. “Türk mazary”, “Osmanyň düýşi”, “Bilejigiň alnyşy”,“Rum iline geçiş” ýaly ýazary belli bolmadyk bu dessanlaryň esasynda Aşyk Paşazada“Tewarih-i Al-i Osman b.-Osman Gazi” [1], Arif Aly “Danyşmentnama” [14, 513 s.],Oruç beg “Tewarih-i Al-i Osman” [16] atly taryhy kyssalaryny döredipdirler.XV asyrda Beýik Seljuk-türkmen döwleti, Osman-türkmen döwleti,Garagoýunlylar, Akgoýunlylar döwletleri kemala gelipdir. Bu dessanlar osmantürkmendöwletiniň ýeňiş we gahrymançylyk saýasynda gurluşy hakynda halkyň ruhybuýsanç bilen sözlän hekaýatlarydyr. Olar halkyň aň hazynasynda ýaşap, dilden-dilegeçirilip, biziň günlerimize gelip ýetipdirler.Osman-türkmen dessanlarynda gadymy türki edebiýatynda yslamdan öňkidöwürde döredilen mifiki dessanlaryň däpleri saklanypdyr. Mysal üçin, “Osmanyň

düýşi” dessanyndaky agaç, yşyk, gylyç, daşa öwrülen ýüzük we beýlekiler “Ýaradylyş”dessanynda duş gelýän milli dessan serişdelerindendir. Süleýman Patyşanyň sallar bilenRum iline geçişi baradaky hekaýatda hem Oguz han Türkmeniň Itil suwuny geçişineörän meňzeş wakalar beýan edilýär. Soltan Osmanyň saklatmak bahanasy bilen Bilejikşäherine ýollan ýükleriniň içine salyp, esgerlerini gala girizişi we ýeňiş gazanyşybaradaky hekaýaty-da gadymy dessanlarda duş gelýän wakalara örän meňzeşdir.Bularyň hemmesi XIV–XV asyrlarda Anadoluda gurlan iň beýik döwletleriň biribolan Osman-türkmen döwletiniň kemala gelşi barada örän gyzykly dessanlaryňdöredilendigini subut edýär.Osman-türkmen dessanlarynda gaýa tiresinden bolan türkmenleriň Anadolagelşi taryhy dessan dilinde beýan edilýär. Dessanlarda Çingiz hanyň Horasanaýörişinde gaýalaryň ol ýerden Gaýa Alp ogly Süleýman şanyň ýolbaşçylygynda ellimüň kişiden ybarat bolup, Gündogar Anadola gelip, Erzinjanda we Ahlat sebitlerindemekan tutandyklary gürrüň berilýär. Bu ýerde ýedi ýyl galanlaryndan soňra, Çingizhanyň ölendigini bilýärler we ata Watanlaryna dolanmak isleýärler. Bu babatda “Türkmazary” dessanynda şeýle wakalar beýan edilýär.Süleýman şa ençeme kynçylyklaryň öňünde döş gerip, ata Watanyna dolanmakisleýän halkyň öňüne düşýär. Ýolda ok geçmez jeňňellikler, ötlem-ötlem daglar olaryňýöremegine uly päsgel berýärler. Mal-garanyň ählisi diýen ýaly ýolda gyrylýar. Emmahiç kimiň hem ol ýerlerde galasy gelmeýär. Watan topragy olary özüne dartýar. GöçHalap welaýatyna gelýär we Jaber galasynyň ýanyndaky Fyrat derýasyndan geçmekisleýärler. Süleýman şa aty bilen suwa girýär. Derýanyň çuň ýerinde at ürkýär weonuň üstündäki Süleýman şa suwa ýykylýar. Suwdan çykarýançalar, ol gark bolupölen eken. Süleýman şanyň jesedini Jaber galasynyň öňünde jaýlaýarlar. Häzire çenliol mazara “Türk mazary” diýýärler. Bu mazar häzirki wagtda Türkiýäniň çägindeniki ýüz kilometr uzaklykda, ýagny Siriýa çäklerinde ýerleşýär. Onuň üstüne SoltanAbdylhamit tarapyndan uly gümmez saldyrylýar. Jaber galasy we bu gümmez şugünler hem taryhy ýadygärlik hökmünde saklanýar.Baştutanlary wepat bolansoň, bu adamlaryň bir bölegi Horasana dolanypbarýar. Süleýman şanyň dört oglundan ikisi Watanyna dolanýar. Beýleki ogullaryÄrtogrul bilen Dündar beg bolsa dört ýüz atly bilen ýene Ruma ýöriş edýärler. Olarýolda biri-biri bilen söweşýän iki sany goşuna gabat gelýärler.Ýigitler ýeňilýän tarapa kömek bermek üçin söweşe girýärler we gahrymanlarçasöweşip, ýeňiş gazanýarlar. Soňra bu söweşen goşunlaryň seljuk hökümdary SoltanAlaeddiniň we tatar hanynyň goşunlarydygyny anyklaýarlar. Gaýalaryň goldaw berengoşuny hem öz ganybir türkmenleri – seljuk goşunlary bolup çykýar.Soltan Alaeddin olara beren kömekleri üçin minnetdar bolýar we AnadolynyňSöwüt sebitlerini oturymlyk ýer üçin, Domaniç we Ermeni daglaryny bolsa ýaýla üçingaýa türkmenlerine bagyşlaýar. [14, 510 s.].Bu dessanda bolan wakalar, oňa gatnaşýan taryhy şahslar hakynda AşykPaşaoglunyň “Tewarih-i Al-i Osman b.-Osman Gazi” [1, 54 s.], Neşriniň“Jahannama” [13, 82 s.] atly taryhy işlerinde hem beýan edilýär. Dessanda ÄrtogrulGazynyň kakasynyň Süleýman şa bolandygy aýdylýar. Ýöne taryhy çeşmelerde barbolan maglumatlara [17, 81 s.] görä, bu dessanda we Aşyk Paşaoglunyň “Tewarih-11

i Al-i Osman b.-Osman Gazi” [1] işinde käbir taryhy şahslar garyşdyrylyp berlipdirdiýlip hasap edilýär. Mysal üçin, olarda ady tutulýan we suwda gark bolup ölenSüleýman şa Soltan Osmanyň atasy däldir.Hakykatda bolsa, Soltan Osmanyň atasy, ýagny Ärtogrul gazynyň kakasySoltan Alp Arslanyň goşun serkerdesi bolan, 1071-nji ýylda Anadoludaky bolanuruşda edermenlik görkezen we Alp Arslan tarapyndan ol ýerde gurlan seljuktürkmendöwletine hökümdar goýlan Süleýman Şa bin Gutulmyşdyr. Bu hökümdar1086-njy ýylyň Gorkut aýynyň 5-ine Halap töwereklerinde seljuk emirleriniň biriEmir Tutuş bilen düşünişmezlikde bolan gowgada gahrymanlarça söweşip, wepatbolýar. Emma dessandaky Süleýman şa diýlen şahsyýetiň ýatan ýeri diýlip aýdylýanTürk mazarynda jaýlanan gerçegiň 1146-njy ýylda Jaber galasyny almak üçin gabanwagtynda hyzmatkäri tarapyndan öldürilen Halap we Mosul emiri Atabeg Zeňňiniňbolmagy-da ýa-da Fyrat derýasynyň bir goly bolan Hapurda gark bolup ölen seljukhökümdary Gylyç Arslan I bolmagy-da mümkindir [17, 81 s.; 12, 398-399 s.].Osman-türkmen dessanlarynyň ünsüňi çekiji dessanlarynyň ýene biri-de“Osmanyň düýşi” dessanydyr. Bu dessan türki halklarynyň edebiýatynyň gadymydessan döwründe döredilen dessanlaryň alamatlaryny özüne iň köp siňdirendessandyr. Bu dessanda wizantiýalylara garşy söweşen Anadoludaky osman-türkmengerçekleri hakynda gürrüň berilýär. Hakykatdanam, bu gerçekleriň edermenlikleriniň,gahrymançylyklarynyň bir ajaýyp düýş kimin halkyň aňynda ýaşap gelýändigi öňesürülýär. Dessanyň gysgaça mazmuny şundan ybaratdyr.Şol döwürde Söwüt şäheriniň töweregindäki obalaryň birinde Ebedaly atly bir halal,arassa ahlakly, pirlik derejesine ýeten şyh ýaşaýan eken. Osman bu şyhyň gyzy Malhunhatyna aşyk bolup, oňa öýlenmek isleýär. Ol munuň üçin Ebedaly şyhyňka iki ýyllapgatnaýar, emma şyh oňa gyzyny bermäge razy bolmaýar. Ýöne Osman hem ondan elçekmeýär, irginsizlik bilen şyhyňka gatnaýar. Bir gün Osman Ebedaly şyhyň metjidindeýatyrka, bir düýş görýär. Düýşünde ol Ebedaly şyhyň ýanynda ýatanmyş. Birden Ebedalyşyhyň gujagynda bir aý dogýar. Aý doluşyp, tegelenip, Ebedalyň gujagyndan çykyp,Osmanyň gujagyna girýärmiş. Şol wagt onuň garnynda bir agaç bitip, ulalmaga başlaýarwe beýgeldigiçe ýaşyl reňke girip owadanlaşýar. Onuň şahalarynyň kölegesi bütin dünýänitutýarmyş. Agajyň ýanynda gezek-gezegine dört sany daglar görnüp geçýärmiş. Ol daglarKawkaz, Atlas, Toros we Balkan daglary eken. Agajyň köklerinden Dijle, Fyrat, Nil weTuna derýalary çykýar. Bu derýalaryň üstlerinde uly gämiler ýüzüp ýör eken. Düzlüklerbolsa ekin meýdanlaryndan dolumyş. Daglaryň depeleri tokaýlar bilen örtülendi.Jülgelerinde şäherler, şäherlerinde bolsa kaşaň metjitler bardy. Bularyň hemmesiniň altyngümmezleriniň depesinde Aýyň şekili ýalpyldap görünýär. Minaralarynda azançylar azanokaýarlar. Bu azan sesleri agajyň şahalaryndaky guşlaryň jürküldisi bilen garyşyp, ajaýypbir owazy emele getirýär. Birden agajyň ýapraklary gylyç ýaly uzamaga başlaýar. Soňraolar duýdansyz ösen ýeliň ugry boýunça Stambul şäherine tarap uzap başlaýarlar. Stambulşäheri edil iki sany pöwrize we iki sany merjen gaşlar oturdylan almaz bolup, onuň gözünegörünýär. Birden ol almaz bütin dünýäniň daşyna gurşalan ýüzügiň gaşy bolýar. OnyOsman öz barmagyna dakýar. Şol wagt hem ukudan oýanýar.Ol gören düýşüni Ebedaly şyha gürrüň berýär. Ebedaly şyh oňa: “Oğul,12

Osman! Sana muştuluk olsun kim Hak Ta`la sana ve neslüne padişahlık verdi.Mübarek olsun” [7, 85 s.] diýýär we derrew nika gyýyp, gyzyny Osman gaza berýär.Ebedaly şyh Osmanyň düýşüni ýoranynda şyhyň ýanynda Durdy ogly KumralDдde atly bir derwьє mьridi hem bar eken. Ol derwьє Osmana: “Ay, Osman! Sanapadiєahlэk verildi. Bize dahэ єьkrana gerek” [7, 85 s.] diýýär. Osman Gazy oňa:“Her ne vaktэn kim padiєah olam, sana bir єehir vereyin” [7, 85 s.] diýýär. Emmaderwüş: “Bize şu köycügez yeter. Şehriden vaz geldük” [7, 85 s.] diýýär. Osman gazymuny kabul edýär. Derwüş ondan bu karary kagyza ýazyp bermegini soraýar. Osmangazy özüniň ýanynda kagyzynyň ýokdugyny aýdyp, oňa ata-babalaryndan galangylyjyny we kiçijik demir sandygyny berýär. Ol: “…Ve ger Hak Taäla beni buhizmete kabul ederise benüm neseb ü neslüm dahэ ol kэlэcэ gцrerler, kabul ederler,kцyьni almayalar” diýýär [7, 85-86 s.].Osmanyň gören düýşi hakynda Ýdris-i Bitlisi tarapyndan pars dilinde ýazylaneserde [10, 25 s.] hem gürrüň edilýär. Taryhçylar Hammer “Devlet-i OsmaniyeTarihi” [9, 11 s.] we Gibbona “Osmanlı İmparatorluğu`nun Kuruluşu” [8, 12 s.] atlyeserlerinde bu düýşi Idris-i Bitlisiniň eserinden göni alyp, terjime edipdirler.Käbir çeşmelerde bu düýş Ärtogrul Gazy tarapyndan görlüpdir diýençaklamalar hem öňe sürülýär [5, 11 s.].Dessanda beýan edilen düýş meselesi öňki dessan döwründe ýörgünli bolanusullaryň biridir. Bu düýşde dessan döwrüniň agaç, bezeg daşy, suw söýgüleri ýalymeseleleri hem öňe sürülýär.“Bilejigiň alnyşy” atly dessanda osman-türkmen taryhynda uly orun tutanBilejik şäheriniň alnyşy hakyndaky waka giňişleýin suratlandyrylýar. Bilejikde ýeňişgazanylmagy ýene öňki dessan döwrüniň alamatlary bilen beýan edilýär. Has dogrusy,bu halk arasynda täze mana eýe bolan dessan wakasy bolup, taryha geçirilendir.Dessanda waka şeýle suratlandyrylýar:Osman beg ilki döwürlerde Bilejik tarapyndan örän arkaýyndy. Onuň hökümdarybilen dostlukly aragatnaşygy bardy. Hatda ýaýla ýazlaga göçen wagtlarynda hem iňgymmatly zatlaryny Bilejik galasyna amanat goýup, olara ynanýar.Dessanda Osman begiň ugurtapyjylygy, batyrlygy, mertligi suratlandyrylýar. Oldosta wepaly gerçek ýigit. Özüniň şan-şöhratyny bileginiň güýji, pähim-paýhasy bilengazanýar.Osman beg eýelän ýerlerinde halkyň hal-ýagdaýyna seredýär, olaryň arzlarynydiňleýär. Emma namartlara welin, berk jeza bermegi başarýar.Ol ýüregi bilen ynanýan, özüniň iň ýakyn dosty hasap edip ýören, hatda oňahemişe özüniň iň gymmatly zatlaryny, aýal-gyzlaryny amanat goýar ýaly derejedeynanýan Bilejigiň hökümdarynyň dönüklik edip, hile gurajak bolýandygyny eşidenwagtynda oňa örän gahary gelýär. Şol bir wagtda ilki bu habara hatda ynanmaýar.Emma habar çyn bolup çykanda, has-da gynanýar. Ol geçmesi kyn bolan Bilejikgalasyny hile bilen almagy ýüregine düwýär we ony hem başarýar.Halk arasynda giňden ýaýran bu dessanda “Ýakma, bişersiň, gazma, düşersiň”nakyla eýerilip, Osmanyň galany hile bilen eýeländigi giňden beýan edilýär. Ýönetaryhçylaryň habar bermegine görä, Bilejik galasy Osman beg we onuň edermengoşuny tarapyndan birnäçe günläp, gahrymanlarça söweşilip eýelenýär [14, 512 s.].13

Dessanda agzalýan gözel gyz Nilüfer hatyn Bilejigiň hökümdarynyň öýlenjekgyzy däl-de, onuň öz gyzydyr. Osman beg bu gözellikde, edep-ekramlykda özünitanadan gyzy öz ogly Orhana alyp berýär.Ýewropaly taryhçylaryň Troýanyň grekler tarapyndan eýelenmegi hakyndakyberýän maglumatlaryna meňzeş bu wakanyň heniz seljuklar zamanynda döredilen“Danyşmentnama” [3, 136 s.] eserinde berilýän bir waka bilen hem meňzeşligi bar. Aslyndasöweş bilen eýelenen Bilejigiň hile bilen alnandygyny görkezýän bu wakanyň osmantürkmendessanlaryna “Danyşmentnamadan” alnan bolmagy-da mümkindir.“Rum iline geçiş” atly dessanda agzalyp geçilýän osmanlylaryň Rum ilinegeçişleri hakyndaky taryhy maglumatlar Şükrullahyň “Behjetüt – Tewarihinden” [2]başlap, Oruç begde [16], ýazary näbelli osman taryhynda [4], Neşriniň [13] we AşykPaşazadanyň ýazan taryhy işlerinde [1] hem berilýär. Dessanda bu maglumatlarçeperleşdirilip, dessan dili bilen beýan edilýär. Onda berilýän maglumatlara görä,osmanlylar Rumiline tarap sallarda ýüzüp geçipdirler. Olaryň başynda bolsa Osmantürkmendöwletiniň ikinji hökümdary Soltan Orhanyň ogly Süleýman Patyşa bolupdyr.Dessanda Süleýman Patyşanyň Rumiline ýönekeý sallar ýasap barşy gadymy“Oguz Kagan” dessanynda Oguz hanyň Itil derýasyndan geçişine meňzedilipalnypdyr. Bularyň hemmesi halkyň öz kalbynda ýaşap ýören gahrymanlarynyňedermenligini, ugurtapyjylygyny, batyrlygyny nygtamak üçin, öňki hekaýatlardaky,dessanlardaky taryhy maglumatlary peýdalanandygyny görkezýär.Arif Alynyň “Danyşmentnama” [3], şahyr hem taryhçy Neşriniň “Jahannama (KitabэCihan-nьma)”[13],gцrnьkli taryhзyOruзbegiň döreden “Tevarih-i Al-i Osman” [16]dessanlarynda hem osman-türkmen hökümdarlary, olaryň basyp alan ýurtlarynda adalatlydöwleti gurmagy başaryşlary barada gymmatly maglumatlar berilýär.Osman-türkmen hökümdarlary basyp alan ýurtlarynda adalatly döwletigurmagy başarypdyrlar. Aslynda, türkmen milleti Oguz han Türkmeniň eýýamyndanbaşlap, döwlet gurmagyň baý tejribesini gazanmagy başarypdyr. Ýewropada “Döwletgurjak bolsaň, türkmeni çagyr” pähimiň ýöne ýere döremändigi bellidir.Osman-türkmen dessanlary XV asyr taryhy boýunça ýörite gollanmahökmünde ençeme asyrlap ulanylyp gelnipdir. Olary öwrenmek türkmen halky üçinhem möhümdir. Çünki, bu dessanlarda biziň türkmen milletimiziň taryhy geçmişiniňparçalary beýan edilýär.Döwletmämmet Azady adyndakyTürkmen milli dünýä dilleri institutyKabul edilen wagty2007-nji ýylyňBitaraplyk aýynyň 8-i14EDEBIÝAT1. Aşık Paşa-Zade. Tevarih-i Al-i Osman. – Istanbul, 1949.2. Atsyz. Dokuz Boy Türkler ve Osmanlı Sultanları Tarihi. – Istanbul, 1939.3. Blochet E. Catalogue Des Manuscrits Turcs. I t. №317 / Kıssa-i MelikDanişmend Gaazi Ahmed İbni Ali.4. Fr.Giese. Die Altosmanischen anonymen Chroniken. I – Breslau, 1922.

5. Fuad Köprüli. Osmanlı İmparatorluğu‘nun Kuruluşu Mes‘elesi, Hayat Mecmuası.– Ankara, 1927.6. Fuat Köprüli. Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli Kaynakları. – Ankara, 1963.7. Gadymy döwürden häzirki zamana çenli Türkiıe türk edebiıaty (taryh-atlarıazgylar).– Ankara, 2003.8. Gibbona. Osmanlı İmparatorluğu‘nun Kuruluşu. terc. Ragıp Hulusi. – Istanbul,1928.9. Hammer. Devlet-i Osmaniye Tarihi. terc. Ata Bey. – Istanbul, 1928.10. (Idris-i Bitlisi. Heşt Behişt) / Üniversite Ktb, Farscayazmalar, 101/a.11. Köprülizada Mehmed Fuad. Türk edebiyatı tarihi. – Stambul, 1928.12. Mustafa Necati Sepetçioglu. Kapı. – Stambul, 1989.13. Neşri. Kitab-ı Cihannüma. – Ankara, 1949.14. Nihad Samy Banarlı. Resimli türk edebiyatı tarihi. – Stambul, 1997.15. Oguznama. – Aşgabat, 2001.16. Oruç beg. Tevarih-i Al-i Osman. – Hannower, 1925.17. Osman Turan. Selçuklular zamanında Türkie. – Stambul, 1971.18. Şükri Elçin. Halk Edebiyatına giriş. – Ankara, 1986.O.HudayberenovaOTTOMAN-TURKMEN DESTANSThis article considers the historic literary values and the artistic peculiaritiesof the 15-th century ottoman-turkmen destans revealing the heroic campaigns and thestate policy of the ottoman-turkmen sultans. These destans are the historical, culturalheritage of the Turkmen people, an invaluable source for studying their heroic pastand the period of cultural, and literary Renaissance of Anatolia when the rulers ofthe turkmen-ottoman state paid a great attention to literature and created their ownmasterpieces.The literary traditions peculiar to ancient Turkic mythic destans were followedby ottoman-turkmen destans. Thus, the images of wood, light, sabre, etc used in “TheOttoman’s Dream” destan turned to be popular poetic means of description of laterdestans, such as “The creation”. The description of Suleyman Shah’s travel to Rumreminds the story of Oguz khan Turkmen’s voyage to the Itil river. The story ofSultan Osman’s trick in order to give the opportunity for his troops to enter thefortress and gain the victory over his enemy resembles some episodes of ancientdestans.The ottoman-turkmen rulers managed to establish the states of justice in theconquered countries. One can get a valuable information concerning the ottomanturkmenrulers and their states from Arif Ali’s Danishmentnama, from Neshri’sJakhannama, Uruch beg’s Tevarisi Ali Osman and other books.The Turkmen people has a rich state experience. The ottoman-turkmen destanspoetically reflect the life of Turkmen people in the past. Since the XV-th century the15

ottoman-turkmen destans have been used as a valuable material for studying theTurkmen history.О.ХудайбереноваОСМАНО-ТУРКМЕНСКИЕ ДЕСТАНЫВ статье рассматриваются историко-литературное значение ихудожественные особенности османо-туркменских дестанов XV века,повествующих о героических походах и государственных делах османотуркменскихсултанов. Эти дестаны являются историко-культурным наследиемтуркменского народа и бесценным источником в изучении его героическогопрошлого.XV век – эпоха процветания анатолийской культуры, искусства илитературы, периода, когда правители османо-туркменского государства, являясьавторами ряда литературных произведений, уделяли особое внимание развитиюлитературы.В османо-туркменских дестанах сохранились и были продолжены традициидревних мифических дестанов, созданных в доисламский период. Например,образы дерева, света, сабли, окаменевшего кольца и др., встречающиеся в дестане“Osmanyň düýşi” (“Сон Османа”), являются эпическими средствами,использоваными в дестане “Ýaradylyş” (“Творение”). В легенде о том, как царьСулейман добрался до Рума при помощи плотов, имеются аналогичные эпизоды,о которых повествуют легенды о преодолении Огуз хан Туркменом реки Итиль.Легенда, в которой рассказывается о том, как султан Осман под предлогомхранения грузов провел в крепость своих воинов и одержал победу, имеетбольшое сходство с событиями, изложенными в древних дестанах.Характерной чертой османо-туркменского правления в завоеванных имистранах был принцип справедливости. В дестанах Арифа Али “Danyşamentnama”(“Искусство беседы”), поэта и историка Нешри “Jahannama” (“ОписаниеВселенной”), видного историка Оруч бека “Tevarih-i Al-i Osman” (“История АлиОсмана”) имеются ценные сведения о османо-туркменских правителях исозданных ими государствах со справедливым правлением.Туркменская нация берет свое начало от Огуз хан Туркмена и уже в самомначале своего исторического развития сумела обрести богатый опыт встроительстве государства. Османо-туркменские дестаны – это дестаны, которыецеликом посвящены истории османо-туркменских государств и их правителям.Османо-туркменские дестаны в течение ряда веков использовались какспециальные пособия по истории XV века. Изучение этих дестанов имеетбольшое значение и для туркменского народа, ибо в них художественно отраженоего историческое прошлое.16

M.A.TaganowaSÖZ ÝASALYŞY ÖWRENMEGIŇ TARYHYNDANTürkmen dilinde söz ýasalyş bilen giňeşleýin iş eden alymlara P.Azymow weA.Borjakow degişlidir. Türkmen dil biliminde-de söz ýasalyş bilen baglanyşyklymeseleler elmydama dilçileriň üns merkezinde bolupdyr. S.Agabekow at, işlik we halhakynda gürrüň edende, olary ýasaýjy goşulmalaryň hem üstünde durup geçen bolsa[1, 31-34 s., 40-43 s., 60-62 s., 92-93 s.], I.Belýaýew öz işinde türkmen dilinde sözdöredijiligi (словопроизводство в туркменском языке) diýen bölümi berýär wegoşulmalary her söz toparyny ýasaýjylara bölmäge synanyşyk edipdir [9, 101-113 s.].M.Geldiýew we G.Alparow hem öz kitaplarynda “Sözleriň ýasalyşy” diýipatlandyrylan ýörite bölüm berip, söz ýasalyş barada morfologiýa bölüminde-degiňeşleýin gürrüň edipdirler [14, 87-110 s.]. A.Garahanowyň kitabynda-da morfologiksöz ýasalyşa degişli maglumat berilýär [18]. H.Baýlyýew we G.Sopyýew öz okuwgollanmalarynda “söz bölekleri” diýen bölüm berýärler we her söz toparyna degişlisözleriň ýasalyşy barada söz toparlary öwrenilende gürrüň edýärler [8]. A.Gurbanowwe N.Kürräýewiň grammatikasynda her söz toparyna degişlilikde sözleriň ýasalyşynaüns berilýär [15]. H.Baýlyýewiň “Häzirki türkmen diliniň grammatikasynyň gysgakursy” diýen kitabynda morfologik söz ýasalyşyň gowy nusgalary barada gürrüňedilýär [7, 27-42 s., 54-66 s., 121-123 s.]. “Häzirki türkmen dili” atly dilçilertarapyndan taýýarlanan işde söz ýasalyş ýollary barada gürrüň edilýär [17, 105-133s.]. P.Azymow, G.Sopyýew, Ý.Çöňňäýew dagynyň kitabynda-da söz ýasalyşa ünsberlipdir [6]. Sözleriň goşulmalar arkaly ýasalyşyna P.Azymowyň [4], sözleriň biribiribilen goşulmagy arkaly ýasalyşyna R.Berdiýewiň [10] ýörite monografiýalarybagyşlanyldy. P.Azymow özüniň “Türkmen diliniň meseleleri” diýen işinde “Häzirkizaman türkmen dilinde söz ýasalyş ýollary hakynda” atly bölüm berýär we ondatürkmen dilinde söz ýasalyşyň dürli ýollary barada giňeşleýin durup geçýär [5, 207-260 s.]. A.Borjakow özüniň “Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş” atly ýokarymekdepleriň talyplary üçin niýetlenen gollanmasynda söz ýasalyş bilen baglanyşyklyumumy düşünjeler, söz ýasalyş ýollary barada giňeşleýin gürrüň berýär [11].Söz ýasalyş dil biliminiň iň çylşyrymly we köp şahaly ulgamyny emelegetirýär. Onuň birlikleri dürli kanunalaýyklyklara boýun egýär. Dil bilimi ylmynyňbölümi hökmünde söz ýasalyşyň ösüş döwrüniň başlangyjynda, onuň ornuny dürlidürlikesgitlenilipdir.XIX asyrda we XX asyryň birinji çärýeginde emele gelen dil biliminiň däbinegörä, söz ýasalyşy grammatika, köplenç morfologiýa degişli edýärler. Dil biliminiňtaryhyndan onuň diňe bir morfologiýa bilen däl, eýsem sintaksis bilen baglanyşygynaüns çekilendigini hem bilmek bolýar. Söz ýasalyşyň morfologiýa bilen baglanyşygyhäzirki zaman derňewlerde-de aýdylýar. Mysal hökmünde rus diliniň grammatikasynywe türki dillere degişli XX asyryň 90-njy ýyllaryna çenli neşir edilengrammatikalaryň ählisini getirmek bolar. Rus diliniň grammatikasynyň awtorlary“grammatika” diýip, dil biliminiň fonetikadan başlap sintaksisa çenli aralygynadüşünip, söz ýasalyşa we morfemika bagyşlanan bölümi morfologiýanyň öňünden17

ýerleşdiripdirler [29]. Taryhda söz ýasalyşyň söz hakyndaky ylym hökmündeetimologiýanyň düzümine goşulan wagty hem bolupdyr. Häzirki döwürde-de käbirdillerde söz ýasalyş leksikologiýanyň bölümi hökmünde öwrenilýär. Söz ýasalyşaşeýle garaýyş tötänleýin däl. Söz hakyndaky ylym hökmünde ol gönüden-gönileksikologiýanyň kanunalaýyklyklary bilen baglanyşyklydyr. Şol bir babatda sözýasalyş kanunalaýyklaryň berk berjaý edilmegi, olaryň sanynyň leksikologiýahadysalaryna garanda az bolmagy, diliň grammatika gurluşyna täsir etmegi olarygrammatika ýakyn edýär. Ýöne söz ýasalyş diňe özüne mahsus bolan aýratynlyga-daeýedir. Söz ýasalyş kanunalaýyklyklary grammatik kanunalaýyklyklardan san hem hiltaýdan tapawutlanýarlar. Söz ýasalyş kanunalaýyklaryň sany grammatiklerden hasköpdür. Söz ýasalyş serişdeler giň many (semantik) kategoriýalary beýan edýär-de,predmetler bilen hadysalaryň arasyndaky baglanyşygy öwrenmeýär. Şol bir wagtdadasöz ýasalyş arkaly ýüze çykarylýan semantik kategoriýalar leksikologikkategoriýalara gabat gelmeýär. Olar belli bir gurluşlar bilen bagly bolýarlar we çäklihäsiýete eýedirler.Söz ýasalyşyň özboluşlygy eýýäm XX asyrda köp işleriň ýazylmagynagetirýär. Ol işlerde onuň käbir meseleleri beýan edilipdir. Söz ýasalyşyňmeselelerine bagyşlanan dürli häsiýetli işler ýazylýar: kandidatlyk we doktorlykdissertasiýalar, monografiýalar we okuw gollanmalary we ş.m. Mysal üçin, türkmen[5; 11], rus [36, 38, 28, 34], german we umumy dil bilimi [21, 22, 23], iňlis [19,20], fransuz [12], ispan [2], nemes [31, 32, 13] we ş.m. dilleri boýunça işlerýazyldy.Umuman, häzirki döwürde söz ýasalyş dil biliminiň özbaşdak bölümihökmünde giňden öwrenilýär. Dünýä dil biliminde onuň şu meseleleri gowyişlenilipdir: sinhron we diahron söz ýasalyşyň tapawudy we biri-birine gatnaşygy,sinhron söz ýasalyşyň dinamikasy; söz ýasalyş derňewiniň usulyýeti. Söz ýasalyşyňdürli ýollary (sposoby), şeýle-de onuň sintaksise bolan gatnaşygy, söz ýasalyşmodelleşdirmeginiň meseleleri, ýasama we goşma sözleriň nominatiw hyzmaty webeýlekiler. Käbir meseleler häzirem jedelli bolup galýar. Olara şular degişlidir: sözýasalyş usulynda prefiksasiýanyň orny (onuň söz goşulyşa gatnaşygy, söz ýasalyşyňusuly hökmünde özbaşdaklygy: onuň suffiksasiýa bilen bilelikde affiksal söz ýasalyşagatnaşygy “ýarym affiksasiýanyň” bolmagy – onuň söz ýasalyşa we affiksasiýagatnaşygy we söz ýasalyşyň özbaşdak usuly hasaplanmagy; söz ýasalyş manysynyňanyklanmagy, söz ýasalyş paradigmasy, söz ýasalyş zynjyry, söz ýasalyş öýjügi webeýlekiler.Söz ýasalyşyň dildäki hyzmaty onuň leksikografik berlişi bilen baglymeseleleri hem ýüze çykardy. Rus diliniň kök morfemalarynyň sözlügi bilen bilelikde,G.Augstyň sözlügi hem çapdan çykdy. Onda nemes diliniň söz ýasalyş morfemalarygysgaça beýan edilýär [3]. Söz ýasalyş elementleriniň sözlügini düzmäge ilki bilengerman dillerini öwrenýän sowet alymlary synanyşdylar [30].Söz ýasalyşyň diliň özbaşdak bölümi hökmünde ykrar edilmegi bilen dilbiliminde onuň derejelik häsiýeti baradaky, ýagny dil gatlaklaryndaky tutýan ornunykesgitlemek bilen bagly meseläniň ýüze çykmagyna getirdi. Giňden ýaýran hemköpler tarapyndan kabul edilen nukdaýnazar söz ýasalyşy dereje aralyk ýerde18

goýmagy öňe sürýär. Sebäbi ol fonologiýa bilenem, leksika bilenem, grammatikabilenem, şeýle-de, diliň beýleki dereje aralyk ýerleri (oblastlary) bolan frazeologiýahem stilistika bilenem baglanyşykly bolup durýar. Söz ýasalyşyň dereje aralyk ugurhökmünde giňden öwrenilip ýazylan iş Ý.S.Kubrýakowa degişlidir [10, 11, 12].Diliň umumy ulgamynda özbaşdak ulgam şahamçasyny emele getirýän sözýasalyş diliň beýleki derejelerinden we ugurlaryndan (oblastlaryndan) üzňelikde(izolýasiýada), ýagny hiç biri bilen aragatnaşyk etmeýän görnüşde däldir. Onuňleksika hem grammatika bilen baglanyşygyna üns berip görmek üçin,M.D.Stepanowanyň işlerine ýüzlenmek bolar [31, 32, 33].Many meýdanlaryň teoriýasy söz ýasalyşda özüne köp ünsi çekýär, onuňnetijesinde bolsa anyklyga we maddy esasa eýe bolýar. Mysal üçin, käbir dilçialymlar meňzeş ýa-da ýakyn manyly söz ýasalyş elementleriň esasynda dürlimodelleriň (nusgalaryň) düzüminde örän uly many (semantik) kategoriýalarytapawutlandyrýarlar [26, 33].Söz ýasalyş söz “maşgalalaryna” hem “öýjüklerine” gönüden-göni gatnaşykdabolýar. “Maşgala” hem “öýjük” adalgalaryny L.R.Zinderiň we N.W.Stroýewanyňulanylyşyny ýerine düşen hasaplaýarlar. Söz maşgalasy – bu etimologik taýdangaryndaş sözleriň topary. Ol topara girýän sözleriň biri-birine bolan many taýdanbaglanyşyklaryna üns berilmeýär, “öýjükde” bolsa – many baglanyşygy saklanypgalýar [39].Soňky döwürde dürli-dürli düşündirilýän söz ýasalyş paradigmasy baradakydüşünje bilen bagly mesele ýüze çykýar [25, 27]. M.D.Stepanowa bilenZ.A.Haritonçigiň söz ýasalyş paradigmasy baradaky düşünjelere düşündirişlerindemeňzeşlik duýulýar [33, 16]. Sözüň söz ýasalyş paradigmasy – bu ondan ýasalan ählisözleriň mümkin bolan toplumydyr. Olaryň arasyndaky many gatnaşyk saklanypgalýar. Başga söz bilen aýdylanda, bu ilkinji derejeli ýasaýjylyk bilen tapawutlanýansöz ýasalyş öýjügidir. Söz toparynyň paradigmasyna onuň ähli bolup biläýjek ýasamasözleri degişlidir. Şeýlelikde, söz ýasalyş paradigma aýratyn alnan sözüň we söztoparynyň morfologik paradigmasyna meňzeşdir.Söz ýasalyşyň leksika we grammatika bilen baglanyşygy dil biliminiňulgamynda onuň özbaşdaklygyna zyýan etmeýär-de, gaýtam dil biliminde, onuňumumy dil (sistemasynda) ulgamyndaky dialektik garaşlylygy ýüze çykarmak üçinsubutnama bolup hyzmat edýär.Görnüşi ýaly, söz ýasalyşda diňe bir leksik hem grammatik kanunlary bolman,eýsem käbir ýagdaýlarda olaryň ýüze çykmagyna täsir edýän aýratynlyklar hem bar.Dürli dilleriň söz ýasalyş ulgamyny öwrenmek bolsa, bu pikiriň dogrudygyny subutedýär. Häzirki zaman dil biliminde häzirki güne çenli söz ýasalyşyň beýlekilingwistik ylymlaryň arasyndaky ornuny kesgitlemek wajyp hem jedelli mesele bolupdurýar. Dil biliminde bu barada häzire çenli umumy kabul edilen nukdaýnazar ýokdiýsek, ýalňyş bolmaz. Mysal üçin, rus grammatik däbine görä, sözüň morfemabölekleriniň ähli görnüşleri we ýasalyşy bilen baglanyşykly meseleler köp wagtlapmorfologiýanyň obýekti hasaplandy. Käbir alymlar söz ýasalyşy grammatikanyňmorfologiýa we sintaksis bölümleri bilen bilelikde aýratyn özbaşdak bölümihasaplaýarlar [24, 37, 2]. Başga-da söz ýasalyşyň diliň sözlük düzümini baýatmaga19

we atlandyrmaga (nominasiýa) gatnaşýandygy üçin ony leksikologiýa degişli etmägesynanyşýarlar. Ýöne häzirki zaman dil biliminde iň köp ýaýran nukdaýnazar sözýasalyşy özbaşdak leksika bilen grammatikanyň aralygynda ýerleşýän derejeli dilbiliminiň bölümi hasaplanmagydyr. Şeýle pikir ilki bilen W.W.Winogradowadegişlidir [36, 38 s.].Şeýlelikde, söz ýasalyşyň lingwistikanyň özbaşdak bölüminiň beýlekigatlaklaryndan tapawutlanýan aýratyn gatlagynyň bardygyny ykrar etmek dogrudyr.Ol beýleki gatlaklardan özüne mahsus birlikleri (morfemalar, ulgama degişli dälgurluş elementler we beýlekiler), kategoriýalary (söz ýasalyş tipler, nusgalar, öýjükler,serişdeler, usullar we ş.m.) we ösüş kanunlary bilen tapawutlanýar.Şol bir wagtda-da söz ýasalyşyň leksikologiýa we morfologiýa bilen berkbaglanyşygynyň bardygyny, bu bölümleriň arasynda ýerleşýändigini aýratyn bellemekgerek. Şeýle baglanyşyklaryň bolmagynyň sebäbi ilki bilen şundan ybarat. Dilbiliminiň bu üç bölüminiň hemmesiniň umumy öwrenýän birligi sözdür. Söz bolsa,belli bolşy ýaly, leksik, morfema-söz ýasalyş we grammatik derejeleriniň gurluş-many(leksika-semantik) alamatynyň üznüksiz birligidir. Söz ýasalyş sözüň gurluşyny ikihadysanyň (gatnaşyklaryň tipiniň) suraty (şekili) hökmünde öwrenilýär. Olaryň gurluşusuly meňzeş diýen ýaly, ýöne many hyzmaty dürlüdir:1. Söz ýasalyş (deriwasiýa) – täze leksik manyly ýa-da şeýle öwüşginli leksikbirlikleri döretmek hadysasy:elelli → ellik → leksik söz ýasalyş (deriwasiýa)eljagaz → eljagazjyk – üýtgedijisöz ýasalyş (modifikasiýaly deriwasiýa)2. Şekil ýasalyş – bu sözüň leksik taýdan meňzeş, emma grammatik manysytaýdan tapawutlanýan grammatik görnüşini (söz şekilini) ýasaýar: el - eliň, eli, ele,elde, elden... eljagaz – eljagazyň, eljagazy, eljagaza we ş.m. şekil ýasalyş sintaktikhäsiýetli (sintaktik taýdan baglanyşykly şekiller) we sintaktik däl häsiýetli (sintaktiktaýdan bagly bolmadyk şekiller: infinitiw, komparatiw we ş.m.). Sintaktik şekilýasalyş söz üýtgediş diýip atlandyrylýar.Eger deriwasiýa hadysasy (söz ýasalyş, söz döreýiş) leksikanyň baýamagynyňesasy çeşmesi bolýan bolsa, şekil ýasalyş öz tebigaty boýunça grammatik hadysadyrwe ol morfologiýada öwrenilýär.Söz ýasalyşda öwrenilýän morfemalar, bir tarapdan, sözüň umumy leksikmanysynyň belli komponentlerini, beýleki tarapdan, – onuň grammatik häsiýetiniaňladýar. Mysal üçin:Gülüşdiler – gül – şatlyk duýgusyny aňlatmak usuly, -üş – hereketiň bilelikdeýerine ýetirilişini aňladýar, -di – öten zamanyň sintaktik däl manysyny aňladýar, -lar– köplük sanyň sintaktik manysyny aňladýar.Abstraksiýa derejesi boýunça köp söz ýasaýjy morfemalar şekil ýasaýjylaraýakynlaşýar (otnositel sypatlayň goşulmasy we ş.m.), käbir sözüň morfema üýtgetmek20

hadysasy deriwasiýanyň we şekil ýasalyşyň araçäginde ýerleşýär (güýçli – güýçlüräk,berk – has berk we ş.m.).Söz ýasalyşyň ýene-de fonetika (fonologiýa) bilen hem baglanyşygynyňbardygyny bellemelidir. Sebäbi fonetik kanunlaryň hereketi ilki bilen deriwasiýahadysasynda morfemalar birleşende ýüze çykýar. Şunda sözüň gurluşynda köp sanlyfonetik özgerişler bolup geçýär (ses çalyşmagy, sesleriň düşmegi, basymyň ornunyňüýtgemegi we beýlekiler). Şunuň bilen baglanyşykly alymlar söz ýasalyşyň şeýlehadysalaryny öwrenýän tutuş bir aýratyn bölümini tapawutlandyrýarlar. Oňamorfonologiýa diýilýär.Söz ýasalyşyň sintaksis bilen arabaglanyşygynyň bardygynyň aýratyn, belli birýagdaýda ýüze çykýandygyna ýene bir gezek üns berip, şuny aýtmak bolar: köpýasama sözler söz düzümleriniň esasynda döreýär ýa-da olaryň manysyndanmotiwirlenýär. Ýasama sözleriň ulanylyşy, köplenç, sözleýşiň sintaktik gurluşynabagly bolup durýar (delilnama;Türkmenbaşy we ş.m.).Diliň söz ýasalyş mehanizmi ýerine ýetirýän hyzmaty boýunça birmeňzeş däl.Umumy görnüşde, ony bäş gornüşe bölýärler. Olar dilde gepleýän adamyňkommunikatiw maksadyny ýüze çykarýar. Eger gepleýän adam haýsydyr bir zadyatlandyrjak bolanda, hususy nominatiw hyzmat [1] ýüze çykýar. Eger ol jümläniňsintaktik gurluşyny üýtgetjek bolsa, konstruktiw hyzmat [2], eger has gysgaçaatlandyrmagy amala aşyrmak islese, kompressiw hyzmat [3], eger haýsydyr birekspressiw, ýagny dürli grammatik öwüşginli şekili aljak bolsa, ekspressiw hyzmat[4], eger sözleýşiň belli bir görnüşine degişli serişdeleri ulansa, stilistik hyzmat [5]ýerine ýetirilýär. Olaryň aýratynlygyna şeýle seredip geçmek bolar.1. Hususy nominatiw söz ýasalyşda täze söz haýsydyr bir täze dörän zadyatlandyrmak ýa-da öňden bar zadyň (hadysanyň we ş.m.) adyny täzelemek üçindöredilýär. Mysal üçin, Garaşsyzlyk döwründe täze düşünjeler (Garaşsyzlyk,Bitaraplyk, Ruhnama) bilen bilelikde öňden ulanylýan düşünjeler, zatlar täzeçeatlandyrylmaga başlandy (doňdurma, talyp, taslama, maksatnama, ýaýlym we ş.m.).2. Konstruktiw söz ýasalyşda täze söz sözleýşiň gurluşyny üýtgetmekmaksady bilen döredilýär. Dilde bu hyzmaty sintaktik deriwatlar ýerine ýetirýärler.Olar özlerini döretmäge gatnaşýan sözlerden diňe bir manysy boýunça däl-de, eýsemözleriniň sintaktik hyzmatlary bilen hem tapawutlanýarlar.Bu ýagdaý, köplenç, bir söz toparyna degişli sözden başga söz toparyna degişlisöz emele gelip, sözleriň manysy şol bir zady aňladyp bilende ýüze çykýar. Mysalüçin, işlemek – işlik, işlemeklik – at. Ikisi-de işlemegi aňladýar.Şeýle sözler sözlemiň sintaktik gurluşyny ýeňilleşdirýär, onuň başga gurluşaeýe bolmagyna getirýär we sözlemde tawtologiýanyň bolmazlygyny üpjün edýär.Şeýlelikde, beýle ýagdaýlarda propozisiýanyň nominalizasiýasy bolup geçýär.3. Kompressiw söz ýasalyşda dilde öň bar bolan nominatiw birlikleriňgysgalmagy bolup geçýär. Muňa mysal edip, edaralaryň, kärhanalaryň, pudaklaryň,guramalaryň we ş.m. atlaryny getirmek bolar: “Türkmenhowaýollary”, TDP we ş.m.Kompressiw söz ýasalyşda birnäçe usul ulanylýar. Olara sözleriň gysgalmagy(fizmat – fizika – matematik), abbrewiaturalar (TGU, TDP, DEI, TMDDI).4. Ekspressiw söz ýasalyşda sözleýji ýagdaý, zady ýa-da adam barada belli21

ir duýgusyny, gatnaşygyny görkezmek üçin, öňki bar bolan sözlere dürli goşulmalarygoşup söz ýasaýar. Mysal üçin, Ol özüni kimdirin öýdýär diýen sözlemde-degöwnüýetmezçilik manysy bar, ýöne Ol özüni kimjagazdyryn öýdýär diýilse, ol manyhas hem güýçlenýär. Senjagaz kim-ow? Näme işjagaz bilen meşgullanýaň? Seniňmakalajygyňy okadym.5. Stilistik söz ýasalyş häzirki döwürde arassa görnüşde az duşýan we azöwrenilen hasaplanýar. Mysal hökmünde öň bir stile degişli bolup, soňky döwürdebelli bir wagtyň geçmegi bilen beýleki stiliň çäklerinde işjeň ulanylýan sözler bolupbiler. Mysal üçin, Garaşsyzlyk döwründe Baky Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyňtagallasy bilen gadymy türkmen sözleriniň köp bölegi diňe ýokary şahyrana ýa-daylmy stilde ulanylan bolsa, häzir umumy stilde ulnylýar. Şolara mysal hökmündeseýilgäh, hekim, häkim, kazy, bendiwan ýaly ýüzlerçe sözi getirmek bolar.Şu aýdylanlar söz ýasalyşyň dil biliminiň aýratyn bölümi hökmünde ornunyňbardygyny we hemmetaraplaýyn öwrenilmegine garaşýandygyny doly görkezýär.Türkmenistanyň Prezidentiniňýanyndaky Ylym we tehnikabaradaky Ýokary geňeşiňMagtymguly adyndaky Dilwe edebiýat institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňBitaraplyk aýynyň 29-y22EDEBIÝAT1. Агабеков С. Учебник тюркменского наречия с приложением сборникапословиц и поговорок тюркмен Закаспийской области. – Асхабад, 1904.2. Арутюнова Н.Д. Очерки по словообразованию в современном испанскомязыке. – М., 1961.3. Аugst G. Lexikon sur Wortbildund / Morpheminventar. – Tuвingen, 1975.4. Azymow P. Türkmen dili (söz ýasaýjy goşulmalar). – Aşgabat, 1950.5. Azymow P. Türkmen diliniň meseleleri. – Aşgabat, 1969.6. Azymow P., Sopyýew G., Çöňňäýew Ý. Türkmen dili. – Aşgabat, 1964.7. Baýlyýew H. Häzirki türkmen diliniň grammatikasynyň gysga kursy. I bölüm. –Aşgabat, 1948.8. Baýlyýew H., Sopyýew G. Türkmen diliniň grammatikasy. I bölüm. – Aşgabat,1948.9. Беляев И. Грамматика туркменского языка. – Асхабад, 1915.10. Berdiýew R. Häzirki zaman türkmen dilinde goşma sözler. – Aşgabat, 1958.11. Borjakow A. Häzirki zaman türkmen dilinde söz ýasalyş. – Aşgabat, 1993.12. Чничлей Г.С. Соотношение минимальных значимых единиц языковойструктуры. – Кишенев, 1975.13. Fleischer W. Wortвildung der deutchen Genenwartsprache. 4 Aufl. – Leipzig,1976.14. Geldiýew M., Alparow G. Türkmen diliniň grammatikasy. – Aşgabat, 1929.15. Gurbanow A., Kürräýew N. Türkmen diliniň grammatikasy. – Aşgabat, 1962.

16. Харитончик З.А. Адьективная словообразовательная парадигма / В кн.:Вопросы словообразования и фразообразования в германских языках. – М.,1980. С. 112–124.17. Häzirki zaman türkmen dili. – Aşgabat, 1960.18. Караханов А.Ш. Грамматика туркменского языка. Ч.1. Морфология. – М.-Ташкент, 1931.19. Каращук П.М. Аффиксальное словообразование в английском языке. – М.,1965.20. Каращук П.М. Словообразование английского языка. – М., 1977.21. Кубрякова Е.С. Что такое словообразование? – М., 1965.22. Кубрякова Е.С. Теория номинации и словообразования / В кн.: Языковаяноминация. – М., 1977.23. Кубрякова Е.С. Типы языковых значений / Семантики производимогослова. – М., 1981.24. Ломоносов М.В. Российская грамматика. – М., 1755.25. Манучарян Р.С. Словообразовательно-семантическая парадигма / В кн.:Вопросы словообразования и фразообразования в германских языках. – М.,1980. С. 54–60.26. Мурясов Р.З. О словообразовательном значении и романтическоммоделировании частей речи // ВЯ. 1976. №5. С. 126–138.27. Мурясов Р.З. О теории парадигматики в словообразовании / В кн.:Вопросы словообразования и фразообразования в германских языках. – М.,1980. С. 60–67.28. Немченко В.Н. Современный русский язык / Словообразование. – М.,1984.29. Русская грамматика. – М., 1970.30. Словарь словообразовательных элементов немецкого языка (Зуев А.В.,Молчанова И.Д., Мурясов Р.З., Рурьева А.И., Степанова М.Д.). – М., 1979.31. Степанова М.Д. Словообразование современного немецкого языка. – М.,1953.32. Степанова М.Д. Словообразовательное моделирование / В кн.: Методысинхронного анализа лексики. – М., 1968. С. 147–195.33. Степанова М.Д. К вопросу о семантическом моделировании всловообразовании / В кн.: Вопросы семантики и стилистики. – М., 1979. С.10–20.34. Шанский Н.М. Очерки по русскому словообразованию. – М., 1969.35. Ващулин В.С. Структура определенных сложных существительных всовременном немецком языке. – Куйбышев, 1982.36. Виноградов В.В. Словообразование в его отношении к грамматике илексикологии / Избранные труды. Исследование по русской грамматике. –М., 1975.37. Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. – М., 1959.38. Земская Е.А. Современный русский язык / Словообразование. – М., 1973.39. Зиндер Л.Р., Строева Т.В. Современный немецкий язык. – М., 1957.23

M.A.TaganovaON THE PROBLEM OF WORD-FORMATION HISTORYWord-formation problems have always been in the focus of the researcher’sconcern. In the past word-formation was regarded to different sections of linguistics.In the middle of the XX-th century it has formed a separate section. Till the end ofthe XX-th century word-formation was studied by Turkmen linguists not asindependent section of linguistics, but within its morphology. Some problems offormation of parts of speech, of ways of word-formation have been studied. Sincethe XXI-st century due to Saparmyrat Turkmenbashy the Great’s Language policy anew stage in the development of Turkmen linguistics has begun. The new approachto Turkmen terminology has stimulated the researchers’ attention to word-formationproblems, giving all possibilities for studying word-formation as an independentsection of linguistics, for deep researches of Turkmen language word-formationproblems as well as Turkic language problems in the whole.М.А.ТагановаИЗ ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ СЛОВООБРАЗОВАНИЯОбразование слов всегда привлекало внимание учёных. Если до серединыХХ века словообразование относили к разным разделам языкознания, то позжеего выделили в самостоятельный раздел лингвистики. Исследователианглийского, испанского, немецкого и русского языков также рассматриваютсловообразование как самостоятельный раздел языкознания.В туркменском языкознании до конца ХХ века словообразованиеизучалось не как самостоятельный раздел лингвистики, а в пределахморфологии. Были изучены некоторые проблемы словообразования,словообразование частей речи, словообразовательные пути. Только в годынезависимости, благодаря Сапармурату Туркменбаши Великому, изучениетуркменского языка существенно расширилось: новый взгляд натерминологическую лексику туркменского языка стимулировал вниманиеучёных к проблемам словообразования.В туркменском языкознании есть все возможности для изучениясловообразования как самостоятельного раздела языкознания, выявления егозакономерностей, норм и моделей. Углублённое изучение всех проблемсловообразования способствует развитию не только туркменского языкознания,но и всей тюркологии в целом.24

M.BegliýewIŇLIS DILINDEN TÜRKMEN DILINE TERJIME ETMEGIŇ KÄBIRMESELELERIDil öwrenilende bir dilden beýleki dile terjime edip bilmek ukyplarynyösdürmek hem wajyp meseleleriň biridir. Umuman, daşary ýurt dilini gowy bilmegiňözi hem terjime bilen ýakyndan bagly. Terjime iki dili hem oňat bilmegi talap edýänçylşyrymly iş. Ol söz düzümi, sözlem we ýaýbaň sözleýiş derejelerinde amalaaşyrylýar. Terjimäniň göni we düşündirilişi görnüşleri bolup, olaryň hersi degişlişertlerde ulanylýar.Terjime öwrenilýän dile has çuňňur düşünmeklige giňden ýardam edýär.Elbetde, bu dilde türgen sözleýiş endiklerini ösdürmek üçin başga-da dilden sözleýiş,dürli gönükmeleri ýerine ýetirmek ýaly usullar hem bar. Terjime öwrenilýän diliňgurluşyna düşünmäge ýardam edip, ol,esasan, sözlük we grammatika babatlarynda giňhem şowly ulanylýar. Terjime daşary ýurt dilinden ene diline, şeýle hem ene dilindenýene-de yzyna, daşary ýurt diline terjime, sözme-söz, biri-birine deň gelýän, erkin weçeper terjime ýaly usullarda bolup bilýär. Terjime dilden ýa-da ýazuw üsti bilen amalaaşyrylýar.Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Ruhnama kitabynyň iňlis diline terjimeedilip dünýä okyjylaryna ýetirilmegi Türkmenistanyň we onuň halkynyň taryhyndaguwançly wakadyr. Iňlis dili öwrenilende bu kitabyň asyl nusgasy we terjimegörnüşleri bu dilleriň gurluşlaryna has inçeden düşünmeklige ýardam edip, talyplaryňkämil iňlis we türkmen dillerinde sözlemeklerine, ýazuw işlerini alyp barmaklarynauly goşantdyr. Elbetde, geljekki deňeşdirme ylmy-barlag işleri iňlis dilini has çuňňuröwrenmäge hem türkmen dilimiziň dürli tär aýratynlyklaryna göz ýetirmeklige itergiberer.Dünýä dilleri özleriniň gurluşlary we many aňladyşlary boýunça biribirlerindentapawutlanýarlar [2, 3]. Iňlis we türkmen dilleri hem hut şu babatlardahäsiýetli aýratynlyklara eýedir [4]. Iňlis dili german dil toparyna girýär we hindiýewropamaşgalasyna degişlidir. Türkmen dili bolsa altaý diller maşgalasynyň türkdiller toparyna girýär. Bu bolsa öwrenilýän dilleriň gurluşlaryndaky meňzeşliklerdenhäsiýetli aýratynlyklaryň, tapawutlaryň has köpräkdigini aňladýar [5, 6].Iňlis dili öwrenilende terjime, esasan, täze sözleriň, söz düzümleriniň manysydüşündirilende, grammatiki kadanyň, sözlem gurluşynyň aýratynlyklary özleşdirilendehas netijeli bolýar. Terjime dil öwrenmegiň zerur şertleriniň biri bolup durýar. Täzesözler geçilende bir dilden beýleki dile terjime etmek, berkidiji serişdeleriň iňoňaýlysy hasaplanýar. Söz, söz düzümi we grammatiki gurluş derejesindäki terjimemysallaryna seredeliň:a flower – gül.Meret’s brother – Merediň dogany.He happened to be busy.Ol işli bolup çykdy.Terjime arkaly täze dil birliginiň manysy hem has giň anyklanyp bilner:25

1. to go – gitmek, bir ýerden beýleki ýere hereket etmek.2. to come – gelmek, peýda bolmak, ýüze çykmak.3. I am writing – men ýazýaryn (ýazyp durun).Durnukly söz düzümleriniň terjimeleri has möhümleriň biri hasaplanylýar:to pay attention – üns bermek;heavy rain – güýçli ýagyş.Mysallardan görnüşi ýaly, iňlis dilindäki durnukly söz düzümleriniň manylaryolaryň sözme-söz terjimelerine deň bolman, olar täze bir many birliklerini emelegetirýärler. Olary bilmek üçin terjimäniň ähmiýeti uludyr.Häzirki zaman iňlis dili analitik gurluşly flektiw dil bolup, sözleriň özara esasygrammatik gatnaşyklary dört ugur boýunça amal edilýär. Olar – goşulmalar, kömekçisözler, sözlemde sözleriň tertibi we intonasiýa (heň) [7]. Grammatiki goşulmalar bugatnaşyklary aňlatmak üçin rus we türkmen dillerinde has köp ulanylýar [8]. Ýönebeýleki grammatiki serişdeleriniň ulanylmagy hem bu diller üçin häsiýetlidir.Türkmen diliniň gurluş aýratynlygyna görä grammatiki manylaryň goşulmalar arkalyhas köp derejede aňladylýandygyny bellemek gerek.Mysallara ýüzleneliň:The student took a book.Talyp kitap aldy.Iňlis dilinde sözlemde sözleriň tertibi üýtgewsiz berkligi bilen tapawutlanýarwe ýönekeý habar sözlemindäki tertip “eýe+habar” (S – V) yzygiderliginde gelýär[9,10]. Eger-de sözlemiň habary täsirini geçirýän işliklerden bolsa, üçünji orundadoldurgyç gelip, sözlem agzalarynyň tertibi şu yzygiderlikde bolýar:“eýe+habar+doldurgyç” (S – V – O).Türkmençe mysaldaky “eýe+doldurgyç+habar” (S – O – V) tertip nusgasy iňlissözleminden doldurgyjyň ýerleşişi boýunça tapawutlanýar. Şeýle hem doldurgyjyňmorfologik berlişindäki tapawutlar bellilik we näbellilik manylary bilen baglanyşyklydürli bolup bilýär:Talyp kitap aldy.Talyp kitaby aldy.Getirilen mysallar mazmun taýdan biri-birinden tapawutlanýarlar. Ikinjimysaldaky “y” goşulmasy mälimligi aňladýar. Şeýlelikde ol “The student took thebook” iňlis sözleminiň gabat gelmesi hökmünde garalýar. Birinji sözlemde sözleriňtertibi üýtgewsiz bolup, ikinji sözlemdäki mümkin bolan başga tertip “Talyp aldykitaby” sözleýşiň çeperçiligi we täsirlilik bilen baglydyr.Iňlis we türkmen grammatiki gabat gelmeleriniň esasy görnüşleri şulardanybarat: doly gabat gelmeler, bölekleýin gabat gelmeler we gurluşlaryň gabatgelmezligi.Morfologik gabat gelmäniň doly görnüşi dilleriň arasynda birmeňzeşgrammatiki kategoriýalaryň edil şonuň ýaly kybapdaş manylary aňladan wagtyndaamal edilýär. Iki dilde-de grammatiki san kategoriýasy bar. Öwrenilýän dillerdeumumy we aýry-aýry manylaryň aňladylyşy birmeňzeş. San kategoriýasy birlik weköplük sanlardan düzülip, doly grammatiki gabat gelmeleri emele getirýär.Bölekleýin gabat gelmeler iki diliň arasynda meňzeş grammatiki kategoriýalar26

olup, olaryň aňladýan aýratyn manylarynda käbir tapawutlaryň bolan ýagdaýyndaemele gelýär. Iňlis we türkmen dillerinde atlaryň düşüm kategoriýalary grammatikihäsiýete eýe bolup, olaryň aňladýan manylary we görnüşleri boýunçatapawutlanýarlar. Has anygrak aýdanymyzda, iňlis dilinde düşüm arkaly iki manyaňladylsa, türkmen dilinde olaryň sany alta ýetýär.Dilleriň düşüm ýa-da beýleki grammatiki kategoriýalaryndaky aýratynlyklar,adatça, bu dilleriň beýleki many aňladyş serişdeleri arkaly amal edilýär.Haçan-da dilleriň arasynda birmeňzeş manyly grammatiki kategoriýanyňbolmadyk ýagdaýynda, morfologik gabat gelmeleriniň hem amal edilmeýänini açykgörmek bolýar. Meselem, türkmen dilinde degişlilik grammatiki kategoriýasy bar. Olýöňkeme goşulmalarynyň sözlere birigip gelmeginde ýasalýar:kitabymkitabyňkitabyBu grammatiki kategoriýa iňlis dilinde-de, rus dilinde-de gabat gelmeýär.Şeýle grammatiki manylar bu dillerde aýratyn sözler hökmünde gelýän at çalyşmalaryarkaly berilýär:Iňlis dilindeRus dilindemy bookмоя книгаyour bookтвоя книгаhis (her) bookего (ее) книгаIňlis dilinde isimlere degişli bellilik ýa-da näbellilik grammatiki manynyaňlatmak üçin artikller ulanylýar. Olar özbaşdak söz toparyny düzýär. Türkmen werus dillerinde şu söz toparynyň ýoklugy sebäpli, ol many leksiki ýa-da sintaktikserişdeler arkaly amal edilýär.Iňlis we türkmen dilleri bilen bagly terjimeler edilende sintaksisiň, ýagny sözdüzüminiň we sözlem gurluşlarynyň aýratynlyklaryny öwrenmek hem möhümmeseleleriň biridir. Söz düzüminiň we sözlem gurluşlarynyň hem olaryň tertibiniňbirligine sintaktik gabat gelme diýlip düşünilýär. Öwrenilýän dillerde bu hili gabatgelmeler az derejede duş gelýär. Muňa garamazdan, “sypat+at” gurluş nusgasy budillerde yzygider ulanylýar:green flags – ýaşyl baýdaklarinteresting books – gyzykly kitaplarSözlem gurluşy derejesinde hem ýönekeý sözlemiň habary täsirini geçirmeýänişliklerden bolanda doly gabat gelmeler amal edilýär:He came – Ol geldi.She laughed – Ol güldi.Söz düzüminde bölekleýin gabat gelmeler haçan-da many taýdan birmeňzeşlikbolup, dilleriň gurluşlarynda tapawut bolanda duş gelýär. Ýöne bu ýerde-de dolygabat gelmeler hem bar.Aýyrgyçlaryň sözleriň utgaşmasy arkaly emele gelmegi öwrenilýän dillerehäsiýetlidir. Ol “at 1+at 2” (N 1+N 2) söz düzüm nusgasy arkaly amal edilip bilinýär.Meselem:glass-tube – aýna-naýça27

Şu söz düzümi nusgasynda degişliligiň aňladylyşy:business-planiş meýilnamasyiş meýilnamaGetirilen mysallardan görnüşi ýaly, aýyrgyçly söz düzümlerinde doly webölekleýin gabat gelmeler hem bar. Many birmeňzeşliginde grammatiki gurluşlar dürlibolup bilýär.Söz düzümleriniň birinji bölegi sanlardan bolanda dilleriň arasynda tapawutaçyk ýüze çykýar.one bookbir kitaptwo booksiki kitapthree booksüç kitap…… …..ten bookson kitapGetirilen söz düzümlerinde öwrenilýän dillerde san kategoriýasynyňaňladylyşynda aýratynlyklary görmek bolýar.Birinji sözi sandan bolan söz düzümlerinde iňlis dilinde köplük san goşulmasysöz düzümini grammatiki taýdan belgilendirýär. Olara gabat gelýän türkmen sözdüzümlerinde şeýle belginiň bolman, dilleriň arasynda bölekleýin gabat gelmäniňbardygyny görmek bolýar.Bir dilden beýleki dile terjime edilende bölekleýin gabat gelme sözlemderejesinde hem bolup bilýär. Bu ýerde, köplenç, dilleriň sözlem gurluşlaryndakyaýratynlyklar, käbir tapawutlar açyk ýüze çykýar: Meselem:It is forbidden to smoke here.Bu ýerde çilim çekmek gadagan.Getirilen mysallarda iňlis sözleminde aýratyn terjime edilmeýän “it” çalyşmasygurluş aýratynlygyny emele getiryär. Şeýlelikde, onuň türkmençe gabat gelmesiseljerilende dilleriň arasyndaky mazmun birligindäki bölekleýin gabat gelme aýanbolýar.Dilleriň arasynda sintaktik gurluşlaryň biri-birine düýpgöter gabat gelmeýängörnüşleri hem bolup bilýär. Iňlis dilinde özbaşdak habar bolup bilmeýän predikatiwsöz düzümlerinde we olaryň türkmen diline terjimelerinde şeýle hili gabat gelmelerbar. Meselem:I heard the door open.Men gapynyň açylanyny gördüm.Iňlis we türkmen dillerindäki mysallara seredenimizde, olaryň birinjisindäkigoşma doldurgyç gurluşy iňlis diliniň bir özüne mahsus (häsiýetli) sintaktik gurluş.Onuň türkmençe gabat gelmesi özünde işlik görnüşini jemleýän doldurgyç öwürmeýa-da käbir çeşmelerde goşma sözlemiň bir bölegi hökmünde garalýar. Şunlukdasintaktik gabat gelmezlik berlen mazmunyň ikinji diliniň özünde bar bolan serişdeleriarkaly berilýär. Ol hem eýelik düşümindäki adyň we ýöňkeme goşulmasyny kabuleden ortak işlik öwrümi arkaly amal edilýär. Bu bolsa iňlis predikatiw öwrüminiňtürkmen dilinde has atlaşan jümle bilen berilýändigini hem aňladýar.Iňlis we türkmen dilleri terjime taýdan has içgin öwrenilende olaryňgrammatiki gurluşlarynda doly, doly däl (bölekleýin) gabat gelmeleriň we gabat28

gelmezlikleriň bardygy anyklanýar. Iňlis dili dürli derejelerde öwrenilende şuaýratynlyklar göz öňünde tutulsa we degerli terjime işleri geçirilse, bu dilleriňgurluşlaryna içgin düşünilip, dilden we ýazuw sözleýişler has-da kämilleşýär, dilendikleri ösýär. Terjime, esasan, täze sözleriň söz düzümleri we grammatiki kadalaryňdüşündirilişinde netijeli bolýar.Magtymguly adyndakyTürkmen döwletuniwersitetiKabul edilen wagty2006-njy ýylyňSanjar aýynyň 10-yEDEBIÝAT1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. – Aşgabat: TDNG, 2001.2. Аракин В.Д. Типология языков и проблема методического прогнозирования.– М., 1989.3. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. – М.,1969.4. Беглиев М.Б. Основы динамического строения речи. – Ашхабад, 1985.5. Грамматика туркменского языка. – Ашхабад, 1970.6. Сравнительная грамматика русского и туркменского языков / Синтаксис. ЧII. – Ашхабад, 1977.7. Akhmanova O.S. Et.al.Approaches to Contrastive Linguistics. – M., 1972.8. Akhmanova O.S., Melençuk O. The Principles of Linguistic Confrontations. –M., 1977.9. Gutner M.D. A Guide to Translation from English into Russian. – M., 1982.10. Translation as an Aspect of Foreign Language Studies. – M., 1976.M.BegliyevESSENTIALS OF TRANSLATION FROM ENGLISH INTOTURKMENThe article deals with issues of translation in non-related languages – Englishand Turkmen. The method of contrastive or confrontational analysis is one of themain in finding the ways of adequate translation in the two languages. Translationis understood as the transmission of a thought expressed in one language by meansof another language. In this way comprehension between peoples speaking differentlanguages is achieved.In English the order of words is fixed. The model of a simple declarativesentence is as follows “Subject-Predicate”. If the predicate is expressed by atransitive verb, then object follows the verb, that isS – V tr.– O. The Turkmen model S – O – V differs from the English by theorder of words and morphological arrangement which may be marked or unmarked.29

The principal types of grammatical correspondences between. English and Turkmenare as follows: complete correspondence, partial correspondence and absence ofcorrespondence. They are divided into morphological and syntactic types.Translation is effective as a means of English language instruction in thefollowing cases: in conveying the meaning of a word, a phraseological group, agrammar form and a sentence pattern. It is widely used in explaining vocabularyitems, grammar forms and in checking students comprehension of what is read orheard alongside with other means.М.БеглиевНЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПЕРЕВОДА С АНГЛИЙСКОГО ЯЗЫКАНА ТУРКМЕНСКИЙ ЯЗЫКВ статье рассматриваются некоторые вопросы перевода с английскогоязыка на туркменский язык, т.е. анализируются материалы неродственныхязыков. Метод сопоставительного (контрастивного) анализа языковых единицявляется основным способом в достижении адекватного перевода с одногоязыка на другой. В английском языке порядок слов в предложении строгий, т.е.фиксированный. Модель простого повествовательного предложения выглядиттак: “подлежащее-сказуемое”. Если сказуемое выражено переходным глаголом,далее следует дополнение: “подлежащее-сказуемое-дополнение” т.е. модель S–V – O.Структура туркменских предложений выглядит: S – V или S – O – V. Ониразличаются от английских предложений грамматически местоположением, иморфологически могут быть маркированными или немаркированными. Вработе приводятся основные типы грамматических соответствий в изучаемыхязыках. Здесь различаются: полные соответствия, частичные соответствия иотсутствие соответствий. Перевод является эффективным средством в процессепреподования английского языка на следующих стадиях изучения иностранногоязыка: на уровне слова, фразеологической единицы или устойчивыхсловосочетаний, при введении грамматического материала и объясненииорганизации структурной схемы предложения. Перевод является одним изосновных методов в изучении словарного состава грамматической формы и вправильной организации предложения и текста на иностранном языке.30

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕSCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№1 2007S.Şammakow, K.Ataýew, G.JumamyradowaREPETEK DÖWLET BIOSFERA GORAGHANASYNYŇSÜÝRENIJILERITürkmeniň Altyn asyry bolan XXI asyrda ýurduň durnukly ösmegi hem-dedaşky gurşawy goramak barada ilkinji we ömürlik Prezidentimiz Beýik SaparmyratTürkmenbaşynyň hemmetaraplaýyn goldawy netijesinde dürli çäreler amala aşyrylýar.Ýurdumyzyň biologik dürlüligini aýap saklamak hem şol çäreleriň biridir.Geçen ýüz ýylyň dowamynda Türkmenistanda haýwanlaryň 12692 weösümlikleriň 7064 görnüşiniň ýaýrandygy anyklanyldy. Soňky 20-30 ýylyň içindetebigat bilen adamlaryň sazlaşykly gatnaşyklarynyň dartgynly ýagdaýa geçmegisebäpli, janly-jandarlaryň görnüşleriniň sany azaldy. Bu ýagdaý Beýik SaparmyratTürkmenbaşynyň “Daş-töweregi goramak hereketleriniň milli meýilnamasy” şeýlehäsiýetlendirilýär: “Doly çapylyp gutarylan ak sazak tokaýlygynyň umumy meýdany,takmynan, 5,5 mln. ga (ozalky meýdanynyň 60%-e), gara sazak (ojar) tokaýlygynyňkybolsa 0,5 mln. ga golaý (60%) boldy. Daglarda arça, türkmen kerkawy, dagdan webeýlekiler çapyldy, şonuň netijesinde hem arça tokaýlygynyň meýdany iki essedengowrak, beýleki tokaýlar bolsa 5,5 müň ga kemeldi” [5]. Ýurdumyzyň giňişligindeçölleşme hadysasynyň ýokarlanmagy bilen ýabany haýwandyr ösümlikleriň ýaşaýyşderejesi peseldi, ençeme görnüşleriň sany azalyp, olaryň köp görnüşlerine ýitip gitmehowpy abandy. Ýabany görnüşleri gorap saklamak we olaryň sanyny dikeltmek üçinBeýik Saparmyrat Türkmenbaşy 1997-nji ýylyň Nowruz aýynyň 25-ine“Türkmenistanyň Gyzyl kitaby hakynda düzgünnamany” tassyklady. Gyzyl kitabyň2-nji neşirine ösümlikleriň 109 we haýwanlaryň 152 görnüşi girizildi [4].Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy mukaddes Ruhnamanyň ikinji kitabyndaekologiýa meselesiniň çözgütlerini durmuşa geçirip: “Türkmenistany gazlaşdyrmakbilen biz ýurdumyzyň ümmülmez meýdanlaryny çölleşmekden goradyk. Indi paltasesini eşitmeýän ojardyr sazak, toraňňydyr ýylgyn, arçadyr kerkaw tokaýlary pajarlapbaşlady. Tebigaty paýhynlamakdan halas etmek bilen birlikde biz tebigata özýarasyny bejermäge mümkinçilik döretdik” [1, 79-80 s.] diýip kesgitli belledi. Buaýdylanlar Garagum çölüniň tebigy we medeni ýadygärlikleri özünde jemleýändiginiaňladýar.Gadymy medeni gymmatlyklaryň mekany bolan Garagum çölüniň tebigatyaýratyn-da ynjyk. Türkmenistanyň ilkinji Prezidentine gadymy KöneürgenjiňUNESKO-nyň Bütindünýä mirasynyň Sanawyna girizilendigi baradakyGüwänamanyň gowşurylmagy mynasybetly gurnalan dabarada Baky BeýikSaparmyrat Türkmenbaşy 2006-njy ýylyň Magtymguly aýynyň 25-ine Garagum31

çölüne aýawly garamagyň möhüm meseledigini nygtady we “Türkmenistanyň täsintebigatynyň, ilkinji nobatda, türkmen topragynyň “ýüregi” hasaplanýan Garagumçölüniň milli gymmatlyklarynyň aýrylmaz bölegidir” [6] diýip belledi.Garagumda hojalyk işleriniň barha ýaýbaňlandyrylmagy, onuň medenigymmatlyklaryny, şeýle-de, biologik dürlüligini giňişleýin öwrenmekligi talap edýär.Ýabany haýwanlaryň görnüşlerini düýpli öwrenmek döwlet goraghanalarynda alnypbarylýar. Şolaryň biri hem Gündogar Garagumuň merkezinde ýerleşen, çöl tebigatynyöwrenijileriň “Mekgesi” hasaplanýan, 1927-nji ýylda döredilen Repetek döwletbiosfera goraghanasydyr.Bu goraghananyň çäginde we oňa ýanaşyk ýerlerde duşýan süýrenijileriöwrenmek işleri 1968–1979, 1989–1995, 2002, 2003-nji ýyllaryň Gurbansoltan –Sanjar aýlarynda 36 günüň dowamynda geçirildi. Şol wagtda pyşdyllaryň 1,hažžyklaryň 12, ýylanlaryň 6 görnüşine degişli bolan süýrenijileriň 390-sy hasabaalyndy.Sanawda görkezilen ýylanlaryň 3 görnüşi (gyzylzolakly ýylan, owgan ýylany,kepjebaş) Repetekde işlän döwrümizde gabat gelmedi. Ýöne olaryň bu ýerdeduşýandyklary barasynda edebiýatlarda [2, 3, 7] maglumatlar bar. Şeýlelikde, Repetekgoraghanasynda we oňa ýanaşyk ýerlerde süýrenijileriň 22 görnüşiniň ýaýrandygyanyklanyldy (1-nji tablisa).Sähra pyşdyly. Ol Repetekde we oňa ýanaşyk çägelik meýdanyň berkänýerlerinde, aýratyn-da gara we ak sazakgyrymsy agaçlaryň köpçülikleýin ösýänýerlerinde mydama gabat gelýär. Ol çägelik geriş ulgamynda we olaryň arasyndakyýarym berkän pesliklerde seýrek duşýar. Aklaň çägeliklerden gaça durýar. Günüňdowamynda sähra pyşdylynyň 4-sine gabat gelmek bolýar.Darakbarmakly as. Onuň köp bölegi (60%) gara we ak sazakly meýdanlardaýaşaýar. Geriş ulgamly ýarym berkän çägeliklerde bu aslaryň duşýanlary hem bar,ýöne olaryň sany has azdyr. Bu görnüş gündiz hinlerde bukulýar, gün batandan soňýatan ýerlerinden çykyp başlaýar. Çyra bilen gözlenende 2-3 sagadyň dowamyndaolaryň 4-den 10-a çenlisini görmäge mümkinçilik döreýär.Hazar asy. Seýrek duşýan as. Ol köplenç gara we ak sazaklykdaky uly bozsyçanlaryň hin toplumlarynyň köp ýerlerinde gabat gelýär. Gündizine şol hinlerdeGünüň ýagtysyndan gizlenýär we gijesine aw etmäge çykýar. 2-3 sagadyňdowamynda 1-ini ýa-da 2-sini hasaba almak bolýar.Çäge asy. Köp duşýan as. Ol gowşak berkän çägeliklerde we gum ulgamlyhem-de olaryň arasyndaky peslik ýerlerde ýaşaýar. Gündizine sazakdyr gandymyňtöweregindäki hinlerde gizlenýär we gijesine iýýän haýwanlaryny awlaýar. 2-3sagatlap çyra ýagtysynda gözleseň, 10-dan 20-ä çenlisini görüp bolýar.Çal as. Ol aklaň we ýarym berkän çägelik meýdançalarda duşýar. Gündizinesözeniň, ojaryň we beýleki gyrymsy agaçlaryň üstünde – baldak sütüniniňýarçyklarynda ýa-da gabyklarynyň aşagynda gizlenýär. Aslar agşam garaňky düşendensoň mör-möjekleri awlamaga çykýarlar. 2-3 sagadyň dowamynda onuň 4-5 sanysynytapsa bolýar.32

Repetek goraghanasynda duşýan süýrenijiler1-nji tablisaGörnüşHasaba alnanlarPyşdyllarSähra pyşdyly – Agrionemys horsfieldi 14HažžyklarDarakbarmakly as – Crossobamon eversmanni 20Hazar asy – Cyrtopodion caspius 3Çal as – Mediodactylus russowii 27Çäge asy – Teratoscincus scincus 80Sähra hažžygy – Trapelus sanguinolentus 15Gum patmasy – Phrynocephalus interscapularis 103Gyzardygulak – Ph.mystaceus 17Torjumak suwulgan – Eremias grammica 62Ortaça suwulgan – E.intermedia 13Zolakly suwulgan – E.scripta 8Çyzykly suwulgan – E.lineolata 7Zemzen – Varanus grisius* 2ÝylanlarGömülgen – Eryx miliaris 3Garabaş ýylan – Boiga trigonata 2Alaýylan – Coluber karelinii 3Gyzylzolakly ýylan – C.rhodorhachisOwgan ýylany – Lytorhynchus ridgewayiOkýylan – Psammophis lineolatus 4Sarygöýük – Spalerosophis diadema 3Kepjebaş – Naja oxiana*Alahöwren – Echis multisquamatus 4*Bellik: Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna [4] girizilen görnüşler.Sähra hažžygy özüniň giňden ýaýrandygy bilen tapawutlanýar. Bulary gara weak sazaklykdaky boz syçanlaryň hinleriniň ýaýrawynda görmek bolýar. 4-5 sagadyňdowamynda 2-3 sanysy gabat gelýär.Gum patmasy. Köp sanda duşýan patma. Ol gyrymsy agaç ösümlikli aklaňçägeliklerde gabat gelýär. 1 sagatda 20-ä çenlisini görmek bolýar.33

Gyzardygulak. Onuň esasy duşýan ýeri aklaň çägeliklerdir. Bu ýerdäki gumgerişleriniň we çäge depeleriniň üstünde gözleseň, 1 sagatda olaryň 4-5-sine duşupbolýar.Torjumak suwulgan. Köp sanda gabat gelýär. Ol berkemedik, ýarym berkängum gerişlerinde, selin örtükli aklaň çägeliklerde we olaryň aralygyndaky pesgiňişliklerde duşýar. 2 sagadyň dowamynda 6-dan 12-ä çenlisi gabat gelýär.Ortaça suwulgan. Repetegiň berkeşen çägelik meýdançalarynda, şeýle-de, garawe ak sazaklyklarynda gabat gelýär. 4 sagadyň dowamynda 2-den 6-a çenlisini görüpbolýar.Zolakly suwulgan. Aklaň çägeliklerde, ýarym berkän gum gerişlerinde we olýerde ösýän selinleriň üstünde gabat gelýär. 1 sagadyň dowamynda 4-den köpduşmaýar.Çyzykly suwulgan. Köplenç çäge gerişleriniň arasyndaky pesliklerde duşýar.Ýarym berkän sazaklyk meýdanlardaky boz syçanlaryň hinleriniň toplananaýmançalarynyň töwereginde duşýar. 1 sagatda 2 suwulgany görmek bolýar.Zemzen. Seýrek duş gelýän süýreniji. Repetekde we oňa ýanaşyk ýerlerdäkiberkän, ýarym berkän hem-de gum ulgamyndaky boz we beýleki syçanlaryňköpçülikleýin ýaýran ýerlerinde duşýar. Işlän wagtymyzda (16 günüň dowamynda)zemzene 1 gezek gabat gelindi.Gömülgen. Berkän, ýarym berkän we aklaň çägeli ýerlerde duşýar. Olar ýazwe güýz aýlarynda gündizine, tomsuň jöwzaly yssy döwründe gijesine işjeňdirler.5-6 sagatda 1-i, käbir ýerlerde 2-si duşýar.Garabaş ýylan. Gijesine çykýar. Gara sazaklyk, şeýle hem gum ulgamyndaduşýar. Bu ýylany pete-pet gabat geläýmeseň görmek kyn. Ol töweregi bilen öränçalymdaş bolup, ýeňillik bilen ojardyr gandym ýaly gyrymsy agaçlaryň üstüne çykypbilýär. Şonuň üçin bu görnüş barada edebiýatlarda-da [7] maglumat az. Repetegiňsüýrenijilerini öwrenen wagtymyzda garabaş ýylanyň 2-sine gabat gelindi.Alaýylan. Seýrek duşýan ýylan. Köplenç berkän we ýarym berkän çägeliklerdeduşýar. Ýaz aýlary bir günüň, tomusda bir gijäniň dowamynda 1 ýylana gabat gelmekbolýar.Okýylan. Ol goraghana we oňa ýanaşyk ýerlerde ösýän gara we ak sazaklykdahem-de aklaň çägelikde gabat gelýär. Hemme pasyllarda diňe gündizine çykýar.Aňsatlyk bilen agajyň üstüne çykyp bilýär. Günüň dowamynda 1-ini, käwagt 2-sinitapmak başardýar.Sarygöýük. Goraghananyň hemme biotoplarynda-da seýrek gabat gelýär.Tomus aýlary olar diňe gijesine çykýar. 2-3 günüň dowamynda 1-ini, käwagt 2-sinigörüp bolýar.Alahöwren. Ony ojar we beýleki gyrymsy agaçlar bilen berkän we seýrekaklaň çägeliklerde görmek bolýar. Tomus aýlary gündizine gün ýagtysyndangizlenýär. Günüň dowamynda 2-den köp duşmaýar.Edebiýat maglumatlaryna görä, gyzylzolakly, owgan we kepjebaş ýylanlarygoraghananyň çäginde ojar hem-de beýleki gyrymsy agaçlar bilen berkän çägeliklerdetutulypdyr. Soňky ýyllarda ýörite we möwsümleýin geçirilen barlaglarda bu ýylanlaraduşulmady.34

Şeýlelikde, Repetek goraghanasynyň we oňa ýanaşyk ýerleriň ähli biotoplarynadarakbarmakly as, ortaça we çyzykly suwulganlar, zemzen, okýylan, gömülgen,sarygöýük, alahöwren; diňe gara we ak sazaklyklaryna – sähra pyşdyly, hazar asy,sähra hažžygy, garabaş, alaýylan, gyzylzolakly, owgan, kepjebaş ýylanlary; şeýle-de,diňe aklaň çägeliklere – çal we çäge aslary, gum patmasy, gyzardygulak, zolakly wetorjumak suwulganlar häsiýetlidirler. Çägelik meýdana mahsus bolan 5 görnüş (gumpatmasy, gyzardygulak, çäge asy, darakbarmakly as we torjumak suwulgan)köpsanlylygy bilen tapawutlanýar, 1 sagat gözegçilikde olaryň 3-den 20-ä çenlidinisanasa bolýar.Türkmenistanyň Tebigaty goramakministrliginiň Çöller, ösümlik wehaýwanat dünýäsi milli institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňGorkut aýynyň 31-iEDEBIÝAT1. Saparmyrat Türkmenbaşy. Ruhnama. Ikinji kitap. – Aşgabat: TDNG, 2004.2. Богданов О.П. Пресмыкающиеся Туркмении. – Ашхабад: Изд-во АН ТССР,1962.3. Вейисов С., Нуннаев А. Обитание кобры у Репетека // Изв. АН ТССР.Сер.биол.наук. 1965. №1.4. Türkmenistanyň Gyzyl kitaby / Oňurgasyz we oňurgaly haýwanlar. – Aşgabat:Türkmenistan, 1999. I t.5. Türkmenistanyň Prezidenti Beýik Saparmyrat Türkmenbaşynyň Daş-töweregigoramak hereketleriniň milli meýilnamasy. – Aşgabat, 2002.6. Türkmenistanyň Prezidentine gadymy Köneürgenjiň UNESKO-nyň Bütindünýämirasynyň Sanawyna girizilendigi baradaky Güwänamanyň gowşuryldy //Türkmenistan gazeti, 2006. Magtymguly aýynyň 26-sy. №127 (24780).7. Шаммаков С. Пресмыкающиеся равнинного Туркменистана. – Ашхабад:Ылым, 1981.S.Shammakov, K.Atayev, G.DjumadurdyyevaCRAWLER OF REPETEK STATE BIOSPHERIC RESERVEThe researches carried out in 1968–1979, 1989–1995, 2002–2003 haverevealed 22 species of crawlers (turtles 1, lizards 12, snakes 9) inhabiting on theterritory of Repetek state reserve.The article concerns the biodistribution and number of all species of theRepetek state reserve’s crawlers.Grey geckoes, sandy and eared roundheads, mesh and striped lizards – mainlyinhabit on the loose and poorly fixed sites of desert. Geckoes, average and linelizards, a monitor lizard, sandy boa, an arrow-snake, flake a runner are moreevritopic and biotopically connected with barkhans and white saksauls. The Central35

Asian turtle, the Caspian gecko steppe agama, boyga, litorinh, cross-striped and redstripedcobra inhabit on the sites of desert covered with black-and white saksauls.Sandy and eared roundheads, geckoes, mesh lizards are the most numerousspecies here.С.Шаммаков, К.Атаев, Г.ДжумадурдыеваПРЕСМЫКАЮЩИЕСЯ РЕПЕТЕКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГОБИОСФЕРНОГО ЗАПОВЕДНИКАИсследования, проведенные в 1968–1979, 1989–1995, 2002–2003 гг.,показали, что на территории заповедника обитают 22 вида пресмыкающихся(1 вид черепахи, 12 – ящериц, 9 – змей).В статье приводятся сведения о биотопическом распределении ичисленности всех видов пресмыкающихся, распространенных на территориизаповедника.Сцинковый и серый гекконы, песчаная и ушастая круглоголовки, сетчатаяи полосатая ящурки – стенотопны, т.е. преимущественно встречаются нанезакрепленных и слабо закрепленных участках пустыни. Гребнепалый геккон,средняя и линейчатая ящурки, варан, песчаный удавчик, стрела-змея,чешуелобый полоз, эфа-более эвритопны и они биотопически связаны сбарханами и белосаксаульниками. На участках пустыни, покрытых черно- ибелосаксаульниками, обитают среднеазиатская черепаха, каспийский геккон,степная агама, бойга, литоринх, поперечнополосатый и краснополосый полозы,кобра. В заповеднике наиболее многочисленными являются 5 псаммофильныхвидов (песчаная и ушастая круглоголовки, сцинковый и гребнепалый гекконы,сетчатая ящурка).36Zemzen

P.R.HydyrowGÜNDOGAR TÜRKMENISTANYŇ GOWAÇA MEÝDANLARYNDAÝAŞAÝAN TARSONEMOID SAKYRTGALARYTürkmenistanyň tarsonemoid sakyrtgalary dürli ýaşaýyş toplumlaryndaöwrenildi [2-6, 8, 12-16]. Ýöne gowaça ekilen meýdanlarda ýaşaýan tarsonemoidsakyrtgalarynyň ekologiýasy we amaly ähmiýeti barada maglumatlar juda çäkli.Barlag üçin 2002–2005-nji ýyllar aralygynda Serdarabat, Sakar, Saýat,Garaşsyzlyk, Garabekewül, Atamyrat, Köýtendag etraplarynyň gowaçameýdanlaryndan her biri 1 dm 3 göwrümli, 450 sany toprak nusgasy hem-de gowaçaösümliginiň dürli synalaryndan 270 sany nusga ýygnaldy.Toprakda sakyrtgalaryň dikleýin ýaýraýşy, toprak oňurgasyzlaryny öwrenmegiňumumy usuly boýunça 50 sm çuňluga çenli barlanyldy. Nusgalar tejribehanadatermoeklektorlara ýerleşdirildi we olardaky sakyrtgalar ýagtylygyň täsiri bilen kowupçykarmak usuly arkaly ýygnaldy. Ösümlik synalaryndaky sakyrtgalar dürbiler, ýagnyulaldyjynyň kömegi bilen etil spirtine saýlanylyp alyndy. Ýygnalan nusgalarda jemi17500 sany sakyrtga ýüze çykaryldy, olardan mikroskopda öwrenmek üçin 752 sanymikropreparat taýýarlanyldy.Barlaglar netijesinde gowaça meýdanlarynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň 37görnüşi ýüze çykaryldy. Bu sakyrtgalar iki ekologik topara: saprofaglara wefitofaglara bölünýärler [10].Saprofaglara 32 görnüş degişlidir. Tarsonemoid sakyrtgalarynyň görnüş düzümiwe san mukdary, topragyň görnüşlerine görä üýtgeýär (1-nji tablisa).1-nji tablisaToprakda duş gelýän Tarsonemoid sakyrtgalarynyň görnüşleri we san mukdary(Serdarabat etr. 2003 ý.)№ TaksonÇemenliksuwarymlytoprakGyrmançalyçaýlymtopraksany % sany %Üstki maşgala TarsonemoinaMaşgala DolichocybidaeDolichocybe firjusae — — 2 0,19Pavania protracta 631 40,42 77 7,18Maşgala SiteroptidaeSiteroptes priscus 55 3,53 19 1,77Siteroptes majsae — — 3 0,28Siteroptes sakariensis 2 0,13 — —37

Maşgala PygmephoridaePediculaster mesembrinae 102 6,54 95 8,86Pediculaster crassipedis 7 0,45 — —Asiapygmephorus paucisetosus 49 3,14 13 1,21Mahunkania asiatica 2 0,13 4 0,38Bakerdania centriger 186 11,91 71 6,62Bakerdania venusta 8 0,51 — —Bakerdania tarsalis 30 1,92 93 8,68Bakerdania gracilis 14 0,9 — —Brennandania silvestre 124 7,94 546 50,93Brennandania dzumaevi 5 0,32 4 0,38Brennandania csibia 21 1,34 3 0,28Microdispus minutus 43 2,76 30 2,80Maşgala ScutacaridaePygmodispus equetris 20 1,28 34 3,17Pygmodispus paraequestris 6 0,38 — —Imparipes parthianensis 36 2,30 — —Imparipes turkmeniensis 17 1,09 8 0,75Heterodispus elongatus 75 4,80 44 4,10Heterodispus turkmenistaniensis 4 0,26 — —Scutacarus quadrangularis 53 3,40 16 1,49Scutacarus serotinus 25 1,60 10 0,93Scutacarus pilosiusculus 3 0,19 — —Scutacarus argillaceus 9 0,58 — —Scutacarus diversisetus 7 0,45 — —Scutacarus sabinae 15 0,96 — —Scutacarus spheroideus 12 0,77 — —Jemi: nusgagörnüşlerosoblar50281561100 50181072100Barlag döwründe çemenlik – suwarymly toprakda tapylan H.turkmenistaniensiswe P.paraequestris sakyrtgalar ylym üçin täze görnüş hökmünde ýazgy berildi[1, 7, 9].38

400300ekz/m 2a2001000aýlar V VI VII VIII IX X XI 2004 ý. V VI VII VIII IX X XI 2005 ý.400300ekz/m 2b2001000aýlar V VI VII VIII IX X XI 2004 ý. V VI VII VIII IX X XI 2005 ý.1-nji surat. Gowaça meýdanlarynyň topragynyň 0 – 10 sm çuňlugynda tarsonemoidsakyrtgalarynyň sanynyň möwsümleýin üýtgeýşi:a – Serdarabat etr.; b – Sakar etr.0 100 200 300 400 500 ekz/m 20 100 200 300 400 500 ekz/m 200101020203030404050sma50smb2-nji surat. Gowaça meýdanlarynyň topragynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň sanynyň dikleýingatlaklar boýunça üýtgeýşi (2005 ý. Garaşsyzlyk aýy):a – Serdarabat etr.; b – Galkynyş etr.39

Gowaça ekilen açyk mele toprakda (Köýtendag etr., Megejik oba) 17 görnüşedegişli tarsonemoid sakyrtgalary ýüze çykaryldy. Açyk mele toprakda ýaşaýansakyrtgalaryň sany çemenlik – suwarymly topraga ýakyn. Dag etegindäki açyk meletoprakda, başga topraklardan tapawutlylykda Imparipes tataricus we Scutacaruseucomus. Sakyrtganyň bu iki görnüşi Türkmenistanyň haýwanat dünýäsinde ilkinjigezek belli edildi.Gowaça meýdanlaryndaky toprak oňurgasyzlarynyň esasy bölegini sakyrtgalartutýarlar, sebäbi biziň gurak şertlerimizde olar ýokary uýgunlaşma alamatlarynaeýedirler. Gowaçanyň joýalary suwlananda we hatarara bejergiler geçirilende topraksakyrtgalarynyň sany üýtgeýär. Barlaglarda toprakdaky tarsonemoid sakyrtgalarynyňsanynyň gowaçanyň ösýän döwründe möwsümleýin üýtgemesi öwrenildi (1-nji surat,a, b).Tarsonemoid sakyrtgalarynyň sany ýylyň dürli aýlarynda birmeňzeş däldir.Oguz we Gorkut aýlarynda toprakda sakyrtgalaryň sany azalýar, Alp Arslan weGaraşsyzlyk aýlary aralygynda bolsa köpelýär. Güýz aýlarynda sakyrtgalaryň sanynyňartmagy, olaryň ýumurtga taşlap köpelmegi bilen baglydyr.Gowaça meýdanlarynyň topragynyň çyglylygy we ýylylygy hem sakyrtgalaryňýaýraýşyna täsir edýär. Biziň gözegçiliklerimize görä, tarsonemoid sakyrtgalarynyňtoprakda giňden ýaýramagyna has ýaramly çyglylyk 8-16%, ýylylyk 10-25 0 C-dyr. Aşaçygly toprak sakyrtgalaryň ýaşamagy üçin ýaramsyzdyr. Topragyň dikleýin gatlaklaryboýunça sakyrtgalaryň san mukdary üýtgäp durýar (2-nji surat, a, b).Topragyň üstki sürüm gatlagynda sakyrtgalar köp ýerleşýär. Barlaglardatopragyň 10-30 sm çuňlugynda, ýagny gowaçanyň we beýleki ösümlikleriňýapraklarynyň, baldaklarynyň çüýrüntgileriniň hem-de ders bölejikleriniň barýerlerine sakyrtgalaryň köp üýşýänligi anyklanyldy. Toprak sakyrtgalary ösümlikgalyndylaryny iýmek arkaly tebigatdaky madda aýlanyşygyna gatnaşýarlar.Tarsonemoid sakyrtgalary beden uzynlyklarynyň has kiçi bolýandygynagaramazdan (ortaça 190-300 mkm), toprakda erkin hereket edýärler. Biziňgözegçiliklerimize görä, sakyrtgalar öňki aýaklaryny çalasyn hereketlendirip,kuwwatly dyrnaklarynyň kömegi bilen topragy kem-kemden köwýär. Sakyrtgalaryňýaşaýyş işjeňligi bilen bagly bu hereketleri netijesinde toprak has ýumşaýar we onuňçuň gatlaklaryna howanyň aralaşmagy ýeňilleşýär.Gowaça ösümliginde fitofaglar toparyna degişli tarsonemoid sakyrtgalarynyň5 görnüşi ýüze çykaryldy. Olaryň gowaçanyň dürli synalarynda duş geliş ýygylygybirmeňzeş bolmaýar (2-nji tablisa).Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçanyň ösüşiniň güllemek döwründen başlap,ýygy-ýygydan duş gelýärler. Howanyň ýylylygy 18-27 0 C, çyglylyk 30-40% aralygyndabolanda, gowaçadaky tarsonemoid sakyrtgalary has işjeň hala geçýärler.Gowaça boý alyp, gülläp hatar aralary doluşdygyça, ondaky sakyrtgalaryňsany-da artyp başlaýar. Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçanyň ýapraklarynyň arkatarapynda, baldaklarynda, güllerinde, gozalarynda ýygnanýarlar we ösümligiňdokumalarynyň şiresini sormak arkaly iýmitlenýärler hem-de hasyllylygy peseldýärler.40

2-nji tablisaGowaçanyň dürli synalarynda tarsonemoid sakyrtgalarynyň duş geliş ýygylygy %(Garaşsyzlyk etr., 2005 ý. Alp Arslan aýy)№ Takson Ýaprak Baldak Gül Gozaaçylmadyk açylanMaşgala TarsonemoidaeTarsonemus fusarii 6,6 4 — 10 6Tarsonemus waitei 8,8 6,6 — 10 28Tarsonemus confusus 8,8 — 2 5 12Tarsonemus caucasicus 12 — — 5 8Maşgala SiteroptidaeSiteroptes tameri 26 6,6 3 10 36Nusga sany 50 25 25 25 253-nji surat. S.tameriniň garyn tarapyndan görnüşi:a – spora haltajyklary; b – N.gossypiiniň sporasynyň şekili41

Tarsonemoid sakyrtgalary gowaçada mugthorçylyk edýän kömelekleriňsporalaryny ýaýratmaklyga hem gatnaşýarlar. Barlaglar netijesinde S.tameriniňkömelek sporalaryny göçürmeklikdäki ähmiýeti anyklanyldy. Biz mikroskopikbarlaglar arkaly bu sakyrtganyň bedeniniň garyn tarapynda iki sany spora göterijihaltajygy ýüze çykardyk (3-nji surat, a). S.tameriniň spora göteriji haltajyklary onuňbedeniniň daşky hitin gatlagynyň galňaşmagy netijesinde emele gelipdir. Busakyrtganyň spora haltajyklarynda gowaçada mugthorçylyk edýän kömelekNigrospora gossypii Jaczniň sporalary tapyldy (3-nji surat, b). Bu kömelek gowaçadanigrosporoz keselini döredýär. N.gossypii gowaçanyň açylan gozalarynda süýümizaýalaýar [11].S.tameri gowaçanyň boýlarynyň ösgün we keşleriň yzgarynyň ýokary bolanýerlerinde, açylan gozalarda ýygy-ýygydan duş gelýär.Tarsonemoid sakyrtgalary gowaça agrobiosenozynyň möhüm düzüm bölegibolup durýarlar.Netije:1. Barlaglar döwründe gowaça meýdanlarynda ýaşaýan tarsonemoidsakyrtgalarynyň 37 görnüşi ýüze çykaryldy. H.turkmenistaniensis we P.paraequestrisdünýäde ylym üçin täze görnüşlerdir.2. Sakyrtgalaryň san mukdary we ýaýraýyşlary topragyň görnüşine,çyglylygyna, çüýrüntgileriň möçberine baglydyr.3. I.tataricus we S.eucomus Türkmenistanyň haýwanat dünýäsi üçin ilkinjigezek belli edildi.4. Gowaça ösümliginde tarsonemoid sakyrtgalarynyň 5 görnüşi tapyldy, olarösümligiň şiresini sorup, hasyllylygy peseldýärler.5. S.tameriniň gowaçada nigrosporoz keselini dörediji mugthor kömelek bolanN.gossypiiniň sporalaryny ýaýratmakdaky ähmiýeti öwrenildi.Seýitnazar Seýdi adyndakyTürkmen döwletmugallymçylyk institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňSanjar aýynyň 21-iEDEBIÝAT1. Gurbanow O., Tokgaýew T., Şammakow S., Eminow A. Türkmenistandakyhaýwanlaryň atlarynyň üç dilli sözlügi. – Aşgabat: Ylym, 1997. 1-239 s.2. Hydyrow P.R. Scutacarus (Scutacaridae, Trombidiformes) urugyna degişlisakyrtgalaryň Türkmenistandan tapylan täze iki görnüşi // Türkmenistanda ylymwe tehnika. 2000. №8. 20-24 s.3. Hydyrow P.R. Türkmenistanyň miweli baglarynda ýaşaýan tarsonemoid weprostigmatik sakyrtgalary // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2001. №4. 26-34 s.42

4. Hydyrow P.R. Bugdaý ösümliginde ýaşaýan sakyrtgalar hakynda //Türkmenistanda ylym we tehnika. 2004. №9. 12-18 s.5. Khydyrov P.R. The tarsonemid Mites of Turkmenistan // Allerton Press, Inc.Problems of Desert Development. – New York, 2000. P. 74-78.6. Khydyrov P.R. The soil – dwelling Mites of Eastern Turkmenistan // AllertonPress, Inc. Problems of Desert Development. – New York, 2001. P. 65-68.7. Khaustov A.A., Khydyrov P.R. Pygmodispus (Pygmodispus) paraequestris spec.nov. (Acari: Heterostigmata: Scutacaridae) from Turkmenistan // Zootaxa, 2003.№169. P. 1-4.8. Khaustov A.A., Khydyrov P.R. New species of Mites of the family Scutacaridae(Acari:Heterostigmata), associated with Ants (Hymenoptera, Formicidae) fromTürkmenistan // Acarina, 2004. №12 (2). P. 87-103.9. Khaustov A.A., Khydyrov P.R. A new species of Mites of the genusHeterodispus (Acari: Heterostigmata: Scutacaridae) from Turkmenistan // Acarina,2005. №13 (2). P. 155-157.10. Sevastianov V.D. Ecological groupings of Mites and the cohort Tarsonemina andthe group of families Acaridiae // Acarina, 2000. №8 (2). P. 151-157.11. Насыров О. Болезни культурных и некоторых дикорастущих растений врайонах среднего течения Аму – Дарьи // Известия АН Туркменистана,сер.биол. наук. 1962. №6. C.46-53.12. Севастьянов В.Д., Xыдыров П.Р. Новые виды клещей семействаPygmephoridae (Trombidiformes) биоценоза хлопчатника // Зоологическийжурнал. 1991. Вып.10. С. 134-139.13. Севастьянов В.Д., Xыдыров П.Р. Новые виды клещей семействаScutacaridae (Trombidiformes) из Туркменистана // Вестник зоологии. 1992.№1. C. 21-28.14. Xыдыров П.Р. Два новых вида клещей кoгорты Tarsonemina(Trombidiformes) из агроценоза хлопчатника // Известия АН Туркменистана,сер.биол. наук. 1996. №14. C. 70-72.15. Xыдыров П.Р. Экология растениеобитающих клещей ВосточногоТуркменистана // Проблемы освоения пустынь. 2001. №4. C.46-49.16. Xыдыров П.Р. Экология клещей нор грызунов в Юго–ВосточныхКаракумах // Проблемы освоения пустынь. 2000. №4. C. 26-29.P.R.KhydyrovTARSONEMOINS MITES INHABITING IN THE COTTON FIELDSOF EASTERN TURKMENISTANBy analysing the collected materials from cotton agrobiosenosis the presenceof 37 species of Tarsonemoins Mites were found.The species of Tarsonemoins Mites discovered in the cotton fields are relatedto two ecological groups: saprobionts, phytophages. The dinamics of the mite43

population depends on the set of the abiotic factors such as the type of the soil,moisture, temperature and the depth of the soil, the presence of food substrates andnatural enemies.I.tataricus and S.eucomus have been observed for the first time inTurkmenistan’s fauna.П.Р.ХыдыровКЛЕЩИ TARSONEMOINS, ВСТРЕЧАЮЩИЕСЯ НА ХЛОПКОВЫХПОЛЯХ ВОСТОЧНОГО ТУРКМЕНИСТАНААнализируя собранный материал с хлопкового агробиогенеза былообнаружено 37 разновидностей клещей “Tarsonemoins”.Разновидности клещей “Tarsonemoins”, обнаруженные на хлопковыхполях, связаны с двумя экологическими группами: saprabionts и растениеядный.Динамика расселения клеща зависит от набора абиотических(нежизнеспособных) факторов: типа почвы, влажности, температуры, глубиныпочвы, а также присутствия пищевых субстратов и естественных врагов.I.tataricus и S.eucomus наблюдались на территории Туркменистанавпервые.44

G.Annaýewa, M.Esenowa, G.Muhamowa, M.SuhanowÝERLI HOWA ŞERTLERINDE ÝAŞAÝAN GAN-DAMAR BASYŞYÝOKARY BOLAN NÄSAGLARYŇ PEŞEWINDE SEROTONINIŇMUKDARYNY KESGITLEMEKSerotonin triptofan aminokislotasyndan aşgazan-içege ýollarynyň nemlibardasynyň hromaffin öýjüklerinde, süňk ýiliginde we merkezi nerw ulgamynyňdokumalarynda emele gelýän biogen amindir. Bedende serotoniniň tutýan ornyuludyr. Serotoninergiki ulgam adam bedeniniň gyzgynlygyny, işdäsini, duýgusyny,ýatkeşligini, özüni alyp barşyny sazlamaga gatnaşýar.Emele gelen serotoniniň ýygnalyp saklanýan ýeriniň biri ganyň düzümindäkitrombositlerdir [2, 13, 14, 18]. Serotoniniň trombositler tarapyndan sorulmagy dürlidartgynly ýagdaýlaryň (biologiki, fiziki, himiki we ş.m.) täsirleri sebäpli ep-esliüýtgeýändigini alymlar we lukmanlar tarapyndan tassyklandy [5, 7, 11, 16].Soňky döwürde edebiýat çeşmelerinde birnäçe keselleriň emele gelmegindetrombositar-serotonin mehanizminiň ornunyň bardygy işjeň ara alnypmaslahatlaşylýar. Mysal üçin, Zawalişin we beýlekiler [5] dagynyk sklerozkesellileriň oňurga ýiliginde, gan suwuklyklarynda, trombositlerinde serotoniniňmukdarynyň ýokarlanýandygyny anyklapdyrlar. Emma rewmatoid artritli näsaglardatrombositlerdäki serotoniniň mukdary sagdyn adamlaryň görkezijilerindenpeselýändigi bilen tapawutlanýar [10].Mälim bolşy ýaly, serotonin hem ýürek-damar ulgamynyň işjeňligine belli birderejede täsir edýär, ýagny ýokary kardiowaskulýar işjeň häsiýetli serotoniniňdartgynly ýagdaýlarda trombositlerden köp mukdarda birden bölünip çykmagydamarlaryň ýylmanak myşsalaryna täsir edip, bu ulgamyň işiniň giňden üýtgemeginegetirýär. Edebiýat maglumatlaryna görä, gan-damar basyşy ýokarlanma (GDBÝ)keseliň döremeginde patogenetiki bozulmalaryň biri trombositleriň işjeňliginiňbozulmagy hasaplanylýar: bu keseliň eýýäm başlangyç döwründe trombositleriňişjeňliginiň ýokarlanýandygy we ganyň düzümine serotoniniň boşap çykýandygyanyklandy [1, 4, 15, 19].Edebi çeşmeleriň maglumatlaryna görä, serotonin gan basyşyna iki taraplaýyn,ýagny reflektor – damar gysyjy we gös-göni – damar giňeldiji täsir edýär [9, 12].Şonuň üçin serotoniniň çalşygyny öwrenmek wajypdyr.Işiň maksady – GDBÝ bolan kesellilerde gije-gündiziň dowamynda ýygnananpeşewiň düzümindäki serotoniniň mukdaryny Türkmenistanyň howa şertlerinebaglylykda barlamak. Sebäbi adatdan daşary daşky gurşawyň şertleri, şol sanda ötegyzmagy we radiasiýanyň dürli şöhleleriniň täsiri trombositlerden serotoniniň boşapçykmagyna getirýär [3, 4].Barlaglar fluorometriki usul [8] arkaly hassahananyň ýürek keselleri bölümindebejergi alýan GDBÝ 40-72 ýaş aralykda bolan 173 näsagda geçirildi. Barlag topary96 sagdyn adamdan ybarat boldy.Alnan netijelere görä, sagdyn adamlarda 24 sagadyň dowamynda peşew arkalybölünip çykýan serotoniniň ortaça mukdary 30,3 + 1,5 mkg deň boldy. Aram howa45

şertlerinde ýaşaýan sagdyn adamlaryň peşewindäki serotoniniň mukdary 24 sagatda25 mkg-a deň boldy [6].Bejerişden öň GDBÝ bolan näsaglaryň peşewindäki serotoniniň ortaçamukdary 24 sagatda 34,8±1,2 mkg-a deň boldy; bu bolsa sagdyn adamlaryňgörkezijilerinden 12% ýokarydygyny görkezýär (1-nji surat).Näsaglarda 10-12 günüň dowamynda bejergi işleri geçirilenden soň,serotoniniň ortaça mukdary (31,4+1,2 mkg/24 sagatda) sagdyn adamlaryňgörkezijileriniň derejesine çenli peseldi (1-nji surat).GDBÝ bolan näsaglarda bejeriş işleri geçirilende peşew arkaly bölünip çykýanserotoniniň mukdarynyň peselýändigi edebi çeşmelerde hem bellenilýär. Mysal üçin,M.G.Matera we beýlekileriň [16] barlaglarynda GDBÝ bolan näsaglarantigipertenziw serişdesi guanfasin bilen bejerilende peşewiň düzümindäkiserotoniniň mukdarynyň aşaklanýandygy anyklandy.35mkg/24 s34333231302928sagdyn bejerişden öň bejerişden soň461-nji surat. Sagdyn we gan-damar basyşy ýokary bolan adamlaryň peşewiniň düzümindäkiserotoniniň mukdarlary, mkg/24 sagatŞeýlelikde, ýerli howa şertlerinde ýaşaýan sagdyn adamlarda peşew arkalybölünip çykýan serotoniniň mukdary aram howa şertlerinde ýaşaýan sagdynadamlaryň görkezijilerinden özboluşly ululyklary bilen tapawutlanýar. GDBÝ bolannäsaglaryň peşewiniň düzümindäki serotoniniň mukdary sagdyn adamlaryňgörkezijilerine görä ýokarlanýandygy anyklanyldy, bu bolsa serotoninergikiulgamynyň işjeňliginiň artýandygyny, ýagny serotoniniň damar gysyjy häsiýetiniňýüze çykýandygyny görkezýar.

Bejeriş işleri geçirilenden soň, GDBÝ bolan näsaglarda peşew arkaly bölünipçykýan serotoniniň mukdary peselýär we sagdyn adamlaryň görkezijilerineýakynlaşýar. Serotoniniň mukdarynyň üýtgemegi bejerişiň netijeliligine bahabermekde peýdalanylyp bilner.Fiziologiýa ylmy-klinikimerkezli hassahanaKabul edilen wagty2006-njy ýylyňSanjar aýynyň 28-iEDEBIÝAT1. Балакян Е.В. и др. // Тер. архив. 1994. №11. С. 72-75.2. Вашкинель В.К., Петров М.Н. Ультраструктура и функция тромбоцитовчеловека. – Л., 1982.3. Граевская Е.Э. и др. // Бюллетень экспер. биологии и медицины. 2001.№4.С.396.4. Ена Я.М.и др. // Клиническая медицина. 1994. №2. С. 5-9.5. Завалишин И.А. и др. // НИИ неврологии РАМН. – М., 1997.6. Internet maglumatlary.7. Макарян А.П. и др. // Лаб. дело. 1989. №10. С. 53-56.8. Манухин Б.Н. и др. // Вопросы мед. химии. 1975. Т.21. №3. С. 317-321.9. Пиянзин А.И. // Патологическая физиология и экспериментальная терапия.1991. №2. С.15-16.10. Планельс Х.Х., Попененкова З.А. Серотонин и его значение винфекционной патологии. – М., 1965.11. Пузин М.Н. и др. // Лаб. дело. 1989. №11. С. 40-42.12. Синегурова В.Г. В сб: Нейрогуморальные механизмы артериальнойгипертензии. – Новосибирск, 1978. С. 84.13. Xарт К. Секреты серотонина. – М., 1998.14. Biessen Erik A.L. // Biochem. Pharmacol. 1988. №.20. P. 3959-3966.15. Catalano M. et al. // Hypertenzia and Atherosclerosis. 1988. P. 109-111.16. D’Andrea G. et al. // Arch. Neurol. 1989. V.46. №11. P. 1187-1189.17. Matera M.G. et al. // Curr. Ther. Res. 1989. V.46. P. 919-923.18. Meyerson Laurence R. et al. // Pharmacol. Biochem. And Behav. 1989. V. 32.№4. P. 1043-1047.19. Taylor M. et al. // Hypertension. 1989. V. 13. №16. P. 558-566.47

A.Annayeva, M.Esenova, G.Mukhamova, M.SukhanovDEFINITION OF SEROTONIN QUANTITY IN URINE OF THEPATIENTS WITH ARTERIAL PRESSURE LIVING IN LOCALCLIMATIC CONDITIONSThe problem of study of serotonin (the powerful active bioamine)concentration in daily urine of patients with arterial pressure disease, living in localclimatic conditions is considered in the article. The research is carried out inaccordance with fluorescent method on the group of healthy people (n=96, controlgroup) and 40-72 years old HBP patients (n=173).According to the data received the average indexes of serotonin level in dailyurine of healthy people is 30,3 ± 1,5 mkg. Healthy people parameter living inconditions of moderate climate differs: it is 25 mkg/24 of hours.The average level of serotonin concentration in daily urine of patients at themoment of their registration tops the parameters of the healthy people by 12%.After 10-12 days of therapy patients’ serotonin excretion with urine reducedup to the level of healthy people.Thus, daily serotonin excretion with urine of the inhabitants of Turkmenistandiffers from serotonin excretion of the inhabitants of moderate climate zones.48Г.Аннаева, М.Эсенов, Г.Мухамова, М.СухановОПРЕДЕЛЕНИЕ КОЛИЧЕСТВА СЕРОТОНИНА В МОЧЕБОЛЬНЫХ ГИПЕРТОНИЧЕСКОЙ БОЛЕЗНЬЮ, ПРОЖИВАЮЩИХВ МЕСТНЫХ КЛИМАТИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХВ статье рассматривается вопрос определения серотонина (мощноговазоактивного биогенного амина) в суточной моче больных гипертоническойболезнью (ГБ), проживающих в местных климатических условиях.Исследование проведено флюрометрическим методом у здоровых людей (n=96,контрольная группа) и больных ГБ (n=173) 40-72-летнего возраста.Согласно полученным данным, средний показатель уровня серотонина всуточной моче здоровых людей составил 30,3 ± 1,5 мкг, что несколькоотличается от показателей здоровых людей, проживающих в условияхумеренного климата – 25 мгк/24 часа.При поступлении в клинику средний уровень содержания серотонина всуточной моче больных ГБ превышает показатели здоровых людей на 12%.После 10-12-дневного курса терапии экскреция серотонина с мочой больных ГБпонизились до уровня здоровых людей.Таким образом, суточная экскреция серотонина с мочой у коренныхжителей Туркменистана имеет свои фоновые величины, которые несколькоотличаются от данных для зон с умеренным климатом.

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕSCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№1 2007A.Nigarow, S.Täşliýew, O.BaýramdurdyýewaAMYDERÝA SINEKLIZINIŇ TÖWEREGINDÄKI GURŞAWYŇKARBON ÇÖKÜNDILERI BARADA TÄZE MAGLUMATLARMakalada Turan plitasynyň günortasyndaky çuňlukda ýerleşýän aralyktoplumynyň düzümine girýän, az öwrenilen karbon çökündileriniň stratigrafiýasybaradaky maglumatlara seredilýär. Şeýle-de, Amyderýa sinekliziniň günorta wedemirgazyk-gündogarynda ýerleşýän iki gözleg-barlag meýdançalarynda gazylanguýulardan çykarylan aşak we ýokary karbon gatlaklaryna, olarda duşýanforaminiferlere, spora we tozanjyklaryň toplumlaryna garalýar we gysgaça taryhygeologikinetijeler çykarylýar.Türkmenistanyň günortasyndaky Serhedabat (Guşgy) güberçegindäki Töreşyh(beýleki ady Tagtabazar) we Amyderýa sinekliziniň demirgazyk-gündogaryndaAmyderýa dislokasiýa zolagynyň çäklerinde – Birata (öňki Darganata)meýdançalarynda soňky wagtda geçirilen gözleg-barlag işleri wagtynda çuň guýularyňaçan karbon çökündileriniň stratigrafiýasy barada täze maglumatlar berilýär.Türkmenistanyň çöllük giňişlikleriniň ýuradan öň emele gelen çökündileriniöwrenmekligiň uly ylmy we amaly ähmiýeti bar. Geçirilen barlag işlerimeýdançalaryň geologiýasyny we gadymy çökündileriň emele geliş taryhynyöwrenmek bilen çäklenmän, nebit-gaz gözleg işlerini täze ugra – ýura döwründen öňemele gelen gatlaklara gönükdirmäge ýardam eder. Bular Turan plitasynyňmeýdançalarynda, hususan-da, Türkmen antikliziniň günortasynda we Amyderýasinekliziniň töweregindäki gurşawlarynda ähmiýetlidir.Töreşyh meýdançasyndaky №15 guýy 3515-3517 m aralygyndaky çuňlukdaargillitleri we toýunly slanesleri açdy. Olardan Gündogar Türkmenistanda ilkinjigezek irki karbon döwrüne degişli foraminiferler toplumy tapyldy. Guýynyň 3552-3554 m çuňlukda açan gatlaklaryndan tapylan mikrofaunanyň içinde Endothyridae weTextuilaridae maşgalalaryna degişli görnüşler agdyklyk edýär. Olardanforaminiferleriň şu görnüşleri kesgitlendi: Spiroplectammina (?) guttulataBalakhm., S. (?) nana Lipina, Endothyra aff. glomiformis Lipina. E. aff. tuberculataLipina, Ammobaculites elenae Dain.Bu çökündiler litologiýasy boýunça garamtyl çaldan gara reňke çenli gowşakslanesli, birsyhly, dykyz, köp jaýrykly alewritli argillitlerden durýar. Duz turşusy bilentäsirleşmeýär. Dag jynslarynyň 75-80%-ini toýun bölejikleri, 20-25%-ini maýdaalewritler tutýar. Bular ýuka gatlakly bolup, güýçli ýygyrtlanma sezewar bolupdyrlar.Irki karbonda foraminiferleriň arasynda köp kameraly, çylşyrymly gurluşy49

olan endotiralar peýda bolup, olaryň arasynda turneý çökündileriniň zolagynamahsus Endotira communis Reuss görnüşi san taýdan agdyklyk edýär.Guýynyň karbon çökündileriniň kesiminiň käbir ýerinden juda seýrek alnannusgalar foraminiferleriň düzüminiň bu döwürde nähili derejede üýtgändiginiyzarlamaga mümkinçilik bermedi.Töreşyhda geçirilen mikrofauna barlaglar irki karbonda foraminiferleriňdüzüminde agglýutinirleşen bentosyň agdyklyk edip, olaryň umumy sanynyň 87%-initutýandygyny görkezdi. Ol foraminiferler Paleotextulara, Spiroplectammina,Haplophragmoides, Verneuilina, Tetrataxis, Marssonella, Ammobaculites uruglarynadegişlidir. Sekresion bentos az bolup (13%), ol Lenticulina, Endothyra, Neobuliminauruglaryndan durýar. Foraminiferleriň plankton görnüşleri duşmaýar (1-nji surat).Foraminifer toplumynda duşýan Spiroplectammina urugy hem bu çökündileriňturneý döwründe emele gelendigini ýene bir gezek tassyklaýar [3].Günorta-gündogar Türkmenistanda paleontologiki kesgitlenen turneý döwrüniňçökündileri ilkinji gezek ýüze çykaryldy.Eger-de Töreşyh meýdançasyndaky 15-nji guýuda duşýan ähli toýunly gatlagykarbon döwründe emele gelendir diýip hasap etsek, X.Kabulowyň (2004) pikirinegörä, karbonyň ýokary çägi 3103 m-de gutarýar. Şu ýerdäki litologiki aýratynlyk,toýunly gatlagyň üstünde ýatan alewrolit we çäge daşlarynyň (pesçanikleriň) gammaişjeňliginiň birden peselýändigi bilen häsiýetlidir, olaryň perm-trias çökündilerinedegişli bolmagy mümkin.501-nji surat. Öwrenilen gözleg-barlag meýdançalarynyň ýerleşýän ýerleriniň çyzgysyGündogar Türkmenistanyň Birata (öňki Darganata) meýdançasyndaky 1-njiguýy 2997-3035 m aralykda çal, garamtyl, gara ýakyn çäge daşyny (pesçanik) wegara reňkli kömre dönen kalsitli ösümlik galyndylaryny açdy. Bu çökündileriň inženerL.Loktewa tarapyndan geçirilen palinologiki barlaglary, olarda duşýan spora wetozanjyklaryň toplumynyň ýaramaz saklanandyklaryna garamazdan, olaryň ýaşynykesgitlemäge ýeterlikdigini görkezdi. Kesgitlenen sporo-tozanjyklarynyň toplumynda

sporalar (70%) agdyklyk edýär, tozanjyklar bolsa 30%-ini tutyar (3-nji surat). Ep-eslimöçberde Nigrisporites nigritellus Lob. (18-20%), Cyclobaculisporites trichacanthusLub. (15%), azrak mukdarda Licospora sp., Remysporites psilopterus Lub.,Spinosisporites sp. we iki ýeke Foveolatisporites sp., Granulatisporites arceatusOzhuzk sporalary duşýar.spptTx – 50 %nblethN 3%VEn 10%vnAb – 87 %Sb 13%Vn 6 %At 6%msH – 25 %hpab2-nji surat. Töreşyh meýdançasyndaky foraminiferleriň turneý toplumynyň uruglarynyňgöterim gatnaşygyndaky siklogrammasyŞertli belgiler:Siklogrammanyň merkezinde: Ab – agglýutinirlenen bentos, Sb – sekresiýaly bentos.Maşgala (içki tegelekde) we urug (daşky tegelekde). Agglýutinirlenen bentosyň maşgalalary:Tx – Textulariidae (sp – Spiroplectammina, pt – Palaetextularia);H – Haplophragmoididae (ab – Ammobaculites, hp – Haplophragmoides); At –Ataxophragmiidae (ms – Marssonella); Vn – Verneiuilinidae (vn – Verneuilina); Sekresionbentosyň maşgalalary: En – Endothyridae (eth – Endothira); V – Vaginulinidae (L – Lenticulina);N – Neobuliminidae (nb – Neobulimina).3-nji surat. Birata meýdançasyndaky ýokary karbonyň spora we tozanjyklarynyň esasytoparlarynyň göterim gatnaşygynyň siklogrammasyŞertli belgiler:S – sporalar (N – Nigisporites, Cb – Cyclobaculisporites, T – Turrisporites, G –Granulatisporites, S – Spinosisporites); T – tozanjyklar (C – Cordaitina, E – Entylissa).51

Tozanjyklaryň arasynda (spektorynda) Cordaitina sp. (18-20%) agdyklykedýär. Entylissa sp. tozanjygy seýrek duşýar. Bular tohumly agaç paporotniklerinedegişli bolup, karbon döwründe özleriniň ösüşinde ýokary derejä ýetip, beýlekiösümliklerden agdyklyk edipdir.Palinotoplumyň düzümi çökündileriň deňiz kenarýaka şertlerde emelegelendigini görkezýär. Paporotnikleriň köp bölegi ýylylygy, çyglylygy we kölegesöýýänlere degişli. Hemişe gök öwüsýän otlaryň sporasynyň (Zicospora) bolmagylepidodendron ösümlikli, suwly, batgalyk ýerleriň bolandygyna şaýatlyk edýär. Agaçgörnüşli paporotnikleriň tozanjyklarynyň duşmagy bolsa, kömürli çökündileriň wekömür emele gelmeklige şert döredýän aşa yssy, çygly klimatyň bolandygynytassyklaýar.Şeýlelikde, Töreşyh we Birata meýdançalaryndan alnan maglumatlar Turanplitasynyň günortasyndaky çökündileriň aralyk (geçiş, tafrosen) toplumynyhäsiýetlendirýär. Olaryň aşaky gatlaklarynyň karbon döwründe deňiz şertlerinde emelegelendigini tassyklaýar. Ýer gatlaklarynyň birsydyrygyn, dowamly çökyänpaleoçöketliginde emele gelen çökündileriň aşaky toplumynyň diňe bir karbon däl,eýsem-de bolsa, has gadymy dewon döwründe emele gelip, olarda nebit-gazýataklarynyň bolmagynyň mümkindigini-de inkär edip bolmaz. Bu ýagdaýaW.S.Knýazew [4], G.U.Amurskiý [1], A.A.Bakirow [2] we başga geologlar hem ünsberipdirler.Guýularyň açan aşakdaky çökündileriň hertaraplaýyn öwrenilmegi kesimleriňnebit-gazly gatlaklaryny mundan beýläk-de artdyrmaga, olaryň goruny köpeltmäge,ýer astyndaky täze ýataklary açmaga we özleşdirmäge ýardam eder.“Türkmengeologiýa” Döwlet korporasiýasynyňMerkezi önümçilik barlaghanasy;Türkmenistanyň nebitgaz senagatywe mineral serişdeler ministrliginiňNebit we gaz institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňSanjar aýynyň 28-i52EDEBIÝAT1. Амурский Г.И., Варенцов М.И., Васильев В.Г. О нефтегазоносностипалеозоя Средней Азии // Геология нефти и газа. 1970. №8. С. 47-51.2. Бакиров А. А., Быков Р. Н., Гаврилов В. П. и др. Фундамент, основныеразломы Туранской плиты в связи с её нефтегазоносностью. – М.: Недра,1970. C. 248.3. Дуркина А.В. Фораминиферы нижнекаменноугольных отложений Тимано-Печорской провинции / Остракоды и фораминиферы Русской платформы иСредней Азии / Микрофауна СССР. Сб. Х. Тр. ВНИГРИ. Вып. 136. – Л.:Гостоптехиздат, 1959. С. 132-389.4. Князев В. С. Фундамент и промежуточный комплекс Туранской плиты(состав, возраст, структура и история развития) в связи с проблемойнефтегазоносности / Автореф. дис. докт. геол.-мин.наук. – М., 1969. C. 58.

A.Nigarov, M.Sh.Tashliyev, O.BayramdurdyyevaNEW DATA ABOUT CARBONIFEROUS DEPOSITS OF THEBORDERLANDS OF AMUDARYA SYNECLISEThe article reveals new data about material composition, microfaunistic fossilsand spore-pollen complexes of Carboniferous deposits, opened in the last years bydeep drilling in the east of Turkmenistan. The analyzed drill core was received onToreshih exploratory area in the Kushka uplifting zone on the south of Amudaryasyneclise and Birata area (Darganata) on the northeastern slope of the syneclise.In Toreshih (well 15, interval 3515-3517 m) Carboniferous sediments arerepresented by argillites and clay slanes of Tournaisian age in which the seaforaminifers of agglutinated benthos dominate. In Birata (well 1, interval 2997-3085m) the deposits are represented by coastal sea sandstones, including heat loving andmoisture loving palynocomplexes possibly of Late Carboniferous age. Thereby,studied materials have given the paleontological acknowledgement that the lowerhorizons of the intermediate complex in the south of Turan plat belong to theCarboniferous system. Not excluded that more ancient, Devonian rocks are depositedin paleodepressions in the bottom of the intermediate complex.А.Нигаров, М.Ш.Ташлиев, О.БайрамдурдыеваНОВЫЕ ДАННЫЕ О КАМЕННОУГОЛЬНЫХ ОТЛОЖЕНИЯХОКРАИННЫХ ЗОН АМУДАРЬИНСКОЙ СИНЕКЛИЗЫПриводятся новые сведения о вещественном составе,микрофаунистических остатках и спорово-пыльцевых комплексах отложенийкаменноугольной системы, вскрытых в последние годы глубоким бурением навостоке Туркменистана. Анализируемый керновый материал получен напоисково-разведочной площади Тореших в Кушкинской зоне поднятий на югеАмударьинской синеклизы и площади Бирата (ранее именовавшейся Дарганата)на северо-восточном борту данной синеклизы.В Торешихе (скв. №15, интервал 3515–3517 м) каменноугольныеотложения выражены аргиллитами и глинистыми сланцами турнейскоговозраста, в которых доминируют морские фораминиферы агглютинированногобентоса. В Бирата (скв. №1, интервал 2997–3085 м) отложения представленыприбрежно-морскими песчаниками, заключающими теплолюбивые ивлаголюбивые палинокомплексы, и, скорее всего, имеютпозднекаменноугольный возраст. Таким образом, изученные материалы даютпалеонтологическое подтверждение принадлежности нижних горизонтовпромежуточного комплекса юга Туранской плиты к каменноугольной системе.Не исключается, что в палеодепрессиях в низах промежуточного комплексазалегают и более древние девонские отложения.53

S.Ş.Batyrow, R.E.Esedulaýew, B.W.Annamuhammedow, N.T.DurdyýewNEBIT GUÝUSYNYŇ KESE BOÝUNYŇ UZYNLYGYNYSAÝLAMAKDA TEÝÝAKA ZOLAGYNYŇ TÄSIRI[1] işde ýerlikli bellenilişi ýaly, guýa flýuidiň (gazyň, suwuklygyň) iň ulyakymyny üpjün edýän egsiltme (drenaž) üstüniň meýdanynyň iň uly bolmagy hökmandäl, sebäbi gelýän akym diňe egsiltme üstüniň ululygy (ýa-da, deň manyda, kesesütüniň uzynlygy) bilen çäklenmän, eýsem, barlykda emele gelen şol teýýakazolagynyň süzüjilige garşylyklary bilen hem kesgitlenýär.Nazaryýet taýdan, guýynyň kese boýuny (KB) çäksiz ulaldyp, onuňçykymynyň proporsional ulalmagyny gazanmak mümkindir [2]. Emma amalyýetdebeýle bolmaýar. KB-ny näçe ulaltdygyňça, şonça-da çykymyň goşmaça artdyrmasykemelip gidip otyr diýlip [1] işde nygtalýar. 1-nji suratda [1] işe laýyklykda,önümçilik şertlerindäki çykymyň guýynyň uzynlygyna baglanyşyklary görkezilýär.541-nji surat. Guýynyň çykymynyň onuň kese böleginiň uzynlygyna (ГУС) baglanyşygy500-600 m uzynlykly kese guýular üçin çykym tapawudy (nazary weönümçilik) 5-6 essä ýetýär. Bu ýagdaý KB gurluşygynyň fizika we tilsimataýratynlyklary bilen düşündirilýär.Esasy aýratynlyk: KB-nyň diwarlaryna palçyk bölejikleriniň çökmegi(kolmatasiýa) we buraw ergininiň süzülip geçen bölejikleriniň (süzülmeleriniň)ýygnagyç (kollektor) gatlaga aralaşmagy. Şunlukda, kada hökmünde, erginsüzülmesiniň, gatlagyň dag jynsynyň we gatlak suwuklyklarynyň arasynda gerekmejekhimiki täsirleşmeler bolup geçýär. Palçyk çökme we süzülme aralaşmasynyňgyzgalaňlylygyny (intensiwliligini) gaýry sebäplerden başga, buraw ergini bilenýygnagyç gatlagyň dag jynslarynyň galtaşma (birleşme) wagty kesgitleýär. Teýýaka

zolagynyň haly (ýagdaýy) guýy özleşdirilende egsiltme zolagyny palçykçökündilerinden azat etmek (arassalamak) üçin ulanylýan çärelere (suwuklyk bilenjaýyrma, ýylylyk täsirlere we başgalara) hem baglydyr.KB-nyň taslamadaky gapdal görnüş (profil) boýunça geçirilişiniň dürslügi iňuly ähmiýetlikleriň biri bolup durýar, bu netije has-da pes kuwwatlykly ýa-daköpgatly gatlaklar üçin dogrudyr. Mysal üçin, nebit çykarylyşynyň netijeleriniňseljermelerinde bellenişi ýaly, beýiklik boýunça KB-si ±2 m çäklerden çykmadykguýulardan, şol gerimden uly bolan gyşarmaly geçirilen KB-li guýulardakydan nebitiňorta çykymy 1,3 esse uly bolupdyr [1].[3] işde hem käbir kese we köpdüýpli guýularyň pes täsirliligi baradamaglumatlar getirilýär: (öňki şebäplere görä) teýýaka zolakdaky çökündiler, guýysütünleriniň önümli gatlaga nädürs düşmegi, sütünleriň ýaramaz özleşdirilmegi webaşgalar.KB-nyň pes täsirliliginiň ýene bir sebäbi, ol hem çägetutmadyr, ýagny dag jynsbölejikleriniň sütüne çykarylmagydyr. Eger KB-nyň uzaklygyny nazara alsak, ondasütüniň geçirijilik ukybynyň ýaramazlaşmagy, maddy bölejikleriň sozulmasy,çalaberkleşen gatlak jynslaryna guýa cage aralaşmagyna ýardam berýän mehanikataýdan zeper ýetirilmegi sebäpli bolup biler.Guýynyň öndürijiligine täsir edýän, ýokarda agzalan sebäpleriň birine, ýagnyteýýaka zolagynyň hapalanma hadysasyna (üst-täsirlilige – skin-effekte) garapgeçeliň.Kese guýular (KG) boýunça işleriň köpüsinde guýa tarap bolan süzülişhereketiniň geçýän ýeri akyşyň daşky we içki meýdanlaryndan ybarat hasap edilýär,özi hem soňky R Gradius bilen çäklenendir. Bu ýerde R C

Seljermäni ýönekeýleşdirmek üçin, mundan beýläk üst-täsirlik zolagy bütiniçki aýtymy tutýar diýip hasap edeliň, ýagnyR 1=R Gbolsun we şol meýdana K 1syzyjylyk belläliň.KKK 1R 1R OR C2-nji surat. KB tarap – süzülüşigiň içki meýdanyK, K 1– degişlilikde oňümli gatlagyň we üst-täsirlik zolagyň syzyjylyklary.KB-nyň başy we aýagy parallelepipediň taraplaryndan deň uzaklykdadyrlar.Şeýle halat üçin kese tekizlik boýunça hasaplanan dyňzaw (napor) ýitgisi, uzynlygyguýynyň L uzynlygyna, beýikligi gatlagyň h kuwwatyna deň bolan dik jaýryga tarapsüzlüşikde döreýän ýitgä barabardyr. Şol ýitgi şeýle ýazylýar [3]:[ π a ( 2b)][ πL( 2 )] .Q µ ch∆ p = ⋅ arcch(4)2πK h sin bR Gradiusly üst-täsirlik zolakda akyş çyzyklarynyň radius boýunçaýygnanyşmasy tarapyndan ýüze çykýan basyş ýitgisi, ýokarda görkezilişi ýaly∆p=Q µ R⋅lnπ K L RG2 1 C,(5)bu ýerde R G-ni (1) formula boýunça kesgitläris.56

3-nji surat. Kese guýynyň egsiltme zolaklarynyň kabul edilen sypatlary3-nji suratda dürli barlagçylar tarapyndan teklip edilen kese guýularyň ojakda ýerleşişi weegsiltme zolaklaryň sypatlary getirildi.3-nji a) suratdaky KB-niň L uzynlygy we 2R kini bolan ýodasypat gatlagy doly açýar. 3-nji б) suratdaky KB ýodasypat gatlagy doly açmaýar we şunlukda, egsiltme zolagyna guýynyňuçlaryndaky meýdanlar girmeýärler.3-nji a), б) suratlardaky egsiltme modellerini hyýaly hökmünde seredip, egsiltme zolaksypatyny 3-nji в) surat boýunça hasap edeliň. Onda, ýodasypat gatlagy KB-niň açyş sudury(shemasy) 4-nji suratdaky ýaly bolar.57

4-nji surat. ABCD, A 1B 1C 1D 1– gatlak teýi we depesiAA 1D 1D, BB 1C 1C – syzmaýan taraplar; AA 1B 1B, DD 1C 1C – iýmit aýlawlary;b, a – gatlak uzynlygy we ini, guýy bolsa b tarapa paralleldir.(4) we (5) formulalary jemläp, guýynyň çykymy üçin alarys:Q =charcchsin2πK h⋅ ∆pµ[ π a ( 2b)][ π L ( 2b)]+KK1⋅h ⎛ R⋅ln⎜L ⎝ RGC.⎞⎟⎠(6)Öň aýdylyşy ýaly, sütün näçe uzyn bolsa, şonça-da buraw ergininiň dag jynsybilen galtaşýan wagty we teýýaka zolagyň süzüjiligine oňaýsyz täsiri köp bolýar.Şonuň üçin, birinji golaýlaşmada, (6)-njy formuladaky süzlüşigiň daşky we içkimeýdançalarynyň süzüjilikleriniň gatnaşygyny sütün uzynlygyna görä gönüçyzykbaglanyşygy hökmünde kabul edeliň:K L = ,K L(7)1 Ebu ýerde L E– koeffisiýent; L, L E– metrde ölçelýär, biziň modelimizde L E=70 m.(6) formuladan açylyş derejesi boýunça kämil (L=b) we bir hilli (K 1=K)gatlakdaky guýynyň çykymyny tapalyň:Qсов2πKb ∆p= ⋅µ π a R+ ln2hRGC.(8)Gysgalyk üçin s belgini girizeliň:58

сhsin[ πa( 2b)][ π L ( 2b)]= s.(9)(7) we (9) formulalary nazara alyp, gatnaşyk düzeliň:QQсов=bh⋅π a R+ ln2hRGC−2[ lns+ ln( 1+1−s )]+bLER⋅lnRGC,(10)h 2R G= .(11)π(10) formulada KB-nyň uzynlygyna ýeke-täk s bellengiç (parametr) baglydyr,ol bolsa (9) formula laýyklykda hasaplanýar. 5-nji suratda üst-täsirlik nazara alnanda,çykymyň KB-nyň uzynlygyna görä baglanyşygy getirilendir. Şonda, aşakdakyberilmeler ulanyldy:1) Köplenç, barlyk şertlerinde, deňölçegli torlar [6] peýdalanylýandygy sebäplihasapdaa = bşert kabul edildi;2) h = 15 m, R C= 0,077 m, a = b = 1000 m;3) Hasap bilen tapýarys:R G=h/2π=2,387 m.5-nji suratdan görnüşi ýaly, baglanyşygyň häsiýeti [1] işdäki guýyöndürijiliginde üst-täsirligiň oňaýsyz gatnaşygy baradaky netijäni doly tassyklaýar.Şeýle-de, çykym egrisinden görnüşi ýaly, ulgamyň seredilýän geometriki ululyklaryüçinQQ сов≈ 0,5.Çykym üpjün edýän guýynyň iň amatly uzynlygyL≈200-300 mdeňdir. Sütüni mundan beýläk uzaltmak we şondaky alynjak goşmaça akym ediljekçykdajylary ödemez.59

Q/Q сов0,80,60,40,20 100 200 300 400 500 600 700 ML5-nji surat. Üst-täsirlik hasaba alnanda çykymyň KB-nyň uzynlygyna baglanyşygyÜst-täsirlik nazara alnanda, KB-nyň amatly uzynlygyny hasaplamagyň tertibinigetirýäris:1) Başlangyç berilmeler (mysal)h = 15 m,k = 50 мD,µ = 2,3 cΠз,a = b = 1000 m,3RC = 0,077 m,ρ = 0,869 t / m , ∆p= 30 atm,LE=2) (8) formula boýunça kämil guýynyň çykymy hasaplanýar:R G= h π =( 2 ) 2,387 m,70 m.Q сов = 327m 3 sut.3) Çykym üçin şeýle gatnaşygy kabul edýäris:Bu ýerden KG-nyň çykymyQ = 0,5 .Q совQ = 163,5m 3 sut.4) (10) formula boýunça s ululygy tapýarys:s = 6,0792 .5) s ululyk tapylandan soň (9) formuladan KB-nyň uzynlygyny hasaplaýarys:60

π2Lb= 0,4255,l ≈ 217 m.Şeýlelikde, uzynlygy L=271 m bolanda, guýy 30 atm. depressiýada (basyşpeselmeginde)3Q = 163,5 m sut = 142çykymy üpjün edýär. Hasaplanan zolagyň radiusytsutsüzüjiligiR G= 2,4m,LK1 = K ⋅ E= 0,428 K,Lýagny arassa zolagyň süzüjiliginiň 42,8%-ine deňdir. Q/Q сов, L Ewe beýlekiululyklaryň başga bahalarynda hem sütüniň uzynlygy şuňa meňzeş hasaplanýar.Türkmen politehniki instituty;Nebit we gaz instituty;Türkmenistanyň Prezidentiniň ýanyndakyYlym we tehnika baradaky Ýokary geňeşKabul edilen wagty2006-njy ýylyňTürkmenbaşy aýynyň 24-iEDEBIÝAT1. Бронзов А.С., Королька Е.И., Щепилло Ю.П., и др. Проблема качествастроительства скважин в нефтедобыче / Бурение. – М., 2002. №3. С. 117-120.2. Борисов Ю.П., Пилатовский В.П., Табаков В.П. Разработка нефтяныхместорождений горизонтальными и многозабойными скважинами. – М.:Недра, 1964.3. Алиев З.С., Шеремет В.В. Определение производительностигоризонтальных скважин, вскрывших газовые и газонефтяные пласты. – М.,1995. С. 131.4. Спарлин Д.Д., Хаген Р.У. Борьба с выносом песка в скважине сгоризонтальным стволом. Нефть, газ и нефтехимия за рубежом. – М., 1988.№11. С. 18.5. Алиев З.С., Сомов Б.Е., Каратаев Ж.Г. Влияние степени вскрытияполосообразных неоднородных пластов на производительностьгоризонтальных скважин / Вопросы методологии и новых технологийразработки месторождений природного газа / Сб. научных трудов ВНИИГАЗ.Ч. 2. – М., 1992. С. 40-56.6. Саттаров М.М., Мусин М.Х., Полудень И.А. Системы разработкиместорождений нефти и газа с помощью горизонтальных скважин. – М.:ВНТИЦ, 1991.61

S.Sh.Batyrov, R.E.Esedulayev, B.V.Annamuhammedov, N.T.DurdyyevTHE INFLUENCE OF THE CRITICAL AREA FORMATION ONTHE LENGTH OF HORIZONTAL OIL WELL BOREThe negative influence on permeability of the critical area of formation dueto the drilling mud penetration is known. Deterioration (or improving) of thepermeability of the critical area of formation is called skin effect. Theoretically theunlimited increase of the length of horizontal oil well bore bring to the proportionalincrease of well discharge. But such kind of a theory does not take into considerationthe filtration resistance of the shaped critical area of well bore, that is the skin effectitself. Supposing that permeability of the critical area of formation is inverselyproportional to the length of horizontal well bore and on the base of well dischargeresults it is proved that the latter are not directly proportional to the length due tothe low permeability (skin effect) and the optimal expansion well bore is depicted.С.Ш.Батыров, Р.Е.Еседулаев, Б.В.Аннамухаммедов, Н.Т.ДурдыевВЛИЯНИЕ ПРИЗАБОЙНОЙ ЗОНЫ НА ВЫБОР ДЛИНЫГОРИЗОНТАЛЬНОГО СТВОЛА НЕФТЯНОЙ СКВАЖИНЫИзвестно отрицательное влияние проникновения бурового раствора испециальных мероприятий при освоении скважины на проницаемостьпризабойной зоны. Ухудшение (или улучшение) проницаемости призабойнойзоны называется поверхностным эффектом (скин-эффект). Теоретическинеограниченное увеличение длины горизонтального ствола приводит кпропорциональному увеличению дебита скважины. Однако такая теория неучитывает фильтрационного сопротивления сформированной при буренииповерхности призабойной зоны, т.е. явление скин-эффекта. Полагается, чтопроницаемость призабойной зоны обратно пропорциональна длинегоризонтального участка скважины. Тогда, на основании известных результатовдля дебита показано, что из-за низкой проницаемости призабойной зоны пласта(скин-эффект), дебит горизонтальной скважины не прямо пропорционален еедлине и существует оптимальная протяженность ствола.62

Ö.NazarmämmedowTÜRKMENISTANYŇ ZEÝKEŞLERINIŇ SUWLARYNY ZÄHERLIMADDALARDAN BIOINŽENER USUL BILEN ARASSALAMAKDuzlulygy az bolan zeýkeş suwlaryny (duz bir litr suwda 3 gramdan az) obahojalyk önümçiliginde ulanmak ýa-da olary şor suw toplanýan howdanlardaýygnamak, janly-jandarlar we ösümlikler üçin zyýanly maddalardan arassalamagytalap edýär.Makalada Türkmenistanyň Suw hakyndaky bitewi kanunynyň 52-njimaddasynda zeýkeş suwlaryny bioinžener usul bilen arassalamak hödürlenýär. Buusul, ýokary suw ösümlikleriniň we mikro ösümlikleriň (mikroflora) zäherlimaddalary, agyr metallary, özünde siňdirijilik we toplamak ukybyna esaslanýar.Suwlary bioinžener ýol bilen arassalamagyň, başga usullara garanda birnäçeartykmaçlygy bar. Birinjiden, bu usul oba hojalyk önümçiligine gerek bolan suwuňakymynyň uly mukdaryny (5-100 m 3 /s) arassalamaga mümkinçilik berýär. Ikinjiden,hiç hili himreagentleri, elektroenergiýany talap etmeýär. Üçinjiden, hödürlenýän usulekologiýa tarapdan arassa we töwerekdäki gurşawa hiç hili zyýan ýetirmeýär.Belli bolşy ýaly, ösümlikleri kesellerden, zyýanly mör-möjeklerden we hapahaşalotlardan gorap saklamak üçin ekin meýdanlarynda himiki serişdeler giňdenulanylýar. Şonuň üçin Türkmenistanyň zeýkeş suwlarynda hlororganiki, fosfororganikizäherli maddalar we nitratlaryň bardygy bellenilýär.Biziň geçiren barlaglarymyza görä, Baş çep kenar we Çaltut hojalygarazeýkeşleriň suwlarynda (Lebap welaýaty) geksahloranyň (GHSG)–8,9 x 10 -5 ÷ 1,78x 10 -3 mg/l mukdarda bardygy kesgitlenildi. Derýalyk we Dowdan (Daşoguzwelaýaty) esasy zeýkeşlerden alnan suwlaryň nusgasynda GHSG geksohloranyň 5 x10 -5 mg/l mukdarda bardygy anyklandy.S – O esasy zeýkeşiň (Myratberdi Sopyýew adyndaky daýhan birleşiginiň ekinmeýdany) we GKS – 2 esasy zeýkeşiň (Gökdepe etraby) suwlarynda hlororganikizäherli maddalaryň αGHSG görnüşleri 5 x 10 -6 ÷ 1,5 x 10 -3 mg/l, DDT we onuňmetabolitleri 5,6 x 10 -4 ÷ 2 x 10 -3 mg/l aralykda üýtgeýär. Zeýkeş suwlaryndafosfororganiki zäherli maddalardan rogor 7,6 x 10 -4 ÷ 3,3 x 10 -2 mg/l we nitratlar5÷10mg/l mukdarda tapyldy. Barlag geçirilen zeýkeşlerde hlororganiki zäherlimaddalaryň mukdary olaryň durmuşda we arassaçylykda ulanylýan suw howdanlaryňsuwundaky zyýanly maddalaryň Geksohloranyň we DDT-iň çäklendirilentoplumyndan (ÇT) kiçi, emma balyk hojalygy üçin niýetlenen suw howdanlaryňsuwundaky zäherli maddalaryň çäklendirilen toplumyndan uly (1-nji tablisa).Gamşyň we ýekeniň bir kilogram gök massasynda hlororganiki zäherli maddageksahloranyň (αGHSG) 6.10 -2 milligrama çenli bardygy kesgitlendi. Bu bolsa, obahojalyk mallarynyň ot-iýmleri üçin çäklendirilen toplumyndan (ÇT) ep-esli az (2-njitablisa).63

T/b1-nji tablisaSSSR-iň saglygy saklaýyş we balykçylyk hojalygy ministrlikleri tarapyndantassyklanan durmuşda, arassaçylykda we balykçylyk hojalygynda ulanylýanbirnäçe suw howdanlarynyň suwundaky zäherli maddalaryňçäklendirilen toplumy (ÇT)Zäherli maddalarSuw howdanlarynyň suwundaky zäherli maddalaryňçäklendirilen toplumy (ÇT),mg/lDurmuşda we arassaçylykdaulanylýan suwBalykçylyk hojalygyndaulanylýan suw1. Geksohloran £GHSG 0,02 bolmaly däl2. DDT 0,10 bolmaly däl3. DD 0,40 bolmaly däl4. Hlorofos 0,02 bolmaly däl5. DDWF (dihlorofos) 1,0 bolmaly däl6. Fosfamid 0,04 0,00147. Saturn 0,0002 0,108. Metafos 0,02 0,029. Dilor 0,25 0,000510. Karbafos 0,05 bolmaly däl2-nji tablisaSSSR-iň oba hojalyk ministrligi tarapyndan tassyklanan oba hojalyk mallarynyňot-iýmlerinde zyýanly maddalaryň çäklendirilen toplumy(17.05.1977 we 03.04.1981 ý.ý. № 117-11)T/b64Zyýanly maddalaryň adyZyýanly maddalaryň çäklendirilen toplumy, mg/kgSüýt berýän mallar,ýumurtga berýän guşlarBaga bakylýan mallar,guşlar1. Geksohloran £GHSG 0,05 0,202. gektahlor rugsat berilenok rugsat berilenok3. DDT 0,05 0,054. Karbofos 2,0 5,05. Metafos rugsat berilenok 0,56. Hlorofos 1,0 3,0Aýratyn hem, gamşyň we ýekeniň gök massasynyň Garaşsyzlyk aýynda alnannusgalarynda nitratlaryň köp mukdarda toplanýandygy anyklanyldy. Laboratoriýadageçirilen barlaglaryň netijesine görä, C-O zeýkeşiň hanasynda ýerleşen biotekizlikdeösen ýekeniň gök massasynyň her kilogramynda 582 we gamşyň her kilogramynda70-den 263 milligrama çenli nitratlaryň saklanýandygy kesgitlendi [4].

Ýokary derejeli suw ösümliklerinde zyýanly maddalary suwdan saýlap almakwe toplamak ukyby bar. Gamşyň hlororganiki zyýanly maddalary α GHSG we βGHSG toplamak ukyby 3·10 -7 ÷5·10 -4 g/m 3 s aralykda, DDT we onuň metabolitleriniňkibolsa, 1·10 -6 ÷ 6·10 -4 g/m 3 s aralykda üýtgeýär. Ýekeniň ösümlik massasynda ýokardaagzalan zyýanly maddalaryň toplumy ep-esli az we 5·10 -7 ÷ 2·10 -5 g/m 3 s barabar.Gamyş we ýeken ösüp oturan meýdançanyň (bioplatonuň) her inedördül metrisuwdaky hlororganiki zäherli maddalaryň α GHSG we β GHSG-nyň her sekuntda3·10 -7 ÷ 6·10 -6 – gramyny arassalaýar. Daşoguz welaýatynyň we başga-da birnäçeetraplaryň zeýkeşleriniň suwunda zäherli maddalaryň köplügini göz öňünde tutup,suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň (biotekizlikleriň) hasaplamalarynda gamşyň weýekeniň ukyplylygyny 2·10 -3 ÷ 4·10 -6 g/m 3 s aralykda almaklyk hödürlenýär.Türkmenistanyň tebigy-howa şertlerinde açyk zeýkeşiň bir inedördül metrineorta hasap bilen 150-160 düýp gamyş we 55-56 düýp ýeken düşýär. Bu bolsa zeýkeşsuwlaryndaky hlor we fosfororganiki zyýanly maddalary özüne siňdirmek üçinýeterlik. Orta hasap bilen ýekeniň we gamşyň bir metr inedördül meýdany hersinedegişlilikde zeýkeş suwunyň 0,66 we 0,86 kub. metrini bir gije-gündiziň dowamyndazyýanly maddalardan arassalamaga ukyplydyr.Ýokary derejeli suw ösümlikleriniň we zeýkeşiň düýbündäki çökündileriňsuwdaky biogen elementleri özüne siňdirijilik ukyby örän uly. Şeýle-de, suwda biogenelementleri näçe köp bolsa, şonça-da suw ösümlikleri çalt ösmek bilen biomassanyemele getirýärler we suwuň esasy biogenlerinden iýmitlenýärler. Biogen elementleriňýokary suw ösümlikleriniň çalt ösmegine täsir edýän çäklendirilen toplumy azot üçin:– 250; kaliý üçin – 350; fosfor üçin – 100 mg/l barabar.Altyn asyr Türkmen kölüne barýan Baş şor suw akabanyň içki hojalyk wehojalygara açyk zeýkeşleriniň taslamasy düzülende suw ösümlikleri ösýänmeýdançada (bioplatoda) ekilýän ýekeniň gürlügi her inedördül metrde 50-60 sanywe gamşyňky 100-150 sanydan az bolmaly däldir. Şeýle hem, suw ösümlikleri ösýänmeýdançada ösümlikleriň hasaplamalardaky gürlügini saklamak üçin ýekeni suwösümlikleri ösýän meýdançanyň başynda we gamşy onuň ahyrynda ýerleşdirmeklikmaslahat berilýär.Zeýkeş suwlarynyň bioinžener usuly bilen arassalamak, açyk zeýkeşleriňhanasynda suw ösümlikleri ösýän meýdançany gurmak, hasaplamak we onyulanmagyň düzgünini işläp düzmegi öz içine alýar. Suwaryş ulgamlarynda ýokarysuw ösümlikleriniň toplumyndan: gamyş, ýeken we beýlekilerden durýan suwösümlikleri ösýän meýdança esasy suw goraýjy inžener desga bolup hyzmat edýär.Suw ösümlikleri ösýän meýdança suwaryş ulgamlarynda özüniň ýerleşişi wemaksady boýunça suwuň sakasyndakylara, hanadakylara, kenardakylara wezeýkeşleriň gutaran ýerlerindäkilere bölünýär. Zeýkeş toplumlarynda esasy suwarassalaýjy çäreler üçin hanada (1-nji a surat) we zeýkeşleriň kenarlarynda (1-nji bsurat) gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançalary içki hojalyk zeýkeşleriniňhojalygara zeýkeşlere guýýan ýerlerinde gurmaklyk teklip edilýär.Hana suw ösümlikleri ösýän meýdançany açyk zeýkeşleriň hanasynyň giň wesuwuň çuňlugynyň pes ýerinde gurmaklyk maslahat berilýär hem-de kese kesigindenzeýkeşiň suwunyň hemme mukdary geçer ýaly edip hasaplanylýar. Suw ösümlikleri65

a) Zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyňhasaplama gerimib) Zeýkeşiň hanasyndaky tekjesinde gurlan suw ösümlikleri ösýäntekizligiň hasaplama gerimi1-nji surat66

ösýän kenar meýdança zeýkeşleriň hanasynda ýörite erňekde gurlan tekje (berma)görnüşinde, kenaryň uzaboýuna ýerleşdirilýär.Zeýkeşleriň gutarýan ýerlerinde gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançalarköp meýdany talap edýär, şonuň üçin zeýkeş ulgamlarynda hanada we kenardagurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançalar amatlydyr. Suw ösümlikleri ösýänmeýdançalaryň gutarnykly görnüşi, olaryň her bir görnüşleriniň ykdysadypeýdalylygyny hasaplamagyň esasynda saýlanyp alynýar.Hanasy trapesiýa görnüşli suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň (1-nji surat, a)gidrawliki hasaplamalary I.I.Agroskiniň [1] işinde getirilen usul boýunça geçirilýär.Suw ösümlikleri ösýän meýdançada ýokary suw ösümlikleriň gowy ösmegi üçinzeýkeşde suwuň çuňlugy 0,3-1,0 m we suwuň tizligi 0,1-0,4 m/s aralykda kabuledilmegi hödürlenýär.Zeýkeşiň hanasynda gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň uzynlygynykesgitlemek üçin ilki suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň inini kesgitlemeli. Egerdeaçyk zeýkeşiň suw ösümlikleri ösýän hanasy trapesiýa görnüşinde bolsa, onuň iniaşakdaky baglanyşyk boýunça kesgitlenilýär:QB = .(3.1)V ⋅hBu ýerde: B – trapesiýanyň orta çyzygynyň uzynlygy, m;Q – zeýkeş suwunyň mukdary, m 3 /s;V – suwuň akymynyň tizligi, m/s;h – zeýkeşde suwuň çuňlugy, m.Zeýkeşiň hanasy çylşyrymly görnüşde bolanda, kenarda ösýän suwösümlikleri meýdançanyň inini tapmak üçin zeýkeşiň hanasy AD göni çyzyk bilenaşaky we ýokarky böleklere (ýaruslara) bölünýär (1-nji surat, b) [3]. Zeýkeşiňhanasynyň aşaky we ýokarky bölekleri üçin gidrawliki hasaplamalar şeýle tertipdegeçirilýär:1. Berlen ölçegler boýunça zeýkeşiň aşaky böleginiň kese kesiginiň meýdanytapylýar:w a= (b a+2mh a) h a· m 2 . (3.2)Bu ýerde: b a– zeýkeşiň hanasynyň aşaky böleginiň düýbüniň ini, m;m – zeýkeşiň hanasynyň ýapgytlygy;h a– zeýkeşiň aşaky böleginde suwuň çuňlugy, m.2. Zeýkeşiň aşaky böleginiň hanasynyň kese kesiginiň öllenen taraplarynyňuzynlygyny aşakdaky baglanyşyk bilen tapylýar:λ = b + 2h1 m.(3.3)aa a+67

3. Zeýkeşiň aşaky böleginiň ululyklary tapylandan soň, onuň gidrawlikiradiusy kesgitlenýär:R aωa= .(3.4)λa4. Soňra zeýkeşiň aşaky böleginiň suwunyň akymynyň tizligi kesgitlenýär:V = C ⋅ R ⋅i= C R ⋅ i;m s . (3.5)aa a/Bu ýerde: C – Şeziniň koeffisiýenti;i – zeýkeşiň düýbüniň uzaboýuna ýapgytlygy.C R a ululyk zeýkeşiň hanasynyň büdür-südürlik koeffisiýentine (n) wezeýkeşiň gidrawliki radiusyna baglylykda I.I.Agroskiniň işinde getirilen goşundynyň5-nji tablisasyndan alynýar [1, 340 s.]. Büdür-südürlik koeffisiýenti (n) agzalankitabda 9-2-nji tablisada akabalaryň durkunyň ýagdaýyna görä berilýär [1, 93 s.].Biziň tebigy şertlerimizdäki zeýkeşler üçin büdür-südürlik koeffisiýentin=0,0275 deň diýlip kabul edilýär.5. Zeýkeşiň aşaky böleginiň kese kesiginiň meýdanyny (w a) we suwuň tizligini(V a) bilip, suwuň mukdary kesgitlenilýär:Q= ω ⋅CR ⋅i;m s . (3.6)a a a/6. Zeýkeşiň ýokarky böleginiň suwunyň mukdary (Q ý) suwuň berlen umumymukdaryndan (Q), aşaky bölegiň suwunyň mukdaryny (Q a) aýyrmak bilen tapylýar:Q ý= Q – Q am 3 /s. (3.7)7. Zeýkeşiň ýokarky bölegi üçin suw ösümlikleri ösýän meýdançada suwuňçuňlugy (h ý) we onuň tizligi V ýboýunça zeýkeşiň hanasynda guruljak suw ösümlikleriösýän meýdançanyň tekjesiniň ini tapylýar:a =Q2hVyуyba−2− m(ha− hý).(3.8)Suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň belli bolan ölçegleri, ýagny onuň ini (Býa-da a) suwuň tizligi (V ý), zeýkeş suwuny hapalaýan zäherli maddalaryň mukdary(K), zäherli maddalaryň çäklendirilen toplumy (ÇT), hem-de ýokary suwösümlikleriniň arassalaýjylyk ukyby (g) boýunça, suw ösümlikleri ösýänmeýdançanyň uzynlygy kesgitlenýär [2, 5].68

( S − ÇT ) ⋅ BL = 1,30⋅V1⋅.(3.9)gBu ýerde: g i– ýokary suw ösümlikleriniň belli bir görnüşiniň suwarassalaýjylyk ukyby. Biziň howa şertlerimizde gamyş we ýekeniň suw arassalaýjyukyby g i= 2·10 -4 g/m 2 s diýip kabul edilýär.Zeýkeşleriň kenarlarynda gurulýan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyňgidrawliki hasaplamalary aşakdaky mysalda getirilýär.Mysal. Zeýkeş suwuny hlororganiki zäherli maddalardan arassalamak üçinhojalygara zeýkeşde kenar suw ösümlikleri ösýän meýdançasynyň taslamasynydüzmeli (1-nji b surat). Laboratoriýada geçirilen barlaglara görä zeýkeş suwundaK=0,2 g/m 3 gamma izomer (GHSG) bar. Şol zäherli madda üçin arassaçylykda wedurmuşda ulanylýan suwlaryň çäklendirilen toplumy ÇT=0,02 g/m 3 (1-nji tablisa)zeýkeşiň suwunyň akymynyň umumy mukdary Q y= 3,5 m 3 /s. Gamşyň we ýekeniňzeýkeş suwuny arassalaýjylyk ukyby g i= 2 · 10 -4 g/m 3 s.Suw ösümlikleri ösýän meýdançada suwuň ortaça tizligini, gamşyňarassalamak ukybyny göz öňünde tutup, V ý= 0,20 m/s deň diýlip kabul edilýär.Suwuň çuňlugyny zeýkeşiň aşaky böleginde h a=1 m we ýokarky böleginde h ý=0,2 mdeň diýip kabul edilýär. Zeýkeş suwy zäherli maddalardan gowy arassalanar ýaly,onuň suwunyň mukdarynyň 15-30%, zeýkeşiň kenarynyň erňeginde gurlan tekjedenakar ýaly edip hasaplamaly. Zeýkeşiň düýbüniň inini b a= 2 m we ýapgytlylykkoeffisiýenti m = 2, onuň uzaboýuna ýapgytlylygy i = 0,0002 we hanasynyň büdürsüdürlikkoeffisiýenti n = 0,0275 deň.Ýokarda getirilen maglumatlaryň esasynda zeýkeşiň hanasyndaky tekjäniň inini(a) we suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň uzynlygyny kesgitlemeli. Zeýkeşiň kesekesigi (1-nji b surat) çylşyrymly bolany üçin ol aşaky we ýokarky böleklere bölünýärhem-de gidrawliki hasaplamalar aşakdaky tertipde geçirilýär.1. Berlen ölçegler boýunça zeýkeşiň aşaky böleginiň kese kesiginiň meýdany(w a) tapylýar:w a= (b a+2 mh a) · h a= (2 + 2 · 2 · 1) = 6 m 2 .2. Aşaky böleginiň öllenen ölçegi:λa= ba+ 2ha1+ m2;λa= ba+ 2ha21+m = 2 + 2⋅15 = 2 + 2⋅2,24= 6,48 m.3. Zeýkeşiň hanasynyň aşaky böleginiň gidrawliki radiusyny (3.4)baglanyşykdan tapylýar:69

ωa6Ra = = = 0,93m;Ra=λ 6,48a0,93 m.4. Zeýkeşiň hanasynyň aşaky böleginiň suwunyň akymynyň tizligi (3.5)baglanyşyk boýunça kesgitlenýär: mysalyň şertine görä zeýkeşiň hanasynyň büdürsüdürlikkoeffisiýenti n = 0,0275 we gidrawliki radiusy R = 0,93 m. I.I.Agroskiniň[1] kitabynda getirilen goşundynyň 5-nji tablisasyna laýyklykda C = 34,26.OndaR aV= C R ⋅ i = 34 ,26⋅0,0002 = 0,48 m s .a а/Zeýkeşiň aşaky böleginiň suwunyň mukdary: Q a=w a·V a=6·0,48=2,88m 3 /s.5. Zeýkeşiň ýokarky böleginden geçmeli suwuň mukdary:Q ý=Q 0– Q a= 3,50 – 2,88 = 0,62 m 3 /s.6. Zeýkeşiň hanasynyň ýokarky böleginde guruljak tekjäniň (bermanyň) ini(3.8) baglanyşykdan kesgitlenýär:Qуbаa = − − m(hа− hу)=2hV 2уу0,620,62−1−2(1 − 0,2) = − 2,6 = 7,75 − 2,6 = 5,15.2 ⋅0,2⋅0,20,087. Onda zeýkeşiň hanasynyň kenarynda guruljak suw ösümlikleri ösjektekjäniň inini α ≈ 5 m deň diýip kabul edilýär.8. Ýokarky mysalda berlen maglumatlar boýunça, ýagny: suwuň tekjedäkitizligi V ý; zeýkeş suwundaky geksohloranyň mukdary (K); gamşyň arassalaýjylykukyby (g i) we zeýkeşiň hanasynda guruljak tekjäniň ini (a) boýunça suw ösümlikleriösjek meýdançanyň uzynlygy tapylýar:70( K − ÇT ) ⋅ a(0,20 − 0,02) ⋅50,234L = 1,3⋅V= 1,30 ⋅0,20= = 1170 m;−4 g2 ⋅100,0002L = 1170 m.Şeýlelikde, hojalygara zeýkeşiň hanasynda guruljak suw ösümlikleri ösýäntekjäniň uzynlygy L = 1170 m≈ 1200 m deň diýip kabul edilýär.Wagtal-wagtal zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ösümlikleri ösýän tekjäniňmeýdançasyny suwa basdyrmak üçin bioinžener desganyň gutarýan ýerinde suwuňderejesini ýokary göterer ýaly gatla gurmaly we onuň gowy işlemegini üpjün etmeli.

Zeýkeşiň hanasynda gurlan suw ösümlikleri ösýän meýdançanyň ýokary suwösümlikleriniň ýygylygyny üpjün etmek üçin, olaryň güýçli ösýän döwründe(Baýdak–Nowruz aýlary) zeýkeşde suwuň derejesini ýokary götermek arkaly suwösümlikleri ösýän meýdançany suwa basdyrmaly.“Türkmensuwylymtaslama”Türkmen döwlet suw hojalykylmy-önümçilik we taslama institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňBitaraplyk aýynyň 14-iEDEBIÝAT1. Агроскин И.И., Дмитриев Г.Т., Пикалов Ф.И. Гидравлика. – М.: Энергия,1964. С. 166-340.2. Анищенко Л.Я. и др. Система для биологической очистки воды в каналаххозяйственно-питьевого и технического водоснабжения / Авторскоесвидетельство. СССР №1074836. С.02.F 3/32. опубл. 23.02.84 Бюллетеньизобретений №7.3. Богомолов А.И., Михайлов К.А. Гидравлика. – М., 1972. С. 228.4. Минашина Н.Г., Молодцов В.А. Содержание нитратов в почвах, грунтовыхи дренажных водах Голодной степи / Научные труды. Земельные плодородияпочв при орошении вновь осваиваемых земель / Почвенный институт им.В.В.Докучаева. – М., 1978.5. Морозов Н.В. Биотехнические схемы обезвреживания природных вод отпестицидов // Журнал водные ресурсы №5. 1988. С. 89.6. Список химических и биологических средств борьбы с вредителямиболезнями растений и сорняками и регуляторов роста, растений,разрешенных для применения в сельском хозяйстве на 1986–1990 года. – М.,1987.O.NazarmammedovBIO-ENGINEERING TECHNIQUE APPLIED FOR PURIFICATION OFDRAINAGE WATER OF TURKMENISTAN FROM AGRICULTURALCHEMICALSAs a result of application of plant protection chemicals, the tracks of relevantreagents were detected in drainage water sampled in the various regions ofTurkmenistan. The content of chloral-bearing chemicals (hexachlorocyclohexaneassessed as 0.9*10 -4 – 18*10 -4 and dichlorodophenyltrichloroethane assessed as 6*10 -4– 20*10 -4 ) is under the MPC indexes applied for public water supply and is abovethe MPC indexes applied for fishery.Within this article the bio-engineering technique – called as BIOPLATEAU –71

is offered to be applied for purification of drainage water. This technique is basedon the adsorption selectivity of higher plants growing at the slopes and banks ofdrainage channels. The purification capacity of reed varies as 3*10 -7 – 5*10 -4 g/m 3 sfor hexachlorocyclohexane and 0.1*10 -5 – 60*10 -5 g/m 3 s fordichlorodophenyltrichloroethane; the purification capacity of reed mace varies as5*10 -7 – 2*10 -5 g/m 3 s.It is recommended to have a plant population within the range of 50-60 plantsper square meter-for reed and 100-150 plants per square meter – for reed mace. Thehydraulic calculation technique, applied for complex irregular area composed byslopes and banks of drainage channels is presented in this article.О.НазармамедовБИОИНЖЕНЕРНАЯ ТЕХНОЛОГИЯ ОЧИСТКИ ДРЕНАЖНЫХ ВОДТУРКМЕНИСТАНА ОТ ЯДОХИМИКАТОВВвиду использования на сельскохозяйственных полях химических средствзащиты растений от болезней, вредителей и сорняков в коллекторно-дренажныхводах различных регионов Туркменистана обнаружено наличиехлорорганических пестицидов (ХОП) γ ГХЦГ в количестве 0,00009÷0,0018 иДДТ 0,0006÷0,002 мг/л.Значение хлорорганических пестицидов, содержащихся в водахобследованных коллекторов, превышает предельно-допустимую концентрациюрыбохозяйственных водоемов, которые требуют их полного отсутствия.В данной статье для очистки дренажных вод Туркменистана предлагаетсябиоинженерная очистка, представляющая собой биоплато в руслах или наберегах открытого дренажа с высшей водной растительностью. Высшая воднаярастительность имеет избирательную очистительную способность.Очистительная способность тростника для хлорорганических пестицидов γГХЦГ колеблется в пределах от 0,0000003÷0,0005 г/м 3 с, ДДТ 0,000001÷0,0006г/м 3 с, рогоза – 0,0000005÷0,00002 г/м 3 с. Учитывая высокое содержаниегексахлорана в водах дренажных систем, расположенных в основном вДашогузском велаяте, очистительную способность тростника и рогозапредлагается принимать в пределах 0,000004÷0,002г/м 3 с.На биоплато плотность посадки рогоза должна быть не менее 50-60 штукна 1 м 2 и тростника 100-150 штук.В статье дается методика гидравлического расчета руслового и береговогобиоплато сложного очертания.72

A.M.Penjiýew, B.D.MammetsähedowDIKELDILÝÄN ENERGIÝA ÇEŞMELERINI ULANMAGYŇ ÖZÜNEDÜŞÝÄN GYMMATYXX asyryň ahyrynda esasy energiýa çeşmeleriniň dünýäde sarp edilişiniňmöçberi degişlilikde nebitiň ölçeginde alnanda 11 mlrd. tonna boldy, dikeldilýänelektrik çeşmeleriniň (DEÇ) paýy bolsa, 20%-den geçmedi (biomassa − 12%,gidroenergiýa − 6%, ýel energiýasynyň çeşmeleri we beýleki dikeldilýän energiýaçeşmeleri − 2%).Häzirki wagtda dikeldilýän energetikanyň energetiki enjamlarynyň ýyllyköndüriliş möçberi 1,6 mlrd. dollara barabardyr. Olaryň satylyşynyň möçberi ýylda15% artýar. Dünýäde ýel elektrik stansiýalarynyň (ÝES) kesgitlenen kuwwatlylygy4000 MWt-e deň, onuň bahasy 800-1200 dollar kWt barabar, gün energiýasy bilenýyladyş we gyzgyn suw bilen üpjün ediş ulgamynyň kuwwatlylygy 2000 MWt-e deň,onuň bahasy 800-1200 dollar kWt barabar, gün energiýasy bilen işleýänelektrostansiýalaryň kuwwatlylygy 500 MWt, onuň bahasy 7000-9000 dollar kWtbarabar.Gidroenergetikanyň, ýel energetikasynyň, gün energiýasy arkaly ýylylyküpjünçiliginiň we elektrik tilsimaty, biomassadan energiýany almagyň usulyýetitäjirçilik maksatlar üçin ulanmaga taýýardyr we däp bolan energetiki tilsimatlarahakyky bäşdeşligi döredýär.Çölleri özleşdirmegi çaltlandyrmagyň we çölde bölek-bölek ýerleşen ilatyňdurmuş-ykdysady ýaşaýşynyň şertlerini gowulandyrmagyň möhüm serişdeleriniň biridikeldilen energetikadyr. Bu ekologiýa taýdan arassa energiýa çeşmeleri arkaly çöldeenergiýa üpjünçiligini çözüp bolar.Türkmenistanda gün energiýasynyň şu aşakdaky ätiýaçlyklary bar: Oguzaýynda günüň ýagty wagtynyň dowamlylygy 16 sagada, Bitaraplyk aýynda 8-10sagada ýetýär, ýylda 300-e golaý gün güneşli bolýar; günüň ýagtylygynyň düşýänwagtynyň dowamlylygy ýylda 2500-3100 sagatdyr, tomsuna bolsa, aýda 320-400sagatdyr [5-8].Gün energiýasynyň durnuksyzlygy howanyň ýagdaýyna gije-gündiziň wagtynaýylyň paslyna baglylygy onuň esasy ýetmezçiligidir. Durmuşda bu elektrik energiýasybilen özbaşdak üpjün edilende, gün bilen işleýän elektrik stansiýasynyňakkumulýatorynyň ýa-da ätiýaçdaky generatorynyň bolmalydygyny, energiýa ulgamyişlände bolsa gün bilen işleýän elektrik stansiýasynyň kuwwatynyň energiýaulgamynyň kuwwatynyň 15%-inden geçmeli däldigini aňladýar.Ekologik häsiýetnamalary boýunça DEÇ-leriň içinde bäsdeşlige ukyplysygünden we ýelden alynýan energiýadyr.Gün fotoelektrik stansiýalary kerosin guýulýan çyralaryň, gury elementleriň,akkumulýatorlaryň, energiýa ulgamyndan ep-esli uzaklykda we güýjenmäniň kuwwatypes bolanda bolsa dizel elektrik generatorlarynyň hem-de EGL-iň deregini tutýarlar.Häzirki wagtda gün fotoelektrik modullarynyň dünýäde öndürilişiniň möçberi73

60 MWt-e deňdir, olaryň 77%-i kristallik kremniden alnan modullardyr. Kristallikkremniý Garagum çölüniň çägesiniň düzüminde bardyr.Aşakda aýry-aýry sarp edijiler üçin elektrik energiýasynyň bahasy baradakymaglumatlar getirildi.EGL-iň enjamlarynyň we gurluşygynyň her kilometriniň bahasy 25,000dollardyr, ulanylmaly möhleti 20 ýyl, EGL-iň uzynlygy 50 km, ýyllyk 50 MWt/sagkuwwatlylykda elektrik energiýasynyň bahasy − 4,8 (kWt/sag üçin) dollardyr, ýyllyk300 MWt/sag kuwwatlylykda − 0,6 (kWt/sag üçin) dollardyr.Suwuk ýangyçda işleýän elektrik generatorlarynda düýpli çykdajylar 920dollar/kWA; dizel ýangyjynyň bahasy 0,43 dollardyr (kWt/sag); ýangyjy daşamagyňbahasy 5,10-5 dollardyr (km/kWt/sag); iş haky we hyzmatlar üçin çykdajylar 0,25dollardyr (kWt/sag); dizeliň ulanylmaly möhleti − 100,000 sagat. Elektrikenergiýasynyň bahasy: önümçiligiň möçberi ýylda 50 MWt/sag bolanda we ýangyç500 km aralyga daşalanda − 4 dollar/ (kWt/sag), önümçiligiň möçberi ýylda 300mWt/sag bolanda − 0,6 dollar/ (kWt/sag).Gün fotoelektrik energiýa desgalary:Elektrik energiýasynyň bahasy 0,5 dollar/(kWt/sag.) GES-leriň köpçülikleýinösdürilmegi we ulanylmagy bellenen kuwwatlylygynyň bahasyny takmynan 2-3 esse− 1-2 dollar/Wt-e, elektrik energiýasynyň bahasyny bolsa 0,10-0,12 dollara/(kWt)(1-nji surat) çenli peseltmäge mümkinçilik berýän tilsimatyň we materiallaryňdöredilmegi bilen baglanyşyklydyr. Bahany peseltmek üçin esasy çäklendirme günenergiýasy häsiýetli kremininiň bahasynyň 40-100 dollar bolmagydyr. Şoňa göräGaragumuň çägesinden kremniý almagyň tilsimatlarynyň döredilmegi we onyöndürýän zawodyň gurulmagy onuň bahasyny düýpli peseltmegi üpjün eder.Hasaplamalardan gün elementinde 1 kg kremniň 30 ýylda emele gelýändigi görünýär(15 MWt/sag). Nebitiň ýanyp çykarýan gyzgynlygynyň 43,7 MDž/kg-dygy gözöňünde tutulanda 1 kg kremniý üçin 1,25 t nebit gerek bolýar. Eger mazutda işleýänÝES-iň p-t.k-sy 33% deň diýlip hasaplansa, işlenip çykarylýan elektrik energiýasyboýunça 1 kg kremniý takmynan 3,57 t nebite deňdir [2, 5, 6].1-nji suratda Türkmenistanda gün radiasiýasynyň düşüşine baglylykda elektrikenergiýasynyň özüne düşýän gymmaty getirilendir.Ýeliň güýji hem dikeldilýän energiýa çeşmesidir. Oba ýerlerinde meýdany150 m 2 jaýyň ýyly-sowuk üpjünçilik gün-ýel energetik ulgamlarynyň utgaşdyyrylypulanylmagyndan alynýan ýyllyk ykdysady netije ýylda 0,4 müň dollardyr, ol ýyldailatyň jan başyna 180-200 kg ş.ý. tygşytlamaga mümkinçilik berer. Ýel enjamynyňhasabyna sarp edilýän energiýanyň 40%-den 85%-e çenli möçberinikanagatlandyrmak mümkindir.2-nji suratda bellenen kuwwatlylykda we 10 ýyl möhletde işlände, gurluşyňbahasy 1000 USD/kWt bolanda ýeliň tizligine baglylykda ýel elektrostansiýasynyň(ÝES) elektrik energiýasynyň özüne düşýän gymmaty görkezilendir. ÝES-iň işläpçykarýan elektrik energiýasy ýeliň tizliginiň kubuna deň ölçegdedir we ýylda ýeliňtizliginiň paýlanyş häsiýetnamasyna baglydyr.74

1-nji surat. Gije-gündizde gün radiasiýasyna baglylykda elektrik energiýasynyň özünedüşýän gymmatyUSD/kWt/sag4,543,532,521,510,501 2 3 4 5 6gün/sag1кВт/кв м0,6кВт/кв м0,4кВт/кв м2-nji surat. Gije-gündiziň dowamynda ýeliň tizligine baglylykda elektrik energiýasynyňözüne düşýän gymmatyUSD/kWt/sag121086423 м/с4 м/с5 м/с8 м/с0gün/sagDaşary ýurt çeşmeleriniň maglumatlarynyň [1-4] esasynda däp bolanenergiýa çeşmelerini we zerur udel düýpli maýa goýumlaryny ulanýan elektrikstansiýalarynyň (ES) işläp çykarýan elektrik energiýasy getirilendir. Ol ýurtlardaudel düýpli maýa goýumlarynyň möçberi az-kem ýokary (ABŞ-nyň 1200-1600doll./kWt) hem bolsa, maglumatlara görä [4], Daniýada we Angliýada eýýäm ýelelektrik desgalarynyň (ÝED) işläp çykarýan elektrik energiýasynyň görkezilenbahasyna ýetildi.1-nji görkezgiçden dikeldilýän energiýa çeşmesiniň esasynda işlenipçykarylýan elektrik energiýasynyň bahasynyň däp bolan ýangyçda ES-de işlenipçykarylýan energiýanyň bahasy bilen deňleşendigi, käbir ýagdaýlarda ondan pesdigigörünýär. Mundan başga-da, ýel we gün ES-leriň işläp çykarýan elektrik75

energiýasynyň arzanlaýandygyny, däp bolan ES-leriň ýerli (organiki) ýangyjy ulanypişläp çykarýan energiýasynyň gymmatlaýandygyny görmek bolýar.Bellenen kuwwatlylygyň (≤ 0,5) [2] ulanylyşynyň pes koeffisiýentine weelektrik energiýasyny işläp çykarmagyň bolup biljek görnüşine garamazdan, ol ES-dedäp bolan ýangyçda bäsdeşlige ukyply bolýar.Türkmenistanda şu wagta çenli ýeliň energiýasyny ulanmagyň mümkinçiliginebaha bermek meteostansiýa ulgamynyň (MU) [6] ýeliň tizligine edýängözegçilikleriniň maglumatlary boýunça ýel akymynyň tizliginiň uly möçberli çäkboýunça bölüminiň we onuň udel kuwwatlylygynyň barlaglaryna esaslanýardy [5].Alnan maglumatlaryň esasynda ýeliň energiýasyny almaly usulda ulanmagyňnukdaýnazaryndan MU-nyň has uly geljegi bolan etraplary bellendi.TW-60, TW-250, TW-500 kysymly ÝED-leriniň işläp çykarýan elektrikenergiýasynyň bahasynyň hasaplamalary “Taske” firmasynyň prospektlerinden alnanN (V) baglylyklar we Co ululyk ulanylyp, Türkmenistanyň ýedi MU-y üçin hemgeçirildi. Işlenip çykarylýan elektrik energiýasynyň bahasynyň hasaplamalarygörkezgiçde getirilendir.1-nji tablisaDürli görnüşli ÝES-leriň we OÝES-leriň işläp çykarýan elektrikenergiýasynyň bahasyZolaklarŞäherler, etraplar,şäherçeler, ýerlerTWOÝEDÖzbaşdak düzgünde Ulgam üçin işlände660 2250 5500 110 330 660 1100 660 1100 2250 55001 Tejen, Arçabil,Garrygala,Bäherden2 Ýolöten, Murgap,Şarlawuk,Serhetabat3 Köneürgenç,Atamyrat,Ýerbent, Serdar4 Türkmenbaşy,Esenguly,Derweze,S.Türkmenbaşy5 Hazar, Gyzylgaýa,Çatyl,Guwlymaýak6 Bugdaýly, Aýym,Gumdag, Daşabat7 Bekdaş, Omarata,Garabogazgol331,3 442,6 448,3 113,0 113,7 225,0 226,9 116,3 117,6 222,0 333,2115,9 221,7 222,6 66,8 77,1 112,8 113,7 88,4 88,9 111,2 116,9110,7 112,6 113,1 55,8 66,1 99,3 99,7 66,1 66,3 77,6 110,466,3 66,3 66,4 33,7 33,9 55,3 55,5 33,5 33,6 44,5 55,444,6 44,6 44,7 22,9 33,0 33,9 44,0 22,6 22,6 33,0 33,933,6 44,3 44,4 22,2 22,3 33,0 33,1 22,0 22,0 22,3 33,033,2 33,8 33,9 22,0 22,1 22,7 22,8 11,8 11,9 22,1 22,7Türkmenistanyň ýedi etraby üçin TW kysymly ÝES-de C qww Wt ululyklaryňseljermesi şu aşakdakylary görkezýär:– Türkmenistanyň diňe dört etrabynda işlenip çykarylýan elektrik76

energiýasynyň bahasynyň ýel elektrik energetikasy has ösen ýagdaýdaky ýurtlardanalnan ululyklara (kWt/sag – ≤ 7 sent) ýeterlik golaýdygyny;– uly kuwwatlykly (500 kWt) ÝED-leriň ulanylmagynyň işlenip çykarylýanelektrik energiýasynyň gymmatlamagyna getirýändigini, onuň öwrenilýän etraplardaýel akymlarynyň häsiýetnamalarynyň aýratynlyklary bilen şertlenendigini.Türkmenistanda ýel energiýa çeşmeleriniň, işlenip çykarylýan elektrikenergiýasynyň özüne düşýän gymmaty her kWt/sag energiýa üçin 1,8-den 48,3 senteçenli aralykdadyr.Howa şertlerine baglylykda goralýan topragyň bir gektary gije-gündizde termalsuwlaryň 1 müň m 3 -ini talap edýär [5].Teplisa hojalyklary diňe bir olaryň gurluşygy üçin örän ýokary çykdajylary däl(45$ – 1m 2 ), eýsem ägirt uly möçberde ýangyjy sarp edýändikleri bilen hemşertlenendir. Meýdany 1060 ga bolan bir teplisany ýylylyk bilen üpjün etmek üçin,bir ýylda 5 mln. tonna şertli ýangyjy ýakmaly bolýar. Türkmenistanyň çaklanylýantermal suwlarynyň ähli ätiýaçlyklarynyň möçberiniň 3,5 km-e çuňluga çenlidigi gözöňünde tutulanda, bu ep-esli sandyr. Ýylylyk ekwiwalentleri deňölçeglidir, ýagny herýylda bir million tonna şertli ýangyjyň deregini tutup bilerler. Emma termal suwlardäp bolan energiýa çeşmeleriniň deregini doly tutup bilmezler.Türkmen politehniki institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňGorkut aýynyň 19-yEDEBIÝAT1. Дурдыев А.М., Пенджиев А.М. Пути сохранения выбросов парниковыхгазов в атмосферу // Проблемы освоения пустынь. 2003. №2.2. Муругов В.П., Мартиросов С.Н. Экономическая оценка возобновляемойэнергетики для автономного электроснабжения // Бюллетень Возобновляемаяэнергия. 1997. №1. С. 52-55.3. Пенджиев А.М., Акгаев. А.А., Аблаев А.Т. Эффективность использованияветроэлектроустановок в Туркменистане // Проблемы освоения пустынь. №1.2004. С. 20-25.4. Пенджиев А.М. Ветроэнергетические ресурсы Туркменистана // Стандарт.2004. №4. С. 32-34.5. Пенджиев А. М. Перспективы использования возобновляемых источниковэнергии в Туркменистане // Проблемы освоения пустынь. 2005. №2.6. Стребков Д.С. О развитии солнечной энергии в России / Теплоэнергетика.1998. №2. С. 57-60.7. Стребков Д.С., Кошкин Н.Л. О развитии солнечной энергии в России.Теплоэнергетика. 1996. №5. С. 381-384.8. Стребков Д.С., Пинов А.Б. Фотоэлектричество – проблемы в России //Бюллетень Возобновляемая энергия. 1997. №1. С. 22-51.77

A.M.Penjiyev, A.M.MamedsakhatovTHE SETTLEMENT COST PRICE OF USE OF RENEWEDSOURCES OF ENERGYThe article concerns the cost price of the electric power depending on solarradiation and speed of wind. The accounts of cost of the electric power, developedby TW-60, TW-250, TW-500 are made for all seven Turkmenistan MC with use ofdependences of speed of wind and size of cost wind installations, according to“Taske” firm calculations. The results of accounts are given in the table.The results of accounts of the cost price of wind electric stations give thebasis to consider that use of WE installations with capacity of 60 kw is economicallyexpedient in such areas of Turkmenistan as Darvaza, Gyzylgaya, Iyim, Omurat. Costof the received electric power changes from 1,8 up to 48,3. USA cents kw/hour.А.М.Пенджиев, Б.Д.МаметсахатовРАСЧЁТНАЯ СЕБЕСТОИМОСТЬ ИСПОЛЬЗОВАНИЯВОЗОБНОВЛЯЕМЫХ ИСТОЧНИКОВ ЭНЕРГИИВ статье приводятся расчёты себестоимости электроэнергии взависимости от солнечной радиации в Туркменистане и в зависимости отскорости ветра.Расчёты стоимости электроэнергии, вырабатываемой ВЭУ типа TW-60,TW-250, TW-500, произведены для всех семи МС Туркменистана сиспользованием зависимости скорости ветра и величины стоимостиветроагрегата, взятых из проспектов фирмы “Таске”.Результаты расчёта себестоимости ветровой электрической станции даютоснование считать, что экономически целесообразно использованиеветроэнергетических установок мощностью 60 кВт в системахэнергообеспечения автономных потребителей населённых пунктов в рядерайонов Туркменистана (Дарваза, Гызылгая, Айим, Омурат), особенно вудаленных и труднодоступных районах, ощущающих дефицитцентрализованного электрогазотеплоснабжения. Стоимость получаемойэлектроэнергии колеблется от 1,8 до 48,3 цент США кВт/час в зависимости ответроресурсов.78

TÜRKMENISTANDA YLYM WE TEHNIKAНАУКА И ТЕХНИКА В ТУРКМЕНИСТАНЕSCIENCE AND TECHNICS IN TURKMENISTAN№1 2007O.Öwliýakuliýew, G.ÖwliýakuliýewaKOMPÝUTERDE BIR NÄBELLI ALGEBRAIK DEŇLEMELERIŇDROB DÜZÜJILI HYÝALY KÖKLERINI HASAPLAMAGYŇALGORITMIGoý, n-nji derejeli bir näbellili algebraik deňleme berlen bolsun:f( 0n n−1x)= an x + an−1 x + ... + a1x+ a = 0.(1)Algebradan [1,5] belli bolşy ýaly, umumy ýagdaýda n>4 bolanda (1)deňlemäni radikallarda çözüp bolmaýar. Deňlemäniň köklerini diňe belli birtakyklykda ýakynlaşan hasaplap bolýar. Ýazaryň [3, 4] işlerinde düzüjileri bitin ýa-dadrob sanlar bolan (1) görnüşli deňlemeleriň rasional we c⋅ i görnüşli hyýalykökleriniň takyk bahalarynyň kompýuterde kesgitlenişine seredildi. Bu işde (1)görnüşli bitin düzüjili deňlemeleriňp ⋅ iqgörnüşli hyýaly kökleriniň takyk bahalarynykompýuterde kesgitlemek bilen baglanyşykly aşakdaky meselä seredilýär.Mesele. Bitin düzüjili (1) görnüşli deňleme n>4-derejesi we an,an− 1,...,a0–düzüjileriniň üsti bilen berlen. (1) deňlemäniňpx = ⋅i(p we q-lar özara ýönekeýqbitin sanlar; i = −1hyýaly birlik) görnüşli köki bar bolsa, ony kompýuterdekesgitlemegiň algoritmini düzmeli. Eger beýle kök ýok bolsa, onda “deňlemäniňgörnüşli köki ýok” diýip çap etmeli.Bu meseläni çözmek üçin deňlemäniň an,an− 1,...,a0düzüjileri bilen hyýalyköküň düzüjileri bolan p we q – bitin sanlaryň arasyndaky baglanyşygy kesgitläliň.Goý,p ⋅ i san (1) deňlemäniň hyýaly köki bolsun. i = −1q, p – gysgalmaýanqdrob, ýagny ( p,q) = 1. Bu köki deňlemede goýup alarys:nn−1p ⋅ iq⎛ p ⎞ ⎛ p ⎞ pan ⎜ ⋅i⎟+ an1⎜⋅i⎟+ ... + a1⋅i+ a0= 0(2)−⎝ q ⎠ ⎝ q ⎠ q79

deňlik ýerine ýetmeli. Aýdyňlyk üçin ilki başda deňlemäniň derejesi n-san 4-egalyndysyz bölünýän san, ýagnyi = −1 hyýaly birligiň derejeleri üçin:n = 4⋅kdiýip hasap edýäris. (2) deňlemedei4S= 1,i4S+1= ii4S+2= −1i4S+3= −ibolýandygyny hasaba alyp, alarys:⎡⎢a⎢⎣4k⎡+ ⎢a⎢⎣⎛ p ⎞⋅⎜⎟⎝ q ⎠4k−14k⎛ p ⎞⋅⎜⎟⎝ q ⎠− a4k−14k−2− a⎛ p ⎞⋅⎜⎟⎝ q ⎠4k−34k−2⎛ p ⎞⋅⎜⎟⎝ q ⎠+ ... − a4k−32⎛ p ⎞⋅⎜⎟⎝ q ⎠+ ... − a32+ a⎛ p ⎞⋅⎜⎟⎝ q ⎠03⎤⎥ +⎥⎦p⎤+ a1⋅ ⎥ ⋅i= 0.q⎥⎦(3)Kompleks sanyň nula deň bolmagy üçin onuň hakyky we hyýaly bölegindäkiaňlatmalar hem nula deň bolmaly, ýagny:4k4k−2⎛ p ⎞ ⎛ p ⎞⎛ p ⎞a4 k⋅⎜⎟ − a4k 2⋅⎜⎟ + ... − a2⋅⎜⎟ + a0= 0, (4)−⎝ q ⎠ ⎝ q ⎠⎝ q ⎠4k−14k−33a4 k1=⎛ p ⎞ ⎛ p ⎞⎛ p ⎞ p1⋅⎜⎟ − a4k3⋅⎜⎟ + ... − a3⋅⎜⎟ + a ⋅ 0. (5)− −⎝ q ⎠ ⎝ q ⎠⎝ q ⎠ q4k(4) deňlemäniň iki tarapyny hem q4k 1hem q− -e köpeldip, maýdalawjylardan boşadalyň:2-a köpeldip, (5) deňlemäniň iki tarapynya4k4k−222 4k−24ka4 k ⋅ p − a 4k− 2 ⋅ p ⋅q+ ... − a2⋅ p ⋅q+ a0⋅ q = 0, (6)4k−14k−323 4k−44k−2− 1 ⋅ p − a 4k−3⋅ p ⋅q+ ... − a3⋅ p ⋅q+ a1p⋅q0. (7)4 k=(7) deňlikden p-ni ýaýyň daşyna çykaryp alarys:4k−24k−42 4k−44k−2( a ⋅ p − a ⋅ p + ... − a ⋅ p ⋅q+ a ⋅q) ⋅ p 0.4 k−14k−331 =Şertleşişimize görä, p ≠ 0.Diýmek:a4k−24k−42 4k−44k−2− 1 ⋅ p − a 4k−3⋅ p + ... − a3⋅ p ⋅q+ a1⋅q0. (8)4 k=80

olmaly. (6) we (8) deňlikleri aşakdaky görnüşde ýazalyň:4k−24k−424k−224k( a ⋅ p − a ⋅ p ⋅q+ ... − a ⋅q) ⋅ p = −a⋅4k4k−220 q4k−44k−624k−324k−2( a p − a ⋅ p ⋅q+ ... − a ⋅q) ⋅ p = −a⋅4k−14k−331 q, (9)⋅ . (10)Şertleşişimize görä ( p ,q) = 1. (9), (10) deňlikleriň çep we sag taraplary bitinsanlar bolmaly. Bitin sanlaryň bölüjilik häsiýetlerine [1, 5] esaslanyp, aşakdakynetijäni alarys:1-nji netije. Egerpx = ⋅isan bitin düzüjili (1) deňlemäniň köki bolsa, ondaqp 2 san a 0we a 1düzüjileriň bölüjisi bolmaly.Drob görnüşli hyýaly kökleriň q – maýdalawjylary barada maglumat almaküçin (6) we (8) deňlikleri aşakdaky görnüşde ýazalyň:a4k−22 4k−44k−2( a ⋅ p −..+ a ⋅ p ⋅q− a ⋅ )4k 24kp = q ⋅ 4k−220 q⋅ , (11)a4k−44k−4( a ⋅ p −...− a ⋅ )4k−224k−1p = q ⋅ 4k−31 q⋅ . (12)Bu deňlikleriň hem çep we sag taraplaryny deňeşdirip, aşakdaky netijä geleris:2-nji netije. Egerpx = ⋅isan bitin düzüjili (1) deňlemäniň köki bolsa, ondaqp 2 san (1) deňlemäniň iň uly jübüt we iň uly täk derejeleriniň düzüjileri a nwe a n–1sanlaryň bölüjisi bolmaly.Biz bu netijeleri hususy haldan = 4kgörnüşli bitin san bolan ýagdaýda aldyk.n = 4k + 1 görnüşli san bolanda (7) deňlik aşakdaky görnüşde alynýar:a4k+14k−124k+ 1 ⋅ p − a 4k−1⋅ p ⋅q+ ... + a1⋅ p⋅q0. (7')4 k=(6)-njy deňlik üýtgemeýär. n = 4k + 2 görnüşli san bolanda (6) we (7)deňlikler aşakdaky görnüşde alynýar:− aa4k+24k 24k+2+ 2 ⋅ p + a 4k ⋅ p ⋅q−...+ a0⋅q0 , (6')4 k=4k+14k−124k+ 1 ⋅ p − a 4k−1⋅ p ⋅q+ ... + a1⋅ p⋅q0 . (7'')4 k=Eger n = 4k + 3 görnüşli san bolsa, onda (6) we (7) deňlikler aşakdaky ýalyalynýar:81

− a− a4k+24k 24k+2+ 2 ⋅ p + a 4k ⋅ p ⋅q−...+ a0⋅q0 , (6'')4 k=4k+34k+1 24k+2+ 3 ⋅ p + a 4k+1 ⋅ p ⋅q−...+ a1⋅ p⋅q0 . (7'')4 k=Bu deňliklerde hem n = 4kbolan ýagdaýdaky ýaly derňew geçirilse, ýene-deýokardaky netijelere gelinýär. Alnan netijeleri ulanyp, goýlan meseläni çözmegiňalgoritmini aşakdaky ýaly ýazyp bolýar:1. Köpagzanyň n derejesini girizmeli (n >4 bolmaly).2. Bitin baha alnan, n+1 sany elementli A(n) massiwi yglan etmeli.( a 0≠ 0) .3. Köpagzanyň an,an+ 1,...,a0düzüjilerini girizip, A(n) massiwe dakmaly,4. ss = min(a0,a1)we ms = min(an,an−1)sanlary kesgitläp, P(ss) we Q(mm)massiwleri yglan etmeli.5. Kwadraty a 0we a 1sanlaryň bölüjisi bolan natural sanlary kesgitläp, P(k)massiwe dakmaly (k – bu şerti kanagatlandyrýan bölüjileriň sany).6. Kwadraty a nwe a n–1sanlaryň bölüjisi bolan natural sanlary kesgitläp,Q(mm) massiwe dakmaly (m – şerti kanagatlandyrýan bölüjileriň sany).7. Özara ýönekeý bolan her bir P = P(i)we Q = Q(j), P = −P(i)we Q = Q(j)jübütlerde (6) we (7) deňlikleriň ýerine ýetýändigini barlamaly:P7.1. Eger (6) we (7) deňlikler ýerine ýetse, onda x = ⋅Isan deňlemäniňQköki diýip çap etmeli.7.2. Eger P we Q-nyň hiç bir bahasynda (6) we (7) deňlikler ýerine ýetmese,onda “deňlemäniňP ⋅ I görnüşli köki ýok” diýip çap etmeli.QBu algoritmiň esasynda islendik dilde kompýuter üçin maksatnama düzüp,bitin sanlar düzüjisi bolan islendik n derejeli algebraik deňlemäniňPx = ⋅IgörnüşliQkökleriniň takyk bahalaryny kesgitläp bolýar.Bitin sanlaryň bölüjilik häsiýetlerini peýdalanyp, şu usuly ulanyp, (1)deňlemäniň bitin düzüjili a + b ⋅igörnüşli köklerini hem kesgitläp bolýar. Ol baradageljekki çap ediljek işlerde okap bilersiňiz.Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwletmugallymçylyk institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňBitaraplyk aýynyň 6-sy82

EDEBIÝAT1. Daňlyýew H. Algebra we sanlar teoriýasy. – Türkmenabat, 2000.2. Öwliýakuliýew O., Öwliýakuliýewa Z., Erniýazowa G. Gyzykly matematikimeseleleriň kompýuterde çözülişi. – Türkmenabat, 2003.3. Öwliýakuliýew O. Köpagzalaryň bitin we drob kökleriniň kompýuterdehasaplanylyşy // Türkmenistanda ylym we tehnika. 2005. №6.4. Öwliýakuliýew O. Kompýuterde köpagzalaryň hyýaly kökleriniň hasaplanylyşy// Türkmenistanda ylym we tehnika. 2006. №1.5. Винверг Э. Алгебра многочленов. – М., 1980.O.Ovliyakuliyev, G.OvliyakuliyevaALGORITHM OF COMPUTER CALCULATION OF IMAGINARYROOTS WITH FRACTIONAL COEFFICIENT OF ALGEBRAICALEQUATION WITH ONE UNKNOWN QUANTITYThe article concerns the problem of computer calculation of imaginary rootslike (p/q) . i of n-power algebraical equation with one unknown with integercoefficients:a nx n + a n-1x n-1 +… + a 1x + a 0= 0. (1)It is stated that in case the root of the equation (1) is (p/q) . i, then p 2 is thedivisor of a n-1and a ncoefficients. The algorithm of calculation of precise value ofimaginary roots has been formed on the basis of all these equations.О.Овлиякулиев, Г.ОвлиякулиеваАЛГОРИТМ ВЫЧИСЛЕНИЯ НА КОМПЬЮТЕРЕ МНИМЫХКОРНЕЙ С ДРОБНЫМИ КОЭФФИЦИЕНТАМИАЛГЕБРАИЧЕСКИХ УРАВНЕНИЙ С ОДНОЙ НЕИЗВЕСТНОЙРассматривается задача, связанная с нахождением на компьютере точногозначения мнимых корней вида (p/q) . i алгебраического уравнения n-ой степенис одной неизвестной с целыми коэффициентами:a nx n + a n-1x n-1 +… + a 1x + a 0= 0. (1)Установлено, что если число (p/q) . i является корнем уравнения (1), тогдачисло p 2 является делителем коэффициентов a n-1и a n. На основе этого составленалгоритм вычисления точных значений мнимых корней уравнения (1).83

J.Myradow, M.ÝazkulyýewGAZ AKYMLARYNYŇ BIRI-BIRINE GARYŞMAGYNDAKY BOLÝANFIZIKI HADYSALARÖň hakyky gaz garyndysy üçin garynda girýän islendik gazlaryň udelgöwrüminiň we gaz garyndysy üçin gaz halynyň deňlemeleriniň çykarylyşy berlipdi[1].Vϑ i = ,(1)µ Mn2⎡ MA1.1 ⎥ ⎥ ⎤i ⎛ Mbi⎞PV = MRT∑zi ⎢ + + ⎜ ⎟(2)i= ⎢⎣V ⎝ V ⎠ ⎦Bu makalada hakyky gazlaryň garyşmagynda bolup geçýän fiziki hadysalaraseredilýär.Gaz akymlarynyň garyşmasy 3 usulda:a) göwrüm boýunça; b) akym boýunça; c) berlen göwrümi gezekli-gezeginedoldurmak arkaly amala aşyrylyp bilner. Olaryň käbirlerine seredeliň.Goý, garyşmaklyk diňe häsiýetleri bilen tapawutlanýan şol bir tebigy gazbolsun. Bu ýagdaýda alynýan garyndynyň entropiýasy üçin aňlatmadaky ikinji agzanola deň bolup, aşakdaky görnüşde aňladylýar [2, 104 s.]:i⎛ V ⎞S⎜t,⎟⎝ G ⎠=n∑⎛ VgiSi⎜t,⎝ µ ii= 1 M⎞⎟.⎠(3)Eger-de garyşmaklyk ikinji usul boýunça geçip, daşky peýdaly işi nola deňbolsa, onda wagt birliginde gaz akymlarynyň garyşmagyndaky deňleme121-nji suratýa-da222⎛ ω ⎞ ⎛ ⎞ ⎛ ⎞⎜1ω2ωG i i1+ A⎟ + G2⎜i2+ A⎟ = ( G1+ G2)⎜i+ A⎟⎝ 2g⎠ ⎝ 2g⎠ ⎝ 2g⎠222⎛ ω ⎞ ⎛1ω ⎞2ωg1⎜i1+ A g2i2A = i + A2g⎟ +⎜ +2g⎟(4)⎝ ⎠ ⎝ ⎠ 2ggörnüşde ýazylýar [2, 124 s.].84

Gaz akymlarynyň pes tizliklerinde gazlaryň degişli akymlarynda entropiýasynaseredende kinetik energiýalary hasaba alynmadyk ýagdaý üçing i + g i = .(5)1 1 2 2iEger-de garyşdyryjy kameradan çykýan gazyň p basyşy belli bolsa, onda (5)deňlik garyndyny doly häsiýetlendirýär.(5) deтlikde i=c pT+i 0aňlatmany göz öňünde tutup, gaz garyndysynyň ortaçatemperaturasyny kesgitläp bolar, ýagny:Tg1cp T1 1 + g2c=g c + g c1 p1Garyşmaklyk adiabatik halda geçýän bolsa we daşky peýdaly iş nola deňbolanda deňlemeler ulgamyny2p2p2T2.(6)görnüşde ýazyp bolar.Bu ýerde G=G 1+G 2. Onda⎧G⋅ S = G1S1+ G2S⎨⎩G⋅i= G1i1 + G2i22(7)ýa-da⎧(G1+ G⎨⎩(G1+ G22) ⋅ S = G S1) ⋅i= G i1 11+ G S+ G i22 2⎧G1( S − S1)= G2(S2− S)⎨⎩G1( i − i1) = G2(i2− i)2Bu deňlemelere degişlilikde G 2S 1we G 2i 1ululyklary goşup hem-de aýrypalarys, ýagnyýa-da⎧G1( S − S1)= G2(S2− S)+ G2S1− G2S⎨⎩G1( i − i1)= G2(i2− i)+ G2i1− G2i12⎧G1( S − S1)= G2S2− G2S+ G2S1−G2S1⎨⎩G1( i − i1)= G2i2− G1i+ G2i1− G2i1⎧G1( S − S1)= −G2(S − S1)+ G2(S2− S1)⎨⎩G1( i − i1)= −G2(i − i1)+ G2(i2− i1)⎧(G1+ G⎨⎩(G1+ G)( S − S ) = G ( S2)( i − i ) = G ( i2112222− i )Bu deňlikleri agzama-agza bölüp alarys− S )1185

ýa-daS − Si −i1i −i1S − S11S=ii=S2222− S−i1−i1− S11.(8)ii 11 P 1Iii 2M P mII2 P 1s 1 s s 2 s2-nji suratÝokardaky i-s örklerde (8) deňlik gönüniň deňlemesi bolup, garyşmaklyköwrülýän halda bolanda M nokat üçin käbir häsiýetleri beýan edip bolar (2-njisurat).Indi garyşma üçünji usulda amala aşanda bolup geçýän fiziki hadysalaraseredeliň. Bu ýagdaýda ilki garyşdyryjy kamera barýan 1-nji turbadaky kran (gapak)açyk, beýlekisi ýapyk halda bolup, kamera G 1P 1T 1parametrli gaz doldurylýar. Soňra2-nji turbadaky kran açyk, beýleki ikisi ýapyk halda bolup, kamera G 2P 2T 2parametrligaz girizilýär. Gazlar garyşandan soňra emele gelen durnugşan gaz garyndysy üçünjiturbadan alyp gidilýär. Bu ýagdaýda 1-nji we 2-nji turbadaky kranlar ýapyk bolmaly.(3-nji surat). Soňra ýene-de öňki tertipde gaz garyşdyrmaklyk amala aşyrylýar.1⊗1⊗⊗3-nji suratýagdaý üçin deňlemäni862ω1G1Ap1ϑ 1= GU1 1+ G2U2− ( G1+ G2) U + G1A(9)2ggörnüşde ýazmak bolar.Eger-de kinetik energiýany hasaba almasak, ýagny

olsa, onda2A ω2g1=0G i + G U = ( G + G ) 2.(10)1 2 2 1UBu deňlemäniň iki tarapyny hem G=G 1+G 2bölüp alarys, ondag 1i 1+g 2u 2=u. (11)Eger-de gaz garyndysy üçin halyň deňlemesi belli bolsa [1], onda (11)deňlemäni peýdalanyp, garyndynyň ortaça temperaturasynyiCp Ti ; U CU C T C TT U ;21=1 1+02=ϑ 2+0=ϑ11+ϑ2aňlatmalar esasynda kesgitläp bolar. (2) formulany we (4) aňlatmany peýdalanyp,ýa-da( C T + i ) + G ( C T + U ) = G C T G C TG 1 p 1 1 0 2 ϑ 2 2 0 1 ϑ+1 2 ϑ 2( g C + g C ) Tg1CpT + g C T =−1 1 2 ϑ 2 2 1 ϑ12 ϑaňlatmany alyp bolar. Bu ýerde2G1G2g1 = ; g2= ; i0= 0; u0= 0.G GOndag1Cp T1 1 + g2CϑT2 2T =.g C + g C1ϑ1Gaz garyndysyny häsiýetlendirýän esasy ululyklaryň biri-de parsial basyşbolup, ol Daltonyň aňlatmasy esasynda häsiýetlendirilýär. Hakyky gazlar üçin parsialbasyşgörnüşde [2] hasaplanylýar.z i-garynda girýän her bir gazyň kilomol sany boýunça ülüşidir.pzi∑= ni=12z i p iϑ22(12)(13)mi=µim.(14)µBu ýerde m = m 1+ m 2+…+ m; µ – garyndynyň molýar massasy.molGaz garyndysy üçin alnan (13) aňlatmabasyşlarda has takyk netijäni berýär.Gaz garyndysynyň parsial göwrümiaňlatma bilen aňladylýar [2].p= ∑nP ii=1aňlatma seredilende ýokaryTVi = ziMRm(15)P87

Udel agramBu ýerden∑γ iRii=1γ = n.(16)g RGiGigi = ; γi= görnüşde kesgitlenýär.G VMolekulýar ýylylyk sygym∑i=1ii⎛ V ⎞ ⎛ V ⎞Cp⎜t, ⎟ = ∑ giCp⎜t,⎟(17)i⎝ G ⎠ ⎝ mi, M ⎠görnüşde aňladylýar.Diýmek, hakyky gaz garyndysyny häsiýetlendirýän aňlatmalar: basyş, içkienergiýa, entalpiýa we entropiýa hyýaly gaz garyndysynyň degişlilikdäki ululyklaryňumumy görnüşleri boýunça meňzeş bolsalar-da olar düýpgöter tapawutlanýarlar,ýagny ol ýerde additiwlik häsiýet ýerine ýetmeýär.NetijeIşde tebigy gazlaryň garyşmasyna we ondaky bolup geçýän fiziki hadysalarynaseredildi. Şunlukda garyşmanyň ikinji usulynda, ýagny berlen gaby gezekli-gezeginedoldurmagynda gazlaryň garyndysynyň aňlatmalary üçin Wan-der-Waalsyňparsial basyş üçin ýazylanPV2⎡ A ⎛ B ⎞ ⎤= RT ⎢1+ + ⎜ ⎟ + ... ⎥⎢⎣V ⎝V⎠ ⎥⎦p = z P + z P + ... + z P 1 1 2 2 n ngörnüşindäki deňlemelerinden peýdalanyldy. Alnan netijäni amaly işlerde ýokaryokuw jaýlarynda we nebit-gaz senagatynda peýdalanmaklyga hödürleýäris [1, 2].Seýitnazar Seýdi adyndaky Türkmen döwletmugallymçylyk institutyKabul edilen wagty2006-njy ýylyňOguz aýynyň 28-iEDEBIÝAT1. Myradow J. Real gazlaryň garyndysy üçin gaz halynyň deňlemesi //Türkmenistanda ylym we tehnika. 2001. №12.2. Викалович М. П., Новиков И.И. Техническая термодинамика. – М., 1972.88

J.Myradov, M.YazkulyyevTHE PHYSICAL PHENOMENA AT MIXTURE OF GAS FLOWSPhysical phenomena at the moment of mixture of gas flows of natural gasesare considered in the article.There are three ways of mixture of gas flows:a) according to volume;b) according to a flow;c) on turn by pumping gas into the chamber in accordance with the volume.The basic physical characteristics (pressure, internal energy, enthalpy andentropy) in the above-stated way of mixture of natural gases are similar in their formto the similar characteristics of ideal gases; but there is an essential difference –additives are not saved.The received results can be applied for accounting the basic characteristics ofnatural gases, when the gases with various characteristics are mixed up.Дж.Мурадов, М.ЯзкулыевФИЗИЧЕСКИЕ ЯВЛЕНИЯ ПРИ СМЕШЕНИИ ГАЗОВЫХПОТОКОВВ статье рассматриваются физические явления при смешении газовыхпотоков природных газов.Имеется три способа смешения газовых потоков:а) по объему;б) по потоку;в) данный объем заполняется газом по очереди прокачиванием его вкамеру.Для смеси природных газов вышеуказанными способами основныефизические характеристики (давление, внутренняя энергия, энтальпия иэнтропия) по виду похожи на аналогичные характеристики идеальных газов, ноимеется существенное отличие – не сохраняется аддитивность.Полученные результаты можно применять при расчетах основныххарактеристик природных газов, когда смешиваются газы с различнымихарактеристиками.89

90G.MämmedowMEŞHUR PAGTA ÖWRENIJI ALYM(akademik I.K.Maksimenkonyň doglan gününiň 100 ýyllygyna)Akademik Iwan Kirillowiç Maksimenko 1907-nji ýylyň Baýdak aýynyň 23-ineUkrainanyň Çerkassk welaýatynyň Kamensk etrabynyň Mihaýlowka obasynda enedendoglan. Zähmet işine 1926-njy ýylda başlaýar.I.K.Maksimenko 1935-nji ýyldaDaşkent şäheriniň Oba hojalyk institutynytamamlaýar, 1939-njy ýylda hem aspiranturanyüstünlikli tamamlap, dissertasiýany goraýar webiologiýa ylymlarynyň kandidaty diýenalymlyk derejesine mynasyp bolýar. Şolýyldan başlap, ol Bütinsoýuz ylmy-barlagpagtaçylyk (SoýuzNIHI) institutynyňÝolötendäki Türkmen pagta we ýorunja tejribemerkezinde seleksiýa we tohumçylykbölümçesiniň ýolbaşçysy bolup işe başlaýar.I.K.Maksimenkonyň galan ömriTürkmenistanda pagtaçylygy we oba hojalykylmyny ösdürmek bilen bagly. 1952-nji ýyldanbaşlap, Iwan Kirillowiç Türkmenistanyň Obahojalyk ministrliginiň Ekerançylyk ylmybarlaginstitutynda direktoryň ylmy işlerboýunça orunbasary we pagtaçylyk bölüminiňýolbaşçysy bolup işleýär.Iwan Kirillowiç 1957-nji ýyldabiologiýa ylymlarynyň doktory diýen alymlykderejesini almak üçin dissertasiýany goraýarwe 1959-njy ýylda professor diýen derejätassyklanýar. 1951-nji ýylda I.K.Maksimenko Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyňhabarçy agzasy edip, 1958-nji ýylda bolsa hakyky agzasy edip saýlanýar. 1959-njy ýyldanbaşlap, tä zähmet rugsadyna çykýança akademik I.K.Maksimenko Türkmenistanyň Ylymlarakademiýasynyň Botanika ylmy-barlag institutynyň Genetika we sitologiýa bölüminiň müdiribolup işleýär.I.K.Maksimenko inçe süýümli pagtanyň nazaryýetini we usulyny işläp düzmekdebitiren işleriniň, goşan goşantlarynyň diňe-taýy ýokdur. Iwan Kirillowiçiň seleksiýa we seçgiüçin döreden maýalyklary örän köpdür. Akademik I.K.Maksimenko ekin meýdanlarynagiňden ýaýran we daýhançylykda örän belli ýüpek pagtanyň 5476-И, 8763-И, 9078-Иsortlarynyň awtorydyr. Seleksiýa işinde ilkinji bolup, gowaçanyň ýaşyl reňkli görnüşinidöreden alym we şeýle-de, inçe süýümli gowaçanyň pagtasyny mehanizmleriň kömegi bilenýygymynyň öň ýanynda ýapragyny özi düşürýän 8704-И sortunyň awtorydyr.Akademik N.I.Wawilow geçen asyryň 40-njy ýyllarynda Bütinsoýuz ylmy-barlagpagtaçylyk institutynyň ekin meýdanlarynda işläp ýorkä, seleksionerlere beren maslahatyndagowaçanyň boýynyň biraz pes we örän çugdam edip sort döretmegi maslahat berdi.Akademik P.M.Žukowskiý bu maslahata goşulyp, gowaçanyň şahalarynyň bogun aralarynyň

giňligi bogun aralary dar bolan gowaçalar bilen deňeşdirilende giç gülleýänligini, gozalaryňhem giç açylýanlygyny belleýär. Bu aýdylanlaryň hakykatdan dogrudygyny I.K.Maksimenkoözüniň ýerine ýetiren işlerinde we seleksiýa boýunça geçiren tejribelerinde tassyklady. Onuňöz öňünde goýan esasy meseleleriniň biri hem gowaçanyň şahalarynyň we esasy baldagynyňbogunaralaryny kelte etmek, sebäbi bogunaralary gysgaldylsa, şeýle tizbişek we bol hasylberýän gowaça sortlary döretmek ýeňil bolýar. Şahalanyşy boýunça şolar ýaly görnüşlerdenseçginiň üsti bilen täze nesil alyndy. Iwan Kirillowiç birgiden öz döreden (2000 köpräk)ekotipleriniň arasyndan çugdam düýpli, boýy pes, tizbişek we süýüminiň hili gowy bolanösümligi gözledi. 1939-njy ýylyň güýzünde aýdylanlara meňzeş 4 sany düýbi saýlap aldy.Şolar bolsa 5478-И diýen inçe süýümli sorty döretmek üçin ilkinji maýalyk bolup hyzmatetdi. 4-nji belgili gibridiň arasyndaky ösümlikler hem biri-birinden düýpgötertapawutlandylar. Olaryň arasynda (1,5-2,0 m) uzyn şahalysyndan başlap, pes boýly, dykyzja(0,5-0,7 m) boýly we bogunaralary şahasyndan başlap baldaklaryna çenli gysgajyklary hembar eken. Soňra tejribe işinde birtopar meňzeş ösümlikleri ulanýar, netijede, 365 belgilimaşgala saýlanýar we onuň ösümlikleriniň hemmesi diýen ýaly kelte boýly, çugdam we öränköp hasylly. Şol bir wagtyň özünde hem seleksioner gowaça düýbüniň guralyşy boýunçatapawutlanýan ösümlikler maşgalasyny öwrenýär. Aýratynlykda her ösümligiň hasyllylygyna,tizbişekligine, süýümiň hiline, gozalaryň ululygyna, çigidiň agramyna we beýleki sypatlarynaaýratyn üns berilýär. Ösümlikleriň daşky görnüşiniň we morfologiki sypatlarynyň gowyöwrenilmegi seleksionere eýýäm 1945-nji ýylda Döwlet sort synagyna özüniň ilkinji 5476-Иdiýen sortuny tabşyrmaga mümkinçilik berýär we synagyň netijesinde örän gowy bahamynasyp bolýar. Döwlet sort synagyndan üstünlikli geçenden soň 1947-nji ýyldan başlap,Türkmenistanda ekilip başlanýar, soňra 1953-nji ýyldan başlap bolsa, ÖzbegystanyňSurhadarýa welaýatynda ekilip ugraýar. Täze sort ozal ekilip ýorlen sortlardan özüniň daşkysypaty bilen, ösümliginiň çugdamlygy we boýunyň pessejikligi bilen düýpgötertapawutlanýar. Önümçilige diňe şular ýaly sortlar gerekdi. Sebäbi olaryň hasyl toplaýyşmümkinçiligi öňki iýmitleri boýuna bermän, hasylyna bereni üçin, ummasyz uludy. Oňa taýçykýan sort biziň ýurdumyzda däl, hatda daşary ýurtlarda-da ýokdy. Ol sort özüniňartykmaçlygyny ekin meýdanlarda 10 ýylyň dowamynda görkezip geldi, ýagny ol hasylyboýunça öňki sortlardan 18-20% artyk.Şunlukda, Iwan Kirillowiç Maksimenkonyň inçe süýümli gowaçanyň seleksiýasyndasaýlap alan ugrunyň dogrulygy mälim boldy. Onuň hakykatdygyna beýleki döredilensortlaram: 8704-И, 9046-И, 8981-И, 8763-И, 9078-И şaýatlyk edýär.Iwan Kirillowiç tarapyndan döredilen 8763-И sorty birinji tip süýüm berip, ol gelipçykyşy boýunça biri-birinden daş, eneligi Müsüriň uzyn süýümli diýilýän sorty, atalygy bolsa6890-И diýilýän sortlary çakyşdyryp, olardan alnan gibridlerde köp ýylyň dowamyndaýekebara seçgi geçirmegiň üsti bilen döredildi.Iwan Kirillowiç tarapyndan döredilen 5476-И, 8763-И birinji tip süýümi berýänsortlar ony seleksioner hökmünde seleksiýa işiniň beýleki ugurlaryna hem ökde ýapyşmagamejbur etdi. Ol özüniň köpden bäri höwes edip ýören süýümi tebigy reňkli gowaçanydöretmäge girizdi. Emma ol işi ýerine ýetirmäge gowaçanyň süllerme (wilt) keseli bilenkesellemegi päsgel berdi, 1959-1960-njy ýyllarda gowaça meýdanlary köpçülikleýinkeselledi. Bu meseläni tiz wagtyň içinde çözmeklik seleksionerler üçin wajypdy.Seleksionerleriň bu meseläni çözmek üçin çeken zähme özüniň oňaýly netijesini berdi, tizwagtyň içinde inçe süýümli gowaçanyň süllerme keseline durnukly birnäçe täze sortlarynydöretdiler – 8991-И, 9122-И, 9123-И, 9078-И we beýlekiler. Bulardan 9078-И täze sortIwan Kirillowiç tarapyndan döredilip, önümçilige ornaşdyryldy we süllerme keseli bilenkesellän Türkmenistanyň ekin meýdanlarynda ekilip başlandy.91

I.K.Maksimenko tarapyndan döredilen 5476-И, 8763-И, 9078-И inçe süýümligowaça sortlary käbir ýyllarda SSSR-iň gowaça meýdanlarynyň 80-90% tutdy.Köp toparlaýyn geçirilen tejribe işleriniň netijesinde seleksioner I.K.Maksimenkoseleksiýa işinde köp meseleleriň çözgüdini tapdy, olaryň arasynda gowaçanyň şahaly hemşahasyz görnüşlerini gowaça ösümliginiň bir düýbünde birikdirmegini başardy (sort Aş-8),süýümi tebigy reňkli (sort 7631-И), gowaçanyň şahasyz sorty, süýümi örän uzyn (sort8173-И), ýapragyny özi düşürýän sorty (8704-И). Bu sortlar seleksiýanyň nusgawyusullaryndan başga-da, täze usullara ulanmak arkaly, bedeniň we daşky bizi gurşap alantebigatyň kada kanunlaryna laýyklykda, çakyşdyrmanyň her hili usullaryny ulanmak arkalydöretdi.Iwan Kirillowiç, esasan, seleksiýa bilen işlän hem bolsa, tohumçylyk meselesini hemgöz astyndan düşürmedi, sebäbi seleksiýa bilen gowaçanyň tohumçylygyny biri-birindenaýyrmak bolmaýar diýip hasap edýärdi. I.K.Maksimenko özüniň seleksiýa işinde diňe birsort döretmek bilen kanagatlanman, oňat tohumlaryny döredip, önümçilige ýetirerdi. Onuň“Türkmenistanda gowaçanyň tohumçylygy” (1954 ý.) diýen kitabyny tohumçylar,agronomlar we tohumçylyga bagly hünärmenler giňden peýdalanýarlar.Iwan Kirillowiç Maksimenkonyň 70 gowrak çap edilen ylmy işi bar. Esasy nazaryýetwe önümçilik şertinde ýerine ýetirilen işleriniň hemmesi onuň “Türkmenistanda inçesüýümli gowaçanyň we tebigi reňkli süýümi bolan sortlaryň seleksiýasy” diýen kitabyndaýerleşdirilen we ol kitap I.W.Miçurin adyndaky altyn medala mynasyp boldy.Akademik Iwan Kirillowiç Maksimenko ýurdumyz üçin gowaçanyň seleksiýasyndanwe tohumçylygyndan ýokary derejeli köp sanly hünärmenleri taýýarlady. Olaryň arasyndaylymlaryň doktorlary A.Hudaýgulyýew, S.Gurbangeldiýew G.Mämmedow, ylymlaryňkandidatlaryndan Ýa.Durdyýew, G.N.Gurtgeldiýew, A.Eminow, W.P.Semençenko,A.P.Bažanowa we beýlekiler. Zehinli, belent adamkärçilikli, güler ýüzli adam hökmündeIwan Kirillowiç biziň ýüreklerimizde orun alyp galdy. Biziň halypamyz, ussat hünärmen,duýgur we talapkär, täze pikirlere we başlangyçlara yhlasly, hoşgylaw adamdy. Biziňdiýarymyzda häzirki ekilip ýörlen inçe süýümli we orta süýümli gowaçanyň sortlarynyňhemmesi diýen ýaly onuň bize galdyryp giden nesil toplumynyň we işläp düzen usullarynyňesasynda döredilen. Türkmenistanda pagtaçylygyň ösmeginiň gözbaşynda ilkinjilerhökmünde akademik I.K.Maksimenkonyň ady durýar. Onuň köp ýyllyk we netijeli işine,Türkmenistanda pagtaçylygy ösdürmekde gazanan üstünliklerine Döwletimiz uly baha berdi.Akademik I.K.Maksimenko “Lenin” ordeni, üç sany “Zähmet Gyzyl Baýdak” ordenleri, ikisany “Hormat Nyşany” ordenleri we birnäçe medallar bilen sylaglandy we oňa “At gazananagronom” hem-de “Ylymda we tehnikada at gazanan işgär” diýen belent atlar dakylyp, ol“Sosialistik zähmediň Gahrymany” diýen ada mynasyp boldy.Türkmenistanyň Oba hojalyk ministrliginiňPagtaçylyk ylmy-barlag institutyKabul edilen wagty2007-nji ýylyňTürkmenbaşy aýynyň 26-sy92

INTERNET ULGAMLARYNDAN ALNAN GYZYKLYMAGLUMATLARJUWANLYGYŇ ÇEŞMESIGünorta Koreýa alymlarynyň topary beýannama bilen çykyş etdiler, onda olara“Juwanlygyň öýjük çeşmelerini” döretmek başardandygy tassyklanýar. Bu açyşbeýleki institutlaryň we beýleki ylmy-barlag merkezleriniň alymlarynda gyzyklanmadöretdi. “Bu gürrüňsiz täze açyş” – diýip, Seul milli unwersitetiniň professory KimSung Kun aýdýar. – Muňa garamazdan, bularyň baryny biziň özümizde barlapgörmek zerur.Işjeň durmuşy uzaltmak üçin has ekzotiki serişdeler hem bar, ýöne olar bizeköp ýa-da az derejede mälim. Hatda semizlikden ejir çekmeýän adamlardaýokumlylygy pes berhizlik adam bedeniniň madda we himiýa çalşygynyňüýtgemegine getirip biler, bu bolsa saglygyň gowulanmagy we ömrüň uzalmagy bilenbaglanyşykly, diýlip saýtda aýdylýar.CGK733 molekulasyKoreýanyň öňdebaryjy ylym we tehnologiýalar institutynyň 41 ýaşly professoryKim De Gukuň ýolbaşçylygynda alymlar şeýle nygtaýarlar, ýagny täze magnitnanotehnologiýasynyň kömegi bilen – CGK733 molekulasy öýjükleri “ýaş, juwan”bolmaga mejbur etmek mümkin.Professoryň sözlerine görä, öýjükleriň garraýyş çägi boýunça, gutulgysyzýagdaýda olaryň heläkçiligi ýüze çykýar. Bu ýagdaýyň dowamynda öýjükleriňletargiýa düşýär we netijede bölünmegini bes edýär, muňa garamazdan, koreýler şunyýüze çykardylar, ýagny CGK733 bu ýagdaýyň öňüni alyp biler, şeýle hem şularanyklandy, ýagny molekulalaryň sintezleşdirilen goşundylary garramak ýagdaýyny yzaçekdirmäge ukyply, bu letargiki öýjüklerde täze ýaşaýyşda “dem alýarlar”.Kim de Gukuň sözlerine görä, öýjügiň içinde bolup geçýän ýigdeliş,juwanlaşma ýagdaýyny gözüň bilen aýdyň görmek mümkin. “Biz CGK733-iň anykmehanizmini bilýäris, şu sebäpli bizde üstünlik gazanmaga mümkinçilikler bar” diýip,ol aýdýar.Bu açyş şeýle hem beýleki institutlarda we ylmy-barlag merkezlerde ulygyzyklanma döretdi. “Bu gürrüňsiz täze açyş – diýip, Seul milli uniwersitetiniňprofessory Kim Sung Hun aýdýar. – Ýöne biziň özümize hem CGK733molekulasynyň adam bedeniniň öýjüklerine zyýanly täsir etmezden ýigdeltmäge,ýaşaltmaga ukyplydygyny barlap görmek gerek”.Muňa Kim De Guk düşünýär. Häzirki wagtda onuň topary täze maddanybarlagdan geçirýär, olaryň netijeleri Nature Chemical Biology žurnalynyň indikinomerinde çap ediler. Ýöne häzirlikçe bolsa, professor bu “ýaşyň garşysyna” maddaýakyn 10 ýylyň dowamynda elýeterli derman serişdesi görnüşinde gaplarda goýlardiýip ynam bildirýär.93

PLATINA SAKGYJYGarramaklygy yza çekdirtmek we adam ömrüni uzaltmak baradaky meselebirnäçe ýüzýyllyklar bäri alymlary ynjalyksyzlandyryp gelýär. Adamyň ejiz bedeniniýok ediji täsirini doly aradan aýyrmaklyk entek başardanok, ýöne ony haýallatmaksözüň doly manysynda mümkin. Diňe kada laýyklykda munuň üçin kesgitli şertleridöretmek, puly we wagty sarp etmek gerek. Muňa garamazdan, alymlar golaýdaylmyň we halk serişdeleriniň çäklerinde duran meseläni çözmegiň netijeli we gymmatbolmadyk çözgütlerini teklip etdiler.Garramagyň öňüni almak üçin sakgyç çeýnemek ýeterlik eken. Emmaýönekeýini däl-de, altyn, has takygy platina sakgyjyny çeýnemeli. Tokiounwersitetiniň alymlary tarapyndan döredilen çeýnelýän sakgyjyň netijeliligi adambedeniniň öýjükleriniň zaýalanmagyny tizleşdirýän işjeň kislorody ýok etmägeukyplylygyndan ybarat. Gymmatly metalyň ownuk tegmilleri kislarody özünebirleşdirýär we ony adam bedeninden çykarýar.Her bir bölejiginde platinanyň gramynyň milliondan bir bölegi jemlenen. Metaliki milliard metr töweregi ölçegdäki dänejikler görnüşinde owradylan. Şular ýalytegmilleri tebigy ýagdaýda görmek mümkin däl, şu sebäpli alymlaryň sözüneynanmak galýar.Ýakyn wagtda ýaşaldýan çeýnelýän sakgyçlar ýapon dermanhanalaryna wesöwda dükanlaryna gelip gowuşýar. Bularyň takmynan 100 dänesiniň bahasy 100dollardan ybarat bolar. Tokio uniwersitetiniň binýadynda bu dermany köpçülikleýinöndürmek we satuwa çykarmak üçin firma döredildi. Uzak wagtlap sakgyççeýnemekligiň näçeräk wagt ýaşlygyňy saklamaga kömek etjekdigi belli däl, ýönebarlagçylaryň sözlerine görä, ol beýniniň işleýşini gowulandyrar we ünsüňi bir ýerejemlemäge kömek eder – platinanyň täsiri şundan ybarat.Umuman, işjeň ýaşaýyş durmuşy artdyrmak üçin has ekzotik serişdeler hembar, ýöne olaryň hemmesi az ýa-da köp derejede mälim. Semizlikden ejir çekýänadamlaryň pes ýokumlylykdaky berhizi adam bedenindäki maddalaryň we himikiserişdeleriň üýtgemegine getirip biler, bu saglygy gowulandyrmak we ömrüňdowamlylygyny artdyrmak bilen baglanyşyklydygyny alymlar habar berýärler.Olaryň gelen netijeleri, ýagny mukdaryny azaltmaklyk öňden bäri mälimdir,alakalaryň we syçanlaryň durmuşynda synagdan geçirildi, ol adamlarda hemýüregagyry, rak, süýji kesel we beýleki keselleriň öňüni almakda we ömrüňdowamlylygyny uzaltmakda peýdalydygyny The New York Times ýazýar.Dürli ýurtlaryň adamlaryny birleşdirýän kaloriýalary çäklendiriji jemgyýetlerbar. Ol jemgyýetiň prezidenti Braýan Dileýniň aýtmagyny görä, bu nazaryýeteuýujylar – müňlerçe adamlar ony özlerinde synag edip görýärler, ýöne iýmitiňýokumlylygyny peseltmekligiň adam üçin netijelidigi subut edilmedi, esasanam, buçeýe we gymmat bahaly barlag. Ömrüň dowamlylygyny uzaltmagyň usulyýetiniňtäsirine baha bermek üçin on ýyllyklar gerek.94http://www.vzglyad.ru/

MAZMUNYGaraşsyz, baky Bitarap Türkmenistanyň Prezidenti Gurbanguly MälikgulyýewiçBerdimuhammedowa “Beýik Saparmyrat Türkmenbaşy nesliniň ylmy gadamlary”atly ylmy maslahata gatnaşyjylardan minnetdarlyk namasy.................. 3Karryýewa A.B. Mukaddes Ruhnamanyň türkmençe-iňlisçe düşündirişlisözlüginiň ähmiýeti .................................................................................................... 5Hudaýberenowa O. Osman-türkmen dessanlary..................................................... 10Taganowa M.A. Söz ýasalyşy öwrenmegiň taryhyndan.......................................... 17Begliýew M. Iňlis dilinden türkmen diline terjime etmegiň käbir meseleleri......... 25Şammakow S., Ataýew K., Jumamyradowa G. Repetek döwlet biosferagoraghanasynyň süýrenijileri .................................................................................... 31Hydyrow P.R. Gündogar Türkmenistanyň gowaça meýdanlarynda ýaşaýantarsonemoid sakyrtgalary.......................................................................................... 37Annaýewa G., Esenowa M., Muhamowa G., Suhanow M. Ýerli howaşertlerinde ýaşaýan gan-damar basyşy ýokary bolan näsaglaryň peşewindeserotoniniň mukdaryny kesgitlemek......................................................................... 45Nigarow A., Täşliýew S., Baýramdurdyýewa O. Amyderýa sinekliziniňtöweregindäki gurşawyň karbon çökündileri barada täze maglumatlar.................... 49Batyrow S.Ş., Esedulaýew R.E., Annamuhammedow B.W., Durdyýew N.T.Nebit guýusynyň kese boýunyň uzynlygyny saýlamakda teýýaka zolagynyňtäsiri.......................................................................................................................... 54Nazarmämmedow Ö. Türkmenistanyň zeýkeşleriniň suwlaryny zäherlimaddalardan bioinžener usul bilen arassalamak....................................................... 63Penjiýew A.M., Mammetsähedow B.D. Dikeldilýän energiýa çeşmeleriniulanmagyň özüne düşýän gymmaty.......................................................................... 73Öwliýakuliýew O., Öwliýakuliýewa G. Kompýuterde bir näbelli algebraikdeňlemeleriň drob düzüjili hyýaly köklerini hasaplamagyň algoritmi...................... 79Myradow J., Ýazkulyýew M. Gaz akymlarynyň biri-birine garyşmagyndakybolýan fiziki hadysalar............................................................................................. 84Mämmedow G. Meşhur pagta öwreniji alym......................................................... 90Internet ulgamlaryndan alnan gyzykly maglumatlar................................................. 9395

CONTENTSKarryyeva A.B. On the importance of sacred Rukhnama turkmen-english explanatorydictionary..........................................................................................................................................5Hudayberenova O. Ottoman-turkmen destans.............................................................................10Taganova M.A. On the problem of word-formation history.......................................................17Begliyev M. Essentials of translation from english into turkmen...............................................25Shammakov S., Atayev K., Djumadurdyyeva G. Crawler of Repetek state biosphericreserve.............................................................................................................................................31Khydyrov P.R. Tarsonemoins Mites inhabiting in the cotton fields of easternTurkmenistan ..................................................................................................................................37Annayeva A., Esenova M., Mukhamova G., Sukhanov M. Definition of serotoninsquantity in urine of the patients with arterial pressure living in local climaticconditions........................................................................................................................................45Nigarov A., Tashliyev M.Sh., Bayramdurdyyeva O. New data about carboniferousdeposits of the borderlands of Amudary syneclise.......................................................................49Batyrov S.Sh., Esedulayev R.E., Annamuhammedov B.V., Durdyyev N.T. Theinfluence of the critical area formation on the length of horizontal oil well bore....................54Nazarmammedov O. Bio-engineering technique applied for purification of drainagewater of Turkmenistan from agricultural chemicals.....................................................................63Penjiyev A.M., Mamedsakhatov A.M. The settlement cost price of use of renewedsources of energy ...........................................................................................................................73Ovliyakuliyev O., Ovliyakuliyeva G. Algorithm of computer calculation of imaginaryroots with fractional coefficient of algebraical equation with one unknown quantity...............79Myradov J., Yazkulyyev M. The physical phenomena at mixture of gas flows ......................8496СОДЕРЖАНИЕКаррыева А.Б. Туркменско-английский толковый словарь священной Рухнама и егозначение ...........................................................................................................................................5Худайберенова О. Османо-туркменские дестаны....................................................................10Таганова М.А. Из истории изучения словообразования ........................................................17Беглиев М. Некоторые вопросы перевода с английского языка на туркменский язык .....25Шаммаков С., Атаев К., Джумадурдыева Г. Пресмыкающиеся репетекскогогосударственного биосферного заповедника .............................................................................31Хыдыров П.Р. Клещи Tarsonemoins, встречающиеся на хлопковых полях восточногоТуркменистана ..............................................................................................................................37Аннаева Г., Эсенов М., Мухамова Г., Суханов М. Определение количествасеротонина в моче больных гипертонической болезнью, проживающих в местныхклиматических условиях ..............................................................................................................45Нигаров А., Ташлиев М.Ш., Байрамдурдыева О. Новые данные о каменноугольныхотложениях окраинных зон амударьинской синеклизы ...........................................................49Батыров С.Ш., Еседулаев Р.Е., Аннамухаммедов Б.В., Дурдыев Н.Т. Влияниепризабойной зоны на выбор длины горизонтального ствола нефтяной скважины .............54Назармамедов О. Биоинженерная технология очистки дренажных вод Туркменистанаот ядохимикатов ............................................................................................................................63Пенджиева А.М., Маметсахатова Б.Д. Расчётная себестоимость использованиявозобновляемых источников энергии .........................................................................................73Овлиякулиев О., Овлиякулиева Г. Алгоритм вычисления на компьютере мнимыхкорней с дробными коэффициентами алгебраических уравнений с одной неизвестной ....79Мурадов Дж., Язкулыев М. Физические явления при смешении газовых потоков..........84