Akdeniz ve ‹ç Anadolu Floras›na ait 120

Akdeniz ve ‹ç Anadolu Floras›na ait 120 taksonun silvikültür teknikleri üzerineyaklafl›k 20 y›ld›r sürdürdü¤üm çal›flmalar›n sonucu elde etti¤im verileri, meslektafllar›mlapaylaflmak amac›yla kitapç›k olarak yay›nlanmas›n› sa¤layan baflta Say›n GenelMüdürüm Mustafa YÜKSEK olmak üzere Genel Müdür Yard›mc›m Mehmet NAKKAfi,Daire Baflkan› Yunus fiEKER, fiube Müdürü Muhammet SAÇMA, Orman MühendisiHümeyra TURAN ve Peyzaj Mimar› ‹lknur PALAfiO⁄LU'na sonsuz flükranlar›mla.Hazin Cemal GÜLTEK‹N

ÖNSÖZOrmanlar toplumun ihtiyaç duydu¤u odun hammaddesi ihtiyac›n›nkarfl›lanmas›n›n çok ötesinde, su rejimini düzenleme, hava kirlili¤ini önleme,toprak erozyonuna ve gürültüye mani olma, yaban hayat›na yaflam ortam›oluflturma gibi çok önemli ifllevleri yerine getirmektedir.Anadolu co¤rafyas› 6 bin y›ll›k geçmiflinde bir çok medeniyete ev sahipli¤iyapm›flt›r. Bu co¤rafyada yaflanan savafllar ve insanlar›n do¤adan gücünün üzerindefaydalanmas› tahribat› da beraberinde getirmifltir.Türk ormanc›s› yapm›fl oldu¤u a¤açland›rma, erozyon kontrolu ve rehabilitasyonçal›flmalar› ile 5 milyon hektar alan›n geri kazan›m›n› sa¤lam›flt›r. Son y›llardayaflanan ve küresel ›s›nmadan kaynaklanan do¤al afetlere karfl› al›nacak en önemlitedbirlerden biride do¤an›n tahribat›n›n önüne geçmek ve a¤açland›rma çal›flmalar›yapmakt›r.Ülkemizin dört bir taraf›na yay›lm›fl olan orman fidanl›klar›nda do¤al a¤aç,a¤açç›k ve çal› türlerinin fidanlar› üretilerek toprakla buluflturulmaktad›r. Ard›ç,and›z, üvez ve baz› yaban›l meyve türlerinin kitlesel fidan üretimi yap›lamad›¤›ndana¤açland›rma çal›flmalar›nda da kullan›lamam›flt›r.Isparta E¤irdir Orman Fidanl›¤›nda görev yapan Orman Yüksek MühendisiH. Cemal GÜLTEK‹N 2001 y›l›nda bafllay›p, dört befl y›l gibi çok k›sa bir süredeuygulamaya dönük ondan fazla araflt›rmay› sonuçland›rarak, milyonlarca ard›ç,and›z, akçaaça¤aç, üvez ve baz› yaban›l meyve türlerinin kitlesel fidan üretiminingerçeklefltirmifltir. Hiçbir karfl›l›k beklemeden yapm›fl oldu¤u bu özverili ve fedakarçal›flmalar için H. Cemal GÜLTEK‹N’e teflekkür ederim.Kitapç›klar›n içerdi¤i bilgiler sayesinde üretilecek milyonlarca fidan, binlercehektar bozuk ard›ç ve and›z ormanlar›n›n a¤açland›r›lmas›n›n önünü açacak, do¤altürlerimizin neslinin devam›n› ve biyolojik çeflitli¤in korunmas›n› sa¤layacak,yaban hayat›n›n geliflimine destek olacak, do¤al türlerimizin peyzajda kullan›m›n›nönemini ortaya koyarak ülke ormanc›l›¤› için yeni aç›l›mlar getirecektir.Kitapç›klar›n haz›rlanmas›nda eme¤i geçenlere teflekkür eder, meslektafllar›m›zave di¤er faydalan›c›lara hay›rl› olmas›n› dilerim.Mustafa YÜKSEKGenel Müdür

YABANIL MEYVEL‹ A⁄AÇ TÜRLER‹M‹Z ve F‹DAN ÜRET‹M TEKN‹KLER‹Ormanlar ekosistemler olup içerisinde egemen yaflam formu olaraka¤açlar bulunur. Bir orman ortam› içerisindeki yaflama uyum sa¤lam›fl bitkiler vehayvanlar özel bir yaflam alan› (biyotop) oluflturur. Buraya yap›lacak herhangi bird›fl müdahale sistemi tamamen y›kar. Ormanlar bafllang›çta insan toplumu içinbar›nma, avlanma, do¤al beslenme alan›, otlak alan›, odun üretimi ve s›¤›nmaalan› olarak hizmet vermifltir. Günümüzde ise ormanlar›n, insanlar için do¤rudanürün (odun) ve dolayl› çok yönlü ifllevsel yararlar› söz konusudur. Ormanlar›nerozyonu önleme, su koruma, rekreasyon gibi maddi olmayan ancak son dereceönemli yaflamsal ifllevleri d›fl›nda büyük bölgeler üzerinde küresel etkili; suyuntutulmas›, küresel iklime etkileri, karbondioksit emilimi, biyolojik çeflitlili¤inkorunmas› gibi ifllevleri de çok önemlidir. 10 000 y›l önce dünya kara alan›n›n%40’›ndan fazlas› ormanlarla kapl›yd›. Yeryüzünde h›zla artan insan nüfusuylabirlikte ormanlar›n yaklafl›k üçte biri yok oldu. 20. yüzy›lda ise tahribat inan›lmazboyutlara gelmifl, bunun sonunda, h›zla tür gerilemesi ve sürekli olarak artanyaflam alan› kayb› söz konusu olmufltur. Bu kay›ptan en fazla etkilenen bitkilerise endemik türlerle yaban›l meyveler olmufltur. Bugün ormans›zlaflma sürecifakir ülkelerde afl›r› nüfus art›fl›na ba¤l› açl›k ve sefaletten kaynaklan›rken, zenginülkelerdeki tüketim ç›lg›nl›¤›ndan kaynaklan›r. Asl›nda her iki sorunun kayna¤›n›da; kendisinden baflkas›n› asla düflünmeyen sözde geliflmifl ülkeler oluflturuyor.Günümüzde as›l sorun, bu duruma kimin dur diyece¤idir.Ülkemiz, yaban›l meyve tür çeflitlili¤i aç›s›ndan oldukça zengindir. Yaban›lmeyveler, küçük alanlarda ve az miktarda bulunduklar› için özellikle önem tafl›rlar.Bunlar›n bir k›sm› günümüzde belirli amaçlarla kullan›lmakla birlikte, di¤erço¤unlu¤unun gelecekteki önemi ise henüz bilinmemektedir. Yaban›l meyvevarl›¤›n›n azalmas› yada soylar›n tükenmesi halinde, bir daha do¤ada bulunmalar›olanaks›z yada geri döndürülmesi güçtür. Yaban›l meyvelerin korumas›, varl›¤›n›nart›r›lmas›; yaln›z kendi insanlar› için de¤il, bütün insanl›k alemi için önemlidir.Günümüzde bir çok ilac›n bitkilerden elde edildi¤ini, bitkilerden elde edilen 120kimyasal›n bugüne kadar yapay olarak üretilemedi¤ini de unutmamak gerekir.5

Ço¤unlu¤unun gelecekteki önemi ise henüz bilinmemektedir. Yaban›l meyveleryüksek ekonomik özellikleri olan, stratejik do¤al kaynaklar aras›ndad›r.Buna benzer türlerin korumas›nda en önemli yöntem, bütün yaflamalanlar›n›n korunmas›d›r. Son zamanlarda köyden kente göç ile birlikte, kentegöçen insanlar tarlalar›nda yüzlerce y›ld›r var olan yaban›l meyveleri, art›kgereksinmemiz kalmad› diye ya kesmifl yada onlar›n göçü sonuçu sahipsiz kalmalar›ile di¤er insanlarca kesilmifltir. Bunun yan›nda meyve odununun nakliyeye tabiolmamas›, genifl alanlarda yap›lan tektür içeren endüstriyel a¤açland›rmalar,yaflam alanlar›n›n çeflitli amaçlarla kullan›lmas› yada tahribi, orman bak›m vegençlefltirme çal›flmalar›n›n, hakim türün biyolojisine göre yap›lmas›, bir çok türünöneminin bilinmemesi hatta varl›¤›ndan dahi haberdar olunmamas› gibi nedenlerle;yaban›l meyve varl›¤›m›z h›zla azalmaktad›r.Yaban›l meyveler; biyolojik çeflitlilik, yaban›l yaflam, do¤rudan insanbesini, stratejik gen ve besin kaynaklar›, endüstriyel odun hammaddesi, potansiyelenerji kaynaklar›, ilaç ve kozmetik hammaddesi, erozyon kontrolü ve kenta¤açland›rmalar›, k›rsal peyzaj, tar›m, hayvanc›l›k ve alternatif t›p alanlar›ndakullan›lan önemli kaynaklard›r. Günümüz ormanc›l›¤›nda asli ürün odun hammaddesiolmaktan ç›km›fl, di¤er ifllevlere yönelmifltir. Ormanlar›n bu yeni ifllevlerindeyaban›l meyveler önemli yer tutmaktad›r. Japonya’n›n y›lda 3.5 milyar dolarl›kbizim tali ürün sayd›¤›m›z ürün üretti¤ini düflünürsek konunun önemi daha iyianlafl›labilir. Ülkemizdeki ekolojik çeflitlilik düflünülürse, bizde bu rakamlar›nkolayl›kla afl›lmas› mümkündür. Ülkemizin tüm ormanlar›ndan elde etti¤imiz odunhammaddesinin de¤erinin, 500-600 milyon dolar olmas› bize iyi bir karfl›laflt›rmaolana¤› vermektedir.Yaban›l meyveler yaban›l yaflam›n ana besin kaynaklar›n› ve bar›nmaortamlar›n› oluflturur. Hayvanlarla meyveler aras›nda simbiyotik(ortak yaflam) iliflkisöz konusudur. Yaban›l meyvelerin tamam›n›n ortak özelli¤i tohumlar›n›n yay›l›fllar›n›yaban›l hayvanlar arac›l›¤› ile yapmalar›. Bir çok yaban›l meyve tohumu hayvanlar›nsindirim sisteminden geçerek çimlenme ortam›na ulaflmakta, baz›lar› da direkolarak hayvanlar taraf›ndan tafl›nmaktad›r. Yaban›l meyveleri yiyen hayvanlaronlar›n tohumlar›n› sindirim sistemlerinden geçirerek tafl›malar› yan›nda, tohumlar›nçimlenmesini engelleyen yada geciktiren etmenleri ortadan kald›rmaktad›r. Buengeller; al›ç, üvez vb. türlerinde oldu¤u gibi meyve etinin içerdi¤i baz› kimyasallar(blastakolin), tohum kabu¤unun içerdi¤i baz› kimyasallar (ya¤, akma vb.), yada6

tohum kabu¤unun mekanik direnci fleklinde olabilir. Mekanik direnç embriyonungeliflimini mekanik olarak engelledi¤i gibi bitki tasla¤›na su ve gazlar›n ulaflmas›n›da engelleyebilir. Baz› meyvelerde de bitki tasla¤›n›n dinlenme gereksinimindenkaynaklanan çimlenme engeli vard›r.Dinlenme süreci meyveler için yaflamsal öneme sahiptir. Yaban›l meyveler2-3 y›lda bir bol tohum y›l›na sahiptir. Tohumlar dinlenerek, çimlenme için uyguniklim koflullar›n› beklemekte ve çimlenmenin süreklili¤ini sa¤lamaktad›r. Tohumlar›nbaz›lar› ilk y›l çimlenirken baz›lar› da ikinci hata üçüncü y›l çimlenirler. Yinetohumlar kanats›z oldu¤undan onlar› çimlenme ortam›na tafl›yacak bir hayvanagereksinim duyarlar. Meyveler, do¤rudan topra¤a düfltükleri zaman tohumlarhemen çimlenmeyerek, onlar› tafl›yacak hayvanlara yeterli zaman› kazand›rmaktad›r.Do¤al ortamdaki yaban›l meyve varl›¤›ndaki düflüfl do¤rudan yaban›lhayvan varl›¤›n›n azalmas›na da neden olmaktad›r. Bu durum biyolojik çeflitlili¤inazalmas›na, buna ba¤l› olarak da ekosistemin bozulmas›na neden olmaktad›r.Do¤al kaynaklar, da¤›, tafl›, suyu ve topra¤›yla yaflam›n kayna¤›n›oluflturdu¤u gibi dinsel, kültürel ve vatan olarak da önem tafl›r. Do¤alkaynaklar›m›zdan biri olan orman, yüksek de¤erli ekolojik alansal yararlanmafleklini temsil etti¤i gibi, ayn› zamanda yüksek bir ekonomik de¤ere sahiptir. Yaniorman, çok yönlü ifllevsel de¤erler bütünüdür. Varl›klar› giderek azalan yaban›lmeyvelerin korunmas›, ayn› zamanda biyolojik çeflitlili¤in korunmas› anlam›n› datafl›r. Biyolojik çeflitlilik; yaflam alan› çeflitlili¤ini, ekosistem çeflitlili¤ini, tür çeflitlili¤inive genetik çeflitlili¤i kapsar. Günümüzde biyolojik çeflitli¤in insan taraf›ndan yokedilmesi “Ana Çevre Sorunu’’ olarak de¤erlendirilebilir.Yaban›l meyve varl›¤›n›n art›r›lmas›nda iki yöntem kullan›l›r, bunlar; fidanüretimi, buna ba¤l› olarak a¤açland›rma ve do¤al yöntemlerin taklididir.lYabani meyve üretim parseli7

l Türk f›nd›¤›Çal› formunda olan türlerin odunundan; sepet, has›r sandalye, makara,f›ç› çemberi , kömüründen ise; barut imal edilmesinin yan›nda resim sanat›ndada kullan›l›r. Türk f›nd›¤› ise k›rm›z› renkli, kolay cila kabul eden oldukça de¤erlikeresteye sahip olup mobilya endüstrisinde kullan›l›r. Ayr›ca f›nd›¤›n birçok kültürformu peyzaj uygulamalar›nda da önemlidir.Adi f›nd›k ülkemizin hemen hemen yar› nemli tüm orman m›nt›kalar›nda,Balkan f›nd›¤› daha çok Marmara bölgesinde, Türk f›nd›¤› ise Karadeniz veMarmara bölgelerinde yay›l›r.Türk f›nd›¤›: Meyveler sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r.Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 150-300 gr. tohum ekilir.Tohumlar›n çimlenme oran› %57-76, aras›d›r ve metrekareden 50 adet fidanelde edilir. Tohumlar ekilmeden önce 2-3 gün suda bekletilir. En uygun ekimzaman› tohumlar›n toplanmas›n›n hemen ard›ndand›r. Ekimi takiben yast›klartelisle örtülenir. Sonbaharda ilk ya¤murlar bafllay›ncaya kadar ekim yast›klar›düzenli olarak sulan›r. F›nd›k tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 900-1600 gramaras›nda, ortalama 1200 gr. d›r. Tohumlar, 20-30 mm. derinlikte ekilir. 1 yafll›f›nd›k fidanlar› 30-40 cm boya ve 4-5 mm çapa ulafl›r. A¤açland›rma çal›flmalar›nda1 yafll› fidanlar kullan›l›r.F›nd›k fidan üretiminde tohumdan daha çok efleysiz üretim yöntemi olanbo¤az doldurma kullan›l›r. Bu yöntemde; yeteri kadar genetik tabana sahip üstünbireylerden elde edilmifl materyal kayna¤›n›n kullan›lmas› halinde, hem çok ucuzhem de süreklidir. Karadeniz bölgesindeki bir fidanl›kta böyle bir alan›n hiç zamangeçirilmeden oluflturulmas›nda büyük fayda vard›r. Bu parsel büyük tutulursasürekli, yeni üstün fertlerle geniflletilebilir. Türk f›nd›¤› ülkemiz ormanc›l›¤›n›nalternatif odun hammaddesi üretiminde üzerinde durmas› gereken en önemlitürlerden birisidir. Bu yöntemle elde edilen 1 yafll› fidanlar 80-100 cm boya ve6-12 mm çapa ulafl›r.9

2. Ç‹TLENB‹KLERl Çitlenbik meyvesiÇitlenbikler (Celtis L.), Ulmaceae ailesine ait, ço¤unlu¤u k›fl›n yapra¤›n›döken; a¤aç, baz›lar› da boylu çal› halindedir. Çitlenbi¤in, tropik ve kuzey yar›mkürenin ›l›man bölgelerinde yay›lan 70 kadar türü, ülkemizde ise C. australis L.(adi çitlenbik), C. tournefortii Lamm. (Türk çitlenbi¤i), C. caucasica Willd (Kafkasçitlenbi¤i) ve C. glabrata Stev. (Tüylü çitlenbik) olmak üzere 4 türü do¤al olarakbulunur. Çiçekleri erdifli, bir cinsli ve çiçeklenme ilkbaharda olur. Meyvelersonbaharda olgunlafl›r ve do¤rudan insan besini olarak kullan›l›r. Adi çitlenbik veKafkas çitlenbi¤i 20-25 metre boya ulaflabilen endüstriyel a¤açland›rmalara konuedilebilecek önemli türlerdir. Türk çitlenbi¤i ve tüylü çitlenbik ise daha çok5-10 metre boya ulaflabilen küçük a¤açlar olup kurakl›¤a çok dayan›kl›d›rlar. Bunedenle yar› kurak bölge a¤açland›rmalar›nda kullan›l›rlar. Çitlenbiklerin odunu,karaa¤açlar›n odununa çok benzer ve de¤erli bir endüstriyel üründür.Meyveler yaz sonu ve erken sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r.Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 50-100 gr aras› tohum ekilir.Tohumlar›n çimlenme oran› %77-96 aras›ndad›r ve metrekareden 50-100 adetfidan elde edilir. Tohumlar ekimden önce, 3-5 gün suda bekletilir.En uygun ekim zaman› sonbahar ve erken k›fl aylar›d›r.Meyveler toplamay› takiben ekilecekse, meyve olarakdo¤rudan da ekilebilir. Geç k›fl ve bahar ekimlerinde enaz 1 ay 4-6 ºC s›cakl›kta so¤uk nemli katlama uygulan›r.10l Çitlenbik tohumu

Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› türlere ve yetiflme ortam›na göre; 150-200 gramaras›nda, ekim derinli¤i 15-20 mm. dir. Ya¤›fll› olmayan dönemlerde sulamaihmal edilmemelidir. Çitlenbikler kaz›k kök sistemi gelifltirdiklerinden özellikleyar› kurak sahalarda kullan›lacak olan fidanlar›n 25-30 cm derinlikteki tüplü fidanlarolmas›nda yarar vard›r. Kafkas çitlenbi¤i ve adi çitlenbik 1 yafl›nda 40-60 cm boya7-11 mm çapa, Türk çitlenbi¤i ve tüylü çitlenbik ise 1 yafl›nda 20-30 cm boya4-7 mm çapa ulafl›r. A¤açland›rma çal›flmalar›nda 1 yafll› çitlenbik fidanlar› kullan›l›r.l Türk çitlenbi¤i11

3. DUTLARl DutDutlar (Morus L.) Moraceae ailesine ait, ço¤unlu¤u k›fl›n yapra¤›n› döken;a¤aç yada küçük a¤aç halinde odunsu bitkilerdir. Dutlar›n, kuzey yar›m kürenin›l›man bölgelerinde yay›lan 12 kadar türü, ülkemizde ise M. alba L. (akdut),M. nigra L. (karadut) ve M. rubra L. (mordut) olmak üzere 3 türü do¤al olmamas›nara¤men yayg›n olarak bulunur. Çiçekleri bir cinsli, bir veya iki evcikli ve çiçeklenmenisan-may›s aylar›nda olur. Meyveler yaz aylar›nda olgunlafl›r ve do¤rudan insanbesini olarak kullan›l›r. Ülkemizde dutlar 12-20 metre boya, 2 metre çapa ulaflabilenendüstriyel a¤açland›rmalara konu edilebilecek önemli türlerdir. Dutlar do¤rudaninsan besini olarak kullan›labildi¤i gibi, peksimet, kuru meyve, meyve suyu, reçel,pekmez imalat›nda kullan›l›r. Yapraklar› ise ipek böcekçili¤i için ana besin kayna¤›d›r.Bu nedenle sosyal ormanc›l›k aç›s›ndan önemlidirler. Sar› renkli odunu dayan›kl›oldu¤undan, tekne yap›m›, müzik aleti yap›m›, tar›m araçlar› imalat›, takunyayap›m› ve di¤er el sanatlar›nda kullan›l›r.Meyveler yaz›n toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimiuygulan›r ve metrekareye 1 gr tohum, 1-2 mm derinlikte ekilir ve metrekareden50-80 adet fidan elde edilir. Tohumlar ekilmeden önce 2-3 gün suda bekletilir.En uygun ekim sonbahar ve k›fl aylar›d›r. Ekimi takiben yast›klar telisle örtülenir.Sonbaharda ilk ya¤murlar bafllay›ncaya kadar ekim yast›klar› düzenli olarak sulan›r.Tohumun 1000 tane a¤›rl›¤› 2.0-2.3 gram aras›ndad›r. Mordut ve karadut tohumdanüretiminde aç›lmalar olabildi¤inden, fidan üretiminde, daha çok akdut çö¤ürleriüzerine gerçeklefltirilen durgun göz afl›s› ve çelikle üretim yöntemi kullan›l›r. Dutfidanlar›, 1 yafl›nda 70-120 cm boya- 10-15 mm çapa ulafl›r.12

4. DEFNELERDefneler (Laurus L.) Lauraceae ailesine ait, herdem yeflil, 10 metreyekadar boylanabilen a¤açlard›r. Defne cinsinin Akdeniz k›y›lar› ve Kanarya adalar›ndayaflayan iki türü, ülkemizde ise Laurus nobilis L. (Akdeniz defnesi) adl› tek türüAkdeniz ikliminin hüküm sürdü¤ü alanlarda do¤ald›r. Çiçekleri bir cinsli ikievciklidir. Önceleri yeflil olgunlafl›nca siyah rengini alan meyveler sonbahardaolgunlafl›r. Meyve ve yapraklar›ndan elde edilen defne ya¤› (Oleum lauri); t›pta,kozmetikte, sabun imal›nda ve baharat olarak kullan›l›r. Makaslanma özelli¤inedeniylede dekoratif bir süs bitkisidir. Meyveler sonbaharda toplan›r ve tohumlarç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 150-200 gr. aras›tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› %73-88 aras›ndad›r ve metrekareden100 adet fidan elde edilir. Tohumlar, ekimden önce, 3-5 gün %5-10’luk sitrikasitte veya küllü suda bekletilir. 5-10 gün suda bekletmekte yeterlidir. En uygunekim zaman› sonbahar ve erken k›fl aylar›d›r. Geç k›fl ekimlerinde ise ekim yast›klar›telisle örtülenir. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 700-1100 gr. aras›nda, ortalamas›900 gramd›r. Tohumlar, 10-15 mm. derinlikte ekilir. Ya¤›fll› olmayan dönemlerdesulama ihmal edilmemelidir. Defne fidanlar›; 1 yafl›nda 40-60 cm boya, 5-8 mmçapa ulafl›r. A¤açland›rma çal›flmalar›nda 25-30 cm derinlikte tüplere ekilmifl1 yafll› tüplü fidanlar kullan›l›r. Defnede ç›plak köklü fidan dikiminden kaç›nmakgerekir. Sosyal ormanc›l›k aç›s›ndan önemli bir türdür.13

l Karamuk çiçe¤i5. KARAMUKLARKaramuklar (Berberis L.)Berberidaceae ailesine ait, k›fl›n yapra¤›n›döken yada herdem yeflil dikenli çal›lard›r.Odunu, içerdi¤i “Bereberin’’ maddesinden dolay› sar› renklidir. Karamuk cinsinindünyan›n çeflitli bölgelerine yay›lm›fl 190 kadar türü, say›s›z bahçe formu vard›r.Ülkemizde ise hemen her taraf›na yay›lm›fl olan; B. vulgaris L, B. crataegina DC,B. cratea L. ve B. integerrima Bunge. adl› 4 türü do¤al olarak bulunur. Bahardaaçan sar› renkli çiçekler, teker teker de¤il salk›m halinde bulunur.Yenebilen üzümsü meyve uzunca yumurta fleklindedir. Yaz ve sonbahardaolgunlaflan meyveler türlere göre, k›rm›z› veya siyah renk al›r. Kök ve odunundanelde edilen sar› renkli boya; kök boya olarak kullan›l›r. Karamuklar; erozyonkontrolu sahalar›nda, kurak alan a¤açland›rmalar›nda ve yaban›l yaflam›n önemlioldu¤u sahalar›n a¤açland›rmalar›nda kullan›l›r.Meyveler türlere ve ekolojik bölgelere göre; yaz, sonbahar veya erkenk›fl aylar›nda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r.Ekimlerde 5’li yada 7’li çizgi ekimi kullan›l›r ve metrekareye 5-10 gr aras›tohum, 2-4 mm derinlikte ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› %80-93 aras›ndad›rve metrekareden 100-200 adet fidan elde edilir. Tohumlarekimden önce, 2-3 gün suda bekletilmesinde yarar vard›r.En uygun ekim zaman› geç sonbahar olmakla birliktek›fl ekimlerinden de iyi sonuçlar al›n›r. Ekim yast›klar›n›nüzerine telis örtmekte yarar vard›r. Ekimlerin k›fl sonunayada bahar bafl›na sarkmas› durumunda 2-4 °C s›cakl›ktaekim tarihine ba¤l› olarak en az 1 ay so¤uk nemli katlamauygulamas›nda yarar vard›r. Karamuklarda tohumlar›6-8 °C s›cakl›kta çimlenir. Çimlenen fidecikler so¤u¤aoldukça dayan›kl›d›rlar. Karamuk tohumlar›n›n 1000tane a¤›rl›¤› türlere göre; 12-16 gr aras›nda de¤iflir.1 yafl›nda 20-35 cm boya, 3-5 mm çapa ulaflankaramuk fidanlar›, a¤açland›rma sahalar›na ç›plakköklü yada tüplü olarak dikilebilir.14l Karamuk meyvesi

l K›r›mz› bektafli üzümü6. BEKTAfi‹ÜZÜMLER‹Bektafli üzümleri (Ribes L.) Saxifragaceae ailesineait, ço¤unlukla k›fl›n yapra¤›n› döken, baz›lar› da herdemyeflil çal›lard›r. Bektafli üzümü cinsinin dünyan›n so¤ukbölgelerinde yetiflen 150 kadar türü vard›r. R. alpinum, Karadenizsahillerinde daha çok ibreli ormanlarda; R. nigrum, Do¤u Anadolu’da;R. orientale, Do¤u, Kuzeydo¤u ve Orta Anadolu’da do¤al olarak bulunur. Bunlar›nd›fl›nda R. rubrum, R. grossularia vb birçok kültür formu ise bahçelerde meyvecilikamac›yla yetifltirilir. Baharda açan yeflilimsi sar› renkteki çiçekler bazen teker tekerbulunsalar da, ço¤unlukla, salk›m fleklideki demetler halinde kurullar oluflturur.Yenilebilir siyah yada k›rm›z› renkli meyveler, yaz aylar›nda, baz› yüksek alanlardaise güz bafllang›c›nda olgunlafl›r.Bektafli üzümleri ülkemizin so¤uk bölgelerinde, k›rsal ve kentsel peyzaj›nönemli bitkileri olmalar› yan›nda, içerdikleri yüksek vitamin de¤erleri ile sosyalormanc›l›k aç›s›nda önemlidirler.Bektafli üzümlerinin fidan üretiminde daha çok efleysiz yoldan; ay›rma,kök sürgünleri ile, sert çeliklerle, dald›rma ve doku kültürü yöntemleri ile üretilir.Sert çelikler geç güz ve k›fl aylar›nda 20-25 cm uzunlukta haz›rlan›r ve 8 000ppmIBA (toz) bat›r›ld›ktan sonra köklendirme ortam›na dikilir ve %95 oran›nda sonuçal›n›r. Efleysiz yoldan üretilen fidanlar 1 yafl›nda 30-50 cm boya 5-10 mm çapaulafl›r, ancak ç›plak köklü fidanlar›n dikimi esnas›nda 5-10 cm boydan kesilmesindeyarar vard›r.15

Meyvelerin olgulaflmas›n› takiben toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Tohumlargenelde ç›karmay› takiben ekilir, hemen ekilmeyecekse mutlaka a¤z› kapal›kaplarda 1-2 °C s›cakl›kta uzun süre saklanabilir. En uygun ekim zaman›, yaz vegüz aylar›d›r. Sera ortamlar›nda k›fl aylar›nda da ekim yap›labilir. Bahar ekimlerindeise tohumlar en az 3 ay 1-4 °C s›cakl›kta nemli katlamaya al›n›r. Tohumlar ekimdenyada katlamaya al›nmadan önce, 2-3 gün suda bekletilir. En iyi çimlenme ortam›5-7 pH de¤erinde, organik madde içeri¤i yüksek mineral topraklard›r. Çok küçükolan tohumlar ekim yast›klar›na serpilerek veya çizgiler halinde ekilir. Ekimi takibenyast›klar hafifçe s›k›flt›r›l›r ve üzerine telis ve polietilen örtü örtülür. Ekilen tohumlarkapat›lmaz. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› türlere ve yetiflme ortam›na görede¤iflse de genellikle 1.5-2.3 gr aras›nda olup çimlenme oran› %60-90 aras›ndade¤iflir. Tohumdan üretilen fidanlar iki yafl›nda a¤açland›rma çal›flmalar›ndakullan›l›r.7. BÖ⁄ÜRTLENLERBö¤ürtlenler ve ahududu (Rubus L.) Rosaceae ailesinin ait, genelde yapra¤›n›döken, çok az› herdem yeflil, ço¤unlukla dikenli, sar›l›c› yada yerde sürünücüçal›lard›r. Dünyada 400’ün üzerinde, ülkemizin hemen hemen her taraf›ndayay›lm›fl olan 31 taksonu do¤al olarak yetiflir. 1000’e yak›n kültüre al›nm›fl formuvard›r. R. ideus (ahududu), R. bifrons, R. caucasicus, R. caesius, R. collinus,R. glandulosus, R. platyphyllos,R. hirtus, R. disgolur önemli türleridir. Türlere veyükseklik basamaklar›na ba¤l› olarak, geç bahardan, yaz aylar›na kadar geçensüreçte açan beyaz yada k›r-m›z› renkli çiçekler; teker teker yada kurullar halindedir.Yaz aylar›ndan, geç güz aylar›na kadar geçen süreçte olgunlaflan meyveler,üzümsüdür. Yüksek vitamin de¤erlerine sahip meyveler, önemli besinkaynaklar›ndand›r.Meyveler olgulaflmay› takiben toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Tohumlar,2-3 gün suda bekletilir ve ç›kar›lmas›n› takiben hemen ekilir. Tohumlar›n 1000tane a¤›rl›¤› 1.5-3.0 gr. aras›nda de¤iflir. En iyi çimlenme ortam› 5-6.5 pHde¤erinde küçük parçalara ayr›lm›fl %80 çimlendirme turbas› x %20 vermikülitveya %90 turba x %10 dere kumu kar›fl›m›d›r. Zorunlu hallerde çimlendirmeturbas› yerine kay›n veya çam humusu da kullan›labilir. Çok küçük olan tohumlarekim kasalar›na serpilerek veya çizgiler halinde ekilir. Ekimi takiben yast›klarhafifçe s›k›flt›r›l›r ve üzerine telis ve polietilen örtü örtülür. Ekilen tohumlar16

l Bö¤ürtlenkapat›lmaz. Çimlenen fidecikler3-4 ay sonra flafl›rtma boyutunaulafl›rlar. fiafl›rtma boyuna ulaflanfidecikler 4-5 cm ebad›ndasaks›lara flafl›rt›l›r ve so¤uk tünellereal›n›r.Bu türlerin en kolay üretimyöntemi; efleysiz yoldan gerçeklefltirilir.Kök sürgünleri ile, uç dald›rma ile, kökçelikleri ve yaprak-göz çelikleri ile kolayl›klaüretimleri gerçeklefltirilir. Ahudududa, kök sürgünleri, kökçelikleri ile üretim tercih edilmelidir. Çelik al›nan anaçlar›n gölgede olmamas› vegünefl ›fl›¤›ndan tam olarak yararlanmas› gerekir. Çelikle üretimde; ilkbahar veerken yaz aylar›nda yumuflak yaprak-göz çelikleri, k›fl ve bahar aylar›nda kökçelikleri kullan›l›r.Kök sürgünleri ile fidan üretimi: Bitkinin kök bo¤az› ve kökünden hery›l yeni sürgünler ç›kar. Bu sürgünler yapraklar›n› dökmesinin hemen ard›ndanbafllayarak yeflerin döneminin bafllang›c›na kadar geçen dönemde sökülür vetüplenir. Bu yöntemin kullan›lmas› halinde üretim parselleri oluflturulur. Parselleringünefl ›fl›¤›ndan tam yararlanmas› sa¤lan›r ve çiçekli sürgünler kesilir.Kök çelikleri ile fidan üretimi: Çelikler bitkinin uyudu¤u dönemlerdeköklerden 5-12 cm boyunda çelikler haz›rlan›r ve 2-3 cm derinlikte yatay olaraksera içerisindeki köklendirme ortam›na al›n›r. Ortam ya mikro ya¤murlama ilenemli tutulur yada ›slak çad›r kullan›l›r.Uç dald›rma ile üretim: Daha çok bö¤ürtlenlerde dikensiz türlerindevam›nda dikensiz sürgünlerin uçlar›n›n dald›r›lmas› yöntemi kullan›l›r.Yumuflak çelikler ve yaprak-göz çelikleri mutlaka turgorun en yüksekoldu¤u saatlerde al›nmal›d›r. Çelikle üretimde önemli bir hususta, çelikler üzerindeçiçek tomurcu¤unun olmamas› ve fizyolojik genç sürgünlerin kullan›lmas›d›r.2.5-5 cm uzunlukta haz›rlanan çeliklerin dip k›s›mlar› Captanl› suda 1 saat tutulur,ard›ndan 3 000 ppm IBA (toz) hormona bat›r›l›r. Köklendirme ortam› olarak %90köklendirme turbas› (steril kay›n humusu) x %10 diflli dere kumu veya % 50köklendirme turbas› (steril kay›n humusu) x %50 perlit kar›fl›mlar› kullan›l›r.17

Köklendirme ortam›n›n pH de¤eri 6-7 olmal›d›r. Özellikle yumuflak çelikler sislemesisteminin bulundu¤u sera içerisine dikilir ve dikildi¤i ortam›n s›cakl›¤› 20-24 °Colmal›d›r. Sisleme sisteminin bulunmamas› halinde mutlaka ›slak çad›r alt›na al›n›r.Tüm türlerin ticari üretimde, virüsten ar› fideler elde edilmek istenirsedoku kültürü tercih edilir. Bu yöntemde ana bitkinin büyüme noktas›ndan 1 mmden küçük parçalar al›narak, steril ortamdaki özel besi ortamlar›na konur. Nem,s›cakl›k ve ›fl›¤›n kontrollü oldu¤u özel ortamda belirli bir sürenin ard›ndan tüpleriçerisinde küçük bitkiler oluflur. Küçük bitkiler aflamal› olarak d›fl ortama aktar›l›r.Asl›nda günümüzde kültüre al›nm›fl ahududu ve bö¤ürtlenlerin bir ço¤udo¤rudan do¤adan selekte edilmifltir. Çünkü onlar çok kolay melez yapabilirler.Özellikle taflra teflkilat›nda çal›flan teknik elamanlar, do¤al ortamda, kolayl›klafarkl› bireyleri tespit edip, bunlar› isimlendirebilir. Böylece ülke bilimine veekonomisine do¤rudan katk›da bulunmufl olurlar. Ahududu, bö¤ürtlen ve yaban›lçilekler sosyal ormanc›l›kta çok önemli yere sahiptirler. Bakanl›kça gerçeklefltirilecekiyi bir organizasyonla, arazisi k›t da¤ köylerinin kalk›nmas›na h›zl› bir çözümgerçeklefltirilebilir. Çünkü onlar›n üretimi için büyük arazilere gerek olmad›¤› gibien önemli girdisi (65-75) ise; ifl gücü ve hayvan gübresidir. Bunlar ormanköylerinde fazlas›yla mevcut koflullard›r. En önemli sorun ise h›zl› bir flekildepazara ulaflt›r›lmalar›d›r. Böylece ormanlar üzerindeki bask› en aza iner ve halk›m›zdabu alternatif ürünlerden ve önemli besin kayna¤›ndan daha fazla yararlan›r.8. GÜLLERKuflburnular yada yaban gülleri (Rosa L.) Rosaceae ailesine ait, geneldeyapra¤›n› döken, çok az› herdem yeflil, ço¤unlukla çal›lard›r. Dünyada 200’ünüzerinde, ülkemizin hemen hemen her taraf›nda yay›lm›fl olan 25 kadar türü çoksay›da taksonu do¤al olarak yetiflir. Binlerce kültüre al›nm›fl formu ve melezivard›r. R. canina, R.cinamomea, R. cordifolia, R gallica, R. glauca, R. orientalis,R. turcica, R. tomentosa, R. sempervirens, R. arvensis, R. villosa, R. ibericaülkemizde do¤al olarak bulunan önemli türler.Türlere ve yükseklik basamaklar›na ba¤l› olarak, bahar ve yaz aylar›nakadar geçen süreçte açan beyaz, k›rm›z›, pembe, sar› renkli çiçekler; teker tekeryada toplu haldedir. Geç yaz aylar›ndan, geç güz aylar›na kadar geçen süreçteolgunlaflan meyveler, k›rm›z›d›r. Yüksek vitamin de¤erlerine sahip meyveler,önemli besin kaynaklar›ndand›r. Isparta dolaylar›nda yay›lan R. damascena (kokulu18

gül) parfümeri ve sabun sanayinde kullan›l›r. Kuflburnular erozyon kontroluçal›flmalar› ve sosyal amaçl› a¤açland›rma çal›flmalar›n›n önemli bitkileridir.Meyveler yaz sonu veya erken sonbaharda olgunlaflma rengini almayabafllad›¤› dönemde toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r.Tohumlar kuru olarak 3-4 y›l saklanabilir. Ekimlerde 5’li çizgi ekimiuygulan›r ve metrekareye 20-30 gr aras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran›%30-55 aras›nda olup bofl tohumlar uzaklaflt›r›l›rsa %87’ye varan oranda dolutohum elde edilebilir. Metrekareden 50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlarekimden önce, 3-5 gün %5-10’luk sitrik asitte bekletilir. Baflka bir ön ifllem olarakda 90 ºc s›cakl›kta suya at›l›r ve su so¤uyuncaya kadar bekletilir. En uygun ekimzaman› tohumlar›n ç›kart›lmay› takiben ekilmesidir. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤›17-27 gr. aras›nda, ortalamas› 20 gramd›r. Tohumlar 10-15 mm. derinlikte ekilir.Ekimi takiben yast›klar telisle örtülenir. Sürekli donlu günlerin bafllad›¤› dönemlerdeyast›klara havalanabilir plastik örtü örtülür ve donlar›n son bulmas› ile bekletilmedenkald›r›l›r. Ya¤›fll› olmayan dönemlerde s›k s›k sulama uygulan›r ve yast›klar›nnemini kaybetmesine asla izin verilmez. Kuflburnu fidanlar›, 1 yafl›nda tercihentüplü olarak a¤açland›rma sahalar›nda kullan›l›r.l Kuflburnu19

9. DA⁄ MUfiMULALARIDa¤ muflmulalar› (Coteneaster Erhr.) Rosaceae ailesine ait, geneldeyapra¤›n› döken, çok az› herdem yeflil, ço¤unlukla çal›lard›r. Dünyada 50 kadartaksonu, ülkemizin hemen hemen her taraf›nda yay›lm›fl olan; C. integerrimus,C. melonocarpus, C. multiflorus, C. meyeri, C. morulus, C. nummularia,C. transcaucasicus adl› 7 türü do¤al olarak bulunur. Türlere ve yükseklik basamaklar›naba¤l› olarak, bahar ve yaz aylar›na kadar geçen süreçte açan beyaz, pemberenkli çiçekler; teker teker yada birço¤u bir arada bulunur. Geç yaz aylar›ndan,geç güz aylar›na kadar geçen süreçte olgunlaflan meyveler, parlak k›rm›z› yadaportakal rengidir. 3500 metre yüksekli¤e kadar yetiflebilir. Da¤ muflmulas› da¤l›kalanlardaki, erozyon kontrolu çal›flmalar› ve öncü a¤açland›rmalarda kullan›lacakönemli türlerdendir.Meyveler sonbahar veya erken k›fl aylar›nda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r.Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 10-20 gr. aras› tohum ekilir.Tohumlar›n çimlenme oran› %38-71 aras›ndad›r ve metrekareden 50-100 adetfidan elde edilir. Tohumlar ekimden önce, 5-10 gün %5-10’luk sitrik asitte yadaküllü suda bekletilir. Tohumlar kurutulmadan nemli olarak ekilir. En uygun ekimzaman› sonbahar aylar›d›r ancak ve erken k›fl aylar›nda da yap›labilir. Ekim yast›klar›telisle örtülenir ve donlu günlerde havalanabilir plastik örtü örtülür. Tohumlar›n1000 tane a¤›rl›¤› 18-22 gr. aras›nda, ortalamas› 20 gramd›r. Tohumlar 10-15mm.derinlikte ekilir. Ya¤›fll› olmayan dönemlerde sulama ihmal edilmemelidir.Da¤muflmulas› fidanlar›, 1 yafl›nda tercihen tüplü olarak a¤açland›rma sahalar›ndakullan›l›r.l Da¤ muflmulas›20

l Al›ç meyvesi10. ALIÇLARAl›çlar ve yemiflenler (Crataegus L.) Rosaceae ailesine ait, ço¤unluklak›fl›n yapra¤›n› döken, dikenli çal› yada küçük boylu a¤açlard›r. Al›ç cinsininKuzey Yar›m kürede yetiflen 200 kadar türü, ülkemizde ise 17 türü çok say›dataksonu do¤al olarak yay›l›r. C. orientalis, C. tanacetifolia, C. aronia vb çok çekirdeki(3 ve fazlas›) al›çlar, C. monogyna, C. Monogyna Jacq subsp. Azerella (Gris.)Franco, C. sinaica vb. tek yada iki çekirdekli olanlar, yemiflenlerin çiçeklenme vemeyve olgunlaflt›rma zamanlar› farkl›d›r. Al›çlarda çiçeklenme genelde haziranay›nda, meyve olgunlaflmas› geç sonbaharda gerçekleflirken, yemiflenlerdeçiçeklenme bahar aylar›nda, meyve olgunlaflmas› geç yaz aylar›nda gerçekleflir.Ülkemizde do¤al yay›lan al›ç ve yemiflenlerin tamam›na yak›n› beyazçiçek açar. Meyve renkleri türlere göre k›rm›z›, sar›, turuncu yada onlar›n kar›fl›m›olabilir. Al›çlar›n bir çok türü kurakl›¤a çok dayan›kl›d›r. Bu nedenle insan eliyleormans›zlaflm›fl alanlar›n a¤açland›r›lmas›nda önemli türlerdir. Al›çlar ülkemizinso¤uk ve kurak bölgelerinde, k›rsal ve kentsel peyzaj›n önemli bitkileri olmalar›yan›nda, içerdikleri yüksek vitamin de¤erleri ile sosyal ormanc›l›k aç›s›ndaönemlidirler. Yine onlar›n çiçek ve yapraklar› t›bbi olarak yayg›n olarak kullan›l›r.Al›ç çiçe¤i çay› kalp ve damar hastal›klar›na tavsiye edilir.Al›çlar ve yemiflenlerin üretim teknikleri birbirinden farkl›d›r. Al›ç meyvelerisonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r.21

l Yemiflen mevyveleriEkimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r vemetrekareye 100-200 gr. aras› tohum ekilir. Tohumlar›nçimlenme oran› %35-60 aras›ndad›r ve metrekareden50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlar k›fl ve bahar aylar›nda do¤al ortamdakatlamaya al›n›r ve zaman zaman sulan›r. Bunun ard›ndan sonbahardan baharaylar›na kadar geçen süreçte tohumlar yast›klara yada tüplere ekilir. Di¤er biryöntemde, meyveler henüz olgunlaflmaya bafllad›¤› dönemde toplan›p hiçbekletilmeden ekilmeleri yada do¤al ortamda katlanmalar› durumunda ço¤u kezbaflar›l› sonuç al›n›r. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 80-170 gr. aras›nda, ortalamas›110 gramd›r. Tohumlar 10-15 mm. derinlikte ekilir. Mespilus germanica L.(döngel, muflmula, beflb›y›k) tohumlar› da ayn› yöntemle üretilir. Döngel, ekolojisid›fl›na ekilecekse en iyi üretim yöntemi, yörenin do¤al al›ç yada yemiflen türüüzerine kalem afl›s› kullanarak afl›lamakt›r. Afl› uygulamas› fidanl›kta yap›lacaksagöz afl›s› tercih edilir.Yemiflen meyveleri geç yaz aylar›nda toplan›r ve hiç bekletilmedentohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 7’li veya 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye40-50 gr. aras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› %70-86 aras›ndad›r vemetrekareden 50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlar ç›karmay› takiben hiçbekletilmeden 5-10 gün %5-10’luk küllü suda yada sitrik asitte bekletildiktensonra kurutulmadan nemli olarak ekilir. Ekim yast›klar›n›n üzeri örtülenir. vehavalanabilir plastik örtü örtülür. Ekimi takiben s›k s›k sulan›r. Tohumlar›n1000 tane a¤›rl›¤› 70-110gr aras›nda, ortalamas› 90 gramd›r.Tohumlar 10-15mm.22

derinlikte ekilir. C. Monogyna Jacq subsp. Azerella (Gris.) Franco tohumlar›n›nortalama 1000 tane a¤›rl›¤› ise 145 gramd›r. A¤açland›rma çal›flmalar›nda1 yafl›nda tercihen tüplü fidanlar kullan›l›r. 1 yafl›ndaki al›ç fidanlar›; 40-60 cmboya, 5-9 mm çapa ulafl›rken, 1 yafl›ndaki yemiflen fidanlar›; 50-80 cm boya,5-11 mm çapa ulafl›rlar. Al›ç fidanl›k tekni¤inde üzerinde önemli durulmas›gereken konu fidanlar› memeli pas hastal›¤›na karfl› korumakt›r. Bunun içinçimlenmeyi takiben 4-7 adet aral›klarla ilaçlama yap›l›r.l Al›ç a¤ac›23

l Ahlat çiçe¤i11. ARMUTLARArmut (ahlat, çördük) (Pyrus L.) Rosaceae ailesine ait, ço¤unlukla k›fl›nyapra¤›n› döken a¤açlard›r. Ahlat cinsinin Kuzey Yar›m kürede yetiflen 20 de¤ifliktürü, ülkemizin hemen hemen tamam›na yay›lm›fl; P. boisseriana, P. hakkiarica,P. communis (armut), P. syriaca, P. amygdaliformis, P. salicifolia, P. anatolica,P. elaagnifolia adl› 8 türü, çok say›da taksonu do¤al olarak bulunur. Ahlatlardaçiçeklenme bahar aylar›nda yapraklanmadan önce yada yapraklanmayla beraberolur. Çiçekler, ço¤unlukla beyaz, bazen de pembedir.Meyveler ço¤unlukla sonbaharda, baz›lar›nda ise yaz aylar›nda olgunlafl›r.Ahlatlar›n bir çok türü kurakl›¤a çok dayan›kl› türler olup, Anadolu’nun insankökenli bozk›r alanlar›nda dahi bulunur. Meyve a¤açlar› içerisinde uzun ömürlübir taksondur. Anadolu’nun insan eliyle bozk›rlaflmas› aflamas›nda, ahlatlar yemifllerinedeni ile kesilmemifltir. Asl›nda ahlatlar, Anadolu bozk›r›n› çepeçevre çevreleyen;mefle, ard›ç, mefle-ard›ç birli¤inin bir üyesidir. Bu nedenle Kurak-so¤uk iklimesahip alanlarda yap›lacak a¤açland›rma çal›flmalar›nda gösterge bitkidir. Anadolubozk›r›nda dolafl›rken, oraya buraya serpifltirilmifl yafll› ahlat a¤açlar› bizlere,ormanlar›n geçmifli hakk›nda bilgi verir. Yafll› ahlat a¤açlar› yafllar› kadar öncekiorman›n s›n›r›n› bizlere gösterirler. Bu durum, a¤açland›rmaya nereden24

afllayaca¤›m›z›n bir göstergesidir. Genelde ahlatlar›n dahi bulunmad›¤› OrtaAnadolu sahalar›, ço¤unlukla do¤al bozk›rlard›r. Buralarda a¤açland›rma yapmakbaflar›s›zl›¤› bafltan kabullenmek demektir. Orta Anadolu bozk›r orman s›n›r›ndave yüksek da¤ ormanlar›nda yap›lacak a¤açland›rmalarda ahlatlar önemli yeresahiptirler.Meyveler sonbahar aylar›nda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Tohumlar›nbüyüklü¤ü; türlere, pöpülasyonlara ve bireylere ba¤l› olarak de¤iflir. Bu nedenle;tohumlar›n, 1000 tane a¤›rl›¤› 30 ile 90 gr aras›, ortalamas› 60 gramd›r. Ekimlerde5’li çizgi ekimi kullan›l›r ve metrekareye 10-30 gr aras› tohum ekilir. Tohumlar›nçimlenme oran› %80-95 aras›ndad›r ve metrekareden 50-100 adet fidan eldeedilir. Tohumlar ekimden önce, 1-3 gün suda bekletilmesinde yarar vard›r. Enuygun ekim zaman› geç sonbahar olmakla birlikte k›fl ekimlerinden de iyi sonuçlaral›n›r. Ekimlerin k›fl sonuna yada bahar bafl›na sarkmas› durumunda 6-7 ºC s›cakl›kta1-2 ay so¤uk nemli katlama uygulamas›nda yarar vard›r. Armutlarda tohumlar›nçimlenme s›cakl›¤› 7 ºC’dir. A¤açland›rma çal›flmalar›nda 1 yafll›, mümkünsetüplü-kapl› ahlat fidanlar› kullan›l›r. Ahlat fidanlar› 1 yafl›nda; 50-80 cm boya,8-12 mm çapa ulafl›rlar.l Ahlat meyvelerindentohum ç›kart›lmas›25

l At elmas›13. GEY‹K ELMASIGeyik elmas› (at elmas›), (Eriolobus (Pair) Roeme.) Rosaceae ailesine ait,k›fl›n yapra¤›n› döken bir a¤açt›r. Kuzey-Do¤u Avrupa, Bulgaristan, Anadolu,Lübnan ve Filistin’de yay›lm›fl olan Eriolobus triobatus (Pair) Roeme. adl› tek türüvard›r. Geyik elmas› ülkemizde; Ege, Akdeniz, Akdeniz iklimin ‹ç Anadolu’yasarkt›¤› Konya’n›n baz› bölümlerinde 600-1600 metreler aras›da yay›l›r. Yay›l›flalan›nda meyve yaprak özellikleri ile farkl›l›klar gösterir. Geyik elmas›nda çiçeklenmegenelde; may›s sonu ve haziran ay›nda gerçekleflir. Çiçekler beyaz, meyvelersar›ms› yeflil renktedir. Yenilebilir meyveler, geç sonbahar aylar›nda olgunlafl›r.Olgun meyve, yaprak ve çiçekleri yöre halk›nca; fleker hastal›¤›na, kalp ve damarhastal›klar›na karfl› kullan›r. Ço¤u insanca tan›nmad›¤›ndan yaflam alan› iyicedaralm›fl risk alt›nda bir a¤açt›r. Yay›l›fl alan› içerisinde yap›lacak a¤açland›rmaçal›flmalar›nda mutlaka yer verilmesi gereken; kurakl›¤a oldukça dayan›kl›, estetikbir a¤açt›r.Meyveler olgunlaflmaya bafllad›klar› sonbahar aylar›nda toplan›r vetoplanmay› takiben tohumlar ç›kart›l›r. Tohumlar ç›karmay› takiben 5-10 gün2-4 °C s›cakl›kta suda bekletilir ve hemen ekilir. Ekim derinli¤i 4-6 milimetredir.Ekimi takiben telisle örtüleme uygulan›r ve donlu günlerde yast›klar›n üzerineörme plastik örtünün örtülmesinde yarar vard›r. Tohumlar 6-7°C s›cakl›ktaçimlenmeye bafllarlar. Tohumlar›n çimlenme oran› %78-97 aras›ndad›r. Ekimlerde27

5’li çizgi ekimi kullan›l›r ve metrekareye 10-15 gr tohum ekilir. Metrekareden50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 25-33 gr. aras›d›r.A¤açland›rmalarda 1 yada 2 yafll› tüplü fidanlar tercih edilmelidir. Geyik elmas›fidanlar› 1 yafl›nda; 30-50 cm boya, 5-10 mm çapa ulafl›rlar.14. KARAGÖZLERKaragözler (kürt çal›s›), (Amelanchier Medik) Rosaceae ailesine ait, k›fl›nyapra¤›n› döken, çal› yada a¤açlard›r. Karagöz cinsinin dünyada 25 taksonu,ülkemizde ise biri endemik olmak üzereiki türü do¤al olarak yay›l›r. Karagözlerdeçiçeklenme geç bahar aylar›nda olur.Çiçekler beyazd›r. Yenilebilir üzümsümeyveler ço¤unlukla sonbaharaylar›nda olgunlafl›r. Karagözlerso¤uk ve kurakl›¤a çok dayan›kl›bitkilerdir. Bu nedenle de ekstremalan a¤açland›rmalar›nda kar›fl›masokulmas› gereken önemlibitkilerdendir. Odunu çok sa¤lamolup geçmiflte ka¤n› dingili gibidayan›kl›l›k gerektiren ifllerdel Karagöz tohumukullan›lm›flt›r.Meyveler geç yaz, sonbahar aylar›nda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r.Tohumlar ekimden önce, 1-3 gün %5-10’luk külü suda bekletilmesinde yararvard›r. En uygun ekim zaman› sonbahar olmakla birlikte k›fl ekimlerinden de iyisonuçlar al›n›r. Ekim 2-3 mm derinlikte yap›l›r. Ekim yast›klar›n›n üzerine telisörtmekte yarar vard›r. Ekimlerin k›fl sonuna yada bahar bafl›na sarkmas› durumunda2-4 ºC s›cakl›kta 1-2 ay so¤uk nemli katlama uygulamas› yararl›d›r. Karagözlerdetohumlar›n çimlenme s›cakl›¤› 8-10 °C’dir. Ekimlerde 7’li çizgi ekimi kullan›l›r vemetrekareye 3-5 gr aras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› %80-98aras›ndad›r ve metrekareden 100-200 adet fidan elde edilir. Amelanchierrodundifolia subsp. rodundifolia, Amelanchier rodundifolia subsp. integrifolia veAmelanchier parviflora ülkemizde yay›lan taksonlard›r. Karagöz tohumlar›n›n1000 tane a¤›rl›¤› 9-12 gr aras›nda, ortalamas› 11 gramd›r. A¤açland›rma28

çal›flmalar›nda 1 yada 2 yafll›, mümkünse tüplü-kapl› karagöz fidanlar› kullan›l›r.Karagöz fidanlar› 1 yafl›nda; 15-25 cm boya, 3-5 mm çapa ulafl›rlar.l Karagöz a¤ac›29

l Gövem meyvesi15. ER‹KLERErikler (Prunus L.) Rosaceae ailesine ait, ço¤unlukla k›fl›n yapra¤›n› döken,çal› yada a¤açlard›r. Erik cinsinin Kuzey Yar›m kürede yetiflen çok say›da türü,ülkemizde ise 5 türü çok say›da taksonu do¤al olarak yay›l›r. P domestica,P. divaricata, P. spinosa önemli türlerdir. Eriklerde çiçeklenme bahar aylar›ndaolur. Çiçekler ço¤unlukla beyaz, bazen de pembe yada k›rm›z›d›r.Prunus domestica L. (Yaban›l Erik): 10 metreye kadar boylanan,20-2000 metreler aras›nda yetiflen, bir a¤açt›r. Meyveler yaz›n yada erkensonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›rve metrekareye 100-150 gr aras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran›% 80-87 aras›ndad›r ve metrekareden 50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlarekimden önce, 3 gün % 5-10’luk küllü suda veya sitrik asitte bekletilir. En uygunekim zaman› sonbahar ve erken k›fl aylar›d›r. Ekim yast›klar›n›n telisle örtülenmesindeyarar vard›r. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 200-250 gr. aras›nda, ortalamas›220 gramd›r. Tohumlar 15-20 mm. derinlikte ekilir. Ya¤›fll› olmayan dönemlerdesulama ihmal edilmemelidir. A¤açland›rmalarda 1 yafll› fidanlar kullan›l›r. Erikfidanlar› 1 yafl›nda; 50-80 cm boya, 6-10 mm çapa ulafl›rlar.Prunus sipinosa L. (Çakal eri¤i, Gövem): 3-5 metre boylanabilen,50-1500 metreler aras›nda yetiflen, dikenli küçük a¤aç yada çal›d›r. Meyvelererken sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimiuygulan›r ve metrekareye 50-70 gr aras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran›gövemde %71-87 aras›ndad›r ve metrekareden 50-100 adet fidan elde edilir.30

Tohumlar ekimden önce, 3 gün %5-10’luk küllü suda veya sitrik asitte bekletilir.Meyvelerin toplanmas›n›n ard›ndan, tohumlar hiç bekletilmeden ç›kar›l›r ve hemenekilir yada katlamaya al›n›r. Ekim yast›klar›n›n telisle örtülenmesinde yarar vard›r.Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 180-250 gr. aras›nda, ortalamas› 200 gramd›r.Tohumlar 15-20 mm. derinlikte ekilir. Ya¤›fll› olmayan dönemlerde sulama ihmaledilmemelidir. A¤açland›rmalarda 1 yafll› fidanlar kullan›l›r. Gövem fidanlar›1 yafl›nda; 50-70 cm boya, 6-8 mm çapa ulafl›rlar.Prunus divaricata L. (Domuz eri¤i) : 8 metre boylanabilen bir a¤açt›r.Meyveler yaz sonu ve erken sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 150-250 gr aras› tohum ekilir. Tohumlar›nçimlenme oran› %64-81 aras›ndad›r ve metrekareden 50-100 adet fidan eldeedilir. Tohumlar ekimden önce, 5 gün %5-10’luk sitrik asitte yada küllü sudabekletilir. En uygun ekim zaman› tohumlar›n ç›kar›lmas›n› takiben ve hiç bekletmedenyap›lmas›d›r. Ekim yast›klar› telisle malçlan›r ve üzerlerine havalanabilir plastikörtü örtülmesinde yarar vard›r. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 650-1050 gr.aras›nda, ortalamas› 800 gramd›r. Tohumlar 20-30 mm. derinlikte ekilir. Ya¤›fll›olmayan dönemlerde sulama ihmal edilmemelidir. A¤açland›rmalarda 1 yafll›fidanlar kullan›l›r. Domuz eri¤i fidanlar› 1 yafl›nda; 80-120 cm boya, 9-12 mmçapa ulafl›rlar.l Yaban eri¤i31

l Mahlep meyvesi15. K‹RAZLARKirazlar (Cerasus Duhamel.) Rosaceae ailesine ait, ço¤unlukla k›fl›nyapra¤›n› döken, bazen herdem yesil çal› yada a¤açlard›r. Kiraz cinsinin KuzeyYar›m kürede yetiflen çok say›da türü, ülkemizde ise 9 türü çok say›da taksonudo¤al olarak yay›l›r. C. mahalep, C. lauracerasus, C. avium, C. prosrata ormanc›l›kaç›s›ndan önemli türlerdir. Kirazlarda çiçeklenme bahar aylar›nda olur. Çiçeklerço¤unlukla beyaz, bazen de pembe yada k›rm›z›d›r.Cerasus mahalep (L.) Miller. Gard. Dict. et. (İdris, mahlep):300-1850 metreler aras›nda yay›lan C. mahalep var mahalep ve 1900-2100metreler aras›nda yay›lan C. mahalep var alpina adl› iki varyetesi vard›r.A¤açland›rma çal›flmalar›nda bu durumu mutlaka dikkate al›nmal›d›r. 10-15 metreboya ulaflabilen bir a¤açt›r. Meyveler yaz sonu veya sonbahar bafl› toplan›r vetohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 20-30 graras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› %85-90 aras›ndad›r ve metrekareden50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlar ekimden önce, 1-3 gün %5-10’luk küllüsuda yada %5-10’luk sitrik asitte bekletilir. En uygun ekim zaman› sonbahard›r.32

Erken k›fl ekimlerinde ise ekimi takiben yast›klar›n üzerine telis ve örme plastikörtü örtülür. Bu taktirde yüksek çimlenmeye ulafl›l›r. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤›80-110 gr. aras›nda, ortalamas› 95 gramd›r. Tohumlar 10-20 mm. derinlikte ekilir.Ya¤›fll› olmayan dönemlerde sulama ihmal edilmemelidir. A¤açland›rmalarda1 yafll› fidanlar kullan›l›r. ‹dris fidanlar› 1 yafl›nda; 60-110 cm boya, 10-13 mmçapa ulafl›rlar.Lauracerasus officinalis Roem. (Karayemifl): Karadeniz bölgesi veHatay yöresinde 20-2000 metreler ars›nda yetiflen, 10 metre boylanabilen bira¤açt›r. Meyveler yaz ve güz aylar›nda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 50-60 gr aras› tohum ekilir. Tohumlar›nçimlenme oran› %80-95 aras›ndad›r ve metrekareden 50-100 adet fidan eldeedilir. Tohumlar ekimden önce, 1-3 gün %5-10’luk küllü suda yada %5-10’luksitrik asitte bekletilir. En uygun ekim zaman› geç yaz ve erken sonbahard›r. Ekimitakiben yast›klar›n üzerine telis ve örme plastik örtü örtülür. Tohumlar›n1000 tane a¤›rl›¤› 200 gramd›r. Tohumlar 10-20 mm. derinlikte ekilir. Ekimitakiben yast›klar s›k s›k sulan›r. A¤açland›rmalarda 1 yafll› fidanlar kullan›l›r.Karayemifl fidanlar› 1 yafl›nda; 30-50 cm boya, 6-10 mm çapa ulafl›rlar. Karayemiflinçelikle üretimi kolayd›r. Bu amaçla 10-15 cm uzunlukta yumuflak yada yar› odunsuçelikler kullan›l›r. Haz›rlanan çelikler, 3 000 ppm IBA ile muamele edildiktensonra; %70 diflli dere kumu, %30 organik madde kar›fl›m›na sera ortam›nda dikilir.l Kufl kiraz› meyvesi33

Prunus avium (L.) L., fFl. Suec. (Kufl kiraz›): 20-25 metre boya ulaflabilen,50-1800 metreler aras›nda, ülkemizin nemli ve yar› nemli alanlarda yetiflen,odunu çok de¤erli bir orman a¤ac›d›r. Meyveler yaz aylar›nda toplan›r ve tohumlarç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 50-60 gr aras›tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› %80-95 aras›ndad›r ve metrekareden50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlar ekimden önce, 1-3 gün %5-10’luk küllüsuda yada %5-10’luk sitrik asitte bekletilir. En uygun ekim zaman› geç yaz veerken sonbahard›r. Ekimi takiben yast›klar›n üzerine telis ve örme plastik örtüörtülür. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 200 gramd›r. Tohumlar 10-20 mm. derinlikteekilir. Ekimi takiben yast›klar s›k s›k sulan›r. A¤açland›rmalarda 1 yafll› fidanlarkullan›l›r. Kufl kiraz› fidanlar› 1 yafl›nda; 60-80 cm boya, 10-12 mm çapa ulafl›rlar.Cerasus prosrata (Lab) Ser in. DC. Prodr (Bodur viflne): Yüksek da¤ormanlar›nda 900-2400 metreler aras›nda yaflayan sürünücü yada 1 metreyekadar boylanabilen çal›d›r. Meyveler yaz sonu veya sonbahar bafl› toplan›r vetohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 30-40graras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› %80-91 aras›ndad›r ve metrekareden50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlar ekimden önce, 1-3 gün %5-10’luk küllüsuda yada %5-10’luk sitrik asitte bekletilir. En uygun ekim zaman› toplamay›takiben ve erken sonbahard›r. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 90-110 gr.aras›ndad›r.Tohumlar 10-20 mm. derinlikte ekilir. Ekimi takiben yast›klar›n üzerine telis veörme plastik örtü örtülür ve s›k s›k sulan›r. A¤açland›rmalarda 1 yafll› tüplü fidanlarkullan›l›r. Bodur viflne fidanlar› 1 yafl›nda; 30-40 cm boya, 5-8 mm çapa ulafl›rlar.34l Kufl kiraz› fidan›

16. BADEMLERl Keçi payam› meyveleriBademler (payam) (Amygdalus L.); Rosaceaeailesine ait, yapra¤›n› döken çal› yada a¤açlard›r. Payamcinsinin dünyada çok say›da türü, ülkemizde ise 12 türübulunur. Asl›nda payamlar›n tamam› ülkemiz ormanc›l›¤› aç›s›ndanönemlidir. Bu konu ayr› bir çal›flma olarak ele al›nmal›d›r. Bademlerde çiçeklenmeerken bahar aylar›nda olur. Çiçekler ço¤unlukla beyaz yada pembe bazen dek›rm›z›d›r.Amygdalus orientalis L. (Keçi payam›): 0.5-3 metre boylanabilengümüfli renkli yapraklar› olan çal›d›r. Kurakl›¤a son derece dayan›kl›d›r. Ço¤u kezorman ekosisteminin d›fl›nda bozk›r sahalar›nda dahi rahatl›kla yaflam›n› devamettirebilir. Genelde; 600-1500 metreler aras›nda yay›l›r. Meyveler yetiflme ortam›nagöre; yaz yada sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgiekimi uygulan›r ve metrekareye 50 gr. tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran›%80-95 aras›d›r ve metrekareden 50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlarekilmeden önce 2-3 gün suda bekletilir. En uygun ekim zaman› sonbahar veerken k›fl aylar›d›r. Sonbahar ekimlerinde ilk ya¤murlara kadar düzenli sulamauygulanmal›d›r. Ekim yast›klar›n›n üzeri mutlaka telisle örtülenmelidir. Keçi payam›tohumlar›n›n 1000 tane a¤›rl›¤› 350-500 gr. aras›nda, ortalamas› 420 gramd›r.Tohumlar 15-20 mm. derinlikte ekilir. A¤açland›rmalarda 1 yafll› tüplü fidanlarkullan›l›r. Keçi payam› fidanlar› 1 yafl›nda; 50-60 cm boya, 6-9 mm çapa ulafl›rlar.Amygdalus communis L (Badem, payam): 8 metreye kadar boylanabilenbir a¤açt›r. Yar› kurak saha a¤açland›rmalar›nda 100-1800 metreler aras›nda sosyalormanc›l›k için önemli bir türdür. Meyveler sonbaharda toplan›r ve tohumlar35

ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye bademde500-600 gr. tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› bademde %80-85 aras›d›rve metrekareden 50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlar ekilmeden önce2-3 gün suda bekletilir. En uygun ekim zaman› sonbahar ve erken k›fl aylar›d›r.Sonbahar ekimlerinde ilk ya¤murlara kadar düzenli sulama uygulanmal›d›r. Ekimyast›klar›n›n üzeri mutlaka telisle örtülenmelidir. Badem tohumlar›n 1000 tanea¤›rl›¤› 3-4 kg aras›nda, ortalamas› 3.5 kilo dur. Tohumlar 20-30 mm. derinlikteekilir. A¤açland›rmalarda 1 yafll› tüplü fidanlar kullan›l›r. Badem fidanlar› 1 yafl›nda;50-80 cm boya, 6-12 mm çapa ulafl›rlar.17. HARNUPCeratonia siliqua L. (Harnup, keçiboynuzu); Papilionaceae ailesininCaesalpinioideae alt ailesine aittir. Harnup,10-15 metreye kadar boylanabilen,daha çok Akdeniz bölgesinde yay›lm›fl, herdem yeflil, küçük bir a¤açt›r. Do¤rudaninsan ve hayvan besini olarak çok de¤erli meyvelere sahiptir. Günümüzde tohumlar›da endüstride kullan›lmaktad›r. Sosyal ormanc›l›k aç›s›ndan üzerinde en fazladurulmas› gereken türlerdendir. Ayn› zamanda çok estetik park bahçe a¤ac›d›r.Koyu kahverengi meyveler, sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r.Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 50-70 gr. aras› tohum ekilir.Tohumlar›n çimlenme oran› %80-95 aras›ndad›r ve metrekareden 100-150 adetfidan elde edilir. Tohumlar, ekimden önce, 5 dakika 90 °C suya bat›r›l›r ve3-5 gün suda bekletilir. En uygun ekim zaman›sonbahar ve k›fl aylar›d›r. Erken baharekimlerinde kültürel önlemleral›nmas›nda yarar vard›r.Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤›130-300 gr. aras›nda,ortalamas› 210 gr. d›r. Tohumlar15-25 mm. derinlikteekilir. A¤açland›rmaçal›flmalar›nda1yafll› tüplü-kapl› fidanlarkullan›l›r. Harnup fidanlar›bir yafl›nda 30-50 cmboya, 5-11 mm çapa ulafl›r.36l Harnup

l Yalanc› i¤de18. YALANCI ‹⁄DELERYalanc› i¤deler (Hippophae L.);Elaeagnaceae ailesine ait, k›fl›n yapra¤›n› dökençal› yada küçük a¤açlard›r. Bu cinsin Avrupave Asya’da yay›lm›fl olan H. rhamnoidesve H. salicifolia adl› iki türü vard›r. Ülkemizdeise sadece birincisi do¤al olarak bulunur.Yalanc› i¤de, ‹ç, Do¤u, Karadeniz-Akdenizard› bölgelerinin, yar› kurak alanlar›n erozyonkontrolu çal›flmalar›nda kullan›l›r.Üzümsü meyveler portakal k›rm›z›s› rengini ald›klar› zaman erkensonbahar aylar›nda dallar makasla kesilerek toplan›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimiuygulan›r ve metrekareye 4-5 gr aras› tohum ekilir. Metrekareden 100 adet fidanelde edilir. Tohumlar ekilmeden önce 2-3 gün suda bekletilir. En uygun ekimzaman›; tohumlar›n ç›kar›lmas›n› takiben ekilmesi yada do¤al katlanmas›d›r.Zorunlu hallerde ise k›fl ekimi yap›labilir. Bu taktirde kültürel önlemler (örtülemevb.) al›n›r. Bahar ekimlerinde ya do¤al koflullarda katlamaya al›nm›fl tohumlaryada yapay ortamda 90 gün 1-4 °C de nemli kumda katlanm›fl tohumlar kullan›l›r.Erken bahar ekimlerinde teknik önlemler almak gerekir. Tohumlar›n 1000 tanea¤›rl›¤› 7-10 gr aras›d›r. Tohumlar 2-3 mm derinlikte ekilir. A¤açland›rmaçal›flmalar›nda 1 yada 2 yafll› fidanlar kullan›l›r.Yalanc› i¤deler çelikle çok rahat ürerler. Bu amaçla 10-15 cm uzunluktakisert çelikler do¤rudan a¤açland›rma tüplerine çeliklenebilir. Çelikler tüpe al›nmadanönce 3 000-8 000 ppm aras› IBA muamele edilmesi baflar›y› garanti alt›na al›r.Ayn› y›l›n çeliklerinden elde edilen fidanlar a¤açland›rma çal›flmalar›nda kullan›l›r.19. ‹⁄DELER‹¤deler (Elaa¤nus L.); Elaeagnaceae ailesine ait, k›fl›n yapra¤›n› dökenveya herdem yeflil çal› yada a¤açlard›r. Bu cinsin Avrupa Asya ve Kuzey Amerika’dayay›lm›fl olan 10 kadar türü vard›r. Ülkemizde ise sadece Elagnus angustifolia L.(‹¤de) adl› türü do¤ald›r. ‹¤de, kurak ve yar› kurak alanlar›n taban arazilerinina¤açland›rmalar›nda kullan›l›r.‹¤denin ülkemizde bir kültür formlar› birde tamamen do¤al hali bulunur.Kültür formunun ad›na do¤rudan i¤de denirken, do¤al halinin ad›na kufl i¤desiismi verilir.37

l Kufl i¤desiMeyveler sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ç›kart›lan tohumlar%20’lik tuzlu suda yüzdürülerek bofl tohumlar uzaklaflt›r›l›r. Ekimlerde 5’li çizgiekimi uygulan›r ve metrekareye i¤de de 50-100 gr, kufl i¤desinde 25-50 gr.aras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› i¤dede %60-85, kufl i¤desinde%83-95 aras›ndad›r ve metrekareden 50-100 adet fidan elde edilir. Ekimdenönce tohumlar, 3-5 gün suda bekletilir. En uygun ekim yada do¤al koflullardakatlama zaman› erken k›fl aylar›d›r. ‹¤de tohumlar›n›n 1000 tane a¤›rl›¤›130-300 gr. aras›nda, ortalamas› 200 gramd›r. Kufl i¤desinde tohumlar›n1000 tane a¤›rl›¤› 80-99 gr aras› ortalamas› 80 gramd›r. Tohumlar i¤dede;15 -20 mm derinlikte, kufl i¤desinde; 10-15 mm. derinlikte ekilir. Meyvelertoplamay› takiben ekilecekse, meyve olarak do¤rudan da ekilebilir. ‹¤de ve kufli¤desi fidanlar› 1 yafll› olarak a¤açland›rma çal›flmalar›nda kullan›l›r.1 yafll› i¤defidanlar› 70-100 cm boya, 12-20 mm çapa; 1 yafll› kufl i¤desi fidanlar›, 70-90 cmboya, 12-18 mm çapa ulafl›rlar. Yine i¤deler, odunsu çelikle kolayl›kla üretilebilir.20. MERS‹NLERMersinler (murt) (Myrtus L.); Myrtaceae ailesine ait, herdem yeflil çal›lard›r.Bu cinsin Dünyaya yay›lm›fl olan 100 kadar taksonu vard›r. Ülkemizde ise sadeceMrytus communis L. (Mersin) adl› türü Akdeniz ekolojisinin egemen oldu¤ualanlarda do¤ald›r. Mersin, k›rsal ve kentsel peyzaj uygulamalar›nda, dallar›çiçekçilikte, yapraklar›ndan elde edilen kokulu ya¤, t›pta kullan›lan önemli birtürdür. Bunlar›n yan›nda meyveleri do¤rudan insan besini olarak kullan›l›r. Geçbahar aylar›nda açan çiçekleri beyaz, sonbaharda olgunlaflan üzümsü meyveleriise; mavimsi siyah yada beyazd›r.38

l MersinMeyveler geç sonbahar aylar›nda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ç›kart›lantohumlar alkolde yüzdürülerek bofl tohumlar uzaklaflt›r›l›r. Ekimlerde 5’li çizgiekimi kullan›l›r. Tohumlar›n çimlenme oran› %73-85 aras›ndad›r ve metrekareden100 adet fidan elde edilir. Tohumlar ekimden önce 2-3 gün suda bekletilmesindeyarar vard›r. K›fl ekimlerinden de iyi sonuçlar al›n›r. Ekim yast›klar›n›n üzerinemutlaka telis örtülür. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 4-6 gr. aras›d›r. A¤açland›rmaçal›flmalar›nda 1 yafll› tercihen tüplü fidanlar kullan›l›r. 1 yafll› mersin fidanlar›25-40 cm boya, 3-6 mm çapa ulafl›rlar.Mersin çelikle üretilmesi kolay türlerdendir.. Bu amaçla; 8-10 cm uzunluktayar› odunsu çelikler kullan›l›r. Haz›rlanan çelikler, 8 000 ppm IBA ile muameleedildikten sonra; %50 diflli dere kumu, %50 organik madde kar›fl›m›na seraortam›na çeliklenir.21. MENENG‹Ç VE SAKIZLARMenengiç ve sak›z (Pistacia L.); Anacardiaceae ailesine ait, k›fl›n yapra¤›n›döken baz›lar› herdem yeflil a¤aç yada boylu çal›lard›r. Bu cinsin Dünyaya yay›lm›flolan 8 türü, ülkemizde ise 6 türü vard›r. Ülkemizde yay›lan önemli türleri iseP. terebinthus L. (menengiç), P. lentiscus L. (sak›z), P. vera L. (Antep f›st›¤›) d›r.Çiçekler bir cinsli iki evcikli, salk›m, bileflik salk›m halindedir. Sonbaharda olgunlaflanmeyveler bafllang›çta k›rm›z› sonra esmer renk al›r. Menengiç do¤rudan insanbesini olarak tüketildi¤i gibi Antep f›st›¤› fidan› üretiminde altl›k alarak kullan›l›r.Sak›z a¤ac›ndan elde edilen “sak›z’’ eski ça¤lardan bu yana bilinen çeflitli amaçlarlakullan›lan, günümüzde ise g›da sanayinde kullan›lan önemli bir türdür. Antepf›st›¤› ise ülkemizin üretti¤i önemli çerezlerden biridir.39

l Menengiç tohumuMenengiç ve sak›z meyveleri sonbaharda toplan›rve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›rve metrekareye 10-15 gr aras› tohum ekilir. Tohumlar›nçimlenme oran› % 85-96 aras›d›r ve metrekareden100 adet fidan elde edilir. Tohumlar ekilmeden önce2-3 gün suda bekletilir. En uygun ekim zaman› geçsonbahar ve erken k›fl aylar›d›r. Menengiç toprak s›cakl›¤›15 °C s›cakl›¤› bulunca çimlenir. Menengiç tohumlar›n›nortalama 1000 tane a¤›rl›¤› 33-42 gr. aras›, ortalama38 gr, sak›z tohumlar›n›n ortalama 1000 tane a¤›rl›¤›18-23 gr aras›, ortalama 21 gr, Antep f›st›¤›n›n tohumlar›n›nortalama 1000 tane a¤›rl›¤› ise 1000-1300 aras› ortalama1200 gramd›r. Ekimler 10-20 mm derinlikte yap›l›r. Antep f›st›¤›daha çok menengiç üzerine afl›lanarak üretilir. Menengiç ve sak›zfidanlar› daha çok tüplü olarak üretilir ve 1 yafll›, tercihende 2 yafll› olaraka¤açland›rma sahalar›na dikilir. 1 yafl› menengiç ve sak›z fidanlar; 20-25 cm boya4-5 mm çapa ulafl›rlar.22. SUMAKLARSumaklar (Rhus L.); Anacardiaceae ailesine ait, yapra¤›n› döken yadaherdem yeflil çal›lard›r. Bu cinsin Dünyaya yay›lm›fl olan 150 kadar türü vard›r.Ülkemizde ise sadece Rhus coriaria L. (Sumak) adl› türü ülkemizde yayg›n olarakbulunur. Özellikle Güney-Do¤u Anadolu sumaklar› ile ünlüdür ve sumak çeflitliflekillerde besinlerde kullan›l›r. Salk›m halindeki çiçekleriyaz›n açar ve k›rm›z meyveleri sonbahardaolgunlafl›r ve uzun süre üzerindekalabilir. Kurakl›¤a oldukçadayan›kl›d›r. Dolgutopraktan hofllan›rbu yüzden yolflevlerinin a¤açland›rmas›na,erozyonkontrolu çal›flmalar›naçok uygundur.Ifl›k a¤ac›d›r.40l Sumak a¤ac›

Meyveler sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimiuygulan›r ve metrekareye 5-10 gr. aras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran›%75-88 aras›ndad›r ve metrekareden 100 adet fidan elde edilir. Tohumlar,toplamay› takiben 5 dakika kaynar suya bat›r›l›r, ard›ndan, 10-20 gün ›l›k sudabekletilir ve ard›ndan do¤al koflullarda katlamaya al›n›r. Bahar aylar›nda tohumlarkontrol edilir ve çimlenmeler bafllam›flsa ekilir. Aksi taktirde, oldu¤u gibi do¤alkoflullara b›rak›l›r ve ikinci y›l›n k›fl veya bahar aylar›nda ekilir. Tohumlar›n1000 tane a¤›rl›¤› 12-17 gr. aras›nda, ortalamas› 15 gramd›r. Tohumlar 10-15mm.derinlikte ekilir. Sumak fidanlar› daha çok tüplü olarak üretilir ve 1 yada 2 yafll›olarak a¤açland›rma sahalar›na dikilir. 1 yafll› sumak fidanlar›; 30-40 cm boya4-8 mm çapa ulafl›rlar.23. CEHR‹LERCehriler (Rhamnus L); Rhamnaceae ailesine ait, ço¤unlu¤u yapra¤›n›döken baz›lar› herdem yeflil çal› yada küçük a¤açlard›r. Bu cinsin Dünyaya yay›lm›flolan 100 kadar taksonu ülkemizde ise baz›lar› endemik olmak üzere 22 türüyetiflir. Meyveler önceleri k›rm›z›, olgunlaflmaya bafllay›nca siyaht›r.Meyveler geç yaz ve sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 10-15 gr. aras› tohum ekilir. Tohumlar›nçimlenme oran› %60-77 aras›ndad›r ve metrekareden 100 adet fidan elde edilir.Tohumlar, ekimden önce, 2-3 gün %5-10’luk sitrik asitte veya küllü suda bekletilir.En uygun ekim zaman› sonbahar ve erken k›fl aylar›d›r. Tohumlar›n 1000 tanea¤›rl›¤›; türlere ve yetiflme ortam›na ba¤l› olarak 17-40 gr. aras›nda de¤iflir.Tohumlar 10-15 mm. derinlikte ekilir. Cehri fidanlar›, 1 yada 2 yafll› olarak, tercihentüplü olarak a¤açland›rma sahalar›na dikilir.l Cehri41

l Olgunlaflm›fl taflan meyveleri24. TAFLANLARTaflanlar (papaz külah›) (Euonymus L.); Celastraceae ailesine ait, ço¤unlu¤uyapra¤›n› döken baz›lar› herdem yeflil çal› yada küçük a¤açlard›r. Bu cinsin Dünyayayay›lm›fl olan 120 kadar taksonu ülkemizde ise 4 türü yetiflir. Gül k›rm›z›s› renkte,kapsül fleklindeki meyveler yaz sonunda olgunlafl›rMeyveler yaz ayla-r›nda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r. Ekimlerde 5’liçizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 10-20 gr. aras› tohum ekilir. Tohumlar,toplamay› takiben 1-2 gün %5’lik limon tuzunda bekletilir ve ard›ndan do¤alkoflullarda katlamaya al›n›r. Bahar aylar›nda tohumlar kontrol edilir ve çimlenmelerbafllam›flsa ekilir. Aksi taktirde oldu¤u gibi do¤al koflullara b›rak›l›r ve ikinci y›l›nk›fl veya bahar aylar›nda ekilir. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› E. europeus adl›türde 23-29 gr. aras›nda, E. latifolia adl› türde ise 25-31 gr. aras›ndad›r Tohumlar10-15 mm. derinlikte ekilir. Taflan fidanlar›, 1 yada 2 yafll› olarak a¤açland›rmasahalar›na dikilir.Taflanlar›n çelikle üretimi kolayd›r. Bu amaçla 10-15 cm uzunlukta yumuflakyada yar› odunsu çelikler kullan›l›r. Haz›rlanan çelikler, 3 000 ppm IBA ile muameleedildikten sonra; %30 diflli dere kumu, %70 organik madde kar›fl›m›na seraortam›nda dikilir.42

l K›z›lc›k meyvesi25. KIZILCIKLARK›z›lc›klar (Kiren) (Cornus L); Cornaceae ailesine ait, yapra¤›n› dökenyada herdem yeflil çal› yada küçük a¤açlard›r. Bu cinsin kuzey yar›m küredeyay›lm›fl olan 40 türü ülkemizde ise C. mas (k›z›lc›k) ve C. sanguinea adl› iki türüdo¤al olarak yetiflir. K›z›lc›kta çiçeklenme erken baharda gerçekleflir ve meyvelersonbaharda k›rm›z› renk alarak olgunlafl›r.K›z›lc›k (C. mas) meyveleri olgunlaflma rengini almaya bafllad›¤› dönemdeerkenden toplan›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye80-100 gr. aras› tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› %57-65 aras›ndad›r vemetrekareden 50-100 adet fidan elde edilir. Tohumlar toplamay› takibenbekletilmeden ç›kart›l›r, hiç bekletilmeden 5-10 gün %5-10’luk sitrik asitte yadaküllü suda bekletilir, ard›ndan do¤al koflullarda katlamaya al›n›r. Katlama ortam›n›nüzeri örtülenir ve donlu günlerde havalanabilir plastik örtü kullan›l›r. Bahar aylar›ndatohumlar kontrol edilir ve çimlenmeler bafllam›flsa ekilir. Aksi taktirde oldu¤u gibido¤al koflullara b›rak›l›r ve ikinci y›l›n k›fl veya bahar aylar›nda ekilir. Tohumlar›n1000 tane a¤›rl›¤› 150-250 gr. aras›nda, ortalamas› 200 gramd›r. Tohumlar20-25 mm. derinlikte ekilir. K›z›lc›k fidanlar›, 1 yada 2 yafll› olarak, tercihen tüplüolarak a¤açland›rma sahalar›na dikilir. 1 yafl›nda k›z›lc›k fidanlar› 40-60 cm boya,5-9 mm çapa ulafl›rlar.43

26. SANDAL VE KOCAYEM‹fiSandal ve kocayemifl (Arbutus L); Rhododendroideae ailesine ait, herdemyeflil çal› yada küçük a¤açlard›r. Bu cinsin kuzey yar›m kürede yay›lm›fl olan12 türü ülkemizde ise A andrachne L. (sandal) ve A. unedo L. (kocayemifl,a¤aç çile¤i) adl› iki türü do¤al olarak yetiflir. Kocayemiflte, k›rm›z› renkli meyvelersonbaharda; sandalda ise; portakalsar›s›-aç›k k›rm›z› renklimeyveler geç sonbahar vek›fl bafllang›c›nda olgunlafl›r.Çiçekler, sandalda beyaz,kocayemiflte ise aç›k pemberenkli ve bileflik salk›mfleklindedir. Çiçeklenme,sandalda Mart-Nisan, kocayemiflteise Kas›m-Aral›k aylar›ndaolur. Her iki türünde meyveleriyenilir. Odunlar› dekoratif amaçl›,kömür imalat›nda ve yakacak olarakl Sandal meyvesiçok de¤erlidir. Çok h›zl› kök sürgünüoluflturabilirler.Meyveler olgunlaflmaya bafllad›kLar› sonbahar (kocayemifl ve sandal)ve k›fl aylar›nda (sandal) toplanarak tohumlar ç›kart›l›r, saf alkolde yüzdürülerekbofl tohumlar uzaklaflt›r›l›r ve ekim yap›l›ncaya kadar 2-4 °C s›cakl›kta saklan›r.Tohumlar ç›kart›ld›¤› tarihten k›fl sonuna kadar ekilebilir. Ekimden önce tohumlar5-15 gün 4-6 °C s›cakl›ktaki suda bekletilir. Ekimlerde 7’li çizgi ekimi kullan›l›rve metrekareye 0.5-1 gr tohum ekilir. Tohumlar›n çimlenme oran› %90’n›nüzerindedir. Metrekareden 100-150 adet fidan elde edilir. Ekim yast›klar›n›ndrena-j›n›n çok iyi ve pH de¤erinin 5.5-6.5 olmas›na özen gösterilir. Ekimi takibenyast›klara telis kullan›larak örtüleme ve %70 gölgeleme uygulan›r. Erken baharekimlerinde 4-6 °C s›cakl›kta 1-1.5 ay so¤uk nemli katlama uygulan›r. Tohumlarso¤ukta çimlenmeye bafllarlar (4-6 °C) ve ideal çimlenme s›cakl›¤› 10 °C’dir.Fidanlar ç›plak köklü dikime hassast›r. Bu nedenle a¤açland›rmalarda, 1 veya2 yafll› tüplü yada kapl› fidan kullan›lmal›d›r. 1 yafl›nda fidanlar 20-25 (30) cmboya, 5-8 mm çapa ulafl›rlar.44

l Mürver çiçe¤i27. MÜRVERMürver (Sambucus nigra L); Caprifoliaceae ailesine aittir. 10 metreyekadar boylanabilen küçük bir a¤açt›r. Yuvarlak parlak siyah meyvelerinin içerisikan k›rm›z›s›d›r.Meyveler Yaz ve erken sonbaharda toplan›r. Toplamay› takiben hiçbekletilmeden tohumlar ç›kart›l›r. Ç›kart›lan tohumlar 3-5 gün küllü suda bekletilirve hemen do¤al koflullarda katlamaya al›n›r. Katlama ortam›n›n üzeri telisleörtülenir ve donlu günlerde havalanabilir plastik örtü örtülür. Katlamaya al›nantohumlar geç k›fl ve erken bahar aylar›nda kontrol edilir çimlenmeler bafllam›flsayast›klara yada tüplere ekimler yap›l›r. Aksi taktirde tohumlar ikinci y›l ekilir. Ekim2-3 mm. derinlikte yap›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi kullan›l›r ve metrekareye1-2 gr tohum ekilir. Birim alandan 50-100 adet fidan elde edilir. Mürver tohumlar›n›n1000 tane a¤›rl›¤› 2.4-2.9 gr. aras›d›r. Mürver fidanlar› 1 yafll› olarak a¤açland›rmaçal›flmalar›nda kullan›l›r.28. KARTOPLARIKartoplar› (Viburnum L); Caprifoliaceae ailesine ait, k›fl›n yapra¤›n› dökenyada herdem yeflil çal› yada küçük a¤açlard›r. Dünyada 120 kadar türü olup,ülkemizde ise V. lantana, V. orientale, V. opulus (kartopu, girabolu) adl› üç türüdo¤al olarak yetiflir. Beyaz- pembemsi çiçekler, flemsiye fleklindedir. Geç sonbaharaylar›nda olgunlaflan meyveler, sulu meyve tipindedir. Kartopu meyvelerindenflurup yap›ld›¤› gibi; meyveleri, kabu¤u ve yapraklar› da t›bbi amaçl›da kullan›l›r.45

Meyveler geç sonbaharda toplan›r. Toplamay› takiben hiç bekletilmedentohumlar ç›kart›l›r. Ç›kart›lan tohumlar 3-5 gün %5’lik limon tuzunda bekletilir vehemen do¤al koflullarda katlamaya al›n›r. Katlama ortam›n›n üzeri telisle örtülenirve donlu günlerde havalanabilir plastik örtü örtülür. Katlamaya al›nan tohumlargeç k›fl ve erken bahar aylar›nda kontrol edilir çimlenmeler bafllam›flsa yast›klarayada tüplere ekimler yap›l›r. Aksi taktirde tohumlar ikinci y›l ekilir. Ekim 5-10mm.derinlikte yap›l›r. Ekimlerde 5’li çizgi ekimi kullan›l›r ve metrekareye 15-20 graras› tohum ekilir. Birim alandan 50-100 adet fidan elde edilir. V. opulustohumlar›n›n 1000 tane a¤›rl›¤› 27-36 gr. aras›nda; V. lantana tohumlar›n›n1000 tane a¤›rl›¤› 32-47 gr aras›ndad›r. Kartopu fidanlar›, 1 yafll› olarak a¤açland›rmaçal›flmalar›nda kullan›l›r.Kartopu, yar› odunsu ve sert çeliklerle kolayl›kla üretilebilir. Bu amaçlahaz›rlanan; 10-15 cm boyundaki yar› odunsu çelikler 3 000 ppm IBA, 15-25 cmboyundaki sert çelikler ise 8 000 ppm IBA ile muamele edilir ve sera içerisinde;%60 diflli dere kumu, %40 organik madde kar›fl›m›na çeliklenir.l Kartopu46

29. PORSUKl Porsuk meyveleriTaxus baccata L. (Porsuk), Taxaceae ailesine ait 20 metre boya ulaflan,1000 sene yaflayabilen, bir orman a¤ac›d›r. Ülkemizde Do¤u, ‹ç ve Güney Anadolubölgeleri hariç di¤er bölgelerde yetiflir. En iyi geliflimini Karadeniz Bölgesindeyapar. Gölgeye çok dayan›kl›d›r. Park ve bahçe mimarisinin önemli a¤açlar›ndand›r.K›rm›z› renkli meyveler, sonbaharda toplan›r ve tohumlar ç›kart›l›r.Ekimlerde 7’li çizgi ekimi uygulan›r ve metrekareye 60-80 gr. aras› tohum ekilir.Tohumlar›n ekim derinli¤i 15-20 mm, çimlenme oran› %67-90 aras›ndad›r vemetrekareden 200-300 adet fidan elde edilir. Tohumlar 2-3 gün suda bekletildiktensonra, ayn› y›l›n k›fl veya bahar aylar›nda do¤al koflullarda katlamaya al›n›r. ‹kinciy›l›n k›fl veya ilkbahar aylar›nda ekilir. Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 60-90 gr.aras›nda, ortalamas› 82 gramd›r. Porsuk fidanlar›, 3-4 yafll› olarak a¤açland›rmaçal›flmalar›nda kullan›l›r.Porsuk çelikle kolayl›kla üretilir ibreli a¤açlardand›r. Bu amaçla 8-12 cmuzunlukta yar› odunsu yada sert çelikler kullan›l›r. Haz›rlanan çelikler 10 000 ppmIBA ile muamele edildikten sonra %80 diflli dere kumu, %20 organik maddekar›fl›m›na, sera içerisinde çeliklenir.47

ÜNNAP A⁄ACI (Zizyphus jujuba Mill.)Ünnap (hünnap) (Zizyphus jujuba Mill.) Cehrigiller (Rhamnaceae) ailesinemensup 10 metre kadar boylanabilen, ülkemizde daha çok Bat› ve Güneybölgelerinde yetiflen, oldukça estetik görünümlü, dikenli bir meyve a¤ac›d›r.Oldukça lezzetli ve besi de¤eri yüksek meyveler flekerler, müsilaj, vitaminC ve pektin tafl›r. Özellikle Arap hekimlerince gö¤üs yumuflat›c›, balgam söktürücü,öksürük kesici, müshil ve kan temizleyici olarak, Anadolu'nun çeflitli yörelerinde(Kayseri) fleker hastal›¤›na karfl›da kullan›l›r. Meyvelerinin yan›nda, dal kabu¤uve yapraklar› da kab›z ve midevi etkilere sahiptir. Sonbaharda olgunlaflan meyvelertaze tüketildi¤i gibi, eski ça¤lardan bu yana kurutularak ta tüketilir. Kurutulabilmeözelli¤i onun uzun süre saklanmas›n› da sa¤lar.Ünnap, dünya üzerinde Do¤u Akdeniz'den bafllayarak Güney ve Do¤uAsya'ya, Kore ve Japonya'ya kadar uzanan genifl bir alana yay›l›r.Ülkemizde iseDaha çok Bat› ve Güney Anadolu'da deniz kenar›ndan bafllayarak 1500 metreyekadar yay›l›r. Daha çok kireççe zengin, drenaj› iyi derin topraklar› tercih eder.Özenli bir bak›m gerektirmeden yetiflebilir. Su iste¤i fazla de¤ildir. Derine gidenkaz›k kök sistemine sahiptir. Di¤er meyve a¤açlar›na nazaran biraz yavafl büyür.Gençli¤inde so¤u¤a çok duyarl› iken yafl› ilerledikçe direnci nispeten artar. Zamanzaman iç kurdu gözükse de önemli bir hastal›¤› yoktur. Ünnap fidanlar› tohumdanve afl›dan olmak üzere iki yöntemle üretilir.Tohumdan üretim: Sonbaharda toplanan meyveler, birkaç gün günefltebekletilerek olgunlaflmas› sa¤lan›r. Ard›ndan 2-3 gün suda bekletilerek yumuflat›l›r.Yumuflayan meyveler ayakla çi¤nenir ve etli k›s›mlar› suda y›kanarak tohum eldeedilir. Tohum verim oran› meyve büyüklü¤üne ba¤l› olarak %6 ile %12 aras›ndade¤iflir. Ünnap fidan› daha çok tüplü yada kapl› olarak yetifltirilir. Tohumlar ekimdenönce, 5 gün %5-10'luk sitrik asitte yada külü suda bekletilir. Ard›ndan az yanm›flkoyun gübresi ve milli toprak eflit miktarda kar›flt›r›larak haz›rlanan harca tohumlar,10-15 mm. derinlikte ekilir. Tohum ekimi sonbaharda, ya sera içerisine yap›l›ryada yast›klar›n üzerine plastik örtülü tünel infla edilir. Tohumlar›n çimlenme oran›%46-65 aras›ndad›r. Bu nedenle her tüpe 2-3 adet tohum ekmek gerekir. Ekimalan› zaman zaman sulanarak tohumlar›n nemli bir ortamda kalmas› sa¤lan›r.Tohumlar›n 1000 tane a¤›rl›¤› 250-400 gr. aras›nda, ortalamas› 310 gramd›r.Ç›plak köklü fidan üretiminde metrekareye 200 gr tohum, 5'li çizgi ekimi yöntemiyleekilir. Metrekareden 100 adet fidan elde edilir.48

‹kinci bir yöntem olarak ta tohumlar, tafl yada çekiç kullan›larak çatlat›l›rbazen de bitki tasla¤› serbest hale getirilip, %50 organik madde, %50 milli toprakkar›fl›m›na k›fl aylar›nda ekilir. Ekimden önce tohumlar›n %5'lik limon tuzunda1-2 gün bekletilmesinde yarar vard›r. Ekim yast›klar› telisle örtülenir ve üzerlerinehavalanabilir plastik örtü örtülmesi gerekir. Ya¤›fll› olmayan dönemlerde sulamaihmal edilmemelidir. Her tohumda 1-2 bazen de 3 adet bitki tasla¤› olup, bitkitaslaklar›n›n1000 tane a¤›rl›¤› 20-32 gr aras›ndad›r. Her bir tohumda ortalama1.64 adet canl› bitki tasla¤› bulunur.Ünnap fidanlar› bir yafl›nda; 40-45 cm boya, 4-5 mm çapa, iki yafl›nda;70-100 cm boya ve10-12 mm çapa ulafl›r. A¤açland›rma çal›flmalar›nda 1-2 yafll›l Ünnap49

tüplü, peyzaj uygulamalar›nda ise 4-5 yafll› kapl› fidanlar kullan›l›r. Tüplü-kapl›fidan üretiminde üzerinde durulmas› gereken önemli konu, 1 yafll› fidanlarda kapderinli¤i en az 30 cm, 2-3 yafll›larda 35-40 cm, 4-5 yafll›larda 50 cm olmal›d›r.Afl›dan üretim: Di¤er bir üretim yöntemi de, iki yafll› tüplü çatl› (Paliurussipina-christi Mill.) altl›klar›n›n üzerine afl› yapmakt›r. Bu durumda, daha geliflkinbir kök sistemine sahip olur. Bunun içinde öncelikle, çatl› fidan› üretmek gerekir.Afl›lama uygulamas› çatl›n›n üzerine yap›labildi¤i gibi zorunlu hallerde tohumdangelmifl iki yafll› ünnap altl›klar›na da yap›labilir.Çatl› meyveleri (kapsül) sonbaharda olgunlafl›r ve k›fl sonuna kadartoplanabilir. Toplanan kapsüller ahflap tokmakla dövülerek yada merdanedek›r›larak tohum elde edilir. Çatl› kapsüllerin 1000 tane a¤›rl›¤› ortalama 240 gr,tohumun 1000 tane a¤›rl›¤› en az 20.6 gr en fazla 22.3 gr ve ortalama 21.2'grd›r.Kapsüllerin %6's›ndan 4 adet, %31'indan 2 adet, %63'ünden 3 adet tohumç›kmaktad›r. Kapsüllerdeki ortalama tohum say›s› 2.72 adettir. Kapsüllerin tohumverim oran› %40-60 aras›nda de¤iflir. Ç›plak köklü fidan üretiminde metrekareye5-10 gr aras› tohum, 5-10 mm derinlikte, 5'li çizgi ekimi yöntemiyle k›fl aylar›ndaekilir. Erken bahar ekimlerinden de sonuç almak mümkündür. Bu taktirde örtülemeve gölgeleme uygulamakta yarar vard›r. Metrekareden 50-100 adet fidan eldeedilir. Tüplü fidan üretimimde ise her tüpe 2-3 adet tohum ekilir. Afl› altl›¤›amac›yla üretilen tüplü fidanlar iki yafl›na kalaca¤›ndan tüp derinli¤i 35-40 cmolmal›d›r. Çalt› fidanlar› bir yafl›nda; 40-50cm boya, 4-6 mm çapa, iki yafl›nda;80-120 cm boya ve 8-13 mm ça¤a ulafl›r. Afl›lama çal›flmalar›nda iki yafll› altl›klarüzerine durgun göz afl›s› yada kalem afl›s› uygulan›r. Ünnab›n afl›lamas›ndakullan›lan di¤er yöntemde; a¤açland›rma yada rehabilitasyon sahalar›nda bulunando¤al çatl›lar›n üzerine afl› yapmakt›r. Bu taktirde sahadaki çalt›lar dipten kesilir.Kesimi takiben geliflen sürgünler bir kez bahar, bir kez de yaz aylar›nda teklenir.Canland›rma kesimini takip eden y›l›n sonunda sürgünler 7-15 mm çapa, yaniafl›lanabilir boyuta ulafl›rlar. Ard›ndan da yaz aylar›nda durgun göz afl›s› uygulan›r.K›fl aylar›nda ise tutmayan afl›lar›n yerine kalem afl›s› uygulanarak çal›flmatamamlan›r. Takip eden y›llarda ise sürgün kontrolü yapmakta yarar vard›r.A¤açland›rma çal›flmalar›nda tohumdan üretilmifl 1 yafll› yada 2 yafll›çatl› üzerine afl›lanm›fl 2+1 yafll› ünnap fidanlar› kullan›l›r. Hektara 200-300 adetfidan›n dikilmesi yeterlidir.50

KAYNAKÇA1. Çolak, H, A, 2001, Ormanda Do¤a Koruma, Orman Bakanl›¤› MPGM Yay›n›,354 s, Ankara.2. Çetik, R, A, 1975 : ‹ç Anadolu’nun Vejetasyonu, Selçuk Üniversitesi Yay›nNo :7, 496 s.3. Davis, P, H., 1965, Flora of Turkey and East Aegen Island, Edinburg.4. Gültekin, H, C., 2004, Sandal (Arbutus andrachne L.) Kocayemifl (Arbutusunedo L.) Fidan Üretim Çal›flmalar› Hakk›nda Baz› Tespitler, Orman Mühendisli¤iDergisi Say›:10,11,12, s 10-11, Ankara.5. Gültekin, H, C., Coflkun, S., S., fiahin, M., Divrik, A., 2004, Arbutusandrachne L (Sandal), Arbutus unedo L. (Kocayemifl) Tohumlar›n›nÇimlendirilmesi ve Baz› Fidanl›k tekni¤i Uygulamalar› K›rsal kalk›nma y›l›¤›, s18-33, Ankara.6. Gültekin, H, C ., 2005, Bozk›r›n Yaln›z A¤açlar› Al›çlar, TUB‹TAK Bilim veTeknik Dergisi, Say› 447, s 76-78, Ankara.7. Gültekin, H, C., Y›ld›z, D., Deliözi A., Genç, M, 2004, Yemiflen Taksonlar›n›n(Crataegus Monogyna Jacq., Fl. Austr, Crataegus sinaica Boiss.) Tohumlar›n›nEkim Zaman›n›n Çimlenme Üzerine Etkisi, SDÜ Fen Bilimler Enstitüsü Dergisi,Say›: 10(3), s:374-377. Isparta8. Gültekin, H, C., 2005, Akdeniz’in Simgesi Sandal ve Kocayemifl. TUB‹TAKBilim ve Teknik Dergisi, Say›:457, s 72-73, Ankara.9. Gültekin, H, C., Gezer, A, Yüceda¤, C., 2006, Baz› Ahlat Türlerinin (PyrusL.)Tohum Özellikleri ve Çimlenme Olanaklar› Üzerine Araflt›rmalar. SDÜOrman Fakültesi Dergisi, Seri: A, Say›:2, Y›l: 2006, ISSN;1302-7085, s 80-88 Isparta.10. Gültekin, H, C., Yüceda¤, C., Çal›flkan, S., 2006, Geyik Elmas› (Eriolobustriobatus (Pair) Roeme.), Tohumu Üzerine Baz› Araflt›rmalar, ‹ÜOF, Dergisi(yay›nda) ‹stanbul.11. Gültekin, H, C., Gürlevik, N., Gültekin, U, G., 2006, Sandal (Arbutusandrachne L.) ve Kocayemifl(Arbutus unedo L.) Çimlenme S›cakl›¤› ÜzerineAraflt›rmalar.. SDÜ Orman Fakültesi Dergisi (yay›nda) Isparta.12. Gültekin, H, C., Yüceda¤, C., Bayav, A., Öztürk, G., 2006, Baz› Sertçekirdekli Takson Tohumlar›n›n Ekim Zaman›n›n tespiti Üzerine Araflt›rmalar.“ Kufl kiraz› (Prunus avium (L.) L., fFl. Suec.), Zerdali (Prunus armenica L.),Badem (Amygdalus communis L.), Karayemifl (Lauracerasus officinalis Roem.),Viflne (Cerasus Vulgaris Miller, Gard. Dict. ed.), ‹dris (Cerasus Mahalep (L.)Miller. Gard. Dict. et.), Anadolu Üniversitesi Bilim ve Teknoloji dergisi(yay›nda), Eskiflehir.51

13. Gültekin, H, C., Y›ld›z, D., Divrik, A., Gültekn, U, G., Genç, M., 2006,Crataegus orientalis Palas. Ex. Bieb., Fl.Taur.-Cauc, Crataegus tanacetifolia(Lam.) Pers. , Crataegus aronia (L) Bosc. Ex. Prodr. Türlerinde Tohum ÇimlenmeEngelinin Giderilmesi Üzerine Araflt›rmalar, Anadolu Üniversitesi Bilim veTeknoloji Dergisi Yay›n No:1697, Cilt:7, say›:1, s 111-117, Eskiflehir.14. Gültekin, H, C., Gültekin, U, G., 2006, Yaban›l Meyvelerin Fidanl›k Tekni¤iI (Yumuflak Çekirdekli Meyveler), Orman Mühendisli¤i Dergisi, Y›l: 43,say›:10,11,12, sayfa: 15-18, Ankara.15. Gültekin, H, C., Gültekin, U, G., 2007, Yaban›l Meyvelerin Fidanl›k Tekni¤iII (Sert Çekirdekli Meyveler), Orman Mühendisli¤i Dergisi, Y›l: 43, say›:1,2,3,sayfa: 29-33, Ankara16. Gültekin, H, C., Gültekin, U, G., 2007, Yaban›l Meyvelerin Fidanl›k Tekni¤iIII (Üzümsü Meyveler), Orman Mühendisli¤i Dergisi, Y›l: 43, say›:4,5,6,Ankara.17. Gültekin, H, C., Yüceda¤, C., 2007, Unutulan Bir Meyve A¤ac›, Geyik Elmas›,Popüler Bilim Dergisi, May›s 2007, Y›l:14, say›: 159, s 44-45. Ankara.18. Kayac›k, H, 1980, Orman ve Park A¤açlar› Sistemati¤i I, ‹.Ü:O.F Yay›n No:281, 378 s, ‹stanbul.19. Kayac›k, H, 1981, Orman ve Park A¤açlar› Sistemati¤i II, ‹.Ü:O.F Yay›n No:287, 225 s, ‹stanbul.20. Kayac›k, H, 1982, Orman ve Park A¤açlar› Sistemati¤i III, ‹.Ü:O.F Yay›n No:321, 352 s, ‹stanbul.‹lk Redaksiyon : Ümmühan GÜLTEK‹NEditör : Okan ÇANÇ‹N, Hümeyra TURANFoto¤raflar : Hazin Cemal GÜLTEK‹NTasar›m : Mesaj • Cevat Dak›l›rBask› : Tekbafl Matbaas›Sakarya Cad. Örnek Pasaj› 13/1 K›z›lay-AnkaraTel : (0312) 431 34 19ISBN 978-605-393-000-6Kitapç›ktaki bilgi ve foto¤raflar kaynak gösterilerek kullan›labilir.52