cocuklarda-yas

ÇocuklardaYasAn ne Ba baEl Ki ta bı

kitapçıkta çocukların sevdikleri birini kaybettiklerizaman yaşadıkları bu yas tepkisi üzerindebazı genel bilgiler verilecektir.Küçük çocuklar için ölüm ne demektir?Bu kitapçıkta “küçük çocuk” tan kastımızdoğumdan okula başlanan yaşa kadar olan yaşdönemidir. Bebekler ve okula gitme yaşı gelmişçocuklar arasında ölüm kavramını anlamalarıbakımından büyük farklılıklar vardır. Çocuğunölüm olayını anlayabilmesi için öncelikle biriöldüğünde neler olduğunu belirtmektekullanılan kavramları anlaması gerekmektedir.İki iki buçuk yaşındaki çocukların ölümle ilgilifikirleri çok belirsizdir. Buna karşılık, ikiyaşından küçük bebekler ise ölümle ilgili herhangibir kavramı anlayamazlar, anlayabilmekiçin çok küçüktürler. Çocuklar için ölümbüyüklerden daha farklı bir anlama sahiptir.Okul çağı çocukları ise birinin ölümü durumunda,ölüme, yetişkinler ile benzer biçimlerdeanlamlar vermeye başlarlar.4

Küçük çocuklar, ölümün evrensel olduğunuanlamakta güçlük çekerler. Bu çocuklarınkendileri de dahil olmak üzere, bütün canlılarınbir gün öleceğini anlamaları gerekmektedir.Ölümün yaşamın sonu olduğu ve ölen birininhiçbir şekilde geri dönmeyeceği çocuğa uygunbir dille anlatılmalıdır. Çocuklar, ölen birininbütün vücut fonksiyonlarının durduğunu, yaniölen birinin nefes alamayacağını, yemekyiyemeyeceğini, herhangi bir şey içemeyeceğini,oyun oynayamayacağını, düşünüphissedemeyeceğini ve rüya göremeyeceğinianlamalıdırlar. Çocuk aynı zamanda ölümüngerçek nedenini de öğrenmelidir. Örneğin; birininölümünü istemiş olmanın, o kişiyiöldürmeyeceğinin anlaşılması çok önemlidir.Bunun yerine gerçek ölüm nedeninin çocuğaaçıklanması, olaydaki gerçek dışı havanınortadan kaldırılmasında faydalı olacaktır. Buölümün çocuğun kendi isteğiyle ortaya çıktığıgibi bir gerçek dışılığı ortadan kaldıracaktır.Çocuğa ölümün sadece dışsal nedenlerleoluşmadığı, aynı zamanda hastalık ya dayaşlılık gibi nedenlerle de oluşabileceği5

anlatılmalıdır. Küçük çocuklar için dışsalnedenlerle meydana gelen ölümlerin anlaşılmasıdaha kolaydır.Birçok çocuğun ölümü anlayamadığısordukları sorulardan anlaşılabilir. Örneğin;ölen birinin ardından çocuk şöyle sanabilir;“Babam yaz tatilinden sonra geri gelecek,değil mi?” ya da “Annem gittiği yerde çokuzun kaldı. Ne zaman geri gelecek?”.Çocukların ölümü anlayamayacak kadar küçükolduklarını düşünmek, büyükler için genellikledaha kolaydır. Ancak, çocuğun ölümüanlayamamasının nedeni kapasitesinin yetersizolmasından değil, bununla ilgili deneyimleresahip olamayacak kadar kısa bir yaşantısıolmasından kaynaklanmaktadır.Çocuk tam olarak ne olduğunu anladıktansonra bile, ölen kişinin bulunduğu yere gitmekonusunda ısrar edebilir ya da işe giden biriningeri dönmesi gibi, o kişinin de geri dönmesinibekleyebilir. Bunlar sadece çocuğun, ölümüyaşadığı deneyimlerde bir yere oturtma çabası6

ile ilişkilidir. Çocuklar, tekrarlayan olaylaraalışık olduklarından ölümün bir son olduğunukavramakta güçlük çekerler. Onlar her sabahkalkarlar, anaokuluna giderler, her akşam evedönerler ve ertesi sabah yine aynı şeyleriyaparlar. Hayat böyle kendini tekrar ederken,ölen kişinin neden geri gelmediğini anlamakonlar için çok güçtür. Zaman kavramı çocuklardayavaş yavaş değişir ve değiştikçe zamanıgeçmişten şimdiye, şimdiden geleceğe uzanandüz bir çizgi gibi algılamaya başlarlar. Çokküçük çocuklar için ölüm, gündelik hayattavarolan birinin artık orada olmaması kadarbasit bir anlama gelir: “Baba öldü, baba gitti.Anne hayatta, anne burada”. Zaman içerisinde,çocuk ölen kişinin geri dönmediğini farkettikçe, ölümün bir son olduğunu anlar.Çocuğun ölümün vücut fonksiyonlarınındurması anlamına geldiğini anlamaya ihtiyaçduyduğu şu tür sorularla ortaya çıkar:“Mezarında ona kim yemek verecek?” ya da“Şimdi saçlarını kim tarayacak?”. Bazı çocuklar,televizyondan gördükleri veya başkalarından7

duydukları şeyler yüzünden, ölümün sadeceşiddetin bir sonucu olduğunu düşünebilirler.Bu durumda olan beş yaşındaki bir çocuğabüyükbabasının öldüğü söylendiğinde ilk sorusu“Onu kim vurdu?” olmuştur.İki yaşından küçük çocuklar için ölümleilgili tek bilgi sadece hep etrafta olan birilerininartık olmadığını fark etmeleridir. Budurumda, örneğin, yatağa giderken bir resmigösterip, “Baba?” diye sorabilirler. Üçyaşındaki çocukların bazen sordukları sorularya da yaptıkları yorumlar, ölümü yetişkinlerinsandığından daha iyi anladıklarını gösterir.Biri üç, biri dört yaşındaki iki arkadaşın, oyunoynarlarken bazı genç insanların henüzyaşlanmadan ölmelerinin adil olmadığındansöz ettikleri görülmüştür. Dört yaşındaki birçocuk eğer doğru bilgilendirilirse ve eğer sorusormasına izin verilirse ölümün ne anlamageldiğini oldukça iyi anlayabilmektedir.Faruk, deprem nedeniyle en iyi arkadaşınıkaybetmiştir. Ne olduğunu anlayamadığından,8

arkadaşının ne zaman geleceğini sorupdurmaktadır. Arkadaşının cenaze töreninitesadüfen gördükten sonra annesine, bundansonra kum havuzunda ya da salıncaklarda birliktehiç oynayamayacaklarını söyler.Faruk’un ölümle bu şekilde karşılaşması,onun ölüm fikriyle ilgili anlayışının oldukçagelişmesine neden olmuştur. Böylelikle annesinesöyledikleri, ölüm fikrini kendi sözleriyleifade etmesi anlamına gelmektedir.Okul öncesi dönemde ve özellikle okulunilk yıllarında çocuklar ölümün bütün vücutfonksiyonlarının durması anlamına geldiğinigiderek daha iyi anlayabilmektedirler. Bir süresonra ölümün kaçınılmaz olduğunu ve kendileride dahil olmak üzere herkesin bir günöleceğini daha iyi anlamaya başlarlar. Sevdikleribirilerini kaybetmiş olan çocuklar, ölümle ilgiliolarak, böyle bir yaşantısı olmayanyaşıtlarından daha gelişmiş bir anlayışa sahipolabilmektedirler. Kişisel yaşantılar bazenkaygı yaratabilir ki, bu durum çocuğun9

anlamasını güçleştirir. Kaygı bazen öyle güçlüolur ki, çocuk başta tehlike kaynakları aramayabaşlar ve zihni bunlarla meşgul olduğundan,durumun gerçekte ne olduğunu anlayamaz.Okul öncesi dönemdeki çocukların ölümüanlamalarında gösterilecek somut gerçekleronlara yardımcı olabilmektedir. Örneğin;fotoğraflar, videoya çekilmiş görüntüler ya daeğer çocuk korkmuyorsa mezar ziyaretleri bukonuda yardımcı olabilmektedir.Üç yaşındaki bir çocukla altı yaşındaki birçocuğun ölüm fikrini anlaması arasında büyükfarklılıklar olduğu için büyüdüğünde kendisiküçükken olup bitenleri anlamasına yardımcıolabilecek bilgileri edinmek için bazı sorularsormaya başlayabilir.Yetişkinlerin, çocukların ölümle ilgili olarakne düşündüklerini anlamak için, onları çokdikkatli bir şekilde dinlemeleri gerekmektedir.Çocukların konuyu anlayıp anlamadıklarınıgörmek için çok dikkatli soruların sorulması10

gerekir. Ayrıca çocukların sordukları sorununardında yatan endişeyi sezmeye duyarlı olabilmekde önemlidir.Küçük Çocuklar Kayba Nasıl TepkiVerirler?Kaybın Hemen Ardından GörülenTepkilerÇocukların, birisinin kaybı karşısında tepkileriçok çeşitli olabilmektedir. Birininöldüğünü öğrenen çocuklar, ya hiç tepki vermeyebilir;ya da çok ciddi duygusal patlamalarda gösterebilirler. Bazıları duruma yükseksesle isyan edebilir, bağırabilir, ağlayabilir,hatta haberi veren kişiye öfkeyle vurmakisteyebilir. Bazıları da duydukları habere okadar tepkisiz kalırlar ki, haberi veren kişi,çocuğun söylenenleri duymadığını sanaraksöylediklerini tekrar etme ihtiyacı duyabilir.Okul öncesi dönemdeki çocuklar için tepkisizkalmak sık rastlanan bir durum olmasına karşınbu durum, yetişkinleri şaşırtan bir davranış11

içimidir. Çocuklar haberi alır almaz, dışarıdaoynamak için izin isteyebilirler. Bu durum,çocukların, haberi sindirmek için zamanaihtiyaçları olduğunun bir göstergesidir. Buzamanı kendilerine tanımak için duyduklarıhaberi ve onunla ilgili düşünceleri bir kenaraitebilirler. Bu durum ise, çocuğun aynı zamandakaybettiği kişinin geri gelmeyeceğinianladığını ve bunun sonuçlarını hemendüşünemeyeceğini de gösterir. Çocuklar, bukayıpların sonuçlarını, ancak zaman içindeyaşayarak öğrenebilmektedirler.Bazı çocuklar, sevdikleri birinin öldüğünüya da ölmek üzere olduğunu duyduklarında,şoka girebilirler. Bu durum, çocuğun hareketedememesi, konuşamaması ve tepki verememesianlamına gelir. Anne babalarının ölümüneşahit olmuş çocuklar, o mekanda hiçbir şeyyapmadan uzun bir süre oturabilirler ve dahasonraki günler boyunca hiç konuşmayabilirler.Eğer çocuğun duyduğu haber ilk anda günlükhayatını etkilemiyorsa, bu habere vereceği tep-12

kiyi, somut değişiklikleri yaşamaya başlayanakadar erteleyebilir.Görüldüğü gibi, çocuğun ilk andaverebileceği tepkiler; isyandan öfkeye veağlamaya ya da tepkisiz kalmaya kadar genişbir yelpaze göstermektedir. Yetişkinler, çocuğubelli bir yönde tepki vermeye zorlamak yerine,verdiği tepki ne olursa olsun, onu kabul edipdesteklemelidirler. Böyle durumlarda çocuğa;“Öfkelendiğini anlayabiliyorum. Annen de çoköfkeli ve kardeşinin ölümüne o da çok üzülüyor.”gibi bir şeyin söylenmesi, onu anladığınızınve tepkisini desteklediğinizin bir göstergesiolacaktır.Sıklıkla Görülen İkincil Tepkilerİkincil tepkiler, çocuğun ölüm haberinialdıktan sonra birkaç gün ya da birkaç haftaiçinde gösterdiği ve etkisini aylarca hattayıllarca gözleyebildiğimiz tepki-lerdir. Bunlar,çocuğun ölüme verdiği normal tepkilerdir.Çoğu çocuk bu tepkilerden en az bir tanesini13

gösterir ve tepkilerin türü, yoğunluğu vesüresi çocuktan çocuğa değişir. Çok az sayıdaçocuk ilk anda tam olarak ne olduğunuanlayabildiğinden önceleri tepkisiz kalmalarıdoğaldır. Küçük çocukların durumu anlayabilmeleriiçin, ölen kişinin geri dönmemeküzere gittiğini tekrar tekrar söylemek gerekebilir.Ancak böylelikle kayıplarının gerçekolduğunu anlayabilirler. Bu durumlarda sıkgörülen tepkiler şunlardır:* Kaygı ve korku* Uyku bozuklukları* Öfke ve dikkat çekmek için yapılandavranışlar* İçine kapanma ve kendini çevredensoyutlamak için yapılan davranışlar* Üzüntü, özlem ve kayıp* Suçluluk14

* Olanlarla ilgili oyunlar oynama* Yaşından daha küçükmüş gibi davranma* Olayları, rahatsız edici bir şekildeyeniden yaşama* Anlama ilişkin düşüncelerKaygı ve KorkuKüçük çocuklar korktuklarını, güvendikleribüyüklerle sürekli birlikte olmak isteyerekgösterirler. Örneğin; korkan bir çocuğun tepkileriniannesi şu şekilde özetlemiştir:“Bizi göremediğinde neredeyse ümitsizliğekapılıyor. Geceleri oda kapısının ve ışığınınaçık olmasını istiyor. Ayrıca geceleri yattığıyerden bize sık sık seslenip orada olupolmadığımızı kontrol ederek kendini rahatlatmayaçalışıyor.”15

Yukarıda verdiğimiz örnek, sıklıkla görülenbir durumu yansıtmaktadır. Küçük çocuklarkorkularını anne babalarına yakın olmak veonlarla devamlı fiziksel temas halinde olmakisteyerek gösterirler. Bu durum, yetişkinleriçin çok sıkıcı olabilir. Bebekler, etraflarınıkeşfetmek için annelerinden belli bir süre içinuzaklaşabilirler; ama beklemedikleri birdurumla karşılaşırlarsa hemen hızla geri dönüpannelerinin kucağına çıkmak isterler. Korkançocuklar aynı zamanda oyuncaklarını, battaniyeleriniya da yastıklarını bırakmak istemeyebilirler.Böylelikle kendilerini daha güvendehissederler. Bu dönemde, belirgin olarak dahasinirli, huysuz ve ağlayan çocuklar halinegelebilirler. 6-7 yaşındaki çocuklar,korktuklarını genellikle sözel olarak daha rahatifade edebilirler. Bu yaştaki çocuklar genellikleanne babalarının başına bir şey gelmesindenkorktukları gibi, kendileri için de korkabilirler.Eğer ölen kişi çocuğun bir arkadaşıysaçocuk, kendisinin de ölebileceğini tahmin eder.16

Böylelikle hastalıklardan, kazalardan veafetlerden daha fazla korkar hale gelebilir.Buna karşın çocuklar, kendileri için korkmaktançok anne babalarının başına bir şey gelmesindenkorkarlar. Eğer çocuk “ben de ölebilirmiyim?” diye sorarsa ona, hem ölümle ilgilibilgi veril-meli hem de onun güvende olduğumesajı verilmelidir.Anne veya babanın ölümünden sonraçocuğun kendisine ne olacağı konusundaendişeye kapılması olağandır. Eğer çocuk“şimdi bana kim bakacak?” ya da “bana kimyemek verecek?” gibi sorular sorarsa onahayatında nelerin değişmek durumundaolduğunu ve nelerin aynı kalacağını açıklamakgerekir. Çocukların bilgilendirilmeye, güvenceverilmesine ve verdikleri tepkilere anlayış gösterilmesineihtiyaçları vardır. Onlara, hayatınbir şe-kilde devam edeceğine ilişkin güvenceve-rilmesi, kendilerini daha rahat hissetmelerineyardımcı olacaktır.17

Uyku BozukluklarıBir kayıp yaşadıktan sonra çocuklar buna,genellikle uyku bozukluğu göste-rerek tepkiverirler. Yatmak istemeyebilirler, yattıktansonra ise kendilerini o kadar huzursuz hissederlerki uyumaları çok uzun zaman alabilir.Yattıkları odanın kapısının ve ışığının sürekliaçık kalmasını isteyebilirler. Çünkü etraflarındakimse olmadığında ve oyun oynamadıklarındaonları korkutacak hayaller kurmaya başlarlar.Aynı zamanda uyuduktan sonra, gece boyuncauyanabilir, ağlayabilir, inleyebilir ya dauykularında konuşabilirler. Bunların nedenikabus ve kötü rüyalar görmeleridir. Maalesefbazı anne babalar ölümü çocuklarına açıklamakiçin hala uykuyu örnek gösteriyorlar. Mesela“uzun ve bir daha uyanmayacağı bir uykuyadaldı” gibi açıklamalar, çocukları uykudankorkar hale getirebilir. Bu türden açıklamalarıdinlemiş çocuklar, anne babalarının uyumasıdurumunda da huzursuz olurlar. Onlarıuykularında uzun uzun seyretmeye, nefes alıpalmadıklarını kontrol etmeye başlayabilirler.18

Unutulmamalıdır ki çocuklar, büyüklerinölümle ilgili açıklama ve örnekleri üzerinebirçok korkutucu hayal ve fantezi üretebilirler.Bu nedenle yapılan açıklamalarda sözcük vebenzetmelere çok dikkat edilmesi gerekmektedir.Öfke ve Dikkat Çekmek İçin YapılanDavranışlarÇocuk, sevdiği birini kaybettiğini öğreninceöfke patlamaları yaşayabilir. Bu duygularçocuk için karmaşık ve başa çıkması zorduygulardır. Hissettikleri onu ümitsiz hissettirebilir.Bu tepkiler genellikle okul çağındakiçocuklarda görülür. Çocuk, hissettiği öfkeyigenellikle kendisine yakın olan diğer büyüklereyönlendirir ama bunu sözel olarak ifadeedemeyebilir. Mesela öfke patlaması yaşayanbir çocuk, annesine vururken “Bu senin hatan!Eğer bebek için hastanede kalmasaydın babamölmezdi” diye bağırmıştır. Anaokuluna gidençocuklarda öfke patlaması durumunda onlarlabaşa çıkmak daha zordur, çünkü onların bu19

öfkeleri diğer çocukları da etkiler. Bu durumlardaçocuğun yanında duyarlı ve anlayışlıbüyüklerin bulunması çok faydalıdır. Çocuğabaşkalarına zarar vermeden öfkesini dilegetirmeyi öğretmek gerekmektedir. Çocuğa bueğitimi verirken tepkisine engel olmamayadikkat edilmesi gerekmektedir.Unutulmamalıdır ki çocuğun öfkelenmesi normaldir.Kontrol etmeyi öğrenmesi gerekennokta, hissettiği öfkeyi dışa vuruş şeklidir.Bazen çocuğun öfkesi bebeklere de yönelebilir.Mesela babasını kaybetmiş 5 yaşındakiçocuk, kardeşine vurmaya başlamıştır. Budurum anneyi çok endişelendirir çünkü bebeğezarar gelmesinden korkmaktadır. Bu noktadaçocuğun asıl yapmak istediği şey kardeşinezarar vermek değil, annesinin dikkatini çekmektir.Alınan bilgilere göre, anne doğumyaptığında, bebekle anne ilgilenirken çocuklababa ilgilenmekteymiş. Baba öldüğünde çocuk,bir ilgisizlik hissetmiş ve bu eksikliğin telafisiiçin annenin dikkatini çek-meye çalışmıştır.Bu sorunun yapıcı bir şekilde çözümlenebilm-20

esi için anne, bebeğin bakımına yardımcı olabilecekbi-rilerini bulmuş ve kendisi çocukladaha fazla birlikte olmaya başlamıştır.İçe Kapanma ve Kendini SoyutlamaBazı çocuklar, kayba tepki olarak kendilerinidiğer çocuklardan soyutlayıp anaokulundakive evdeki zamanlarının çoğunu yalnızgeçirmeye başlarlar. Bu tepki daha büyükçocuklarda daha sık görülmesine karşın küçükçocuklarda da görülebilmektedir. Bazen annebabanın duygusal durumlarına bağlı olarak,kayıptan önce gördükleri ilgiyi göremeyençocuklarda bu tepki gözlenebilmektedir.Çocuklarda bu tepki gözlenmeye başlanırsabu, çocuğun kendi duygu ve düşünceleriylebaşa çıkmaya çalıştığına işaret eder. Böylezamanlarda çocuk, içinde bulunduğu durumudile getirebilmek için yetişkinlerin yardımınaihtiyaç duyar. Anne babalar, bu haldeki çocuğundiğer çocuklarla ilişki kurmasına yardımcı21

olarak çocuğun bu tepkiden kurtulmasınısağlayabilirler.Üzüntü, Özlem ve KayıpKüçük çocuklar yaslarını nadiren ağlayarakgösterirler. Çocuklar, güçlü duygularlayetişkinler kadar iyi başa çıkamadıklarındanolup bitenleri mümkün olduğunca kendilerindenuzak tutmaya çalışırlar. Çocuklarınüzüntüsü yetişkinlerden daha kısa sürer. Bu,çocuğun ölen kişiyi düşünmediği ya daözlemediği anlamına gelmez. Gerçek dünyadaçocuk, o kişi ile birlikte olamadığından hayallerkurmaya başlar. Çocukların üzüntü süreleriyetişkinlerden daha kısa olduğundan,yetişkinler onların kendileri kadar çok üzülmediklerinidüşünebilirler. Bu, tamamen yanlışbir çıkarsamadır.Çocuklar bir taraftan kayıp duygularıyla,ölen kişinin giysilerini koklayarak ya da onunlabirlikte oldukları yerlerde dolaşarak birköprü kurmaya çalışırlarken bir taraftan dakendilerini korumak için olup bitenlerioyunlarıyla ya da davranışlarıyla reddederler.22

Örneğin; annesi ölmüş olan bir çocuk telefondaduyduğu sesi annesinin sesi sanabilir. Bu,çocuğun kendini güçlü duygularından koruyabilmekiçin aslında yaşadığı kaybı reddettiğinigösterir.Daha büyük çocuklarda daha sık görülmesinerağmen, okul çağına yakın çocuklardanbazıları, ölen kişi ile aynı odada olduğu hissinede kapılabilir.SuçlulukKüçük çocuklar olanların, kendi düşünce vedavranışlarının sonucu olduğunu düşünebilirler.“Sihirli düşünce” kavramı, çocukların gerçekçiolmayan bir şekilde olanlardan kendilerinisorumlu tutmaları anlamına gelmektedir.Olanlarla Bağlantılı OyunlarOynamaKüçük çocuklar genellikle olanlarla ilgilitepkilerini ve düşüncelerini oyunlarla ifadeederler. Oyunlarında geçmişle yaşadıkları anarasında bağlantı kurarlar ve olanları,23

oyunlarıyla tekrarlayarak daha iyi anlamayaçalışırlar. Oynadıkları oyunlarla çok farklıduygularını da ortaya koyma imkanları olur.Örneğin evde veya okulda, ölümlerinicanlandırıp daha sonra cenaze töreni ve yenidencanlanmayı oyunlarına katabilirler.Yetişkinler, bu oyunların fazla bir değişiklikgöstermeden her seferinde kendini tekrarlayanoyunlar haline geldiklerini gözleyebilirler.Bunun nedeni, çocuğun ölümle ilgili hep aynısoruları soruyor olması ve hep benzer şeylerianlamaya çalışıyor olmasıdır.Oyun aracılığıyla çocuk, olanları keşfetmeye,anlaması zor olayları anlamaya ve yardımetme isteğini ifade etmeye çalışır. Bu tür oyunlar,yuvada, okulda ya da evde oynanabilir.Kayıp yaşayan çocuklarda oyunlarına başkaçocukları da dahil etme ve başka çocukların dakatıldıkları oyunları yönetme davranışlarıylaolanları anlama çabası sıklıkla görülür.Bazen, özellikle çocuğun da örselendiğiölüm olaylarında, çocuğun oyunlarını hiçdeğiştirmeden devam ettirdiği görülür. Çocuğun24

oynadığı bu oyunlarda, onu rahatsız ve huzursuzedecek derecede bir gerginlik olduğugözlenebilir. Oyunlara müdahale edilse bilegerginliğin hiç azaltılamadığı ve rahatlamasağlanamadığı görülebilir. Böyle durumlarda,çocuğa en iyi desteğin nasıl verilebileceği ileilgili olarak profesyonel bir yardım almakyararlı olacaktır.Yaşından Daha Küçükmüş GibiDavranmaÇocuklar, başa çıkamadıkları bir olaylakarşılaştıklarında, gelişimlerinde gerileme gösterebilirler.Kayıptan önce tuvalete gitmeyiöğrenmiş olan çocuklar, geceleri ve /veyagündüzleri altlarını yeniden ıslatmayabaşlayabilirler. Bebek gibi konuşmalar, parmakemme davranışları, yapabildikleri şeyleri(giyinmek gibi) yapmayı reddetme ve uyurkengüvendikleri birisinin yanında olma isteği gibidavranışlar, zor dönemlerden geçen çocuklardagörülebilir. Bu tepkiler genellikle dönemselolarak ortaya çıkar ve eğer anne babalar sabırlı25

olabilirlerse, bu tepkilerin zaman içindekendiliğinden geçtiğini gözlemleyebilirler.Olayları Rahatsız Eden Bir ŞekildeYeniden Yaşama ve Rahatsız EdenHayaller KurmaÇocuklar, bir ölüm olayına tanıklık ettiklerindebazen güçlü duyumsal anılara sahip olabilirler.Bu anılar, daha sonra çocuğu rahatsızeden düşünce ve imgelerin oluşmasına nedenolabilir. Eğer çocuk olayı bizzat görmemişse,anlatılanlardan yola çıkarak rahatsız edici vekorkutucu hayaller kurmaya başlayabilir. İkiyaşın altındaki çocuklarda bile bu tür duyumsalanıların oluşması mümkün olabilmektedir.Çocuk küçükse, konuşma becerisi ilerle-yinceyekadar ya da dil becerisi yeterli dü-zeyegelinceye kadar, bunları ifade etmekte güçlükçekebilmektedir.Çocuğun gündelik yaşamında karşılaştığıbazı şeyler ona kaybını hatırlattığından bunlaratepki gösterebilir. Mesela duyduğu bir koku26

kaybettiği babasını hatırlatabilir veya cenazetöreni sırasında duyduğu bir şeyi daha sonraradyodan duyduğunda ağlamaya başlayabilir.Yas, çocuğun duyumsal anılarıylabağlantılandırılabilir. Bazen çevresindegördüğü nesneler çocuğa yaşadığı olayıhatırlattığından onun için çok rahatsız ediciolabilir.Düşünceler ve AnlamBazı çocuklar, kayıplarını farklı bir şe-kildeanlamlandırabilirler. Mesela bazen yaşadıklarıolayın kendi başlarına gelmesinin çok adaletsizolduğunu düşünebilirler. Bu durum, genellikleokul çağındaki çocuklarda görülür. Bunakarşın, daha küçük çocukların da hayatınanlamını sorgulamaya başlamaları karşılaşılanbir durumdur.Uzun Vadede Ortaya Çıkan TepkilerYukarıda değinilen tepkilerden bir çoğu enaz iki haftadan birkaç aya kadar görülebilmektedir.Buna karşın kayıp üzüntü ve özlem27

duygularının bazı çocukları çok daha uzunsüre, hatta hayatlarının geri kalan süresi boyuncaetkilediği görülebilmektedir. Bu durum,tepkilerin şiddetinde bir değişme olmayacağıanlamına gelmemekle birlikte, özellikle kendisineçok yakın olan birini kaybetmiş çocuklarda,bu duygular içten içe devam edebilmektedir.Çocuğun günlük hayatında ona, ölen kişiyihatırlatan bir çok şey olabilir. Bunlar, çocuğunçok üzülmesine neden olduğundan bazennedenini kendisinin de anlayamadığı birşekilde, birden bire ağlamaya başlayabilir. Bugibi durumlarda yetişkinler, çocuğa kayıp duygusunuanlatmasında yardımcı olabilir, çoküzgün olduğunda rahatlamasınısağlayabilirler.Eğer ölüm, aniden ve örseleyici bir şe-kildemeydana gelmişse, bu olay çocuğun gelişimininfarklı yönlerini etkileyebilir. Bu tür travmatikolayların çocuğun kişi-liğinin şekillenmesindeönemli bir rol oynayabildiğini bilmekteyiz.28

Ayrıca bu olaylar çocuğun geleceği karşılamayailişkin hazır oluşunu (geleceğe inancını kaybedebilir),güçlü duygularla başa çıkma becerilerinive başkalarıyla olan ilişkilerini (sevdiklerinikaybetme korkusu) etkileyebilmektedir.Buna karşın eğer çocuğun çevresinde onuönemseyen ve ona iyi bakan yetişkinler varsa,uzun süreli psikolojik sorunların görülmeolasılığı ile ilgili büyük bir tehlikeden sözedilemez. Çocuğun uzun süreli psikolojik tepkilergeliştirmesine neden olan etkenlerşunlardır:* Çocuğun olayı görmesi* Çocuğa bakan kişinin önemli problemlerininolması (depresyon, travma sonrası stresbozukluğu gibi)* Çocuğun kendisini büyük bir tehlike altındahissetmesi* Çocuğun anne babasından, nedeninianlayamadığı tepkiler görmesi29

* Evdeki durumun çocuk için olumsuz olması(alkolizm, ihmal gibi)* Evde, meydana gelen olayların inkar edilmesive bu konuda açıkça konuşmaktankaçınılmasıEğer çocuk ölüme tanık olmuşsa ya da tehlikelibir duruma maruz kalmışsa, gösterdiğitepkilerin sürekliliğinin takip edilmesi önemlidir.Çocuğun olaydan 5-6 hafta sonrasındabile kötü anılardan ve düşüncelerden rahatsızolduğu (kabus görme, uyku bozuklukları,huzursuzluk, fazla hareketlilik gibi) gözleniyorsa,içine kapandıysa, olanları hatırlatabilecekşeylerden kaçınıyorsa ya da süreklitehlikedeymiş gibi davranıyorsa, profes-yonelyardıma ihtiyaç duyuyor demektir.Anne Babaların TepkileriÇocuğun kayba gösterdiği tepkiler sadecekendi duygu ve düşüncelerinin ifadesi değil,aynı zamanda anne babasının tepkilerinin debir yansımasıdır. Çocuk için anne babasını30

ağlarken görmek ya da onlardan eskidengördüğü ilgiyi görememek çok zedeleyiciyaşantılar olabilir. Yas yaşayan anne babalar,doğal olarak çocuklarıyla daha az ilgilenirlerve çocuk daha fazla ilgi talep ettiğinde bu,onlar için çok rahatsız edici ve öfkelendiriciolabilir.Birçok anne baba çocuğu korumak içinkendi tepkilerini ondan saklamaya çalışırlar.Oysa eğer çocuğa hissedilenler anlatılabilirse,çocuk anne babasının kendisine neden öyledavranmaya başladığını anlayabilir. Bu süreçteanne babalar çocuğa duygu ve düşüncelerinianlatabilirlerse bu, çocuğun kendi duygu vedüşüncelerini anlatmasında da ona yardımcıolacaktır.Eğer ölen kişi bir çocuksa, anne babanındiğer çocuk için daha fazla endişelenmeyebaşlaması sıklıkla görülür. Yaşanan bu kaygı,çocuğun fazla korunmaya başlanmasına veçocuğun hayatına çok fazla müdahale edilmesineyol açmaktadır.31

2. Kaybı Olan Çocuklara NasılYardım Edilebilir?Yastaki Çocuklara Yapılabilecek İlkYardımlarAşağıda, yastaki çocuklara hemenyapılabilecek yardımlar sıralanmıştır:* Çocuğa önemsendiği ve bakılacağı duygusunuvermek* Fiziksel açıdan ona yakın olarak güvendeolduğu duygusunu vermek* Çocuğu kucağa alarak ona olanları açıklamak,anlatılanları nasıl anladığını görmek için onudinlemek, duygu ve düşüncelerini anlatmasıiçin ona fırsat tanımak* Çocuğa kayıpla ilgili bilgi vererek olanlarıtam olarak anlamasını sağlamak32

* Yanlış anlama, yanlış kavramsallaştırma vesihir ile ilgili düşüncelerin olup olmadığınadikkat etmek* Çocuğun olanlarla ilgili kişisel bir anlamoluşturmasına yardımcı olmak* Çocuğun olanlarla ilgili konuşmasına, oyunlaroynamasına ve olanları yenidencanlandırmasına zemin hazırlamak* Açıklığı ve dürüstlüğü vurgulamak* Evde, okulda veya yuvada eskiden kurulmuşolan düzeni devam ettirmek* Anne baba olarak çocuğun dile getirdiği ihtiyaçlarave tepkilere duyarlı olmak* Yuva ya da okuldaki sorumluları, olanlardanhaberdar ederek onların da çocuğa en iyişekilde destek vermelerini sağlamak, çocuğunbu zor dönemi atlatmasında faydalı olabilecekilk yardımlardandır.33

Kayıp yaşantılarının tekrar tekrar yaşanmasıve bunların mümkün olduğunca anlaşılabilmesi,küçük çocukların (3-4 yaşındakilerde bile)hafızalarını desteklemesi açısından çok faydalıolmaktadır. Bu, aynı zamanda yanlış anlamalarınve rahatsız edici hayallerin önlenmesi için degereklidir. Çocuklar, olanlarla ilgilikonuşabilmek ve kendilerini ifade edebilmekiçin yardıma ihtiyaç duyarlar. Yetişkinler, olanlarlailgili kendi aralarında yaptıklarıkonuşmalara çocukları da dahil ederse, busürece yardımcı olmuş olurlar.Kayıptan sonra çocuk, etrafında güvene vedüzene ihtiyaç duyar. Güven ve düzenin yenidengelişmesi ise; çocuğa bakan yetişkinlertarafından, eski düzenin yeniden başlatılması(yemek ve yatak saatlerinin yeniden konmasıgibi) yoluyla gerçekleştirilebilir. Bu, çocuğunkendini güvende hissetmesine yardımcı olur.Olanlar nedeniyle dünya, çocuk için güvenliolmayan bir yer haline gelir ama, hayatındakibirçok şeyin değişmediğini görmek onurahatlatacaktır.34

Bir kayıp yaşantısının ardından, çocuğun neolduğunu tam olarak anlayamadığından, kendisinirahatsız edecek bir takım hayaller kurduğugörülebilir. Bu gibi durumlara yetişkinlerinduyarlı olması çok önemlidir.Çocuk aynı zamanda anne babasının tepkilerinehazırlıklı olmalıdır. Anne babanın büyüktepkiler gösterdikleri durumlarda çocuk, kendisininsöylediği ya da yaptığı bir şey nedeniylebu tepkilerin ortaya çıktığını düşünebilir, bu daçocukta anne babasını koruma ya da memnunetme çabası yaratabilir. Eğer çocuğa tepkilerleilgili bir açıklama yapılabilirse bu, hemçocuğun kaygısını azaltacaktır hem de onaüzücü bir şey olduğunda herkesin üzülmesininya da öfkelenmesinin normal bir şey olduğunugösterecektir. Tepkilerin çocuktan saklanmayaçalışılması zaten anne babalar için çok yorucuolmakta ve daha sonra zor konuların aile içerisindeaçıkça konuşulmasını zorlaştıran birsüreç haline gelmektedir.35

Çocuğa Ne Söylenmeli?Kayıp birden ve beklenmedik ya da beklenenbir kayıp da olsa, çocuğa bununla ilgilibilgi verilmesi ve çocukla olanlarınkonuşulması, onun olup bitenleri kavramasıaçısından çok önemlidir. Çocuğa olup bitenlerleilgili bilgi verirken doğru ve somut bilgilerinverilmesine dikkat edilmelidir. Bazı annebabalar ölümü açıklamada zorlandıkları için,çocuğa ölen kişinin aslında uyuduğunu veyauzağa gittiğini söylerler. Bu durumda çocuğunölen kişinin geri gelmeyeceğini kavramasıgüçleşir. Ölümü dini açıdan, açıklamak isteyenanne babalar ise bazen açıklamalarıyla çocuğunkafasını daha çok karıştırabilirler. Özellikledini terimlerin (cennet, Allah, ecel gibi)anlamlarını daha önceden bilmeyen çocuklara,öncelikle bunların anlamları ayrıntılı bir şekildeaçıklanmalıdır. Bu açıklamaları yaparken bazıbenzetmeler kullanılacaksa, bu benzetmelerinsomut benzetmeler olmalarına dikkat edilmelidir.Örneğin, çocuk için aynı anda hem ölüptoprağın altında olmak hem de cennette olmak36

çok kafa karıştırıcı bir açıklama olabilir.Yetişkinler böyle bir açıklama yaparlarkenvücutla ruhu, kelebek kozası ile kelebeğinkendisine benzeterek yapabilirler. Kurulan busomut paralellik, çocuğun neler olup bittiğinikafasında canlandırarak anlayabilmesineyardımcı olur.Çocuğa olup bitenler doğru bir şekildeanlatıldıktan sonra bile çocuğun anlayamadığınoktalar olabilir. Bu noktaların daha fazlaaçıklanması için çocuğa soru sorma fırsatı verilmelive açıklamayı yapan yetişkinlerinbilmediği noktalar olduğunda çocuğa “bilmiyorum”demekten çekinmemeleri gerekmektedir.Çocuğa bir ölüm olayı anlatılacağı zamanaşağıdaki öneriler faydalı olabilir:* Çocuğa olup bitenlerin anlatılmasını ertelemeyin.Eğer kendiniz de bu olaydan çoketkilenmişseniz kendinizi toparlayana kadarkısa bir süre bekleyebilirsiniz ya da çocuğun37

güvendiği başka birinden olayı çocuğaaçıklamasını isteyebilirsiniz.* Çocuğa haberi verirken sessiz ve sakin, tercihençocuğun aşina olduğu ve kendini güvendehissettiği bir yer seçin.* Çocuğa açıklama yaparken açık ve doğrubilgileri, çocuğun yaşına uygun bir dil kullanarakaktarın. Vereceğiniz haber için çocuğuönceden hazırlayın. Mesela; haberi vermedenönce çocuğu buna hazırlamak için “Sana,babanla ilgili üzücü bir haber vereceğim.”denilebilir. Anne babalar bazen çocuğa durumuaçıklarken imalardan yararlanmayı tercih ederama aslında çocuk büyürken, çocuk veyetişkinler arasında güvenli bir ilişkinin kurulabilmesiiçin olayların açıkça konuşulmasıgerekir.* Çocuğa haberi verdikten sonra onunla oturunve eğer istiyorsa soru sormasına izin verin.Onunla birlikte otururken haberi duyar duymazdışarı çıkıp oyun oynamak isteyebilir,38

televizyon seyretmek isteyebilir, oyuncaklarıylaoyna-mak isteyebilir. Bunlar çocuklar içingayet normal tepki-lerdir.* Çocuğa, onun yanında olduğunuz ve sizebir şey olmayacağı konusunda güvenceverin.* Çocuklar genellikle olanlardan kendileri-nisorumlu tuttuklarından, onlara, mey-danagelenlerin, onların söyledikleri, yaptıkları yada düşündükleri bir şey nedeniyle olmadığınınsöylenmesi gerekir.* Çocukların ölümle ilgili somut ama eksik biranlayışları olduğundan, size sorduğu sorularasomut cevaplar vermeniz önemlidir. Örneğin,babası ölen bir çocuğa durum şu şekildeaçıklanabilir:“Öldüğümüzde artık nefes almayız, kalbimizdurur (çocuğun kendi kalbinin ve sizin kalbinizinatışını hissetmesine izin verin),saçlarımız ve tırnaklarımız artık uzamaz. Babanda öldüğü için, o da bu durumda. Örneğin,39

abanın elini çimdiklesen bile, herhangi birşey hissetmez. Ayrıca, artık düşünemez de.Zorunlu Değilseniz ÇocuğunuzdanAyrılmayınEğer, ölen kişi yakın biriyse, anne ve babayaçocuğa bakmak zor gelebilir ve çocuğu bellibir süre için başkalarına bırakabilirler. Bu,çocuğun anne ve babasının, onu bırakacağıkaygısını arttırır. Bu nedenle çocuğunbakımında başkalarından yardım istense bile,çocuğun kendini güvende hissettiği yerdenayrılmamasına dikkat edilmelidir ve anne baba,çocukla ne kadar yakın ilişki kurabilirlerse,çocuk için o kadar iyi olacağınıunutmamalıdırlar.3. Cenaze TörenlerineÇocukların KatılımıGenellikle çocukların da cenaze törenlerinekatılmaları, onlar için birçok açıdan faydalıdır.Cenaze törenleri, çocukluk döneminde vehayatın geri kalanında insanlar için önemli40

yaşam olaylarıdır. Çocuğun cenaze töreninekatılması, olup bitenleri kafasındasomutlaştırmasında yardımcı olur. Çocuklarıntörenlere katılımının bir başka faydası da butörenlerde çocuğun duygu ve düşüncelerinisözlerle değil, daha çok davranışları ve oyunlarıaracılığıyla göstermesidir. Bu nedenle, çocuğunkendini rahat ifade edebileceği bir ortamdabulunması onu rahatlatacaktır. Ayrıca, törenlerinbir başlangıcı ve bir sonu olduğundan,hissedilen güçlü duygularla başa çıkmak daçocuk için daha kolay hale gelir. Törenler, aynızamanda, çocukla ölüm hakkında konuşmakiçin yetişkinler ve çocuklar arasında ortak birbaşlangıç noktası görevini de görür.Çocuk Törenlere Hangi DurumlardaKatılmamalı?Çocukların törenlere katılmaları faydalıdır;ama eğer çocuk bunu istemiyorsa ya da törenlerdenkorkuyorsa, bu konuda ona kesinliklebaskı yapılmamalıdır. Böyle durumlardayapılabilecek en önemli şey, çocuğa orada41

olup biteceklerle ilgili ayrıntılı bilgi vererekaslında korkulacak ya da çekinilecek bir şeyolmadığını açıklamak ve bu konuyu tekrardüşünmesini istemektir. Bunun sonucu olarak,eğer çocuk gelmeyi kabul ederse bundan memnunolduğunuzu söyleyin, ama eğer bütünaçıklamalara rağmen çocuk gelmeyi reddediyorsa,onu bu konuda zorlamayın.Okul ya da Yuvada YapılabileceklerOkulda ya da yuvadaki çocukları da olupbitenlerden haberdar etmek ve ölümle ilgiliolarak bilgilendirmek gerekmektedir. Diğerçocuklara bilgi verirken de mümkün olduğuncasomut ve basit açıklamalar yapılmalı, sorularsormalarına izin verilmeli ve ölümden neanladıklarına dikkat edilmelidir. Yakın birinikaybetmiş çocuğun birlikte olduğu diğerçocuklar durumu ne kadar iyi kavrarlarsa, dahasonra birlikte oyunlar oynarlarken ölümü yanlışkavramsallaştırmaları, korkutucu ve rahatsızedici hayallerin üretimi de o ölçüde engellenmişolur.42

Eğer çocuklar cenaze törenine katılmışlarsa,bu törenler bir süre yaptıkları resimlerin veoyunların başlıca konusu haline gelebilir. Aynızamanda olaydan sonra uzunca bir süre bukonuda konuşma ihtiyacı hissedebilirler.Bunların hepsinin çocuğun durumu kavramasıiçin gerekli olan süreçler olduğunu akıldançıkartmamak gereklidir. Bu nedenle, çocuklarbuna ihtiyaç duydukları sürece, onlarla bukonunun konuşulmasında ve sorularıncevaplanmasında fayda vardır.4. Zaman İçinde Çocuğa DestekVermeye Devam EdilmesiÇocuklar, olayın üzerinden uzun zamangeçse bile bunu düşünmeye devam ederler. Busüre içerisinde büyüyüp olgunlaştıklarından,düşündükçe olayla ilgili daha değişik, ayrıntılıve kapsamlı sorular sormaya başlayabilirler.Böyle durumlarda, yetişkinlerin çocuğundüşünce sistemindeki değişikliklere duyarlıolması ve bu değişiklikleri dikkate alarak,sorularına cevaplar vermeleri gerekmektedir.43

Ayrıca, çocuklar büyüdükçe ve olayla ilgilidaha fazla düşündükçe, kurdukları hayaller dedeğişir. Bazen kaybı engelleyebilen bir kahramanolarak kendilerini hayal edebilirler. Bu türhayaller, olayları daha iyi anlamalarının sonucuolarak ortaya çıkar ama böyle durumlarda,çocukların kendilerini eleştirmeye başladıklarıda görülebilir. Örneğin, “Eğer deprem sırasındadaha erken uyanabilseydim, babamı dauyandırırdım, o zaman da o ölmezdi.” gibidüşüncelere kapılabilirler. Böyle durumlardayetişkinlerin sadece “böyle düşünmemelisin.”demeleri pek bir işe yaramaz. Böyle söylemekyerine, çocuğu dinlemek ve kendi düşüncelerinisorgulamasına yardımcı olmak gerekir. Ancakzaman içerisinde, çocuk bu tür düşüncelerinikontrol edip onlarla başa çıkabilmeyiöğrenebilir.Çocuklar, kaybettikleri kişiyi çok özleyebilirlerve onu çok uzun süre düşünebilirler.Böyle durumlarda genellikle yetişkinlerin deölen kişiyi düşündüklerinden emin olmak ister-44

ler. Bu nedenle yetişkinlere ölen kişiyi düşünüpdüşünmediklerini sormaları çok normaldir.Küçük yaşta sevdikleri birini kaybedençocukların, sevdikleri insanların hep çevrelerindeolacağına olan inançları yıkılır ve kendilerinigüvensiz hissedebilirler. Hayatla ve hayattaolabileceklerle ilgili düşünceleri geliştikçe,bu düşüncelerin büyük bir kısmını huzursuzlukve kaygı oluşturabilir. Çocuğun yaşadığı kaybaek olarak, eğer çocuğun hayatında başka büyükdeğişiklikler (taşınma, okul değiştirme,bakıcısının değişmesi gibi) de olursa, sözünüettiğimiz bu kaygı ve huzursuzluk daha daartabilir. Çocuğun günlük hayatının mümkünolduğunca değiştirilmemesi, onun kendisinidaha güvende hissetmesine yardımcı olacaktır.Özellikle anne ya da babasını kaybeden çocuklara,kendilerine bakan diğer ebeveynin onlarlakalacağına ve onlara bakmaya devam edeceğineilişkin sık sık güvence verilmesi gerekebilir.Kayıp, çocuğun gelişimini etkileyebilir veonu daha sonraki kayıplara daha duyarlı hale45

getirebilir ya da dünyayı kavramasını veanlamlandırmasını diğer çocuklardan farklıhale getirebilir. Çocuğun bu durumuna duyarlıolan, ona sabır ve anlayış gösteren yetişkinlerin,çocuklardaki bu değişikliklerin ileride çocuğungelişim sürecindeki dengesizlikleredönüşmesini önlemede büyük katkılarıolacaktır.Sevdikleri birini kaybeden çocuklar, hemolanlarla ilgili uzun süre düşünmeye, hem dekaybettikleri kişiyi hatırlamaya ihtiyaç duyarlar.Bu nedenle, istediklerinde onlara ölenkişinin resimlerinin göste-rilmesi, olanlarlailgili sorularına duyarlı olmaya devam edilmesi,ölen kişiyle ilgili anıların ona anlatılmasıfaydalı olacaktır. Bütün bunlar, çocuğunolanları olduğu gibi hatırlayıp, hayaller yerine,gerçekte olanlarla ilgili düşünebilmesine veölen kişiyle ilgili olumlu anılarını canlı tutabilmesineyardımcı olur.46

5. Çocuğu Yas Yaşayan Anne-Babalara Yönelik ÖnerilerinÖzetiAşağıda, çocukları yas yaşayan anne vebabalara yönelik öneriler bulunmaktadır. Bunoktada, aşağıdaki önerilerin her çocuğa özgüduruma uyarlanması gerektiği unutulmamalıdır.Yastaki çocuklara destek olmak için şunlarönerilebilir:* Çocuklara, duygularını gösterebileceklerinisöyleyin. Çocuklar, duygularını gösterdiklerikoşulda anne ve babalarının gösterecekleri tepkilerdenkorkarlarsa, duygularını gizleyebilirler.Bunu önleyebilmek için çocuklara kötü birşey olduğunda, insanların ne zaman üzüldüklerininya da öfkelendiklerinin bir önemiolmadığını ve hissettiklerini başkaları alayeder ya da üzülür diye göstermektenkaçınmamaları gerektiğini söylemek iyi bir yololabilir.47

* Çocuklara, gösterdikleri tepkileri fark etmelerive olup bitenleri anlamaları için yardımedin. Bu, kaybı zaman içinde yaşama ihtiyacındaolan çocuğu durumla bir-den bire yüzleştirmekanlamına gelmemelidir, buna karşın olanlarıntamamen inkar edilmesi de doğru değildir.* Çocuğa gelecekte de onun yanında olacağınızısöyleyin.Çocuğa böyle bir güvence vermek,şimdi ona bakan kişinin de onu terk edeceğindenkorktuğu için önemlidir.* Yetişkinler olarak biz, çocuğun sorduğusorulara, yaptığı yorumlara ve davranışlarınınaltında yatan, derindeki anlama duyarlıolmalıyız. Çocuklar, olanları anlayabilmekiçin, kendilerine bir anlam çerçevesi çizmeyeçalışırlar. Bu durumda, dünyaya, başka insanlarave kendilerine ilişkin varsayımlarını yenidenşekillendirirler. Bütün bunların sonucuolarak da birçok çocuk, varoluşun farklı yönleriyleilgili derin düşünceler üretebilir.48

* Biz, yetişkinler olarak çocuğun sahip olduğudüşüncelerin, duyguların, isteklerin, yaptığıdavranışların ve yaşantılarının normal olduğunusöyleyebiliriz. Çocukların gösterdiği güçlü veaşina olunmayan tepkiler korkutucu olabilir,çünkü daha önceden bu duruma ilişkin biryaşantıları yoktur ve dolayısıyla, anlayabilmekiçin karşılaştırma yapma imkanına sahipdeğillerdir. Çocuklar bu tür duygu vedüşüncelerini kendilerine saklasalar ya daonları ifade edemeyecek kadar küçük olsalarbile, yetişkinlerin çocuğun içinde bulunduğudurum karşısında karşılaşılabilecek normalduygu ve düşünceleri söylemeleri, çocuğunkendini anlamasına yardımcı olacaktır.* Çocukların duygularını fark etmelerine,isimlendirmelerine ve ayırdetmelerine yardımcıolun. Trajik olaylar çocuğa öyle güçlü ve kontroledemedikleri tepkiler yaşatır ki, bu tepkileresebep olan duygularını fark etme fırsatıbulamayabilirler. Bu nedenle, yetişkinlerinçocuğun duygularını ayırdetmesinde,49

isimlendirmesinde ve ayrıştırmasında onayardımcı olmaları gerekebilir.* Travmatik kayıplar, tepkilerin şiddetininkontrolünü güçleştirebilir. Bu, çocuğun güçlüduygularını bir kenara itmesi ya da onlarlailgili bütün kontrolü kaybetmesi anlamınagelir. Bu durumda, anne ve babaların çocuğunduygularını sözlerle ifade etmesine ya daonları başka bir şe-kilde ortaya koymasınayardımcı olmaları gerekebilir.Bunlardan başka önerilebileceklerşunlardır:Açık ve Dürüst İletişim* Çocuğa kaybı haber vermeyi ertelemeyin.Olanlarla ilgili ona doğru bilgiler verin.* Ölen kişinin bir daha geri gelmeyeceğinisöyleyin.* Cenaze töreninde olacaklardan bahsedin.50

Karışıklıktan Kaçının* Seyahatten ya da uykudan söz etmeyin.Olanlarla ilgili tam ve doğru bilgi verin.* Soyut açıklamalardan kaçının.* Yaptığınız açıklamalar çocuğun yaşına uygunolsun.Düşüncelerin Kavranması İçin ZamanTanıyın* Zor olan herşeyle ilgili çocukla konuşmakiçin zaman ayırın.* Çocuğun sorduğu bütün sorular, daha öncede defalarca sorulmuş olsa bilece-vaplandırın.* Olanlarla ilgili olarak, çocukla birkaç defakonuşun.* Çocuğun geçmişte ve o anda olanlarla ilgilidüşünce ve değerlendirmelerini dinleyin.51

* Çocuğun olanlarla ilgili resimler yapmasınave oyunlar oynamasına izin verin ki, duygularınıkendi “dilinde” ifade etmesi sağlamış olsun.Kaybı Bir Gerçek Haline Getirin* Çocuğun cenaze törenine katılmasına izinverin.* Çocuğu korumak için kendi duygu vedüşüncelerinizi saklamayın.* Ölen kişiyi hatırlatacak şeyleri saklamayın.Albümler hazırlayın, resimlere bakın, vs.* Mezarlığı ziyarete giderken çocuğu dagötürün.* Kayıp ve özlem, çocukların normal tepkileridir.Çocuğa bunları gösterebileceğini hissettirin.Evde, Okulda, Yuvada Devamlılık* Çocukların, örneğin büyükanne ve büyükbabadakalarak evden uzaklaştırılmalarından52

kaçının; kısa ayrılıklar bile çocuğukaygılandırabilir.* Evde normal düzeni sürdürmeye çalışın.* Çocuğun yakınlık ve güven ihtiyaçlarınınartmış olabileceğini kabul edin.* Çocuğun en kısa zamanda okul ya da yuvayagitmesine izin verin.Çocuğun Anne ve BabasınınÖlmesinden ya da Kendi ÖlümündenKorktuğu Durumlarda KaygısınıAzaltmak İçin:* Çocuğun korkularıyla ilgili konuşun. Onaanne ve babasının yanında olacağı güvencesinivererek, ölümün ya da kaybın her zamanyaşanan bir şey olmadığını söyleyin.Çocuğun Muhtemel SuçlulukDuygularını Ortadan KaldırmasınaYardım Etmek İçin:53

* Çocuğun düşündüklerini söylemesine, onlarlailgili oyunlar oynamasına ve resimleryapmasına izin verin.* Olanların nedeninin düşündükleri ya dayaptıkları olmadığı konusunda ona güvenceverin.54

Türk Psikologlar DerneğiMeşrutiyet Cad. 22/12 Kızılay 06640 Ankara / TÜRKİYETel:+90-312-425 67 65 • Tel/Fax: +90-312-417 40 59e-posta : bilgi@psikolog.org.trİnternet : http//www.psikolog.org.tr