arapça cümle kuruluşunda olumsuzluk ifadeleri - gariban tavuk

Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler DergisiFırat University Journal of Social ScienceCilt: 11 Sayı: 2, Sayfa: 119-136, ELAZIĞ-2001ARAPÇA CÜMLE KURULUŞUNDA OLUMSUZLUKİFADELERİThe Letters For Negative Structure In ArabicTahsin DELİÇAY *ÖzetHer dilde olduğu gibi Arapça’da da olumsuz ifadeler vardır. Arapça’daki olumsuzluk ekleri(kelimeleri) Türkçe’deki yapının zıddına kelimenin başına getirilerek yapılır. Bu kelimelerözelliklerine göre bir çok başlık altında ve farklı yerlerde anlatılmıştır.Yaptığımız bu çalışma, değişik konularda anlatılan ve bir çok farklı yönleri bulunanolumsuzluk kelimelerinin bir araya getirilip, aralarındaki farklılık ve ortak özelliklerinedeğinilmesi ve bunların sonucunda ortaya çıkan hususiyetlerin topluca verilmesidir.Anahtar kelimeler: Olumsuz, İfade, Cümle, Yapı.AbstractArabic language has negative sentence structures as other languages have. In Arabic aprefix letters is used to make the negative sentences contrary to Turkish. The properties of theseprefix letters are discussed under a variety of different grammar titles.This study brings all these different views on these letters and integrated and discussedunder one heading. Their differences and similarities are studied and a complementary conciliationon their properties are provided.Key words: Negative, Expression, Sentence, Structure.* Yrd.Doç.Dr, Fırat Üniv. İlahiyat Fak., Arap Dili ve Belâgatı Anabilim Dalı tahsindelicay@hotmail.com

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)Cümlenin tarifi, ‘İki veya daha çok kelimeden oluşup, tam anlam ifade eden sözdizini’ veya ‘özne ve yüklemden oluşup bir olay, bir durum ve bir hüküm bildirenkelimeler topluluğu’ 1 şeklinde yapılır.Arapça’da cümle, değişik açılardan farklı taksimata tabi tutulmuştur. Nahivcilercümleyi isim ve fiille başlamasına göre isim ve fiil cümlesi, belagatçılar da yüklendiğianlama göre inşâî ve haberî cümle diye ayırmışlardır 2 .İnşâî cümle; neticesi itibariyle hakkında doğru ya da yanlış hükmü verilmesimümkün olmayan cümlelerdir.“Bahçeye gitme” gibi cümlelerin لا َ تَذ ْهَبْ‏ إل َى الح َدِيق َة “Bahçeye git” ya da الح َدِيق َةِ‏إل َى اِذ ْهَبْ‏vâkıaya mutâbık olması ya da olmaması söz konusu değildir. Zira emir ve nehiy cümlesiinşâîdir; bu gibi cümlelerde doğru veya yanlış yargısına varılamaz. Ama anlamı açısındanolumlu veya olumsuz olabilir.Talebî ve gayr-ı talebî olmak üzere İnşâî cümle ikiye ayrılır:İnşâi talebî: Emir, nehiy, istifham, temennî ve nidâdan oluşur.İnşâi gayr-i talebî: Medih-zemm (övgü-yergi), akid, kasem (yemin), taaccüb(şaşırma) ve recâ (ümit)den oluşur 3 .Haberî cümle ise; neticesi itibariyle hakkında doğru veya yanlış yargısına varılmasımümkün olan cümlelerdir 4 .Örneğin “Ahmet bahçeye gitti” cümlesi, Ahmet bahçeye gitmişse vâkıaya mutâbık,gitmemişse mutâbık değildir. Aynı şekilde “Ahmet bahçeye gitmedi” cümlesi deAhmed’in bahçeye gitmemesi durumunda vâkıaya mutâbık, gitmesi durumunda isemutâbık değildir. Bu gibi cümlelerin gerçeğe uygun olup olmadığı tespit edilebilir; çünkübu iki cümle de haberîdir. Ancak bu cümleler arasındaki fark bilindiği gibi birinin olumludiğerinin olumsuz olmasıdır.مْ‏ يَذ ْهَبْ‏ أحْمَدُ‏ ل َ ya da ما ةِ‏ , diğeri ةِ‏ Bu cümlelerin ilki Arapça’daذ َهَبَ‏ أحْمَدُ‏ إلى الح َديق َذ َهَبَ‏ أحْمَدُ‏ إلى الح َدِيق َşeklinde ifade edilir. Olumsuz olan ikinci cümle aşağıda ele alınacağı gibi daha إلى الح َديق َ ةِ‏farklı şekillerde de söylenebilir.Olumsuzluk üslûbu aslında haberî üslûptandır; ancak, inşâî cümleden de gelir.Çünkü inşâî talebîdeki ‘nehiy’ cümleleri, emrin olumsuzudur.1 ‘Abbas Hasan, en-Nahvu’l-vâfî, Mısır, 1966, I,15; Ateş Ahmed, Yazıcı Tahsin, Çetin Nihad M., ArapçaDilbilgisi, İstanbul, 1964, s.27.2 el-Hâşimî, Ahmed, Cevâhiru’l-belâga fi’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘, İstanbul, 1984, s.53 v.d.; Antâkî,Muhammed, el-Minhâc fi’l- kavâ‘id ve’l-i‘râb, İstanbul, 1985, s.7.3 Cevâhiru’l-belâga fi’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘, s.75.4 Cevâhiru’l-belâga fi’l-me‘ânî ve’l-beyân ve’l-bedî‘, s.53.120

Arapça Cümle Kuruluşunda...Yukarıdaki isim ve fiil cümlesi ile inşâî ve haberî cümle taksimatından sonracümleyi yeniden ikiye ayırıp, olumlu (müsbet/îcâbî) ve olumsuz (menfî/selbî) cümlederiz. Haddi zatında asıl olan, cümlenin olumlusudur olumsuzu ise fer’îdir.Konuya girmeden evvel olumlu ve olumsuz cümleyi şöyle tarif edebiliriz 5 :Olumlu cümle: Müsned’in (yüklemin) müsnedün ileyhe (özneye) nisbetinin olumluolmasıdır.Olumsuz cümle: Müsned’in (yüklemin) müsnedün ileyhe (özneye) nisbetininolumsuz olmasıdır.Olumsuzluk, olumlu cümleye olumsuzluk kelimelerinden (harf-isim-fiilden)birisinin girmesiyle yapılır. Cümleyi olumsuza çevirme bu kelimelerin temel görevidir.Bunun yanı sıra önüne geldiği kelimelerde bazı şeklî değişiklik yaptığı da vâkidir. Bu isetamamen olumsuzluk kelimesinin kendi durumu ile cümlenin yapısı ve taşıması gerekenbir takım şartlarla ilgilidir.OLUMLU CÜMLEYİ OLUMSUZA ÇEVİRME:Olumsuzluk kelimelerinden birinin kullanılması suretiyle olumlu hüküm olumsuzaçevrilir. Bu kelimeler kullanıldığı yer itibariyle Türkçe ile Arapça’da tamamen farklılıkgösterir.Türkçe gramerde olumsuzluk, yalın fiil tabanlarına gelen bir –me eki o fiilinolumsuz görünüşünü meydana getirir 6 .Dövmek → dövmemek. Dövülmek → dövülmemek,Dövüşmek → dövüşmemek. Dövdürmek → dövdürmemek gibi.–me eki, cümle kuruluşunda başka hiçbir olumsuzluk zarfına ihtiyaç duymaksızınsalt olarak fiilin gerçekleşmediğini, kimsenin öyle olmadığını, o işi görmediğini anlatır 7 .Düğüne gitmeyeceğiz. Kapı açılmıyor. Hasta olmadım gibi.Türkçe’de bütün fiillerin olumsuz şekilleri –me ekiyle yapılır. Ancak bunun dışındaek haline gelmiş cevher fiili “değil” gerçekleme zarfına eklenerek kendi olumsuz şeklinimeydana getirir. Buna Türkçe’de ‘çevrik olumsuzluk’ denir. Çevrik olumsuzluk dahakeskin bir olumsuzluk inceliği taşır 8 .Değilim. Hasta değilim. Öldürmeli değildi. Görmüş değildik.Dediler oğlun gibi hiç bir oğul - Yaradılalı Cihan gelmiş degül.Gelmiş değil, hiç gelmemiş.5 el-Dahdah, Antoine, Mu’cemu kavâ‘idi’l-‘Arabiyyeti’l-‘âlemiyye, Beyrut, 1997, s.142.6 Banguoğlu, Tahsin, Türkçe’nin Grameri, Ankara, 1995, s.453-454.7 Türkçe’nin Grameri, s.412-413.8 Türkçe’nin Grameri, s. 453-454.121

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)Diğer bir olumsuzluk eki –siz’dir. Bu ek –li ekinin olumsuzudur. Esasında –li ekibir nesnede bir şeyin bulunduğunu, -siz eki ise bir nesnede bir şeyin bulunmadığını ifadeeder 9 .Taşlı → taşsız. Ağaçlı → ağaçsız.Oraya arabasız gidilmez.Türkçe’deki –me, değil ve -siz olumsuz eklerinin Arapça’daki karşılığı; bazen isimcümlesi, bazen fiil cümlesi, bazen hem isim hem fiil cümlesi, bazen de sadece müfredeل َ (cümleye değil) girengibi nâkıs fiilden biriyle karşılanır.ل َيْ‏ سَ‏ gibi isimler ve عَدِيم ‏,عَدَم ‏,دُون ‏,سِوَى ‏,غ َيْر harfler, gibi لا َ , امَ‏ ‏,إن ْ ‏,لا َ تَ‏ ‏,ل َ نْ‏ ‏,ل َ ما ّ , مْ‏Türkçe’de olumsuz kelime ve cümle yapısı –me, değil ve –siz eklerinin kelimeninsonuna getirilmesiyle yapılmaktadır. Arapça’da ise, Türkçe’deki yapının zıddınaolumsuzluk kelimelerinin, kelime veya cümlenin en başına getirilmesiyle yapılır.fiildir.OLUMSUZLUK İFADE EDEN KELİMELER:Arapça’da olumsuzluk ifade eden kelimeler üç grupta toplanır. Bunlar harf, isim veA. Harfle Olumsuzluk:ل َما ّ ‏,ل َ مْ‏gibi harflerle yapılan olumsuzluktur. Bu harfler girdikleri لا َ ve امَ‏ ‏,إن ْ ‏,لا َ تَ‏ ‏,ل َ نْ‏ , 10kelimelerin anlamını olumsuzlaştırmanın yanı sıra, gerekli şartları taşıyorlarsa kelimeninsonlarında da ref, nasb, cezm ve hazif gibi değişiklikler yaparlar.Bu kelimeleri amel edip etmemeleri, isim ve fiilin başına gelmeleri, isimlerdennekre veya marifeye, fiillerden de mâzî veya muzâriye girmesi ile bunlarda amelleri gibiözellikleri göz önüne alarak şöyle ele alabiliriz:: مْ‏ ل َ .1Muzâri fiilin başına gelip, fiilin anlamını mutlak olumsuz mâzîye çeviren cezmharfidir 11 .. 12 ﴿ O doğurmadı ve doğurulmadı دْ‏ ﴾ل َمْ‏ يَلِدْ‏ ولم يُول َ9 Ergin, Muharrem, Türk Dil Bilgisi, İstanbul, 1984, s.160; Türkçe’nin Grameri, s.201-202.10 ّ muzari fiilin başına gelirse harf, mazi fiilin başına gelirse isim olur.11 İbn Hişâm, Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd), Beyrut, 1992, I,305; Galâyînî, Mustafa, Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, Beyrut, 1412/1992, II,183-184.12 İhlâs 112/3; Makalede geçen ayetlerin tercümeleri şu meallerden alınmıştır: Çantay, Hasan Basri, Kur’ânıKerîm ve Meâl-i Kerîm, İstanbul, 1984; İslâm Ansiklopedisi, Kur’ân-ı Kerîm ve Açılamalı Meâli,Ankara, 1993; Yıldırım, Suat, Kurân-ı Hakîm ve Açıklamalı Meâli, İstanbul, 1998 .لما122

: ل َ ما ّ .2Arapça Cümle Kuruluşunda...Muzâri fiilin başına gelip, fiilin anlamını, mustağrak olumsuz mâzîye çeviren cezmharfidir 13 .. 14 ﴿ Doğrusu onlar azabımı henüz tatmadılar ذاب ِ ﴾بَل ْ ل َما ّ يَذوق ُوا عَ‏müfred-tesniye-cemi, ’in cezm etmesi, kendilerinden sonra gelen fiilin ل َ ما ّ ve ل َ مْ‏ن müennes-müzekker ve sahih-illetli olmasına göre lafzen, mahallen ya da son harfi veya’un hazfiyledir.ل َمْ-ل َم َّا يَك ْتُبْ،‏ ل َمْ-ل َم َّا يَك ْتُبْنَ،‏ ل َمْ-ل َم َّا يَرْم ِ،‏ ل َمْ-ل َم َّا يَك ْتُبَا،‏ ل َمْ-ل َم َّايَك ْتُبُوا ...arasında hem mânâ, hem de cümle içinde kullanımını itibariyle bazı ل َ ما ّ ile ل َ مْ‏farklılıklar vardır. Bunlar şöyle sıralanabilir:a. ل َمْ‏ geçmiş zamanı mutlak olumsuz yapar. Bu olumsuzluk geçmişte olmuş ve hâlâdevam etmektedir.“Zeyd dersi yazmadı” demektir. Zeyd dersi yazmamıştır ve yazma – سَ‏ل َمْ‏ يَك ْتُبْ‏ زيدٌ‏ الد َّرْ‏ihtimali de yoktur.ise, geçmiş zamanı olumsuz yapıp, olayın geçmişten şimdiye kadar bu ل َ ما ّolumsuzluk üzere devam ettiğini ancak, bundan sonra aynı olayın olumlu olmabeklentisini vermektedir. Bu da ‘henüz’ ile ifade edilir.َ- “Zeyd dersi henüz yazmadı” demektir. Zeyd dersi yazmamıştırل َما ّيَك ْتبْ‏ زيدٌ‏ الد َّرسancak, bundan sonra yazabileceği, yazma ihtimali taşıdığı anlaşılmaktadır.إن ْ ﴿ şeklinde gelmiştir, fakat وإن ْ ﴾ Ayette gelemez. ل َ ما ّ gelirken, şart edatı ile ل َ مْ‏ b.. 15 şeklinde kullanılmaz ل َما ّ تَ‏ ف ْعل ْل َمْ‏ تَف ْعَل ْc. ل َ مْ‏ ’in dahil olduğu fiilin hazfi câiz değildir. Ancak ل َ ما ّ ’nın fiili hazfedilebilir 16 .هل دَخَلتَ‏ البَل َدَ؟ ق َارَبْتُها وَل َما ّ؛ أيْ‏ لما ّ أدخُل ْها .“Şehre girdin mi? diye soran kimseye; Yaklaştım, henüz girmedim” denilir, ancakdeğildir. demek câiz ‏"قارَبْتُها وَل َمْ‏ ": ل َ نْ‏ .3Muzâri fiilin başına gelip, fiilin anlamını müstakbel olumsuz zamana çeviren nasbharfidir 17 .edemeyecek. Onu elde كَ‏ل َنْ‏ يَحْصُل َ ذ َلِ‏13 Tâcuddîn ‘Ammu ‘Ali, en-Nûru’l-mudî’, Dımaşk, 1971, s.134; Arapça Dilbilgisi, s.52.14 Sâd 38/8.15 İbn Hişâm, Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ (nşr. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd), trs., s.84;Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb, I, 307; Mâide 5/67.16 Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ, s.84.17 en-Nûru’l-mudî’, s.134; Mu’cemu kavâ‘idi’l-‘Arabiyyeti’l-‘âlemiyye, s.142.123

تق ْF.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)müennes- ’in nasb etmesi, kendisinden sonra gelen fiilin müfred-tesniye-cemi ve ل َ نْ‏müzekker olmasına göre lafzen, mahallen ya da un‏’ن hazfiyledir.ل َنْ‏ يَك ْتُبَ،‏ ل َنْ‏ يَك ْتُبْنَ،‏ ل َنْ‏ يَرْمِيَ،‏ ل َنْ‏ يَك ْتُبَا،‏ ل َنْيَك ْتُبُوا ...Bir erkek yazmayacak, bayanlar yazmayacak, bir erkek atmayacak, iki erkekyazmayacak, erkekler yazmayacaklar...Bazı kaynaklar لن ’de, olumsuzluğun tekidi anlamının olduğunu da söylemektedir 18 .etmeyecek. Kesinlikle yardım ل َنْ‏ يَنْصُ‏ رَ‏: لات 4.Olumsuzluk harfi olup üç şartla ليس gibi amel eder 19 :الوَ‏ , ة الس َّاعَ‏ ( etmesi 1- Zamana delaletdeğildir. Dinlenme zamanı لاتَ‏ وقتَ‏ راحَةٍ‏gibi), الحِ‏ ين ,2- İsmi ve haberinin aynı lafızdan olması,نَدِمَ‏ البُغَاة ُ،‏ وَلاتَ‏ سَاعَة َ مَنْدَم ٍ وَال ْبَغْيُ‏ مُرْتَعُ‏ مُبْتَغِيهِ‏ وَخِيمُ‏“Zalimler (yaptıklarına) pişman oldu ama, artık pişmanlık zamanı değildir.Zulmedenin sonu kötüdür.” 203- İsim veya haberden birinin hazfedilmesi. Bu hazif çoğunlukla isimde olur.. 21 ﴿ Ama o vakit kurtuluş zamanı değildi ناص ٍ ﴾وَلا َتَ‏ حِينَ‏ مَ‏: 22 zamana delalet etmeyen bir isme girdiğinde ameli ilgâ olur لاتل َهْفي عَل َيْكَ‏ لِل َهْف َةٍ‏ من خَ‏ ائِفٍ‏يَبغِي ج ِوَاركَ‏ حِينَ‏ لا َ تَ‏ مُجيرُ‏“Hiçbir komşunun bulunmadığı zamanda sana komşu olmak isteyen korkak kişinintelaşı gibi telaşlanmıyorum.” 23: إن ْ 5.ilgâ olur.. 24 mânâsına gelen olumsuzluk harfi olup isim ve fiil cümlesine dahil olur ما. 25 ﴿ İyilikten başka maksat gütmedik إن ْ أ َرَدْنا إلا ّ ال ْحُسْنَى﴾‏İsim cümlesine dahil olduğunda çoğunlukla hasr edatı إلا ’nın bitişmesiyle ameli. 26 ﴿ Doğrusu kâfirler büyük bir aldanış içindedirler إنِ‏ ال ْك َافِرُون إلا ّ فِي غ ُرُ‏ ور﴾‏18 Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,169; Mukayyed Sarf Cümlesi (Emsile), İstanbul, trs. s.237.19 el-Minhâc fi’l- kavâ‘id ve’l-i‘râb, s.310; Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,295; en-Nûru’l-mudî’, s.135.20 Ya‘kûb, Emîl Bedi’, Mu‘cemu’l-mufassal fî şevâhidi’n-nahvi’ş-şi‘riyye, Beyrut, 1992 s.883, (kâili:Muhammed b. İsâ. bahri: Tavîl).21 Sâd 38/3.22 Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,297.23 Mu‘cemu’l-mufassal fî şevâhidi’n-nahvi’ş-şi‘riyye, s.391, (kâili: Şemerdel. bahri: Kâmil).24 Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb, I,30; el-Minhâc fi’l-kavâ‘id ve’l-i’râb, s.204.25 Tevbe 9/107.26 Mülk 67/20.124

Arapça Cümle Kuruluşunda...Pratikte çok az kullanılan إن ’in ليس gibi amel etmesinin iki şartı vardır 27 :1- Haberinin isminin önüne geçmemesi,2- Olumsuzluğunun إلا ile bozulmaması.إنِ‏ ال ْمَرءُ‏ مَيتا ً ب ِانْقِضَاءِ‏ حَيَاتِه َلوَ‏ كنْ‏ بأ َن ْ يُبْغَى عَل َيْ‏ ه ف َيُخذ َلا“Kişi hayatının sona ermesiyle ölmüş olmaz, fakat kendisine zulmedilip hakareteuğradığı zaman ölmüş olur.” 28: ما 6.Olumsuzluk harfi olup isim ve fiil cümlesine girer. Fiil cümlesine dahil olduğundaamel etmez 29 .. 30 ﴿ O kendi hevâ ve hevesinden konuşmuyor وَمَا يَنْطِقُ‏ عن ال ْهَوَ‏ ى ﴾İsim cümlesine dahil olduğunda çoğunlukla hasr edatı إلا ّ ’nın bitişmesiyle ameliilgâ olur.. 31 ﴿ Muhammed sadece Resuldür وَمَا مُحَمّدٌ‏ إلا ّ رَسُول ٌ ﴾. 32 gibi amel etmesinin üç şartı vardır ل َيْ‏ سَ‏1- Haberinin isminin önüne geçmemesi,2- Kendisinden sonra إن ْ gelmemesi,3- Olumsuzluğunun إلا ّ ile bozulmaması.. 33 ﴿ Bu bir insan olamaz مَا هَذ َا بَشَرا ً ﴾Bu şartlardan biri eksik olursa ameli ilgâ olur ve kendisinden sonra gelenlermübteda ve habere dönüşür.بَني غ ُدانَة ٍَ!‏ مَا إن ْ أنتُمُ‏ ذ َهبٌ‏وَلا َ صَريفٌ،‏ ولكنْ‏ أنتُمْ‏ الخ َزَفُ‏“Ğudane oğulları! Siz ne altın ne de gümüşsünüz, olsa olsa çömleksiniz.” 34. 35 ’nın ismi marife geldiği gibi nekre de gelmektedir ماdeğildir. Hiç bir kimse, işinde samimi olandan daha faziletli هِ‏Haberinin başına, ‏’ليس deki gibi الباء harf-i ceri zâid olarak gelebilir.ما أحدٌ‏ ْفأ َ ضَل َ مِنَ‏ الم ُخْلِص ِ في عَمَلِ‏değildir. Evimizin bahçesi geniş ما حَديق َة ُ بَيْتِنا ب ِوَاسِ‏ ع ٍ: لا a. 727 Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,296; el-Minhâc fi’l- kavâ‘id ve’l-i‘râb, s.205.28 Mu‘cemu’l-mufassal fî şevâhidi’n-nahvi’ş-şi‘riyye, s.650 (kâili: -. bahri: Tavîl).29 Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb, I,333; el-Minhâc fi’l-kavâ‘id ve’l-i’râb, s.323; en-Nûru’l-mudî’, s.136.30 Necm 53/3.31 Âl-i imrân 3/144.32 İbn Mâlik, Şerhu İbni ‘Akîl, Beyrut, 1415/1995, I,279-280.33 Yûsuf 12/31.34 Mu‘cemu’l-mufassal fî şevâhidi’n-nahvi’ş-şi‘riyye, s.569, (kâili: Belli değil - bahri: Basît).35 Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,293.125

يغِ‏وط َF.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)En yaygın kullanılan olumsuzluk harfidir. İsim ve fiil cümlesine girer. Fiilcümlesine dahil olduğunda amel etmez 36 .değildir. Tembellik yapman uygun ل َلا َ يَنْبَ‏ل َكَ‏ أن ْ تَتَك َاسَ‏İsim cümlesine dahil olduğunda ekseriyetle amel etmez, tekrarı da vaciptir.. 37 Onlara ne bir korku, ne de hüzün vardır نون َ ﴾‏﴿لا َ خَوْفٌ‏ عليه ِمْ‏ وَلا َ هُمْ‏ يحْزَ‏Aynı şekilde fiil-i mâzî , haber, sıfat ve halin başına geldiğinde tekrarı vaciptir 38 .. 39 ﴿ Ne dini tasdik etmiş, ne namaz kılmıştı ى ﴾ف َلا َ صَد َّقَ‏ ولا صَل َّşairdir. Zeyd ne yazar, ne de زَيدٌ‏ لا َ ك َاتِبٌ‏ ولا شَاعِ‏ رٌ‏◌ٌ Ne uzun, ne de kısa olan adam geldi.◌ً Zeyd ne ağlayarak ne de gülerek geldi.جَاءَ‏ رَجُل ٌ لا َيل ٌ وَلا َ ق َصيرجَاءَ‏ زيدٌ‏ لا ضَاحِكا ً وَلا َ بَاكيا: 40 gibi amel etmesi çok az olup üç şartı vardır ل َيْ‏ سَ‏1- İsminin ve haberinin nekre olması,2- Haberinin isminin önüne geçmemesi,3- Olumsuzluğunun إ ِ لا َّ ile bozulmaması.تَعَز َّ ف َلا َ شَيءٌ‏ عَل َى الأَرْض ِ بَاقِيا وَلا َ وَزَرٌ‏ مِمّا ق َضَى االلهُ‏ وَاقِيا“Metin ol! Yeryüzünde hiçbir şey kalıcı olmadığı gibi, hiçbir sığınak da (insanları)Allah’ın takdirinden koruyacak değildir.” 41Yukarıda anlatılan dört edat ( – امَ‏ – - لا َ تَ‏ ‏(لا َ nahiv kaynaklarının çoğunda ل َيْ‏ سَ‏ ’yeإن ْbenzeyen edatlar olarak zikredilmektedir.olumsuzluk anlamı dışında nehiy (yasaklama) mânâsına da kullanılır. Bu mânâda لا َkullanıldığında sadece fiile girer. Dahil olduğu fiilin anlamını nehiy (olumsuz emir)yapıp, cezm eder.. 42 Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyiniz لا َ تَق ْنَطوا مِن رَحْمَةِ‏ االلهBu harfin cezmi ل َ مْ-‏ ve ل َ ما ّ ’in cezm etmesi gibi olup- kendisinden sonra gelen fiilinmüfred-tesniye-cemi, müennes-müzekker ve sahih-illetli, olmasına göre lafzen, mahallenya da son harfin veya ن ’un hazfiyledir.لا َ يَك ْتُبْ،‏ لا َ يَك ْتُبْنَ،‏ لا َ يَرْم ِ،‏ لا َ يَك ْتُبَا،‏ لا َ يَك ْتُبُوا ...36 el-Minhâc fi’l- kavâ‘id ve’l-i‘râb, s.305; en-Nûru’l-mudî’, s.136; eş-Şartûnî, Reşîd, Mebâdiu’l-‘Arabiyye4, trs, s.370.37 Ahkâf 46/13.38 el-Minhâc fi’l- kavâ‘id ve’l-i‘râb, s.305; en-Nûru’l-mudî’, s.136; Mebâdiu’l-‘Arabiyye 4, s.370.39 Kıyamet 75/31.40 en-Nûru’l-mudî’, s.136; Çörtü, M. Meral, Arapça’da Cümle Kuruluşu Ve Tercüme Teknikleri, İstanbul,1997, s.180.41 Mu‘cemu’l-mufassal fî şevâhidi’n-nahvi’ş-şi‘riyye, s.1081, (kâili: Belli değil, bahri: Tavîl).42 Zümer 39/53.126

لجُ‏Arapça Cümle Kuruluşunda...Bir erkek yazmasın, bayanlar yazmasın, bir erkek atmasın, iki erkek yazmasın,erkekler yazmasınlar...: لا َ الن َّافِيَة لِل ْج ِنْ‏ س ِ .b(cinsi hükümden nefyeden-tüm cinsi olumsuz لا الن َّافِية للج ِ سنْ‏ gibi amel ettiğinde إن ّ ‏,لاyapan ‏(ال diye isimlendirilir.: 43 ‘in amelinin de şartları vardır لا َ الن َّافِيَة للج ِ سنْ‏1- Haberinin ismini geçmemesi,sevilmez. Hiçbir yalancı şahit لا شَاهِدَ‏ زور ٍ مَحْبوب ◌ٌ2- İsim ve haberinin nekre olması,değildir. Hiçbir sevinç devamlı لا سُرورَدائِمٌ‏3- Harf-i cer bitişmemesi.oturmamaktadır. Hiçbir erkek (cinsin)in çocuğu yanımızda نالا َ غ ُلا َمَ‏ رَجُل ٍ جَالِسٌ‏ عِنْدَ‏İlk iki şarta uyulmadığında amel etmez ve tekrarı gerekir.◌ٌNe Zeyd, ne de Amr evdedir.لا زَيْدٌ‏ فِي الد َّار ِ ولا َ عَمْرو﴿ O içkide ne sersemletme vardır, ne de onunla sarhoş لا َ ﴾فِيها غ َوْل ٌ ولا هُمْ‏عَنْها يُنْزَف ُونلا نافية olurlar. 44 ’nin ismi muzaf veya şibhi muzaf olduğunda mureb, bu iki halin dışında damebnî olur 45 .وتٌ‏edilmez. Hiçbir ilim sahibinden nefret ◌ٌ İşi çirkin olan hiçbir kimse övülmez.◌َ Hiçbir erkek yoktur.لا َ صاحِبَ‏ عِل ْم ٍ مَ‏لا ُقمْ‏ ِبق َ يحا ً فِعْل ُه مَمْدوحلا َ رَ‏B. İsimle Olumsuzluk:gibi isimlerle 46 yapılan olumsuzluktur. Bu isimler başına عَدِيم ve عَدَم ‏,دُون ‏,سِوَى ‏,غ َيْرgeldikleri kelimenin mânâsını olumsuza çevirip, muzaf olmaları sebebiyle de sonunu cerederler 47 .Bu isimlerden عَدَم ve عَدِيم diğerlerinden farklı olarak ع-د ‏-م fiilinden masdar ve sıfatımüşebbehedir.43 Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ, s.166; Birgivî, İmam Muhammed, İzhâru’l-esrâr (nşr. Yanık, NevzatH.-Çögenli M. Sadi), Erzurum, 1998, s.18; el-Cârim, Ali – Emin, Mustafa, en-Nahvu’l-vâdıh li’lmedârisi’s-sâneviyyeMısır, 1965, I,119.44 Sâffât 37/47.45 Şerhu Katri’n-nedâ ve belli’s-sadâ, s.166-167; en-Nûru’l-mudî’, 137.46 Bu isimlerin sadece olumsuzluk için olmayıp, istisna, mekan zarfı gibi değişik anlamalara da kullanılırlar.Olumsuzluk için kullanıldıklarında isim olurlar.47 Bu isimler hakkında geniş bilgi için bakınız: Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb, I,179; el-Minhâc fi’lkavâ‘idve’l-i‘râb, s.244, 257, 268.127

ِ َّ ِF.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2): غ َيْر 1.-sız, olmayan, değil, -me mânâlarına gelir.﴿ Nimet ve lütfuna mazhar ettiklerinin yoluna صِرَاط َ الذينَأنْعَمْتَ‏ عَل َهيمْ‏ غ َيْر ِ المغْضوب ِ عَل َيهم ولا َ الضّالينَ‏ ﴾ٍhidayete erdir. Gazaba uğrayanların ve sapıklarınkine değil 48 .◌ٍٍAlim olmayan bir adam geldi.ق َدِمَ‏ رجل ٌ غيْرُ‏ عالِم: سِوَى 2.-den başka, -den gayrisi, -in dışında mânâlarına gelir.istiyorum. Senin kitabının dışında bir kitap أريدُ‏ كِتابا ً سِوَى كِتاب ِكَ‏: دُون 3.-siz, yapmadan, yapmaksızın, değil, -den başka, -meksizin mânâlarına gelir.geldi. Öğrenci kalemsiz جاءَالتّل ْميذ ُ ب ِدُونِ‏ ق َل َم◌َ Bu benim, senin değil.هَذا لِي دُون َ ل َك: عَدَم 4.-sizlik, yokluk, olmama, bulunmama mânâlarına gelir.göstermeme... Özen عَدَ‏ م الاهْتِمام ِ ...sebebidir. (Kişinin) kendine güvenmemesi başarısızlığın tek إن ّ عَدمَ‏ الث ّق َةِ‏ بالنف ْس ِ هُوَ‏ سببُ‏ الف َ لشَ‏: عَدِيم 5.-siz, yoksun, mahrum mânâlarına gelir.... َ Benzersiz, benzeri olmayan...bulunmayan... Hayatı ل ْحَيَاةِ‏kalemdir. Bu, benzeri olmayan bir هذا ق َل َم عَدِيم النّظِيرعديم النظيرعَدِيم ا ...C. Fiille Olumsuzluk:ليس Olumsuzluğun son şekli, fiille yapılan olumsuzluktur. Bu grupta nâkıs fiillerdenmutlak olumsuzluktur. Diğer ليس ’yi zikredebiliriz. Bunlardan ما انْف َكّ‏ ve ما ف َتِئ َdört fiil ise başlarındaki olumsuzluk harfleri olmadığında olumsuzluk mânâsına olup,onların girmesiyle “nefyü’n-nefy isbâtun” kaidesine göre olumlu hale gelir ve bir yönüylekonumuzun dışına çıkmış olurlar. Bu dört fiile aşağıda bu özellikleriyle değineceğiz.‏,ما بَر ِحَ‏ ‏,ما زَال َ ile48Fatiha 1/7.128

: ل َيْ‏ سَ‏Arapça Cümle Kuruluşunda...nâkıs bir fiil olup “değil” mânâsına gelir. Diğer mâzî ل َيْسَ‏ ’nin benzerlerinden ك َ ان َkipleriyle ‏,ل َسْتُ...ل َيْسُوا ‏,ل َيْسَا)‏ ‏(ل َسْنَا isim cümlelerine girerek cümlenin anlamını olumsuza çevirirve ismini ref, haberini de nasb eder.değildir. Mahmut tembel ل َيْسَ‏ مَحْمودٌ‏ ك َسُ‏ ولا ً. 49 ’nin muzâri ve emir sigası yoktur ل َيْ‏ سَ‏şimdiki zamanın olumsuzudur, ancak mâzî veya gelecek zamana ait bir zarfla ل َيْ‏ سَ‏kullanılırsa, o zaman ona göre anlam verilir 50 .yapmayacak. Ali dün yolculuk yapmadı veya yarın دا ًل َيْسَ‏ علي ٌّ مُسافِرا أمْس ِ أوْ‏ غ َmecrur, harf-i ceri bitişmesi câizdir. Böylece lafzen الباء ’nin haberine zâid ليسtakdiren mansub olur.İlave edilen bu الباء harf-i ceri cümleye daha çok gelecek anlamı verir 51 .gitmiyorum. Gitmeyeceğim, ل َسْتُ‏ ب ِذ َاهب ٍİbn Serrâc ve el-Fârisî gibi dilcilergibi bir harf olduğunu iddia etmişlerdir 52 .ما ‘nin ليس cümlesinde olduğu gibi ل َ"‏ يْسَ‏ خَل َقَ‏ االله مِ‏ َله"ث ْYukarıda anlattığımız harf, isim ve fiille olumsuzlukta, mümkün mertebeuygulamada nadir olan kullanım ve şâz görüşlerden kaçınıp, cumhurun görüşüne yerverdik.OLUMSUZLUK İFADE EDEN KELİMELERİN AMELİ:Olumsuzluk kelimeleri yukarıda açıkladığımız gibi, bazen amel etmekte, bazen deetmemektedirler. Bu ise tamamen olumsuzluk kelimesinin kendi durumu, cümlenin yapısıve taşıması gereken bir takım şartlarla ilgilidir. Amel ettiğinde önüne geldiği kelimeninâmili pozisyonundadırlar. Mâmullerdeki amel ise farklı şekillerde tezahür etmektedir. Budeğişiklik fiillerde nasb, cezm ve hazif isimlerde de ref, nasb ve cer olarak görülür.Bu kelimeler âmil olduklarında amelleri bir tabloda şöyle gösterilebilir:Olumsuzlukifade edenkelimelerinameli→ ال - لما ّ - لم→ لن→ لات-‏ لا - ما-‏ إن ْ-‏ ليسلا نافية للجنس→ عديم – عدم - دون-‏ سوى-‏ غير→Fiillerde → Cezm→ Nasbİsimlerde → Ref-nasb→ Nasb - ref→ Cer49505152Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb, I,323; en-Nahvu’l-vâfî, 506; Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,273, 275.Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,272-273.Arapça Dilbilgisi, s.157.Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb, I,323.129

؟ينَ‏F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)OLUMSUZ SORUNUN CEVABI:Olumsuzluğun, isim ve fiillerin başına olumsuzluk kelimelerinden biriningetirilmesiyle yapıldığını söylemiştik. Soru da, istifham edatlarının birinin kelimelerin enbaşına getirilmesiyle yapılır; çünkü istifham edatlarının sadâret (başa geçme) hakkıvardır. Bu edatlardan أ ve هل ’in cevabı müsbet cevapta مْ‏ ‏,نَ‏ menfî cevapta ise لا ’dır 53 .عَ‏هل زُرتَ‏ إستانبول َ؟ نعمْ،‏ زرتُ‏ إستانبو َل – أو لا،‏ ما زُرتُ‏ إستانبول .أساف َرَ‏ زيدٌ؟ نعم،‏ سَاف َرَ‏ – أو لا،‏ ل َمْ‏ يُسافِرْ‏ .İstanbul’u ziyaret ettin mi? Evet, İstanbul’u ziyaret ettim- ya da; Hayır, İstanbul’uziyaret etmedim.Zeyd seyahat etti mi?Evet, seyahat etti- ya da; Hayır, seyahat etmedi.أ ’den sadece أنّى ve أيْنَ‏ ‏,ك َيْفَ‏ ‏,أيّان ‏,مَتَى ‏,مَنْ‏ ‏,ما ‏,ك َمْ‏ ‏,هَل ‏,أ Olumsuz soru ise, soru edatları(hemze) ile yapılır. أ olumsuz kelimelerin en başına getirilir.﴾ Allah en iyi hükmedicidir? 54﴿ أل َيْسَ‏ االله ب ِأحْك َم ِ الح َاكِمِ‏misin? Çay içmez أمَا تَشْرَبُ‏ الش َّايَ؟gibi olumsuzlukla başlayan sorulara verilecek cevaplar, olumlu soru أل َيْسَ‏ ‏,أمَا ‏,أل َمْ‏cümlelerine vereceğimiz cevaplardan farklıdır. Olumsuz bir soru cümlesine نَعَ‏ مْ‏ ile cevapverildiğinde cümlenin anlamı olumsuza döner. Bu durumda, gayemiz müspet ise anlamdamenfî çıkacağından maksat hasıl olmamış olur.Örneğin “Ben sana nasihat etmedim mi?” diye soran bir kişiye eğer; “Evet, senbana nasihat ettin” diyeceksek بَلىَ‏ ile cevap vermek durumundayız. Böyle demeyip نَ‏ مْ‏ ileأل َمْ‏ أ ُق َدِّمْ‏ ل َكَ‏ الن ُّصْحَ؟ cevap verirsek “evet sen bana nasihat etmedin.” anlamı çıkar. Yanicümlesine, نَعَ‏ مْ‏ diye cevap verildiğinde cevap olumsuz, بَلى َ ile cevap verildiğinde olumluolarak, “evet sen bana nasihat ettin.” anlamı çıkar ve maksat hasıl olmuş olur.O halde olumsuz sorularda cevabımız بَلىَ‏ ile ise anlam müspet, نَ‏ مْ‏ ile ise anlam menfîolur.عَ‏عَ‏53 İstifham edatları, istenilen bilginin mahiyetine göre “tasdik” ve “tasavvur” için diye tasnif edilirler:Tasdik: Müsnedün ileyhe isnat edilecek halin sabit olup olmadığını sormak demektir. Muhatapkendisine yöneltilen bu tarz bir soruya, cevabın müsbet veya menfi olmasına göre “evet” veya “hayır”diyerek cevap verecektir. أحضر زيد ؟ sorusunun cevabı نَ‏ مْ‏ veya لا olacaktır.Tasavvur: Müfredi anlamak için sorulan sualdir. Buradaki müfred tesniye ve ceminin mukabiliolmayıp, belagat ilmindeki müfred tabiridir ki bu da, cümlenin zıddıdır. Tekil olabileceği gibi tesniye vecemi de olabilir. أيّ‏ كتاب تفضل؟ ‏,من أنتما؟ ‏,من أنت؟ . Tasavvur diğer bir ifadeyle, tasdik sorusunun dışındakalan sorudur.Kendisiyle olumsuz soru yaptığımız أ (hemze) hem tasdik hem tasavvur içindir. هل sadece tasdikiçindir. أ (hemze) ve هل ’in dışındakiler sadece tasavvur için kullanılır. (geniş bilgi için bakınız:Cevâhiru’l-Belâga, s.85-87; Akdemir, Hikmet, Belagat Terimleri Ansiklopedisi, İzmir, 1999, s.137-138.54 Tîn 95/8.130عَ‏

َلعْ‏وجُ‏. 55 ﴿ Ben sizin Rabbiniz değil miyim? Evet, Rabbimizsin dediler أل َسْتُ‏ ب ِر ِبّك ُم؟ ق َالوا بَلىَ‏ ﴾جَيْ‏ ‏,أجَ‏ ل ْ ‏,إي , بَلىَ‏ harfleri; Cevap‏,نَعَ‏ مْ‏. 56 ’dır كلا ّ ve لا ‏,إن ّ , ر ِArapça Cümle Kuruluşunda...Bu harfler hazfedilmiş cevap cümleleri yerine getirilir. Mesela, أ تذهب؟ “gidiyormusun?” diye soran kimseye نَعَ‏ مْ‏ “evet” denir. Yaniburada نَعَ‏ مْ‏ kelimesi أ َذ ْهَبُ‏ ’nun yerine gelmiştir.mânâsınadır. “evet” ‏,نَعَ‏ مْ‏ki, “evet gidiyorum” demektir نَعَمْ‏ أ َذ ْهَبُ‏kullanılır. kendisinden önce geçen bir soruya olumsuz cevap vermek için ‏,لاkullanılır. olumsuz sorulardan sonra “evet” mânâsına cevap edatı olarak ‏,بَلىَ‏“hayır, asla, hiçbir zaman” mânâsınadır. Kendisinden önce geçen kelimenin ‏,كلا ّdoğru olmadığını ifade etmek, kişiyi bir şeyden menetmek ya da kendisinden önce geçencümlenin cevabını olumsuz yapmak için kullanılır.﴾ Hayır, hayır! İleride bileceksiniz 57 .﴿ ك َلا ّ سَوْفَ‏ تَ‏أرْ‏مون َ“Hayır, sen sınıfta ك َ بٌ‏ kimseye, “geçmeyi umuyorum” diyen جاحَ‏لا ّ إن َّكَ‏ رَاسِ‏الن َّkalacaksın” denir.. 58 ’ye olumsuzluk edatı diyenler de olmuştur ّ كلاOLUMSUZUN OLUMSUZU, OLUMLUDUR:Olumsuzluk kelimelerinin temel görevi, önüne geldiği kelimelerin mânâsınıkalbetmek, yani ters çevirip müspet kelâmı menfî hale getirmektir. Kelimelerin bu şekildekullanımı yukarıda anlatılmıştı.Şimdi ise, olumsuzluk edatı olup önüne geldiği fiilin mânâsını olumsuz yapmayan,daha doğrusu olumsuzluk edatı ile birlikte kullanılmasına rağmen mânâsı olumsuzolmayan fiiller üzerinde duracağız. Zira burada anlamı olumsuz yapamayan edat değil,bilakis fiilin kendi taşıdığı anlamdır.Bunlar, nâkıs fiil olan كان ve benzerlerinden istimrar (devamlılık) bildiren fiillergrubundandır. Anlamları ise, genel olarak “devamlılık”tır 59 . Bu fiiler ما ف َتِئ َ ‏,ما بَر ِحَ‏ ‏,ما زَال َ ve‏.‏dir‏’ما انْف َكّ‏Örneğin ‏,زال nâkıs fiillerden olup “ayrıldı, vazgeçti, bıraktı, kayboldu” demektir ki,ما bunlar genel olarak olumsuzluğa delalet eden mânâlardır. Başına olumsuzluk edatıgeldiğinde ما زَال َ olur, yani iki menfî yan yana gelir; bu iki menfînin peş peşe gelmesinden55 A’raf 7/172.56 Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, III,255; İbrahim, Abdulalîm, en-Nahvu’l-vazîfî, Kahire, 1389/1969, s.305;Arapça Dilbilgisi, s.299; Çakır, Mehmed, Arapça’da Kelime Yapısı, İzmir, 1981, s.127; Akdağ, Hasan,Arap Dilinde Edatlar, Konya, 1981, s.9, 41, 46, 58, 63, 105, 113, 135;57 Tekâsür 102/3.58 Mu’cemu kavâ‘idi’l-‘Arabiyyeti’l-‘âlemiyye, s.142; Arapça Dilbilgisi, s.299.59 Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,273; en-Nûru’l-mudî’, s.19,131

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)demektir. nâkıs fiildir. Mânâsı “ayrıldı, vazgeçti, bıraktı, kayboldu” ‏,زالgülüyorsun. Hâlâ لا َ تَزال ُ ضَاحِكا ًyaygındır. kullanımı daha لا muzârisinde de ‏,ما ’nin mâzîsinde زالmânâsınadır. زال ‏,بَر ِحَ‏uyuyor. Adam hâlâ مَا بَر ِحَ‏ الر َّجُل ُ نائِما ً﴿ Onlar ise ‘Musa yanımıza dönünceye kadar ona ق َال ُوا ل َنْ‏ نَبْرَحَ‏ عَل َيه عَاكِفِينَ‏ حَت َّى يَرْج ِعَ‏ إلينا مُوسَى ﴾tapmaya devam edeceğiz’ dediler 60 .ile kullanıldığında “hâlâ, devam ediyor, sürüyor” mânâlarına ما de diğerleri gibi ف َتِئ َgelmektedir.Kasemden sonra ف َتِئ َ ’deki olumsuzluk edatının hazfi câizdir. Bu durumdaolumsuzluk edatı olmaksızın menfî mânâya gelir 61 . Bu durum her dilde olup, olumsuzlukanlamı konteksten çıkarılır.Ömrün heba oldu, geçti sen hala Yusuf’u dilinden ‏﴿تاالله تَف ْتَئ ُ تَذ ْك ُرُ‏ يوسُفَ‏ ﴾düşürmüyorsun 62 . Yani mânâ, ‘sen bu işi yapma’ demektir.eder. deانْف َكّ‏ nâkıs fiildir. Olumsuzluk edatıyla kullanıldığında istimrar ifadekesmedi. Zeyd henüz ağlamayı ماانْف َك َّ زيدٌ‏ بَاكِيا ًNâkıs fiillerin olumsuzu sadece harfle değil, fiil ve isimle de yapılabilmektedir 63 .çalıyorsun. Hâlâ ل َسْتَ‏ تَبْرَحُ‏ مجْتَه ِد ا ًyapıyor. Züheyr hâlâ ödevini زُهَيْرٌ‏ غ َيْر مُنْف َك ٍّ قائِما ً بالوَاج ِب ِNâkıs fiiller, hiçbir şarta bağlı olmaksızın kendisinden sonra gelen cümlenin isminiref, haberini de nasb ederler. Ancak bu dört fiilin مَا انْف َكّ‏ ‏,مَا ف َتِئ َ ‏,مَا بَر ِحَ‏ ‏,مَا زَال َ)‏ ) amel etmesininşartı, kendilerini olumsuzluk (nefy), nehy, dua ve istifham-ı inkarinin geçmesidir. Yinebunların mâzî ve muzâri çekimleri olup emri gelmez. Nâkıs fiillerden دام ’nin amel şartıise kendisini mastariye ما ’sının geçmesidir 64 .OLUMSUZLUK KELİMELERİNİN İFADE ETTİĞİ ZAMANLAR:Arapça’da zamanlar ana hatlarıyla mâzî (geçmiş), hal (şimdiki) ve istikbal(gelecek-geniş zaman) olmak üzere üçe ayrılır:6061626364Tâhâ 20/91.Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,274.Yûsuf 12/85.Câmi‘u’d-durûsi’l-‘Arabiyye, II,274.Mu’cemu kavâ‘idi’l-‘Arabiyyeti’l-‘âlemiyye, s.163.132

Arapça Cümle Kuruluşunda...Olumsuzluk kelimelerinin dahil oldukları cümleleri ve delalet ettikleri zamanlarınışöyle özetleyebiliriz.A. Geçmiş Zaman İçin Kullanılanlar:’dır. ل َ ما ّ ve ل َ مْ‏ ‏,ما◌َ Yazmadı, yazmamış,مَا ك َتَبyazmamış, Yazmadı, ل َمْ‏ يَك ْتُبْ‏yazmadı-yazmamış. Henüz yazmadı-yazmamış, daha ل َم َّا يَك ْتُبْ‏B. Şimdiki Zaman İçin Kullanılanlar:’dir. ل َيْسَ‏ ve ماYazmıyor, مَا يَك ْتُبُ‏Gitmiyorum, ل َسْتُ‏ ذ َاهِبا ًdeğildir, Mahmut tembel ل َيْسَ‏ مَحْمودٌ‏ ك َسُ‏ ولا ًedilir. ’nin sonuna zaman belirten bir zarf gelirse, zamanı ona göre tayin ل َيْسَ‏yapmayacak. Zeyd dün yolculuk yapmadı veya yarın ل َيْسَزَيْدٌ‏ مُسَافِرا ً أمْس ِ أوْ‏ غ َدا ً .C. Gelecek-Geniş Zaman İçin Kullanılanlar:’dir. لن ve لاyazmıyor, Yazmayacak, yazmaz, لا َ يَكتُبُ‏yazmaz. Yazmayacak, elbette yazmayacak, ل َنْ‏ يَك ْتُبَ‏Muzârinin başında gelecek-geniş-şimdiki zamanı ifade eden ‏,لا nadiren kullanıldığımâzî fiille geçmiş zamanın yanı sıra dua mânâsı da ifade eder 65 .. 66 ﴿ Ne dini tasdik etmiş, ne namaz kılmıştı ى ﴾ف َلا َ صَد َّقَ‏ ولا صَل َّetmesin. Allah لا سَمَحَ‏ االله’nin OLUMSUZLUK DIŞINDA KULLANILDIĞI دُون ve سِوَى ‏,غ َيْر ‏,لا ‏,ما ‏,إن ْ ‏,ل َيْ‏ سَ‏ ‏,ل َ ما ّYERLER 67 :Olumsuzluk kelimelerinden سِوَى ‏,غ َيْر ‏,لا ‏,ما ‏,إن ْ ‏,ل َيْ‏ سَ‏ ‏,ل َ ما ّ ve دُون ’nin bazen olumsuzlukdışında başka maksatlar için kullanıldığı da olmaktadır. Bunlar kısaca şöyledir:olarak; mânâsına istisna إلا ّ mânâsına şart ismi ve ينحِ‏ olumsuzluk dışında ‏,لما ّolarak; mânâsına istisna إلا ّ olumsuzluk dışında ‏,ليس65 Fiillerin zamanı hakkında geniş bilgi için bakınız: Emsile Ve Tercümesi, (nşr: Demirayak, Kenan,Çögenli, M. Sadi), Ankara, 1997, s.1 v.d.66 Kıyamet 75/31.67 Geniş bilgi için bakınız.: Muğni’l-lebîb ‘an kutubi’l-e‘ârîb, I,323; el-Minhâc fi’l-kavâ‘id ve’l-i‘râb, s.204,306, 313, 318; Mu’cemu kavâ‘idi’l-‘Arabiyyeti’l-‘âlemiyye, s.23.133

F.Ü.Sosyal Bilimler Dergisi 2001 11 (2)zâide ve tekid ‏,(إن ْ)‏ ’nin hafifletilmişi إن ّ şartiyye, olumsuzluk mânâsı dışında ‏;إن ْolarak;nâkısa, olumsuzluk dışında ism-i mevsul, marife-i tâmme, nekre-i (belirsiz) ‏,ماnekre-i (belirsiz) tâmme, ism-i istifhamiye (soru ismi), cezmeden ism-i şart, masdariye,masdar-ı zamaniye, zâide, taaccüp (şaşırma) ve kâffe (amelden düşüren) olarak;olarak; olumsuzluk dışında, olumsuz atıf ve cevap harfi ‏,لاolarak; olumsuzluk dışında istisna ‏,غيرolarak; olumsuzluk dışında istisna ‏,سوىkullanılır. olumsuzluk dışında zarfı mekan olarak ‏,دونBu bölüm doğrudan mevzuumuz olmadığından ayrıntılarına girmedik.Yukarıda anlatılan olumsuzluk kelimeleri dışında, atıf harfi olan بل ve لكنْ‏ ile istisnaharfi olan إلا ّ ve istisna mânâsına harf-i cer veya camid mâzî fiil olan عدا ‏,خلا ve حاشا ’ninolumsuzluk mânâları vardır. Ancak bu olumsuzluğun, anlattığımız diğer olumsuzlukkelimelerinden farklı yönleri bulunmaktadır. Bu kelimelerin kendilerinden öncesininanlamı olumlu ise sonrası olumsuz, öncesi olumsuz ise sonrası bu defa olumlu anlamagelir.مَا جَاءَزَيْدٌ‏ بَل ْ خَالدٌ‏جَاءَزَيْدٌ‏ بَل ْخَالِدٌ‏Zeyd değil, Halit geldiمَا ق َامَ‏ زَيدٌ‏ لكنْ‏ عَمْروٌ‏ق َامَزَيْدٌ‏ ل َكِنْ‏ عَمْروٌ‏ ل َمْ‏ يَق ُمْ‏Zeyd gelmedi, Halit geldi,Zeyd kalktı, fakat Amr kalkmadı Zeyd kalkmadı, fakat Amr kalktı,مَا جَاءَالتّلا َميذ ُ إلا ّ مَحْمُودٌ‏ جَاءَالت َّلامِيذ ُ إلا ّ مَحْمُوداMahmut dışında öğrenciler geldiمَا ق َرَأ ْتُال ْك ُتُبَ‏ خَلا َ كِتاب ٍ ق َرَأ ْتُال ْك ُتُبَ‏ خَلا َ كِتاب ٍBir kitap hariç kitapları okudumجَاءَ‏ النّاسُ‏ عَدا عَلِيّ‏Ali hariç insanlar geldiMahmut dışında öğrenciler gelmedi,Bir kitap hariç kitapları okumadım,مَا جَاءَ‏ النّاسُ‏ عَدَا عَلِي ٍّضَحِكَ‏ الن َّاسُ‏ حَاشَا زَيْدٍ‏Zeyd hariç insanlar güldüSONUÇ:Ali hariç insanlar gelmedi,مَا ضَحِكَ‏ الن َّا ُس حَاشَا زَيْدٍ‏Zeyd hariç insanlar gülmedi.Arapça’da olumsuzluk ekleri (kelimeleri), Türkçe’deki yapının zıddına kelimeninbaşına getirilerek yapılır. Bu kelimeler özelliklerine göre Arap gramerinde bir çok başlıkaltında, farklı yerlerde anlatılmıştır. Yaptığımız bu çalışma, değişik konularda anlatılan vebir çok farklı yönleri bulunan olumsuzluk kelimelerinin bir araya getirilip, aralarındaki134

ىوَ‏لشَ‏Arapça Cümle Kuruluşunda...farklılık ve ortak özelliklerine değinilmesi ile bütün bunların bir araya getirilmesindensonra ortaya çıkan hususiyetlerin ortaya konması şeklinde olmuştur.Bu çalışmanın özeti mahiyetinde olan aşağıdaki tabloda, olumsuzluk kelimelerinincinsi, ameli, ifade ettiği mânâlar ve kullanılışı gibi özellikleri bir arada verilmiştir.CinsiAmeli İfade Et. Mânâ Kullanılışıل َ Nefy harfi Cezm (fiilde) Geçmişin olumsuzu ل َ مْ‏(fiilde) Nefy harfi Cezm ل َما ّ(fiilde) Nefy harfi Nasb لنGeçmişin olumsuzu(olması beklenir)Gelecek zamanınolumsuzuمْ‏ يَلِدْ‏ ولم يُول َدْ‏بَل ْ ل َما ّ يَذوق ُوا عَذاب ِل َنْ‏ يَحْصُل َ ذ َلِ‏ كَ‏لاتَ‏ وقتَ‏ راحَةٍ‏ Nefy harfi Ref-Nasb (is. c.) ‘Değil, yok’ mânâsına لاتإنِ‏ المرءُ‏ ميتا ً بانقِضَاءِ‏ حَيَاتِه .. mânâsına Nefy harfi Ref-Nasb (is. c.) ‘Değil, yok’ إن ْماما هذا بشرا Nefy harfi Ref-Nasb (is. c.) ‘Değil, yok’ mânâsınaوَمَا مُحَمّدٌ‏ إلا رَسُول ٌ Nefy harfi Ameli yok (is. c.) ‘Değil, yok’ mânâsınaNefy harfiAmeli yok (fi. c.)‘Değil, yok, -mez’mânâsınaوَمَا يَنْطِقُ‏ عن ال ْهَ‏فلا شيءٌ‏ على الأرض ِ باقيا ... mânâsına Nefy harfi Ref-Nasb (is. c.) ‘Değil, yok’لا َ خَوْفٌ‏ عليه ِمْ‏ ولا هُمْ‏ يحْزَنون َ Nefy harfi Ameli yok (is. c.) ‘Değil, yok’ mânâsınaNefy harfiAmeli yok (fi. c.)‘Değil, yok, -mez’mânâsınaلا َ يَنْبَ‏ يغِ‏ل َكَ‏ أن ْ تَتَك َاسَل َلاNehiyharfiلا َ تَق ْنَطوا مِن رَحْمَةِ‏ االله (yasaklama) Cezm (fiilde) Nehiyلا النافيةللجنسNefy harfiNasb-Ref (is. c.)(isimde) İsim Cer غير(isimde) İsim Cer سوى(isimde) İsim Cer دون(isimde) İsim Cer عدمBütün cinsi olumsuzyapar-sız, olmayan, değil, -me mânâlarına-den başka, -in dışındamânâlarına-siz, -den başka, -meksizin mânâların.-sizlik, olmamamânâlarınaلا شَاهِدَ‏ زور ٍ مَحْبوبٌ‏ق َدِمَ‏ رجل ٌ غيْرُ‏ عالِم ٍٍ‏أريدُ‏ كِتابا ً سِوَى كِتاب ِكَ‏جاءَ‏ التّل ْميذ ُ ب ِدُونِ‏ ق َل َمإن ّ عَدمَ‏ الث ّق َةِ‏ بالنف ْس ِ هو سببُ‏ الف َİsim عديمCer (isimde)-siz, yoksun,mânâlarınaهذا ق َل َم عَدِيم النّظِيرNakıs fiil ليسل َ Ref-nasb (is. c.) ‘Değil’ manasınaيْسَ‏ مَحْمودٌ‏ ك َسُ‏ ولا ًTablodaki örnekler, makalenin içinde tercümeleriyle verildiğinden burada sadece metinleri verilmiştir.135