Seracılık Sektörel Analiz Raporu

GÜNEŞ ENERJİSİTEKSTİLDEMİR ÇELİK SANAYİSINIR KAPILARIGÜNEŞ ENERJİSİMADENCİLİKMİKRO HESSERACILIKSEKTÖRELANALİZRAPORUDOĞU ANADOLU KALKINMA AJANSIBİTLİS - MUŞ - HAKKARİ - VAN

SERACILIK SEKTÖR RAPORUHazırlayan:Harun KAPTANERDoğu Anadolu Kalkınma Ajansı/ Uzman1

İÇİNDEKİLERGİRİŞ.....................................................................................................................................................................................................51. SERACILIK.................................................................................................................................................... 71.1. Seranın önemi ve tanımı .........................................................................................................................................................71.2. Kullanım Amaçlarına Göre Seralar ...........................................................................................................................................71.3. Sera Planlamasını Etkileyen Faktörler ......................................................................................................................................92. SERACILIK VE GELİŞMESİ 112.1. Dünyada Seracılık .................................................................................................................................................................112.2. Türkiye’de Seracılık ..............................................................................................................................................................112.3. TRB 2 Bölgesinde Seracılık ..................................................................................................................................................133. SERACILIKTA KULLANILAN TEKNİKLER....................................................................................................... 233.1. Jeotermal enerji kaynağının seraların ısıtma sistemlerinde kullanımı 233.2. Güneş enerjisinin seraların ısıtma sistemlerinde kullanımı .....................................................................................................243.3. Perlit madeninin sera sistemlerinde kullanımı .......................................................................................................................253.4. Otomasyon sistemlerinin seralarda kullanımı .......................................................................................................................253.5. Sera yapılarının maliyet analizi .............................................................................................................................................264. SONUÇ VE ÖNERİLER.................................................................................................................................. 27Kaynaklar 283

GİRİŞSon yıllarda tarımın seracılık endüstrisi kolunda batı ülkelerindeönemli gelişmeler gerçekleştirilmiştir. Uygulananaraştırma programları sonucunda bir taraftan birim alandanalınan ürün miktarında önemli artışlar sağlanırken öteki taraftanda, topraksız tarımı içeren su kültürü ayrıca ortamkültürü, ekolojik tarım, bilgisayar ve robot kontrollü sistemler,serada tozlaşmayı sağlayacak meyve tutumunu arttırmakamacıyla bambus arılarının kullanılması gibi seralardauygulanan teknolojilerin geliştirilmesiyle de, sebze, meyveve süs bitkilerindeki kalite riski en alt düzeye indirilmektedir.Türkiye ve TRB2 bölgesi, hemen yanı başında şekillenensera yetiştiriciliği ile ilgili bu yeni teknolojilerden uzak kalmamalıdır.Bu amacın gerçekleştirilmesi ile bölgemizin iklimkoşullarının seracılık için uygun olduğu yöreler bu konudaeğitilmiş teknik personelce değerlendirilerek bölgemizin gelirdüzeyi yükselmesine katkı sağlanacaktır.Birim alandan yüksek verim alınmasını sağlayarak küçükalanların marjinal olarak değerlendirilmesine olanak verenseracılık, aynı zamanda yıl içerisinde düzenli bir işgücükullanımı sağlaması nedeniyle de bölgemizde en önemlitarımsal faaliyetlerden birisi haline gelebilir. Özellikle seraişletmelerinde ısınma maliyetleri, doğal kaynakların (güneşenerjisi, jeotermal vb.) kullanımı ile asgariye indirilerek bugelişim süreci daha da hızlandırılabilir.5

1. SERACILIK1.1. Seranın önemi ve tanımı1.1.1. ÖnemiYerinde ve doğru yapıldığında seracılık tarımının karlılıkoranı diğer tarımsal uygulamalara oranla oldukça yüksektir.Türkiye’de toprak varlığı ve verimliliği dikkate alındığındaseracılık; işsizliği azaltan, birim alandan daha fazla ürünalınmasını sağlayan ve kırsal alanda tarımsal faaliyetleridaha fazla gelir getirici haline getiren, bu şekliyle de kırdankente göçün (ekonomik nedenli) akış hızını düşüren önemlietmenlerden bir olacaktır.Genel anlamda sera yetiştiriciliğinin yararlarını kısaca şöylesıralayabiliriz:• Bitki yetiştirme devresi uzar. (Bir yılda birden fazlabitkisel üretim sağlanır.)• Serada yetişen ürünlerin pazara erken ya da geççıkarılması sorunu yoktur.• Ürünlerin pazarda bulunurluluğunun süresi artar.• Yetiştirilen bitkinin birim alandaki verimi arttırılarak,kalite yükseltilmiş olur.• İşletmede çalışma sürekli olduğundan işçilikyönünden mevsimlik sorunu asgariye indirilmiş olur.• Teknolojiye duyulacak gereksinim teknoloji dallarınıngelişmesine yardımcı olur.1.1.2. TanımıSera, iklimle ilgili çevre koşullarına tamamen veya kısmenbağlı kalmadan gerektiğinde sıcaklık, bağıl nem, ışınım,karbondioksit ve hava hareketini kontrol altında tutarakbitkilerin büyümesi ve gelişmesi için en uygun koşullarısağlamak, çeşitli kültür bitkileriyle ve bunların tohum, fide,fidanlarını üretmek amacıyla cam, plastik vb., ışık geçirgenbir örtü malzemesiyle kaplanan yapılara denir. (Öztürk &Başçetinçelik, 2002)1.2. Kullanım Amaçlarına Göre SeralarSeraların planlanmasının, içinde yetiştirilecek bitkilerin enuygun şartlarda ve en fazla verimi elde edecek şekilde yapılmasıgerekir.1.2.1. Büyüklüklerine göre seralarSeralar büyüklüklerine göre üç şekilde sınıflandırılırlar:a. Küçük Seralar: Taban alanı 100 m²‘den az olan,genişlikleri 1 -6 m, uzunlukları ise 2 – 20 m arasındadaha çok evlerin bahçelerinde hanenin günlük ihtiyaçlarınıkarşılamaya yönelik oluşturulan seralardır.b. Orta Büyüklükteki Seralar: Taban alanı 100 -1000m²arasında olan, genişlikleri 3 – 20 m, uzunlukları ise25 – 50 m arasında ve genellikle fide yetiştiriciliğindekullanılan seralardır.c. Büyük Ölçekli Seralar: Taban alanı 1000 m²’denfazla olan, genişlikleri 20 m’den fazla, uzunlukları ise 50– 100 m arasında olan ticari işletme olarak adlandırılanve içinde seralarda yetişebilen her türlü meyve ve sebzeyetiştirilen seralardır.1.2.2. Kuruluş biçimlerine göre seralar1.2.2. Kuruluş biçimlerine göre seralarSeralar kuruluş biçimlerine göre üçe ayrılırlar:Seralar kuruluş biçimlerine göre üçe ayrılırlar:a. Kule Tipi Seralar: Küçük alanlardan büyük üretim alanları oluşturmak için kurulan,bir dişli üzerine bağlı raf sistemi ile genişleyebilen seralardır.Şerefiye Mah. M. Fevzi Çakmak Cad. No: 27 VANTel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 54a. Kule Tipi Seralar: Küçük alanlardan büyük üretimalanları oluşturmak için kurulan, bir dişli üzerine bağlıraf sistemi ile genişleyebilen seralardır.b. Blok Tipi Seralar: Bireysel seraların bir çatı bileşimi ile bir araya getirildiğiseralardır.b. Blok Tipi Seralar: Bireysel seraların bir çatı bileşimiile bir araya getirildiği seralardır.c. Bitişik Seralar: Bir duvar veya binaya dayanarak oluşturulan seralardır.c. Bitişik Seralar: Bir duvar veya binaya dayanarakoluşturulan seralardır.1.2.3. Sıcaklıklarına göre seralarİç sıcaklıklarına göre seralar üç gruba ayrılır:a. Soğuk Seralar: Isıtmaya ihtiyaç duyulmayan, ancak uygun iklim şartlarında,tohumculukta soğuklatmak ve yapay yoldan çiçekleri tomurcuklarını açtırmayayardımcı olmak amacıyla kurulan seralardır. Ortalama sera içi sıcaklık değerleri 0 -10°C arasında olmalıdır.b. Ilık Seralar: Ortalama sıcaklık değerleri 10 – 20 °C arasında olan seralardır.c. Sıcak Seralar: Sera içi sıcaklık değerlerinin 20 – 24 °C arasında olduğu, yüksekısıda büyümeyi seven bitkilerin yetiştirildiği seralardır.1.2.4. Çatı şekillerine göre seralarSeraların çatıları; basit, beşik ve yuvarlak çatılı olarak tasarım yapılabilmektedir:7

81.2.3. Sıcaklıklarına göre seralarİç sıcaklıklarına göre seralar üç gruba ayrılır:a. Soğuk Seralar: Isıtmaya ihtiyaç duyulmayan, ancakuygun iklim şartlarında, tohumculukta soğuklatmakve yapay yoldan çiçekleri tomurcuklarını açtırmaya yardımcıolmak amacıyla kurulan seralardır. Ortalama seraiçi sıcaklık değerleri 0 -10 °C arasında olmalıdır.b. Ilık Seralar: Ortalama sıcaklık değerleri 10 – 20 °Carasında olan seralardır.c. Sıcak Seralar: Sera içi sıcaklık değerlerinin 20 –24 °C arasında olduğu, yüksek ısıda büyümeyi sevenbitkilerin yetiştirildiği seralardır.1.2.4. Çatı şekillerine göre seralarSeraların çatıları; basit, beşik ve yuvarlak çatılı olarak tasarımyapılabilmektedir:a. Basit Çatılı Sera: Tek yüzeyli ve seranın duvaradayanması ile inşa edilir. Bitişik seraların çatı sistemlerindekullanılır.b. Beşik Çatılı Sera: Bu çatı sisteminde yüzeylerbirbirine sistemleridir. eşitse ikizkenar, değilse eşlenik olmayan beşikçatılı seralar olarak tanımlanmaktadır.c. Yuvarlak Çatılı Sera: Güneş ışıklarından daha fazla yararlanmak için oluşturulan çatıc. Yuvarlak Çatılı Sera: Güneş ışıklarından daha fazla yararlanmak için oluşturulan çatısistemleridir.c. Yuvarlak Çatılı Sera: Güneş ışıklarından daha fazlayararlanmak için oluşturulan çatı sistemleridir.1.2.5. Yararlanma şekillerine göre seralarYararlanma şekillerine göre seralar dört grupta incelenebilir:a. Yetiştirme Seraları: Toprak sera içinde bitki üretimi için doğrudan kullanılır.b. Koruma ve Sergileme Seraları: Bölgede yetişmeyen bitkilerin tanıtımı ve gösterimi1.2.5. Yararlanma şekillerine göre seralariçin kullanılır.c.YararlanmaÜreme Seraları:şekillerineTohum,göre seralarfide üretimidört gruptave çelikincelenebilir:üretimi yapmak için kurulan seralardaa. Yetiştirme yüksek masalar Seraları: ve toprak Toprak yastıklar sera içinde bulunmaktadır. bitki üretimi için doğrudan kullanılır.b. d. Koruma Araştırma ve Sergileme Seraları: Seraları: Bitkiler üzerinde Bölgede çeşitli yetişmeyen araştırma bitkilerin ve analizlerin tanıtımı ve yapılması gösterimi içiniçin kurulan kullanılır. seralardır.c. Üreme Seraları: Tohum, fide üretimi ve çelik üretimi yapmak için kurulan seralarda1.2.6. yüksek Kullanılan masalar ve örtü toprak malzemelerine yastıklar bulunmaktadır. göre seralar1.2.5. d. Araştırma Yararlanma Seraları: Bitkiler şekillerine üzerinde çeşitli göre araştırma seralar ve analizlerin yapılması içinKullanılan örtü malzemesine göre seralar beş grupta toplanabilir:kurulan seralardır.Yararlanma şekillerine göre seralar dört grupta incelenebilir:a. Cam Seralar: Camlar kalınlıklarına ve içerdikleri tel miktarına göre sınıflandırılır.Güneş ışınlarını en iyi geçiren seralar olmasına rağmen diğer örtü malzemelerine göre1.2.6. Kullanılan örtü malzemelerine göre seralara. Yetiştirme Seraları: Toprak sera içinde bitki üretimiiçin doğrudandaha pahalı oldukları için daha az tercih edilmektedir.kullanılır.Kullanılanb. PlastikörtüÖrtülümalzemesineSeralar:göreSeracılıktaseralarkullanılanbeş gruptadiğertoplanabilir:örtü malzemelerine oranla dahaa. Cam az maliyetli Seralar: olmasından Camlar kalınlıklarına dolayı, sektörde ve içerdikleri en yaygın tel kullanılan miktarına örtü göre malzemesidir. sınıflandırılır. EnGüneş çok ışınlarını kullanılan en PE iyi (polietilen) geçiren seralar ve PVC olmasına (polivinilklorit) rağmen diğer plastiklerdir. örtü malzemelerine göredaha pahalı oldukları için daha az tercih edilmektedir.Şerefiye Mah. M.b.FevziPlastikÇakmakÖrtülüCad. No: 27Seralar:VANSeracılıkta kullanılan diğer örtü malzemelerine oranla dahaTel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 54b. Koruma ve Sergileme Seraları: Bölgede yetişmeyenbitkilerin tanıtımı ve gösterimi için kullanılır.c. Üreme Seraları: Tohum, fide üretimi ve çelik üretimiyapmak için kurulan seralarda yüksek masalar vetoprak yastıklar bulunmaktadır.d. Araştırma Seraları: Bitkiler üzerinde çeşitliaraştırma ve analizlerin yapılması için kurulan seralardır.1.2.6. Kullanılan örtü malzemelerine göre seralarKullanılan örtü malzemesine göre seralar beş grupta toplanabilir:a. Cam Seralar: Camlar kalınlıklarına ve içerdikleritel miktarına göre sınıflandırılır. Güneş ışınlarını en iyigeçiren seralar olmasına rağmen diğer örtü malzemelerinegöre daha pahalı oldukları için daha az tercih edilmektedir.b. Plastik Örtülü Seralar: Seracılıkta kullanılan diğerörtü malzemelerine oranla daha az maliyetli olmasındandolayı, sektörde en yaygın kullanılan örtü malzemesidir.En çok kullanılan PE (polietilen) ve PVC (polivinilklorit)plastiklerdir.c. Suni Elyaf Örtülü Seralar: Özellikle Türkiye dışındakullanımı gittikçe artan bir örtü malzemesidir. Bumalzemeler sertleştirilmiş tabakalar halinde kullanılmaktadır.d. Plexicam Örtülü Seralar: Tek ve çift akril camlardanoluşan bu malzemeler kullanım açısından da oldukçadayanıklı ve kolay şekillendirilebilmektedir.1.2.7. İskelet malzemesine göre seralarİskelet malzemesine göre dört grupta seraları sıralayabiliriz:a. Ahşap İskeletli Seralar: Seralarda ilk kullanılaniskelet malzemesi olan ahşabın, çabuk deforme olmasınedeniyle yerine daha dayanıklı malzemeler geliştirilmiştir.b. Metal İskeletli Seralar: Demirin galvenizeedilmesi ve aliminyum malzemelerin kullanıldığısistemlerdir. En yaygın olan iskelet malzemesi galvenizeedilmiş demir (çeşitli boyutlarda ve kalınlıklarda)boru ve çubuklardır.

c. Beton İskeletli Seralar: Daha çok seraların temelve sömellerinde kullanılır.d. Hava Şişirmeli Seralar: Plastik örtü malzemeninkullanılması ile kurulan ve iskelet yerine içihava ile doldurularak inşa edilen seralardır. Örtümalzemesinde meydana gelebilecek en küçük yırtıkseranın şeklinin bozulmasına neden olduğu için çokta yaygınlaşmamıştır.1.2.8. Taşınabilirlik durumlarına göre seralarSeralar sabit, hareketli ve portatif olarak sınıflara ayrılabilir:a. Sabit Seralar: Sabit bir temel üzerine oturtturularakinşa edilen ve mevcut seralarda en yaygın şekildekullanılan sera tipidir.b. Hareketli Seralar: Seranın iskeleti ileri geri, sağasola hareket edebilecek şekilde tasarlanmış bir süresera üretimi yaptıktan sonra tekrar tarla tarımı yapmakamacı ile kullanılmaktadır. Hareketli seralar kullanım vesağladığı yarar açısından önemli olmasına rağmen sabitseralardan % 25 daha pahalı olduğu için nadiren tercihedilmektedir.c. Portatif Seralar: Hareketli seranın yapım maliyetininfazla olmasından dolayı seranın gerektiği zaman sökülüpbaşka bir yerde kurulabileceği şekilde tasarlanmışşeklidir.1.3. Sera Planlamasını Etkileyen Faktörler1.3.1. IşıkIşık, yeşil bitkilerin özümleme yapabilmeleri için temel etmenlerdenbiri ve en önemli olanıdır. Bitkilerin gelişebilmesive ürün vermesi için güneş ışığının renkleri, yoğunluğu vegünlük ışıklanma süresinin çok büyük önemi vardır. Seralarınkonumlandırılmasında ışığın geliş yönünün önemli etkisivardır.Seraların ışıklandırılmasında kullanılan güneş ışığınındalga boylarına göre ışık renkleri aşağıda belirtilmiştir:a. Mor Ötesi Işık (l:290 – 360 Nm): Bitkilerde renkoluşumunu, bitkinin gövde ve yapraklarının gelişmesiniengeller. Seralarda kullanılan örtü malzemesi olan camörtü, plastik malzemeden daha az mor ötesi ışık geçirmeözelliğinden dolayı, sera tarımından elde edilen ürünlerinkalite ve miktarında kayda değer farklılıklar ortaya çıkmaktadır.b. Orta Dalga Boylu Işık (l:360 – 760 Nm): Gözlegörülebilen, farklı dalga boylarına sahip bu ışık, bitkilerinbüyümesine önemli katkı sağlamaktadır. Bitkilerinözümlemelerinin en hızlı olduğu dalga boyu l:430 – 660Nm’dir.c. Kızıl Ötesi Işık (l:760 – 3000 Nm): Güneşten gelenışığın yaklaşık yarısı kadarını oluşturur.Doğal ışık kaynağı güneşten yayılan enerji miktarı, yıl içindemevsimlere ve günün saatlerine bağlı olarak farklılıklar göstermektedir.Aynı zamanda hava durumuna, hava kirliliğineve bulunan yerin durumuna göre de değişiklik arz eder.1.3.2. SıcaklıkBitkilerin doğal gelişimlerini sağlayabilmeleri için uygunsıcaklığın sağlandığı bir ortamda belirli bir süre geçirmelerigerekmektedir. Işıklanmanın olmadığı gece vaktiningündüzden 5 – 8°C kadar daha düşük bir sıcaklıkta olmasıdoğaldır. Serada yetiştirilen her bitkinin büyümesi için gerekliolan ısı miktarı farklıdır. Ancak, havanın soğuk olduğuzamanlarda sera içi sıcaklığının 15°C’den az olmaması, ensıcak zamanlarda ise 30°C üstünde olmaması önerilmektedir.Serada kullanılan toprak ısısının belirli bir sıcaklığınaltına düşmesi bitkilerin gelişimine olumsuz etki yapacaktır.Aynı şekilde sera içi ısının en yüksek sıcaklığı aşmasıyla dabitkinin özümlemesi duracaktır. Bu doğrultuda, birim başınaen fazla verimin alındığı ve ısınma maliyetlerinin en düşükolduğu yerler olarak sera işletmelerinin daha çok Akdenizve Ege Bölgelerinde yaygınlaştığı görülmektedir.Tablo 1: Serada yetiştirilen çeşitli sebzelerin sıcaklık tablosuBitkiGündüzsıcaklığı(°C)Gecesıcaklığı(°C)HavalandırmaSıcaklığı(°C)En yükseksıcaklık(°C)Domates 18-20 15-17 22-24 27Biber 18-20 15-17 22-24 27Patlıcan 18-20 15-17 22-24 27Bamya 18-20 15-17 22-24 27Hıyar 22-25 16-20 27 30Fasulye 21 15 23-25 27Bezelye 21 15 23-25 27(Varış, 1984)9

Isıtma maliyetleri, seracılıkta önemli girdi maliyeti oluşturandiğer bir etmendir. Genellikle kömür, sıvı ve gaz petrokimyaürünü yakıtlar kullanılmaktadır. Bu yakıtların kullanımı hemsera içinde CO² oranını artırarak ürünlerin gelişimine zararvermekte hemde maliyetlerinin yüksek oluşuyla da zorunluşartlar dışında çokta tercih edilmemektedir. Dünya’da gelişenteknolojilerin yardımıyla da seracılık sektörü, alternatifve ucuz ısıtma sistemlerine yönelmektedir. Kullanılan busistemlerin başında da güneş enerjisi ve jeotermal kaynaklargelmektedir.1.3.3. NemSera içinde yetişen bitkilerin uygun aralıklarla düzenli olaraksuya ihtiyacı bulunmaktadır. Sulama nedeniyle sera içindekitoprağın taşıdığı nem basıncı, sera içindeki havada bulanannem basıncından fazla olduğundan, toprakta bulanannem buharlaşarak seranın içine yayılır. Sera içindeki nemoranının artması bitkilerin gelişmesine olumlu katkı sağlar.Aynı zamanda bitkiler özümleme yaptıkları zamanda terlemedendolayı nem oranında artış yaşanmaktadır. Sera içindekinem oranı, serada yetiştirilen bitkinin nem ihtiyacınagöre ayarlanmalıdır.1.3.4. Hava ve KarbondioksitSera içinde oksijen bitkilerin solunum yapması için, karbondioksitise özümleme yapmaları için gereklidir. Normal şartlardaatmosferde % 0,03 – 0,04 oranında CO 2bulunmasıbitkilerin özümleme yapmaları için yeterlidir. Bitkilerin istenilenölçüde gelişebilmesi için CO 2oranı, serada yetiştirilenbitkinin türüne, bitki yapraklarının kapladığı toplam alana,çevre sıcaklık derecesine ve hava hareketine bağlı olarakdeğişir.1.3.5. EkonomiSeracılığın karlı bir uğraşı olması için sera yapılacakyerin seçiminin iyi yapılması gerekmektedir. Bu çerçevede,seralarda kullanılacak enerjinin sürekli ve ucuzolması, seraların pazara yakın olması, ulaşım ve işçilikmaliyetlerinin asgari düzeyde olması karlılık oranınadoğrudan etki edecektir. Aynı zamanda sulama suyu,kullanılacak toprak ve gübre, rüzgâr hızı ve yağış miktarıseraların ekonomik olmasına doğrudan etki edendiğer faktörler arasındadır.10

2. SERACILIK VE GELİŞMESİ2.1. Dünyada SeracılıkDünyanın farklı iklim bölgelerinde farklı yöntemler kullanılarakseracılık faaliyetleri yürütülmektedir. Dünya genelindeveriler farklılık arz etmekle birlikte toplam 330.000 hektarile 1.2 milyon hektar arası alanda seracılık faaliyeti sürdürülmektedir.(Hickman, 2010)Seraların dünyadaki geniş yayılma alanı üzerinde farklı çevreseletmenler ve sera teknolojisinin oldukça farklı olduğugörülmektedir. Bu durumda, sera yetiştiriciliği yapılan ülkeleri,farklı enlem dereceleri ve farklı sera teknolojileri gözönüne alınarak şu şekilde sınıflandırmak mümkündür:a) Serin iklim kuşağındaki ülkeler,b) Ilıman iklim kuşağındaki ülkeler,c) İki iklimin egemen olduğu ülkeler,2.1.1. Serin İklim Kuşağındaki ÜlkelerYıllık ortalama (deniz seviyesinde) 10°C altında yer alanserin iklim kuşağındaki başlıca ülkeler Hollanda, İngiltere,Danimarka, Almanya, Romanya, Bulgaristan ve Rusya’dır.10.000 hektar cam sera alanı ve üretim tekniği yönü ile Hollandabu ülkeler içinde en başta gelen ülkedir.Bu iklim kuşağındaki ülkelerin seracılık faaliyetleri yönündenortak özellikleri ise şöyledir:• Sera yapı elemanları boru, profil, çelik çubuk vealüminyum, örtü malzemeleri ise camdır.• Sera yapımı ve ısıtma sistemlerinin kurulması içinyüksek bir yatırıma ihtiyaç duyulmaktadır.• İklim şartları, sera içi ısıtmasının uzun süreyapılmasını gerekli kılmaktadır.• İşletme masrafı yüksek, iş gücü pahalıdır.2.1.2. Ilıman İklim Kuşağındaki ÜlkelerYıllık ortalama (deniz seviyesinde) 10°C - 20°C arasında yeralan ılıman iklim kuşağındaki başlıca ülkeler İspanya, Fransa,Japonya, Türkiye, İtalya, Yunanistan, İsrail’dir. Elverişliçevresel koşulları, seracılığın kârlı olarak yapılmasına olanaksağlamaktadır. Ortalama sıcaklıkların özellikle kış aylarındayüksek olması, seralarda en büyük girdi olan ısıtmamasraflarını azaltması nedeniyle, bu ülkelerde sera alanlarıhızla artmaktadır.Bu kuşaktaki ülkelerin seracılık yönünden ortak özelliklerişunlardır:• Seralarda kullanılan örtü materyali genellikle plastiktir.• Bu ülkelerde seracılık faaliyetleri daha çok ilkbaharve sonbahar turfandacılığı olarak yapılabilmektedir.• Sera işletmesi düşük yatırım masraflarıyla kurulabilmektedir.• Seracılıkta en büyük işletme gideri olan ısıtma, endüşük düzeyde tutulabilmektedir.• Yatırım ve işletme giderlerinin az olmasına rağmenseralardaki üretim teknolojileri düşük düzeydedir. Bunedenlerle, seralardan elde edilen ürünlerin verim vekalitesi düşüktür.2.1.3. İki İklimin Egemen Olduğu ÜlkelerYıllık ortalama (deniz seviyesinde) 0°C - 20°C arasında yeralan iki iklim kuşağındaki başlıca ülkeler İspanya, Hollanda,İtalya, Belçika, Mısır, Fas ve Çin’dir. Bu ülkelerde seracılıkfaaliyetlerinde ortak olan özellik cam ve plastik seraların birarada oluşudur.2.2. Türkiye’de SeracılıkDünyada seracılık sektörü gelişmesini sürdürmeye devametmektedir. Özellikle gelişmiş batılı ülkelerde en son teknolojikaraçlar kullanılarak ürün elde edilmektedir. Türkiye’deise seracılık, 1940’lı yıllarda Mersin ve Antalya İlleri’ndebaşlamış ve bugün Akdeniz ve Marmara kıyıları boyuncayaygınlık kazanmıştır. İlk yıllarda yavaş gelişmesine rağmenbüyük tüketim merkezlerine kolay ve çabuk ulaşımınsağlanması ve örtü materyali olarak plastiğin kullanılmasıile hızlanan örtü altı üretimi geçmiş yıllara göre daha da gelişmiştir.Ülkemizde örtü altı yetiştiricilikte en fazla üretimyapan iller ve TRB2 Bölgesi (Bitlis, Hakkâri, Muş ve Vanİlleri) örtü altı tarımı yapılan alanlara ait tablo aşağıda verilmiştir.Türkiye’de en fazla sera tarımı yaparak ürün eldeeden iller sırasıyla Antalya, Adana ve Mersin’dir.11

2008 yılında ise toplam örtü altı üretim alanları 542.158 dekar olmuştur ve bu rakamın% 15’ini cam seralar, % 40’ını ise plastik tüneller oluşturmuştur. 1999–2008 arası alçak tünelalanları % 5 oranında artarken, cam seralar, plastik seralar ve yüksek tünel alanları yaklaşıkTablo olarak 2: % 70 Türkiye’de oranında artmıştır. örtü altı sebze ve meyve üretimi (Ton)Tablo 3: Türkiye’de örtü altı üretim alanları (Dekar)6000005000004000003000002000001000000Örtü Altı Üretim Alanları (Dekar)Türkiye Antalya Adana Mersin Muğla Hatay SamsunTablo 3: Türkiye’de örtü altı üretim alanları (Dekar)Van,Muş,Bitlis,Hakkari(TUİK, 2008)(TUİK, 2008)Tablo 4: Türkiye örtü altı sebze üretimi (Ton)2008 yılı örtü altı seracılık alanının Bölgelere göre dağılımı(alçak tünel dâhil) Akdeniz %87,Ege %8, Batı Karadeniz Türkiye %2, %3’ünüde Örtü diğer Altı Bölgeler Sebze oluşturmaktadır. ÜretimiDiğerToplam (dekar) 542158 196947 136042 124499 28396 11106 9994 54 35120Cam sera (dekar) 82253 69016 8 6071 6683 4 0 0 471Plastik sera (dekar) 211680 103990 355 67388 17934 464 5342 7 16200Yüksek tünel (dekar) 66960 17358 1939 30072 399 1754 702 47 14689Alçak tünel (dekar) 181265 6583 133740 20968 3380 8884 3950 0 3760Biber (ton) Domates (ton) Hıyar (ton) Patlıcan (ton) Diğer23%4% 5%8 %2008 yılında ise toplam örtü altı üretimalanları 542.158 dekar olmuştur ve burakamın % 15’ini cam seralar, % 40’ınıise plastik tüneller oluşturmuştur.1999–2008 arası alçak tünel alanları% 5 oranında artarken, cam seralar,plastik seralar ve yüksek tünel alanlarıyaklaşık olarak % 70 oranındaartmıştır.2008 yılı örtü altı seracılık alanınınBölgelere göre dağılımı(alçak tüneldâhil) Akdeniz %87, Ege %8, Batı Karadeniz%2, %3’ünüde diğer Bölgeleroluşturmaktadır.60%(TUİK, 2008)(TUİK, 2008)12Seralarda yapılan üretim ile üretilen sebzelerin %60’ı Domates, %23’ü Hıyar, %8’i biber,Tablo %4’ü Patlıcan, 4: Türkiye kalanı örtü da diğer altı sebze ve üretimi meyvelerden (Ton) oluşmaktadır.Şerefiye Mah. M. Fevzi Çakmak Cad. No: 27 VANTel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 54Tablo 5: Türkiye örtü altı meyve üretimi (Ton)2.3. TRB 2 Bölgesinde Seracılıkenerjisi ve jeotermal enerji kaynaklarından 15% faydalanılarak 8% önemli ölçüde azaltılabilir.2.3.1. Bitlis İli’nde seracılık ve potansiyeli 57%Bitlis, 41° 34’ – 43° 51’ doğu boylamları 37° 58’- 39° 01’ kuzey enlemleri arasında yer(TUİK, 2008)almaktadır. Bitlis’in genel olarak yüzölçümü 6.707 km 2 ’dir. Bu rakama Bitlis İli sınırlarıiçerisinde(TUİK, 2008)kalan Van Gölü’nün 1.876 km 2 lik kısmı ve diğer göl yüzeyleri de dâhil edildiğitakdirde Seralarda toplam yapılan olarak üretimilin ile yüzölçümü üretilen meyvelerin 8.645 km%57’si 2 olmaktadır. Karpuz, Bitlis %12’si İli’nin Muz, yeryüzü %16’sı şekillerini ÇilekVan (%8) Gölü’nün ve Kavun (%8) güneyinde , kalan ve %15’i kuzeyinde diğer bulunan, sebze ve genellikle meyvelerden volkanik oluşmaktadır. bir yapı gösteren dağlarile bunların üzerindeki düzlükler belirler. İl’in güneyindeki dağlar Güneydoğu Toroslar’ınuzantısı biçimindedir. Bunlar Van Gölü’nün hemen yakınından doğan akarsu vadileriyleparçalanmıştır.Şerefiye Mah. M. Fevzi Çakmak Cad. No: 27 VANTel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 54Türkiye Örtü Altı Meyve ÜretimiBölgenin karasal iklim kuşağında yer alması ve engebeli oluşu sera işletmelerininkurulmasında ve işletilmesinde Çilek (ton) Karpuz daha (ton) fazla Kavun finansmana (ton) ihtiyaç Muz (ton) duyulmasına Diğer yol açmaktadır.Bölgenin sera işletmelerinde en büyük girdi maliyetine sahip olan ısınma maliyetleri güneş8%12%Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fırat Bölümü ile Yukarı Murat-Van BölümündekiBitlis’in ortalama yüksekliği 1605 metredir. Yeryüzü şekilleri açısından İl topraklarınınSeralarda yapılan üretim ile üretilen sebzelerin%60’ı Domates, %23’ü Hıyar, %8’ibiber, %4’ü Patlıcan, kalanı da diğer sebzeve meyvelerden oluşmaktadır.

Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fırat Bölümü ile Yukarı Murat-Van BölümündekiBitlis, 41° 34’ – 43° 51’ doğu boylamları 37° 58’- 39° 01’ kuzey enlemleri arasında yeralmaktadır. Bitlis’in genel olarak yüzölçümü 6.707 km 2 ’dir. Bu rakama Bitlis İli sınırlarıiçerisinde kalan Van Gölü’nün 1.876 km 2 lik kısmı ve diğer göl yüzeyleri de dâhil edildiğitakdirde toplam olarak ilin yüzölçümü 8.645 km 2 olmaktadır. Bitlis İli’nin yeryüzü şekilleriniTablo Van Gölü’nün 5: Türkiye güneyinde örtü altı ve meyve kuzeyinde üretimi bulunan, (Ton) genellikle volkanik bir yapı gösteren dağlarile bunların üzerindeki düzlükler belirler. İl’in güneyindeki dağlar Güneydoğu Toroslar’ınuzantısı biçimindedir. Bunlar Van Gölü’nün hemen yakınından doğan akarsu vadileriyleparçalanmıştır.Bitlis’in ortalama yüksekliği 1605 metredir. Yeryüzü şekilleri açısından İl topraklarının%71’ini dağlar, %16’sını platolar, %3’ünü yaylalar ve %10’unu da ovalar oluşturmaktadır.2.3.1.1. Agro-ekolojik Alt BölgelerAgro-ekololojik bölgelendirme; arazinin çevresel özellikleri, potansiyel verim ve araziuygunluğu benzer özelliklere sahip olan alt alanlara bölünmesini ifade eder.Bitlis’te agro-ekolojik bölgelerin oluşturulmasında; iklim, topografya, ürün deseni,(TUİK, 2008)sosyal gelişmişlik düzeyi ve soysal yapı, arazi formu, toprak yapısı ve arazi örtüsü dikkateSeralarda yapılan üretim ile üretilen meyvelerin %57’si Karpuz, %12’si Muz,alınmıştır. Merkez ilçe, Hizan ve Mutki ilçelerinden oluşan bölge I. Alt Bölge, Ahlat,%16’sı Çilek (%8) ve Kavun (%8) , kalan %15’i de diğer sebze ve meyvelerdenAdilcevaz,oluşmaktadır.Tatvan ve Güroymak ilçelerinden oluşan bölge ise II. Alt Bölge olaraktanımlanmıştır. Merkez, Hizan, Mutki ilçelerinden oluşan I.Alt Bölge ortalama 250 günlük2.3. yetiştirme TRB periyoduna 2 Bölgesinde sahipken (20 SeracılıkMart-30 Kasım); Ahlat, Adilcevaz, Tatvan, Güroymakilçelerinden oluşan II. Alt Bölge ise sert kış şartlarından dolayı 235 günlük yetiştirmeBölgenin karasal iklim kuşağında yer alması ve engebeli oluşu sera işletmelerininkurulmasında ve işletilmesinde daha fazla finansmana ihtiyaç duyulmasınayol açmaktadır. Bölgenin sera işletmelerinde en büyük girdi maliyetine sahipolan ısınma maliyetleri güneş enerjisi ve jeotermal enerji kaynaklarından faydalanılarakönemli ölçüde azaltılabilir.Şerefiye Mah. M. Fevzi Çakmak Cad. No: 27 VANTel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 542.3.1. Bitlis İli’nde seracılık ve potansiyeliDoğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Fırat Bölümü ile Yukarı Murat-Van BölümündekiBitlis, 41° 34’ – 43° 51’ doğu boylamları 37° 58’- 39° 01’ kuzey enlemleriarasında yer almaktadır. Bitlis’in genel olarak yüzölçümü 6.707 km2’dir. Burakama Bitlis İli sınırları içerisinde kalan Van Gölü’nün 1.876 km2 lik kısmıve diğer göl yüzeyleri de dâhil edildiği takdirde toplam olarak ilin yüzölçümü8.645 km2 olmaktadır. Bitlis İli’nin yeryüzü şekillerini Van Gölü’nün güneyindeve kuzeyinde bulunan, genellikle volkanik bir yapı gösteren dağlar ile bunlarınüzerindeki düzlükler belirler. İl’in güneyindeki dağlar Güneydoğu Toroslar’ınuzantısı biçimindedir. Bunlar Van Gölü’nün hemen yakınından doğan akarsuvadileriyle parçalanmıştır.Bitlis’in ortalama yüksekliği 1605 metredir. Yeryüzü şekilleri açısından İl topraklarının%71’ini dağlar, %16’sını platolar, %3’ünü yaylalar ve %10’unu da ovalaroluşturmaktadır.2.3.1.1. Agro-ekolojik Alt BölgelerAgro-ekololojik bölgelendirme; arazininçevresel özellikleri, potansiyel verim vearazi uygunluğu benzer özelliklere sahipolan alt alanlara bölünmesini ifade eder.Bitlis’te agro-ekolojik bölgelerin oluşturulmasında;iklim, topografya, ürün deseni,sosyal gelişmişlik düzeyi ve soysal yapı,arazi formu, toprak yapısı ve arazi örtüsüdikkate alınmıştır. Merkez ilçe, Hizanve Mutki ilçelerinden oluşan bölge I. AltBölge, Ahlat, Adilcevaz, Tatvan ve Güroymakilçelerinden oluşan bölge ise II. AltBölge olarak tanımlanmıştır. Merkez, Hizan,Mutki ilçelerinden oluşan I.Alt Bölgeortalama 250 günlük yetiştirme periyodunasahipken (20 Mart-30 Kasım); Ahlat,Adilcevaz, Tatvan, Güroymak ilçelerindenoluşan II. Alt Bölge ise sert kış şartlarındandolayı 235 günlük yetiştirme periyodunasahiptir. (1 Nisan-25 Kasım). I.AltBölgedeki Merkez ve Hizan ilçeleri, mikroklima bölgelere sahip olmasından dolayıdeğişik ürünlerin yetiştirilmesi avantajınasahiptir.Genel olarak yetiştirme periyodu bakımından,ilin tamamı, sert ve uzun kış şartlarındandolayı kısa bir yetiştirme periyodunasahiptir. Alt Bölgeler bazında karşılaştırmayapıldığında ise I. Alt Bölgede yetiştirmeperiyodu II.Alt Bölgeye göre 15 gündaha uzundur.13

Alt BölgelerAlan(Ha)OrtalamaYükseklik(m)ŞubatSıcaklık(°C )TemmuzSıcaklık(°C)YıllıkYağış(mm)Alanın arazi kabiliyet sınıflarına göre dağılımı (Ha)1 2 3 4 5-8--- --- --- --- ---I.Alt Bölge %46 1515 -2,5/0 400 0,62 %2,26 %2,88 %1,80 %92,441-Merkez2-Hizan 306.600 --- --- --- --- 1930 6931 8843 5494 2834023-MutkiII. Alt Bölge %54 1680 -5/-2,6 400 %5,66 %10,18 %9,35 %11,80 %63,011-Ahlat2-Adilcevaz3-Güroymak4-Tatvan364.100 --- --- --- --- 20623 37042 34064 42951 229420Toplam(7ilçe)ToplamAlana oranı670.700 1605 --- --- --- 22553 43973 42907 48445 512822%100 --- --- --- --- %3,37 %6,55 %6,40 %7,22 %76,46Tablo 6: Bitlis İli’nin agro-ekolojik Alt Bölgeleri2.3.1.2. İklim(İl Tarım Master Planı, 2005)Kaba çizgileriyle karasal özellikler gösteren Bitlis iklimi, gerçektedoğunun sert karasal iklimiyle Akdeniz iklimi arasındabir geçiş niteliği taşımaktadır. İlde kışlar soğuk, yazlar isesıcak ve kurak geçmektedir.Bitlis ilinde en sıcak günler Temmuz ve Ağustos aylarındayaşanmaktadır. Bu aylarda ortalama sıcaklık 36 °C - 37°C dolayındadır. İl genelinde yazları ortalama sıcaklık ise22,7-23 °C dolayındadır. İlde en soğuk günler ise ocak veşubat aylarında geçmektedir. En düşük sıcaklığın -21,3 °Cile -21,2 °C olduğu bu aylarda ortalama sıcaklık ise -0,4 °Cile -0,2 °C arasındadır. İl bazında görülen en yüksek sıcaklık38 °C, en düşük sıcaklık ise -20 °C dir. İlde ölçülebilen uzunyıllar yıllık sıcaklık ortalaması 9 °C dolayındadır.İlde tamamen açık ve güneşli günlerin sayısı, kapalı ve yağışlıgünlerin sayısından fazladır. İlin uzun yıllar meteorolojikdeğerleri incelendiğinde açık gün sayısının 166, kapalı günsayısının 69 ve yağışlı günler sayısının 130 olduğu görülmektedir.Uzun yıllıklı meteorolojik verilere göre, ilde yağışlar genelliklekış ve bahar aylarında düşer. Buna karşın bazı yıllar il, yazayları boyunca yok denecek kadar az yağış almaktadır. Yıllıkyağış ortalamasının 575-1617 mm olduğu ilde, ortalamaolarak en fazla yağış alan ay 40,6 mm ile aralık, 39,1 mm ileşubat ve 39,9 mm ile de mart ayı olmaktadır. En fazla yağışBitlis merkezde, en az yağış ise Ahlat İlçesi’nde görülür.Bitlis ilinde yıllık ortalama nisbi nem oranı %73 civarındadır.Aralık ayı nisbi nem oranının %88 ile en yüksek olduğu aydır.Eylül ayı ise %25 ile en düşük olduğu aydır.I. ve II. Alt Bölgeler yılda ortalama >400 mm yağış almaktadır.Bitlis merkezde yıllık ortalama yağış 1074 mm olurkenildeki en kurak bölge olan Ahlat’ta (II. Alt Bölge) 565mm, Hizan’da (I. Alt Bölge) 918 mm, Tatvan’da 836 mm (II.Alt Bölge) olmaktadır. Alt Bölgeler arasında mikro-iklimselfarklılıklar bulunmaktadır. I.Alt Bölge’nin daha fazla yağış aldığıanlaşılmaktadır.2.3.1.3. Bitki örtüsüBitlis’te bitki örtüsü, iklim özelliğine bağlı olarak değişmektedir.İlin kimi yerlerinde orman örtüsü ile bozkır yan yanagörülür. Nemrut Dağı’nın güney yamaçları meşelerle kaplıdır.Dağdaki geniş krater çukurluğu ise, meşe ve yabanimeyve ağaçları ile kaplıdır. Süphan Dağı ise, üzerini kaplayanemici özellikteki toprak örtüsü nedeniyle tümüyle kurakve çıplaktır.İlin güneyindeki dağlık alanda yer alan ormanlar ise seyrekniteliktedir. Orman altı bitki örtüsünü kurakçıl bitkilerinoluşturduğu bu bölgede başlıca ağaç türü meşedir. Bunlar-14

Yukarıdaki grafikte Bitlis İli’nin aylık bazda ortalamolarak gösterilmiştir. Güneşlenme süresinin en yüksek oldaittir. Bitlis İli’nin aylık bazda ortalama günlük güneşlenmortalama toplam güneşlenme süresinin ise 2.690,96 saat-yıl (dan başka soğuğa dayanıklı ardıç ve yabani Yukarıdaki meyve ağaçları grafikte Yukarıdaki Bitlis Tablo grafikte İli’nin 7: Bitlis aylık İli Bitlis güneş bazda İli’nin enerji ortalama haritası aylık bazda güneşlenme ortalama süreleri güneşlenme saat sürgörülmektedir. Bölgedeki derin ve sulak vadi tabanlarında Bu değerler Bitlis İli’nin güneşlenme süresi bakımındanolarak gösterilmiştir. olarak gösterilmiştir. Güneşlenme süresinin Güneşlenme en yüksek süresinin olduğu en yüksek yıl içi olduğu süre Temmuz yıl içi süre ayınise bitki türlerinin sayısı artar. Bu kesimlerde özellikle söğüt, olduğunu göstermektedir. (Sarıkaya,2009)çınar, kavak ve ceviz ağaçları yer aittir. almaktadır. Bitlis İli’nin aittir. aylık Bitlis bazda İli’nin ortalama aylık bazda günlük ortalama güneşlenme günlük süresinin güneşlenme 7.37 süresinin saat-gün, 7.37 yılı2.3.1.4. İl arazisinin niteliklerine ortalama göre toplam dağılımı ortalama güneşlenme toplam süresinin güneşlenme ise 2.690,96 süresinin saat-yıl ise 2.690,96 (7,37x365) saat-yıl olduğu (7,37x365) görülmektedir olduğu2.3.1.5.2. Jeotermalİlin toplam yüzölçümü 670.700Buha olup,değerlerbununBitlis134920Bu değerler İli’ninha‘sıgüneşlenme Bitlis İli’nin süresi güneşlenme bakımından süresi Türkiye bakımından ortalamasının Türkiye ortalam altındtarım arazisi, 236.496 ha‘sı çayır olduğunu mera arazisi, göstermektedir. olduğunu 165674 ha’sı göstermektedir. (Sarıkaya,2009) (Sarıkaya,2009)Tablo 9: Jeotermal kaynaklarorman arazisi ve 134428 ha’sı tarıma elverişsiz arazilerolarak dağılım göstermektedir. Bitlis’te çayır-mera alanlarınınoranı yüksek (%44), ormanKaynak AdıSıcaklı2.3.1.5.2.alanlarınınJeotermaloranı2.3.1.5.2.ise ülkeJeotermalortalaması civarındadır (%25). Arazilerin Alt Bölgeler bazındadağılımına baktığımızda, en fazla tarım ve mera arazisineNemrut Kaynakları 46-Tablo 9: Jeotermal Tablo kaynaklar 9: Jeotermal kaynaklarsahip bölgenin Ahlat, Adilcevaz, Güroymak, Tatvan ilçelerinikapsayan II. Alt Bölge olduğu görülmektedir. Güroymak Jeotermal Doğu Kaynaklar (Budaklı) 37Kaynak Adı Kaynak Adı Sıcaklık ( 0 C ) Sıcaklık ( 0 C ) Debi ( l/s2.3.1.5. Yenilenebilir KaynaklarNemrut Kaynakları Nemrut KaynaklarıGüroymak Jeotermal OrtaKaynaklar46-59,5 46-59,5 Ölçülememi32Güneş ve rüzgâr enerjisi gibi enerji kaynakları sürekli vekoşulsuz olarak kullanılabilen Güroymak yenilenebilir Jeotermal Güroymak kaynaklardır. Doğu Jeotermal Kaynaklar Güroymak Doğu (Budaklı) Jeotermal Kaynaklar Batı(GEPA, Bitlis (Budaklı) Kaynaklarİli Güneş Enerjisi 37-39 Potansiyel 37-39 Atlası, 2010) 12 3Tarım ekolojisinde bulunan toprak, bitki örtüsü/ormanlar, Yukarıdaki haritada Bitlis İli’ne ait güneş enerjisi potansiyeliflora ve fauna/yaban hayatı Güroymak ve su eko-sistemleri Jeotermal Güroymak gibi OrtaKaynaklar diğer Jeotermal Germapgörülmektedir. OrtaKaynaklar kaynağıKoyu ve açık kırmızı 32-38 tonlarla boyanmış 32-38 bölgelerdegüneş enerjisi global radyasyon değerleri yüksektir.Ölçülememi 4kaynaklar uygun kullanım koşullarında yenilenebilen, uygunolmayan kullanımlarla tüketilebilirler. GüroymakBu Jeotermal önemli Güroymak kaynakların Batı Jeotermal Kaynaklar Tatlıkaynak Bitlis Batı İli’nin Kaynaklar genelinde güneş radyasyon 36 değerinin 36yüksek10 3oluşumları ve büyüklükleri ile ilgili niceliksel ve niteliksel tanımlamalaraşağıda verilmiştir: Germap kaynağı Germap kaynağı 40 40 0.1olduğu görülmektedir. (Sarıkaya, 2009)Tablo (MTA 8: D. Bitlis A., 2010) İli aylık bazda günlük global radyasyon2.3.1.5.1. Güneşdeğerleri (GEPA)Tatlıkaynak Tatlıkaynak 32 32 1-22.3.2. Hakkari İli’nde seracılık ve potansiyeliMevcut verilere göre 1.Alt Bölge’yi temsil eden Bitlis merkezdeyılda ortalama 140 gün (MTA güneşli D. A., geçmektedir. 2010) (MTA D. II. A., Alt 2010)Bölge’yi temsil eden Tatvan ilçesinde ise ortalama 134 gün Hakkari İli Doğu Anadolu Bölgesi’nin güneydoğu ugüneşli geçmektedir. İlde Alt2.3.2.BölgelerHakkariarasında2.3.2.farklılıklarİli’nde Hakkari seracılık boylamları İli’nde ve 36° seracılık potansiyeli 57’- 37° ve 48’ potansiyelikuzey enlemleri arasında yerolmakla birlikte Bitlis merkezde yılda toplam 2160 saat güneşligeçmektedir. Tatvan ilçesinde 1850 saat güneşli geçmektedir.Alt Bölgeler arasında karşılaştırma yapıldığındadevleti ile kuzeyde Van ilinin Başkale, Gürpınar ve ÇatakHakkari İli Doğu Hakkari Anadolu İli Doğu Bölgesi’nin Anadolu güneydoğu Bölgesi’nin ucunda güneydoğu 43° 29’ ucunda – 44° 43° 48’ 29’ doğ–İli’nin Beytüşşebap ve Uludere ilçeleri ile sınır komşusuduI.Alt Bölge’nin güneş enerjisi bakımından boylamları daha 36° boylamları zengin 57’- 37° olduğuortaya çıkmaktadır.ortalama yüksekliği 1671 metredir.48’ 36° kuzey 57’- 37° enlemleri 48’ kuzey arasında enlemleri yer alır. arasında Doğu’da yer İran, alır. Doğu’da güneyde İran Iradevleti ile kuzeyde devleti Van ile ilinin kuzeyde Başkale, Van ilinin Gürpınar Başkale, ve Çatak Gürpınar ilçeleri, ve Çatak batı sınırında ilçeleri, da batı Şırna sınıİli’nin Beytüşşebap İli’nin ve Beytüşşebap Uludere ilçeleri ve Uludere ile sınır ilçeleri komşusudur. ile sınır İlin komşusudur. yüzölçümü İlin 220.543 yüzölçüm kmortalama yüksekliği ortalama 1671 yüksekliği metredir. 1671(GEPA,metredir.Bitlis İli Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası, 2010)Yukarıdaki grafikte Bitlis İli’nin aylık bazda ortalama güneşlenmesüreleri saat süre olarak gösterilmiştir. Güneşlenmesüresinin en yüksek olduğu yıl içi süre Temmuz ayına aittir.Bitlis İli’nin aylık bazda ortalama günlük güneşlenme süresinin7.37 saat-gün, yılık ortalama toplam güneşlenme süresininM. Fevzi ise Çakmak 2.690,96 Cad. saat-yıl No: 27 VAN (7,37x365) olduğu görülmekte-Şerefiye Mah.Tel: 0432 215 dir. 65 5 Bu Faks: değerler 0432 215 Bitlis 65 54İli’nin güneşlenme süresi bakımındanTürkiye ortalamasının altında olduğunu göstermektedir.(Sarıkaya,2009)Şerefiye Mah. M. Fevzi Şerefiye Çakmak Mah. Cad. M. No: Fevzi 27 Çakmak VAN Cad. No: 27 VANTel: 0432 215 65 5 Faks: Tel: 0432 215 65 54 5 Faks: 0432 215 65 5415

2.3.1.5.2. JeotermalTablo 9: Jeotermal kaynaklarKaynak AdıSıcaklık( 0 C )Debi ( l/s )Nemrut Kaynakları 46-59,5 ÖlçülememiştirGüroymak JeotermalDoğu Kaynaklar (Budaklı)Güroymak JeotermalOrtaKaynaklarGüroymak JeotermalBatı Kaynaklar37-39 1232-38 Ölçülememiştir36 10Germap kaynağı 40 0.1Tatlıkaynak 32 1-2(MTA D. A., 2010)2.3.2. Hakkari İli’nde seracılık ve potansiyeliHakkari İli Doğu Anadolu Bölgesi’nin güneydoğu ucunda43° 29’ – 44° 48’ doğu boylamları 36° 57’- 37° 48’ kuzeyenlemleri arasında yer alır. Doğu’da İran, güneyde Irak devletiile kuzeyde Van ilinin Başkale, Gürpınar ve Çatak ilçeleri,batı sınırında da Şırnak İli’nin Beytüşşebap ve Uludereilçeleri ile sınır komşusudur. İlin yüzölçümü 220.543 km²ortalama yüksekliği 1671 metredir.2.3.2.1. Agro-ekolojik Alt BölgelerHakkari İli 3 agro-ekolojik bölgeye ayrılmış ve haritalandırılmıştır.Merkez İlçe Alt Bölgesi 215 günlük yetiştirmeperiyoduna sahip süreyle ürün yetiştirme açısındanilde en iyi koşula sahip Alt Bölgedir. (15 Mart-14 Ekim)Yüksekova-Şemdinli Alt Bölgesi arazi bakımından enelverişli, en fazla alana sahip bölgedir. İklim koşulları ilçelerarasında farklılık göstermekle birlikte ürün yetiştirmekoşulları çeşitlilik göstermektedir. Bu açıdan uzun bir yetiştirmesüresine sahiptir. (15 Mart-15 Kasım) Çukurca AltBölgesi ise iklim koşuları ve ürün çeşitliliği açısındanmikro klima özellikleri göstermektedir. Çukurca Alt Bölgesisahip olduğu mikro klima özeliğinden dolayı çeşitliürünlerin yetiştirilmesi (Nar, İncir, Susam) avantajınasahipse de arazinin çoğunluğunun orman bölgesi olmasıve kış süresinin uzun sürmesi önemli bir dezavantajdır.16

Tablo 10: Hakkari İli’nin agro-ekolojik Alt Bölgeleri (2005)Alt BölgelerAlan (ha)ŞubatSıcaklık(°C)TemmuzSıcaklık(°C)YıllıkYağış(mm)I. Alt Bölge % 29,8 400YüksekovaŞemdinli 408.060 ha -2 24 2.001 11.316 9.286 6.592 378.865III.Alt Bölge % 13

2.3.2.5. Yenilenebilir Kaynaklar2.3.2.5.1. GüneşMevcut bilgilere göre Hakkari ilinde Yıllık güneşlenme süresi3000 saat civarında olup,bu da günde ortalama 8 saatiaşmaktadır.0) (GEPA, 2010)Tablo 11: Hakkari İli güneş enerji haritasıi Yukarıdaki grafikte Hakkari grafikte İli’nin Hakkari aylık İli’nin bazda aylık ortalama bazda güneşlenme ortalama güneşlenme süreleri saat süreleri olarak saat süre olarakYukarıdaki grafikte Hakkari İli’nin aylık bazda ortalama güneşlenmesüreleri saat süre olarak gösterilmiştir. Güneşlenmesüresinin en yüksek olduğu yıl içi süre Haziran ayınaaittir. Hakkari İli’nin aylık bazda ortalama günlük güneşlenmesüresinin 9.61 saat-gün, yılık ortalama toplam güneşlenmesüresinin ise 3.510,08 saat-yıl (9,61x365) olduğugörülmektedir. Tüm bu değerler, Hakkari İli’nin güneşlenmesüresi bakımından Türkiye’de en yüksek değere sahip alanolduğunu göstermektedir. (Sarıkaya, 2009)gösterilmiştir. Güneşlenme Güneşlenme süresinin en süresinin yüksek en olduğu yüksek yıl olduğu içi süre yıl Haziran içi süre ayına Haziran aittir. ayına aittir.2.3.2.5.2. Jeotermalli’nin Hakkari aylık İli’nin bazda aylık ortalama bazda günlük ortalama güneşlenme günlük güneşlenme süresinin 9.61 süresinin saat-gün, 9.61 saat-gün, yılık yılıkMTA Doğu Anadolu Bölge Müdürlüğü kayıtlarında Hakkarioplam ortalama güneşlenme toplam güneşlenme süresinin ise süresinin 3.510,08 ise saat-yıl 3.510,08 (9,61x365) saat-yıl (9,61x365) olduğu görülmektedir.İli’neolduğuait Jeotermalgörülmektedir.araştırmalar ile ilgili yapılmış bir çalışmaeğerler, Tüm bu Hakkari değerler, İli’nin Hakkari güneşlenme İli’nin güneşlenme süresi bakımından süresi bakımından Türkiye’de Türkiye’de en yüksek ve tespit en değere yüksek edilmiş değere bir jeotermal kaynak verisi bulunmamaktadır.sahip olduğunu alan göstermektedir. olduğunu göstermektedir. (Sarıkaya, (Sarıkaya, 2009) 2009)2.3.3. Muş İli’nde Seracılık ve potansiyeli2.3.2.5.2. . Jeotermal JeotermalMuş İli 41° 06’ – 42° 42’ doğu boylamları 38° 27’- 39°30’ kuzey enlemleri arasında yer almaktadır. Muş İli doğudaA Doğu MTA Anadolu Doğu Bölge Anadolu Müdürlüğü Bölge Müdürlüğü kayıtlarında kayıtlarında Hakkari İli’ne Hakkari ait Ağrı İli’ne Jeotermal İli’nin ait Patnos Jeotermal ve Tutak ile Bitlis İli’nin Ahlat ve Adilce-araştırmalar ile ilgili yapılmış ile ilgili bir yapılmış çalışma bir ve çalışma tespit edilmiş ve tespit bir edilmiş (GEPA, jeotermal 2010) bir jeotermal kaynak vaz ilçeleri, verisi kaynak Kuzeyde verisi Erzurum İli’nin Karayazı, Hınıs, Karaçobanve Tekman ilçeleri, Batıda Bingöl İli’nin Karlıova veYukarıdaki haritada Hakkari İli’ne ait koyu ve açık kırmızıbulunmamaktadır.aktadır.alanların yaygın olduğu görülmektedir. Bu tonlarla boyanmışbölgelerde güneş enerjisi global radyasyon değerleri İli’nin Sason ve Bitlis İli’nin Güroymak İlçeleri ile çevrilidir.Solhan İlçeleri ile Güneyde Diyarbakır İli’nin Kulp, Batmanyüksektir. Hakkari İli’nin genelinde güneş radyasyon değeri İlin yüzölçümü 8196 Km2 ortalama yüksekliği 1402 metredir.Arazi özelliği olarak %34,9’u dağlık , %27,2’si ova ve2.3.3. yüksek Muş olduğu İli’nde görülmektedir. Seracılık (Sarıkaya, ve potansiyeli2009)%37,9’u ise platolardan oluşmaktadır.Tablo 12: Muş Hakkari İli 41° İli 06’ aylık – bazda 42° 42’ günlük doğu global boylamları radyasyon 38° 27’- 39° 30’ kuzey enlemleri arasındadeğerleri (GEPA)I. ve II. Alt Bölgeler yılda ortalama 660,5 mm yağış almaktadır.1. Alt Bölgede yıllık ortalama yağış 792,6 mm olur-kmak h. M. Fevzi Cad. No: Çakmak yer 27 almaktadır. VAN Cad. No: 27 VAN Muş İli doğuda Ağrı İli’nin Patnos ve Tutak ile Bitlis İli’nin Ahlat ve53265215 5 Faks: 65 540432 215 65 54Adilcevaz ilçeleri, Kuzeyde Erzurum İli’nin Karayazı, Hınıs, ken Karaçoban II.Alt Bölge ve Tekman de ise 528,6 ilçeleri, mm olmaktadır. Alt BölgelerBatıda Bingöl İli’nin Karlıova ve Solhan İlçeleri ile Güneyde Diyarbakır arasında mikro-iklimsel İli’nin Kulp, Batman farklılıklar bulunmaktadır. İldeki enkurak bölge Malazgirt ve Bulanık ilçeleri’dir.İli’nin Sason ve Bitlis İli’nin Güroymak İlçeleri ile çevrilidir. İlin yüzölçümü 8196 Km 2ortalama yüksekliği 1402 metredir. Arazi özelliği olarak %34,9’u 2.3.3.1. dağlık Agro-ekolojik , %27,2’si ova Alt ve Bölgeler%37,9’u ise platolardan oluşmaktadır.Muş İli 2 agro-ekolojik bölgeye ayrılmış ve haritalandırılmıştır.Merkez, Hasköy, Korkut Alt Bölgesi 237 günlük yetiştirmeperiyoduna 1. Alt Bölgede sahipken yıllık ( 1 Nisan-23 Kasım) Bulanık,I. ve II. Alt Bölgeler yılda ortalama 660,5 mm yağış almaktadır.ortalama yağış 792,6 mm olurken II.Alt Bölge de ise 528,6 Malazgirt, mm olmaktadır. Varto Alt Alt Bölgesi Bölgeler sert kış şartlarından dolayı 226günlük yetiştirme periyoduna sahiptir ( 5 Nisan-17 Kasım).arasında mikro-iklimsel farklılıklar bulunmaktadır. İldeki en kurak bölge Malazgirt veBulanık ilçeleri’dir.2.3.3.1. Agro-ekolojik Alt BölgelerMuş İli 2 agro-ekolojik bölgeye ayrılmış (GEPA, ve 2010) haritalandırılmıştır. Merkez, Hasköy,Korkut Alt Bölgesi 237 günlük yetiştirme periyoduna sahipken ( 1 Nisan-23 Kasım) Bulanık,Malazgirt, Varto Alt Bölgesi sert kış şartlarından dolayı 226 günlük yetiştirme periyodunasahiptir ( 5 Nisan-17 Kasım).Tablo 13: Muş İli’nin agro-ekolojik Alt Bölgeleri18Alt BölgelerAlanŞubatSıcaklıkTemmuzSıcaklıkYıllıkYağışAlanın Arazi Kabiliyet Sınırına Göre Dağılımı(Ha)

Tablo 13: Muş İli’nin agro-ekolojik Alt BölgeleriAlt BölgelerAlanI. Alt Bölge %44MerkezHasköyKorkutI.Alt BölgeToplamı 3580 km 2II. Alt Bölge % 56BulanıkMalazgirtVartoŞubatSıcaklık(°C)TemmuzSıcaklık(°C)YıllıkYağışmm.Alanın Arazi Kabiliyet Sınırına Göre Dağılımı(Ha)1 2 3 4 5-8%6,7 %24,8 %20,4 %10,6 %37,52640 km 2390 km 2-6,1 26 792,4550 km 2 24072 89008 73573 38060 133287%2,2 %11,3 %10,4 %6,9 %69,21700 km 21550 km 2-7,8 22,8 528,61366 km 2 10317 52276 46453 31944 320610II. Alt BölgeToplamı 4616Toplam 6 İlçe 8196 34389 141284 120026 70004 453897Toplam AlanaOranı%100 %4,1 %17,5 %14,6 %8,5 %55,3(İl Tarım Master Planı, 2004)2.3.3.2. İklimDoğu Anadolu Bölgesinde yer alan Muş ili’nde iklim karasalolup, kışları soğuk ve kar yağışlı yazları ise kısa ve seringeçmektedir. Bu iki mevsimin birbirine geçişi çabuk olduğundanilkbahar ve sonbahar çok kısa sürer. İlde en yükseksıcaklık Temmuz-Ağustos, en düşük sıcaklık ise Ocak-Şubataylarında görülür. Beş yıllık ortalamalar (1997-2001) esasalındığında Muş İli’nde ortalama sıcaklık 11°C dir. Maksimumsıcaklık 39°C, Minimum sıcaklık ise -33 oC dir. Ortalamayağış miktarı 702,46 mm olup, ortalama nisbi nem%61,6’ dır.2.3.3.3. Bitki örtüsüMuş’ta bitki örtüsü olarak çoğunlukla bozkır bitki topluluğuhâkimdir. İl arazisinin yaklaşık %7’sini ormanlık alan oluşturmaktadır.İl ormanları çoğunlukla meşe türü ağaçlardanoluşmaktadır. Orman varlığımızın %90’nı bozuk karakterliolup yapılacak enerji ormanı tesisi çalışmaları sonucu buormanların prodiktif hale getirilmesi gerekmektedir.2.3.3.4. İl Arazisinin Niteliklerine Göre Dağılımıİlin toplam yüzölçümü 819600 ha olup, bunun 335049 ha’ıtarla arazisi, 278673 ha’ı mera arazisi, 97333 ha’ı çayır arazisi,57147 ha orman arazisi, 7149 ha’ı bağ-bahçe arazisive 44249 ha. tarıma elverişsiz araziler olarak dağılım göstermektedir.2.3.3.5. Yenilenebilir Kaynaklar2.3.3.5.1. Güneş:Mevcut bilgilere göre Muş Merkezinde yıllık ortalama güneşlenmesüresi 7saat 18 dakikadır. Güneşli geçen saatlerveya yıllık birleşik sıcaklıklarla ilgili bilgiler bulunmamaktadır.İlde Alt Bölgeler arasında farklılıklar olmakla birlikte hiçbirAlt Bölge yılda 2700 saatten fazla güneş almamaktadır.İl, (yılda 2000 veya daha fazla güneş alan) Ege ve Akdenizilleri ile karşılaştırıldığında güneş enerjisi bakımından pekyeterli değildir.19

(MTA D. A., 2010)Van İli 3 agro-ekolojik bölgeye ayrılmış ve haritalandırılmıştır.Merkez İlçe-Edremit-Erciş-Muradiye-Gevaş Alt Bölgesi2.3.4. Van İli’nde Seracılık ve potansiyeli 245 günlük yetiştirme periyoduna sahip süreyle ürün yetiştirmeaçısından ilde en iyi koşula sahip Alt Bölgedir. (15Van İli 42 ° 40’ ve 44 ° 30’ Doğu boylamları ile, 37° 43’ Mart-14 ve 39° Kasım) 26’ Kuzey Ancak enlemleri Van Gölünün etkisi görülen bu bölgeninsahip olduğu toprağın %46,35’i V-Vlll. sınıftır. Gürpınar-Başkale-Saray-Özalp-ÇaldıranAlt Bölgesi sert kış şart-arasındadır. Doğuda İran Ülke Sınırı, batıda Van Gölü ve Bitlis, kuzeyde Ağrı, güneyde(GEPA, 2010)Hakkari Yukarıdaki ve grafikte Siirt illeri Muş ile İli’nin komşudur. aylık bazda İlin yüzölçümü ortalama güneşlenmesüreleri saat süre olarak gösterilmiştir. Güneşlen-Nisan-1 Kasım). Çatak-Bahçesaray Alt Bölgesinde bulunan19,120 km², larından ortalama dolayı 209 yüksekliği günlük 1671 yetiştirme periyoduna sahiptir (5metredir.me süresinin en yüksek olduğu yıl içi süre Temmuz ayına Siirt Vadisi sahip olduğu mikro klima özeliğinden dolayı değişikürünlerin yetiştirilmesi avantajına sahipse de arazininaittir. Muş İli’nin aylık bazda ortalama günlük güneşlenmesüresinin 7.36 saat-gün, yılık ortalama toplam güneşlenme çoğunluğunun orman bölgesi olması ve kış süresinin uzunsüresinin ise 2.687,31 saat-yıl (7,36x365) olduğu görül-sürmesi önemli bir dezavantajdır.Tablo 14: Muş İli güneş enerji haritasımektedir. Tüm bu değerler Muş İli’nin güneşlenme süresibakımından Türkiye ortalamasının altında olduğunu göstermektedir.(Sarıkaya, 2009)grafikte Yukarıdaki Muş grafikte İli’nin aylık Muş bazda İli’nin ortalama aylık bazda güneşlenme ortalama süreleri güneşlenme saat süreleri saat süreir. gösterilmiştir. Güneşlenme süresinin Güneşlenme en yüksek süresinin olduğu en yüksek yıl içi olduğu süre Temmuz yıl 2.3.3.5.2. içi süre ayına Jeotermal Temmuz ayınaYukarıdaki grafikte Muş İli’nin aylık bazda ortalama güneşlenme süreleri saat süreaylık Muş bazda İli’nin aylık bazda ortalama günlük güneşlenme süresinin Tablo 16: 7.36 Jeotermal saat-gün, kaynaklarolarak ortalama gösterilmiştir. günlük Güneşlenme güneşlenme süresinin süresinin en yüksek 7.36 olduğu saat-gün, yıl içi yılık süre Temmuz ayına yılıkSıcaklıkneşlenme ma toplam aittir. süresinin güneşlenme Muş İli’nin ise 2.687,31 süresinin aylık bazda saat-yıl ise ortalama 2.687,31 (7,36x365) günlük saat-yıl güneşlenme olduğu (7,36x365) görülmektedir.süresinin olduğu Kaynak 7.36 görülmektedir.Adı saat-gün, yılıkDebi ( l/s )( 0°C )bu uş değerler İli’nin ortalama güneşlenme Muş toplam İli’nin güneşlenme süresi bakımından süresinin süresi ise 2.687,31 Türkiye bakımından saat-yıl ortalamasının Türkiye (7,36x365) ortalamasının altında olduğu görülmektedir. altındaVarto İlçesi Yukarı Alagöz 26,5 60-70ktedir. unu göstermektedir. (Sarıkaya,Tüm bu değerler2009) (Sarıkaya,Muş İli’nin2009)güneşlenme süresi bakımından Türkiye ortalamasının altındaolduğunu göstermektedir. (Sarıkaya, 2009)Varto İlçesi Aşağı Alagöz 29,5 1-1,5rmal .5.2. Jeotermal2.3.3.5.2. Jeotermalal 16: kaynaklar Jeotermal Tablo 16: Jeotermal kaynaklar kaynaklar(GEPA, 2010)Kaynarca Köyü Kaynağı 32 0,2Güzelkent Kaynağı 30 1,2k Adı Kaynak Yukarıdaki Adıharitada Muş İli’ne ait Sıcaklık açık kırmızı ( 0°C alanların Sıcaklık ) Sıcaklık yaygınolduğu görülmektedir. Bu tonlarla boyanmış bölgelerde( 0°C ( Debi 0°C Gümgüm ) )( l/s Gölü ) Kaynağı Debi (( l/s ) 25 0,02Varto güneş İlçesi enerjisi Yukarı global Alagözradyasyon değerleri yüksektir. Muş 26,5 60-70agöz esi Yukarı Alagöz 26,5 26,5 Derik 60-70 Kaynağı 60-70 25 0,02İli’nin güneyine inildikçe güneş radyasyon değerinin arttığıVarto görülmektedir. İlçesi Aşağı Alagöz (Sarıkaya,2009.)29,5 1-1,5göz esi Aşağı Alagöz 29,5 29,5 Kaynarca 1-1,5 Kaynağı 1-1,5 32 0,2Kaynarca Tablo 15: Köyü Muş Kaynağı İli aylık bazda günlük global radyasyon 32 0,2a ğı Köyü Kaynağı değerleri (GEPA)32 32 0,2 0,2(MTA D. A., 2010)Güzelkent Kaynağı 30 1,22.3.4. Van İli’nde Seracılık ve potansiyelint KaynağıGümgüm Gölü Kaynağı30 30251,2 1,2Van İli 42 ° 40’ ve 44 ° 0,02 30’ Doğu boylamları ile, 37° 43’ veğıGölü Derik Kaynağı 25 2539° 26’ Kuzey enlemleri arasındadır. Doğuda İran Ülke Sınırı,batıda Van Gölü ve Bitlis, kuzeyde Ağrı, güneyde Hakkari25 0,020,02ynağı Kaynarca Kaynağı 25 25 32ve Siirt illeri ile komşudur. İlin yüzölçümü 19,120 km², ortalamayüksekliği 16710,02 0,02 0,2metredir.a Kaynağı 32 32 2.3.4.1. 0,2Agro-ekolojik 0,2Alt BölgelerD. A., 2010). e Van Seracılık İli’nde ve Seracılık potansiyeli ve potansiyeli40’ Van ve İli 4442 ° 30’ ° 40’ Doğu ve 44 boylamları ° 30’ Doğu ile, boylamları 37° 43’ ve ile, 39° 37° 26’ 43’ Kuzey ve 39° enlemleri 26’ Kuzey enlemleria dadır. İran Doğuda Ülke Sınırı, İran batıda Ülke Sınırı, Van Gölü batıda ve Van Bitlis, Gölü kuzeyde ve Bitlis, Ağrı, kuzeyde güneyde Ağrı, güneydeari eri ve ile Siirt komşudur. illeri ile İlin komşudur. yüzölçümü İlin 19,120 yüzölçümü km², ortalama 19,120 km², yüksekliği ortalama 1671 yüksekliği 1671dir.Şerefiye Mah. M. Fevzi Çakmak Cad. No: 27 VANTel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 5420

Tablo 17: Van İli’nin agro-ekolojik Alt BölgeleriAlt BölgelerAlanŞubatSıcaklık(°C)TemmuzSıcaklık(°C)YıllıkYağış(mm)Alanın Arazi Kabiliyet Sınırına Göre Dağılımı1 2 3 4 5-8I. Alt Bölge % 32,6 -7,2/-4,8 23,2 400BaşkaleSarayÖzalpGürpınarÇaldıran1053837ha21784 69614 125795 110821 725823III.Alt Bölge % 12,1 -7,1 19,0

2.3.4.4. İl arazisinin niteliklerine göre dağılımı Tablo 19: Van İli aylık bazda günlük global radyasyondeğerleri (GEPA)İl’in toplam yüzölçümü su satıhları hariç tutulursa 1906900ha olup, bunun 361781 ha’ı tarım arazisi, 1359072 ha’ı çayırÇaldıran - Buğulumera arazisi, 26294 ha orman arazisi ve 159753 ha.’ı diğeraraziler olarak dağılım göstermektedir. Van’da çayır meraÖzalp - Çaybağıalanlarının oranı yüksek (% 67), orman alanlarının oranı ise3761düşüktür (% 1).Özalp - Saray 87k 9: bazda Van 2.3.4.5. İli günlük aylık Yenilenebilir global bazda radyasyon günlük Kaynaklar global değerleri radyasyon (GEPA) değerleri Gürpınar (GEPA) – Yurtbaşı - Seyhan 252.3.4.5.1. GüneşBaşkale - Çamlık 31-37Mevcut bilgilere göre Van Merkezinde yılda 104 gün güneşligeçmektedir. Güneşli geçen saatler veya yıllık birleşik (MTA D. A., 2010)sıcaklıklarla ilgili bilgiler bulunmamaktadır. İlde Alt Bölgelerarasında farklılıklar olmakla birlikte yılda 2000 saattenfazla güneş almaktadır. İl, (yılda 2000 veya daha fazla güneşalan) Ege ve Akdeniz illeri ile karşılaştırıldığında güneş3. SERACILIKTA KULLANILAN TEKNİKLER(GEPA, 2010)enerjisi bakımından oldukça yeterli kalmaktadır. (Sarıkaya,Yukarıdaki grafikte Van İli’nin aylık bazda ortalama güneşlenme2009)3.1.süreleriJeotermalsaat süreenerjiolarak gösterilmiştir.kaynağınınGüneşlenmeseraların ısıtmaTablo 18: Van İli güneş enerji haritasısüresinin kullanımı en yüksek olduğu yıl içi süre Temmuz ayına aittir.Van İli’nin aylık bazda ortalama günlük güneşlenme süresinin8.41 Seracılıkta saat-gün, yılık merkezi ortalama ısıtmatoplam sistemleri güneşlenme (kömür, süresinindoğal gaz, LPG, elektkombiler) ise 3.068,64 kullanılmaktadır. saat-yıl (8,41x365) Ancak bu olduğu sistemlerde görülmekte-kullanılan yakıtların sedir. Bu değerler Van İli’nin güneşlenme süresi bakımındanmaliyeti fazla olduğu için, doğal ve ucuz maliyetli kaynakların (güneTürkiye ortalamasının çok üzerinde bir değere sahip olduğunukaynaklar, göstermektedir. vb.) kullanımı, (Sarıkaya, her 2009) geçen gün sektörde önemini artırmaktadıgıda sanayinde bugüne dek kullanım alanı bulamayan jeotermal ener2.3.4.5.2. Jeotermal, 2010)başarılı ve uygulama alanı sera ısıtması olmuştur. Dünya seracılığında sTablo 20: Jeotermal kaynaklarkuşağı ve ılıman - sıcak iklim kuşağı seracılığı olmak üzere iki farkSıcaklıkfikte Yukarıdaki Van İli’nin grafikte aylık Van bazda İli’nin ortalama aylık bazda güneşlenme ortalama süreleri güneşlenme saat çıkmıştır. süre Kaynak süreleri Sahip Adısaat oldukları süre ekolojik üstünlüklerden Debi ( l/s ) faydalanan ılıman -( 0 C )gösterilmiştir. üneşlenme süresinin Güneşlenme en yüksek süresinin olduğu en yüksek yıl içi süre olduğu Temmuz yıl içi seracılık Erciş ayına süre - Zilan hızlı Temmuz Şorköy bir şekilde ayına gelişmiş ise de soğuk seracılıkta verim ve42-80 18k an bazda İli’nin ortalama aylık bazda günlük ortalama güneşlenme günlük süresinin güneşlenme 8.41 saat-gün, süresinin seracılık (Taşkapı)8.41 yılık düzeyine saat-gün, ulaşması yılık mümkün olamamıştır.Erciş - Zilan - Hasanabdal 34-65 9lenme a toplam süresinin güneşlenme ise 3.068,64 süresinin saat-yıl ise 3.068,64 (8,41x365) saat-yıl olduğu (8,41x365) görülmektedir. olduğu görülmektedir.(GEPA, 2010)erler güneşlenme Van Yukarıdaki İli’nin süresi güneşlenme haritada bakımından Van İli’ne süresi Türkiye ait bakımından koyu ve ortalamasının açık kırmızı Türkiye alanlarınçok ortalamasının üzerinde Çaldıran bir - çok Ayrancılar üzerinde bir 83 15yaygın olduğu görülmektedir. Bu tonlarla boyanmış böl-sahip göstermektedir. olduğunugelerde güneşgöstermektedir. (Sarıkaya,enerjisi2009)global(Sarıkaya,radyasyon değerleri2009)yüksektir.Van İli’nin güney bölgesine doğru inildikçe güneş radyasyondeğeri artmaktadır. (Sarıkaya, 2009)Çaldıran - BuğuluÖzalp - Çaybağı376150.15.2. al Jeotermal0: aynaklar Jeotermal kaynaklarGürpınar – Yurtbaşı -25 1.5SeyhanKaynak Adı Sıcaklık ( 0 C ) Sıcaklık ( 0 C ) Debi ( l/s ) Debi ( l/s )Başkale - Çamlık 31-37 1.5Şerefiye Mah. M. Fevzi Çakmak Cad. No: 27 VANTel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 54n pı) Şorköy (Taşkapı) 42-80 42-80 1818Özalp - Saray 87 30(MTA D. A., 2010)n - Hasanabdal 34-65 34-65 9922

3. SERACILIKTA KULLANILAN TEKNİKLER3.1. Jeotermal enerji kaynağının seralarınısıtma sistemlerinde kullanımıSeracılıkta merkezi ısıtma sistemleri (kömür, doğal gaz,LPG, elektrikli termodinamik kombiler) kullanılmaktadır.Ancak bu sistemlerde kullanılan yakıtların sera işletmesineolan maliyeti fazla olduğu için, doğal ve ucuz maliyetli kaynakların(güneş enerji, jeotermal kaynaklar, vb.) kullanımı,her geçen gün sektörde önemini artırmaktadır. Bununla birliktegıda sanayinde bugüne dek kullanım alanı bulamayanjeotermal enerjinin tarımdaki en başarılı ve uygulama alanısera ısıtması olmuştur. Dünya seracılığında serin - soğukiklim kuşağı ve ılıman - sıcak iklim kuşağı seracılığı olmaküzere iki farklı görünüm ortaya çıkmıştır. Sahip olduklarıekolojik üstünlüklerden faydalanan ılıman - sıcak ülkelerindeseracılık hızlı bir şekilde gelişmiş ise de soğuk seracılıktaverim ve kalitenin ısıtmalı seracılık düzeyine ulaşmasımümkün olamamıştır.• Sera atmosferine jeotermal karbondioksitin verilmesi verimi %40 artırmaktadır(fotosenteze destek CO2 gübrelemesi).• Sera içi sıcaklık döllenme için gereken sıcaklığın üstünde olmakta bu da verimiartırmaktadır. Bu sayede gerekli havalandırma yapılabilmekte ve sera içi rutubetyükselmemekte ve bundan kaynaklanabilecek hastalıklar oluşmamaktadır. Bu, AvrupaBirliği’nin ve Uluslararası Gıda/Sağlık örgütlerinin istediği bir koşuldur.• İdeal iç sıcaklık nedeniyle hormonsuz üretim mümkün olmaktadır.• Seraların teknik, ekonomik, ticari işletmesi için büyüklüğünün en az 25.000 m2olması, ısıtma hesaplarına esas olan dış dizayn sıcaklığının -15 ºC’den daha soğukolmaması ve kış ayları dış hava ortalama sıcaklığının 0 ºC’den daha düşük olmamasıgibi bir tavsiye değerimiz bulunmaktadır. (www.jeotermaldernegi.org.tr, 2010)Avrupa’da jeotermal enerjinin sera ısıtmasında kullanımına1960 yıllarda Macaristan ve Yugoslavya’da başlanılmıştır.Avrupa dışında sera ısıtmasında jeotermal enerjiden yararlananülkeler arasında Rusya, Japonya, Filipinler, AmerikaBirleşik Devletleri, Meksika, Bulgaristan, Çin ve İsrail sayılabilir.(Geothermal in the World, 2010)Tablo 21: Türkiye jeotermal kaynaklar ve uygulama haritasıSera yetiştiriciliğinde jeotermal enerjiden toprak, ısıtma,sera havasını ve sulama suyunu ısıtmada faydalanılmaktadır.Jeotermal kaynakların sera ısıtmasındaki kullanımıkonusundaki ilk çalışmalarda, en az 60°C sıcaklığa sahipakışkanların kullanımı önerilmiştir. Daha sonra bu limitin20 - 25°C olmasının yeterli olduğu belirlenmiştir. Örneğinİtalya’da 40°C, Yunanistan’da 34 °C, Çekoslovakya’da 52°Csıcaklıktaki jeotermal suların kullanıldığı projelerde oldukçabaşarılı sonuçlar alındığı bilinmektedir. İsrail’de 30 - 60°Carasında sıcaklığa sahip jeotermal sular kışın sera ısıtmasındakullanıldığı gibi, bu kaynakların bazılarından yaz aylarındasulamada da kullanılmaktadır. Sivas’ta kaynak sıcaklığı46°C olan sıcak su toprak altında ve toprak üstünde bulunanplastik borularda dolaştırılarak yapılan sera ısıtmasınınbitkisel üretim için yeterli olduğu ortaya konulmuştur. Dünyada10 Bin dönüm, Türkiye’de ise 635 dönüm jeotermalsera vardır. Şanlıurfa’daki 106 dönümlük jeotermal seradanAvrupa’ya ihracat yapılmaktadır. (Çalışkan, 2007)Seraların jeotermal ile ısıtılmasının getirdiği çok önemliavantajlar vardır. Bunlar;• Jeotermal ısıtma, verimi %50-60 artırmaktadır.• Sera atmosferine jeotermal karbondioksitin verilmesiverimi %40 artırmaktadır (fotosenteze destek CO2gübrelemesi).• Sera içi sıcaklık döllenme için gereken sıcaklığınüstünde olmakta bu da verimi artırmaktadır. Busayede gerekli havalandırma yapılabilmekte ve seraiçi rutubet yükselmemekte ve bundan kaynaklanabilecekhastalıklar oluşmamaktadır. Bu, AvrupaBirliği’nin ve Uluslararası Gıda/Sağlık örgütlerininistediği bir koşuldur.• İdeal iç sıcaklık nedeniyle hormonsuz üretim mümkünolmaktadır.• Seraların teknik, ekonomik, ticari işletmesi içinbüyüklüğünün en az 25.000 m2 olması, ısıtmahesaplarına esas olan dış dizayn sıcaklığının -15ºC’den daha soğuk olmaması ve kış ayları dış havaortalama sıcaklığının 0 ºC’den daha düşük olmamasıgibi bir tavsiye değerimiz bulunmaktadır. (www.jeotermaldernegi.org.tr, 2010)(MTA, 2010)23

nedeni ile çevreye olumsuz etki yapmaktadır.3.2. Güneş enerjisinin seraların ısıtma sistemlerinde kullanımıTablo 21: Türkiye jeotermal kaynaklar ve uygulama haritasıSeralar, güneş enerjisinden pasif ve aktif olarak yararlanılarak ısıtılmaktadırlar.Özellikle ülkemiz güneş ışınımı bakımından oldukça şanslı bir coğrafyada bulunmaktadır.Seraların yönlendirilmesi ve çatı eğiminin U şekilde düzenlenmesiyle güneş enerjisindenyararlanabilmektedir. Ülkemiz koşullarında güneş enerjisinden yararlanma oranınıartırabilmek için seraların uzunluğu güneyden 10° doğuya doğru yönelik olarak düzenlenmesigerekir.Seraların güneş enerjisi ile ısıtılması çeşitli şekillerde olmaktadır. Bu ısıtma sistemindegüneş toplayıcıları tarafından, güneş enerjisi ısı enerjisine çevrilir ve ısınan su, yalıtımlı sudeposunda toplanır ve gece hava soğuyunca, borulardan alınan sıcak su ısınma sistemineverilir.Dünyada ve Türkiye'de son yıllarda havalı güneş kolektörlerinin kullanımı oldukçayaygınlaşmaktadır. Aşağıda sayacağımız nedenlerden kullanımı oldukça ekonomikolmaktadır:• Havalı güneş kolektörlerinde havanın ön ısıtılması oldukça ucuz ve kolay bir teknolojigerektirir.• Bakımları ve işletilmeleri oldukça kolaydır.• Belirli bir güç gerektirmezler.erefiye Mah. M. Fevzi Çakmak Cad. No: 27 VANel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 54(MTA, 2010)Jeotermal • Ucuz enerjinin malzemelerden ortaya çıktığı: ve Denizli, kolayca Aydın, bulunan İzmir, Afyon,Manisa, Nevşehir, Ankara, Kütahya, Çanakkale, Balırındagüneş enerjisinden yararlanma oranını artırabilmekmalzemelerden güneş enerjisinden imal edilebilirler.yararlanabilmektedir. Ülkemiz koşullakesir,• Samsun, Çevreye İstanbul, dostturlar. Erzurum, Tokat yörelerinde yapılansondajlarda ekonomik nitelikte, yüksek sıcaklık buhar olarak düzenlenmesi gerekir.için seraların uzunluğu güneyden 10° doğuya doğru yöneliksıcak su karışımları yeryüzüne çıkarılabilmiştir. Fakat busıcak sudan yararlanmada bazı sorunlar ortaya çıkmıştır.Bu sorunlardan birisi doğal su veya buhar tarafından bırakılanartık maddelerin dolaşım borularında tortulaşması veboruları tıkamasıdır. Diğer bir sorun da kimyasal ve ısısalçevre kirlenmesidir. Jeotermal sıcak sular çeşitli amaçlariçin kullanıldıktan sonra, artık su olarak çevre sularına karıştırılırsa,içerdikleri H2S, Bor, Arsenik, Florit ve Amonyakgibi bileşikler nedeni ile çevreye olumsuz etki yapmaktadır.3.2. Güneş enerjisinin seraların ısıtma sistemlerindekullanımıSeralar, güneş enerjisinden pasif ve aktif olarak yararlanılarakısıtılmaktadırlar. Özellikle ülkemiz güneş ışınımı bakımındanoldukça şanslı bir coğrafyada bulunmaktadır. Seralarınyönlendirilmesi ve çatı eğiminin U şekilde düzenlenmesiyleSeraların güneş enerjisi ile ısıtılması çeşitli şekillerde olmaktadır.Bu ısıtma sisteminde güneş toplayıcıları tarafından,güneş enerjisi ısı enerjisine çevrilir ve ısınan su, yalıtımlı sudeposunda toplanır ve gece hava soğuyunca, borulardanalınan sıcak su ısınma sistemine verilir.Dünyada ve Türkiye’de son yıllarda havalı güneş kolektörlerininkullanımı oldukça yaygınlaşmaktadır. Aşağıda sayacağımıznedenlerden kullanımı oldukça ekonomik olmaktadır:• Havalı güneş kolektörlerinde havanın ön ısıtılmasıoldukça ucuz ve kolay bir teknoloji gerektirir.• Bakımları ve işletilmeleri oldukça kolaydır.• Belirli bir güç gerektirmezler.• Ucuz malzemelerden ve kolayca bulunan malzemelerdenimal edilebilirler.• Çevreye dostturlar.24

• Yakıt gerektirmezler. Bu avantajlarına karşın düşükyoğunluklarından ve küçük hacimsel ısı kapasitelerindendolayı performanslarında sınırlı bir kullanımvardır.• Kapalı hacimlerin ve ortam ısıtılması için oldukçaelverişlidir.• Temiz ve kullanılabilir ısı üretirler.Güneş hava kolektörlerinin ısı performansı kullanılan malzemeye,Sulama şekline, ihtiyacını ölçüsüne, azaltarak tasarruf boyutlara sağlar. ve kolektörün dizaynınabağlıdır.• İnorganiktir.HavalıHastalıkgüneştaşımaz,kolektörleribarındırmaz.oldukça farklı tasarımlardaüretilmektedir. Yutucu yüzey olarak kanatçıklı veya çeşitliyüzey profillerine sahip metal levhalar, aralarında boşlukyaratmaz.kalacak şekilde üst üste yerleştirilir ve yutucu yüzeye havanıntam temas etmesi sağlanır. (Benli & Durmuş,düzenler.2005)• Perlit bünyesindeki gözenekler sayesinde filtrasyonu arttırır, buharlaşmayı azaltır.• Çözünebilir iyonların çok az olması sebebiyle tuz ve alkalilik açısından sorun• Nötr (pH=6,5-7,5) oluşu ve düşük kimyasal tamponluğu ile ortam pH'ını kolayca• Isı yalıtım özelliği sebebiyle bitkilerin sıcaklık değişimlerinden etkilenmesini asgariseviyeye düşürür.• Ömrü uzundur. Steril üretimde yapısı bozulmadığından topraksız tarımda 6 yıla kadarkullanım ömrü olduğu gibi, üretim ortamının iyileşmesi sebebiyle erken ürün eldeetme imkânı sağlar.• Yapısı itibariyle fide köklerinde yıpranma ve hasarları önler.• Göllenme, şişme, kabuk oluşturma, balçıklaşma, kötü drenaj, çatlama gibi özelliklerinhiçbirini göstermez.Tablo 22: Güneş hava kolektörleri ile çalışan sera ısıtmasistemiTablo 23: Türkiye perlit ve pomza yatakları haritası(Benli & Durmuş, 2005)3.3. Perlit madeninin sera sistemlerindekullanımıSeracılık, sebze yetiştiriciliği, fidecilik, çiçekçilik, mantarcılıkve topraksız tarım ortamlarında toprak düzenleyicisi(MTA, 2010)olarak yaygın şekilde kullanılmaktadır. Perlitin toplam gözenekliliği%90, havalanma gözenekliliği %60 civarında oldu-rezerv ile Türkiye toplam perlit rezervinin %30.6’sına sahiptir.ğundan toprak drenajını düzenler ve havalanmasını sağlar.Bölge, MTA verilerine göre (Bitlis-Adilcevaz-Tatvan-(Van-Erciş) 1.400.000.000 tonŞerefiye Mah. M. Fevzi Çakmak Cad. No: 27 VANTel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 54• Perlit bünyesindeki gözenekler sayesinde filtrasyonuarttırır, buharlaşmayı azaltır. Sulama ihtiyacını azaltaraktasarruf sağlar.• İnorganiktir. Hastalık taşımaz, barındırmaz.• Çözünebilir iyonların çok az olması sebebiyle tuz vealkalilik açısından sorun yaratmaz.• Nötr (pH=6,5-7,5) oluşu ve düşük kimyasaltamponluğu ile ortam pH’ını kolayca düzenler.• Isı yalıtım özelliği sebebiyle bitkilerin sıcaklıkdeğişimlerinden etkilenmesini asgari seviyeyedüşürür.• Ömrü uzundur. Steril üretimde yapısı3.4. Otomasyon sistemlerinin seralarda kullanımıSeralarda üretilmesi planlanan bitki türüne göre isteklerin karşılanabilmesi için aşağıdasıralanan donanımlara ihtiyaç duyulmaktadır:1. Sinyal bozulmadığından algılama sistemi topraksız tarımda 6 yıla kadarsistemi kullanım ömrü olduğu gibi, üretim ortamının2. Isıtma3. Havalandırma iyileşmesi sistemi sebebiyle erken ürün elde etme imkânıa) Çatı havalandırma, b) Fan havalandırma,sağlar.4. Gölgeleme sistemi•5. SulamaYapısısistemiitibariyle fide köklerinde yıpranma ve hasarları6. Gübreleme önler. sistemi7. Sisleme sistemi• Göllenme, şişme, kabuk oluşturma, balçıklaşma, kötü8. Serinletme sistemidrenaj, çatlama gibi özelliklerin hiçbirini göstermez.9. Karbondioksit enjeksiyon sistemiTablo 23: Türkiye perlit ve pomza yatakları haritası10. Sera kontrol sistemiSeralarda bitkilerin büyümesi ve gelişimi için uygun klimanın oluşması, sera içindekisıcaklık, bağıl nem, güneş ışınımı gibi değişkenlerin kontrol altına alınmasıyla sağlanır.Ancak sera içinde olması istenen iklimsel veriler, sera dışındaki güneş, sıcaklık, yağmur vbetkilerden dolayı sürekli değişir. Sera içindeki donanımların algılayıcılardan gelen sinyalleregöre yönetilmesi, yönlendirilmesi, bitki büyüme döneminde anlık, günlük ve aylık üretimverilerine göre stratejik olarak şekillenir. Modern sera kontrol sistemleri dış etkilere cevapolarak sadece kısa dönem eylemlerini komuta etmez; aynı zamanda yetiştirici tarafından tarifedilen uzun dönem stratejisinin kurulmasında da katkıda bulunur. Günümüz bilgisayarlı serakontrol sistemleri(Kaizen yaklaşımı), analog kontrol birimlerinin sayısallaştırılmışversiyonlarıdır. Anlık, günlük, aylık klimatolojik ve üretim bilgilerinin süreklikaydedilebilmesi ve bunları üreticinin kullanımına sunabilmesi üstün taraflarıdır. Bilgisayarlıkontrol sistemleri büyük başarısına karşın veri akışının çok değişken ve (MTA, sürekli 2010) olmasıbaşlangıçta sistemi karmaşık hale getirmiştir. Orta büyüklükte bir sera bakımı için toplam 300Bölge, MTA verilerine göre (Bitlis-Adilcevaz-Tatvan-(Vanyada400 ayarlama sayılarına ulaşılmaktadır. Bu ayarlamaların fiziksel ve pratik anlamı herErciş)zaman kullanıcı1.400.000.000açısından kolaytondeğildir.rezervUygulamadaile Türkiyehatalar çoktoplamkolay oluşmaktadır.perlitrezervinin Yazılım yetiştiriciye %30.6’sına yardımcı olmasına sahiptir. ve yol göstermesine karşın, temel engel yetiştiricinintemel amacını yerine getirmek, yani para kazanmasını sağlayacak uygulamalı ayarlamaların3.4. Otomasyon sistemlerinin seralardakullanımıŞerefiye Mah. M. Fevzi Çakmak Cad. No: 27 VANTel: 0432 215 65 5 Faks: 0432 215 65 54Seralarda üretilmesi planlanan bitki türüne göre isteklerinkarşılanabilmesi için aşağıda sıralanan donanımlara ihtiyaçduyulmaktadır:1. Sinyal algılama sistemi2. Isıtma sistemi3. Havalandırma sistemia) Çatı havalandırma, b) Fan havalandırma,4. Gölgeleme sistemi5. Sulama sistemi6. Gübreleme sistemi7. Sisleme sistemi8. Serinletme sistemi9. Karbondioksit enjeksiyon sistemi10. Sera kontrol sistemi25

Seralarda bitkilerin büyümesi ve gelişimi için uygun klimanınoluşması, sera içindeki sıcaklık, bağıl nem, güneş ışınımıgibi değişkenlerin kontrol altına alınmasıyla sağlanır. Ancaksera içinde olması istenen iklimsel veriler, sera dışındakigüneş, sıcaklık, yağmur vb etkilerden dolayı sürekli değişir.Sera içindeki donanımların algılayıcılardan gelen sinyalleregöre yönetilmesi, yönlendirilmesi, bitki büyüme dönemindeanlık, günlük ve aylık üretim verilerine göre stratejik olarakşekillenir. Modern sera kontrol sistemleri dış etkilere cevapolarak sadece kısa dönem eylemlerini komuta etmez;aynı zamanda yetiştirici tarafından tarif edilen uzun dönemstratejisinin kurulmasında da katkıda bulunur. Günümüz bilgisayarlısera kontrol sistemleri(Kaizen yaklaşımı), analogkontrol birimlerinin sayısallaştırılmış versiyonlarıdır. Anlık,günlük, aylık klimatolojik ve üretim bilgilerinin sürekli kaydedilebilmesive bunları üreticinin kullanımına sunabilmesiüstün taraflarıdır. Bilgisayarlı kontrol sistemleri büyük başarısınakarşın veri akışının çok değişken ve sürekli olmasıbaşlangıçta sistemi karmaşık hale getirmiştir. Orta büyüklüktebir sera bakımı için toplam 300 yada 400 ayarlamasayılarına ulaşılmaktadır. Bu ayarlamaların fiziksel ve pratikanlamı her zaman kullanıcı açısından kolay değildir. Uygulamadahatalar çok kolay oluşmaktadır. Yazılım yetiştiriciyeyardımcı olmasına ve yol göstermesine karşın, temel engelyetiştiricinin temel amacını yerine getirmek, yani parakazanmasını sağlayacak uygulamalı ayarlamaların yapılmazorunluluğudur. Otomasyon sistemleri, üretim planlamasındastandardizasyon sağlayarak ürün kalitesi arttırırken,piyasaya erken çıkma, erkencilik ya da piyasa koşullarınagöre ürünün büyümesini yavaşlatma taktikleri geliştirebilir.3.5. Sera yapılarının maliyet analiziSera yapılarının inşası için, Bayındırlık Bakanlığı Birim FiyatCetvellerini kullanarak yaklaşık bir maliyet analizi yapılabilir.Maliyet hesabı yapılırken kurulacak yapı ve malzemelerinölçümünün ayrıntılı bir şekilde yapılması gerekmektedir. Örneğin;Demir iskeletli seraların keşifleri hazırlanırken, çatımakasında yer alan tüm malzemeler ayrı ayrı sınıflandırılmalıdır.Çünkü Bakanlık maliyet hesabı yaparken yapılacakişe göre farklı yapı elemanlarını dikkate almaktadır. 23.211poz. numarasıyla demir kapı ve pencerelerin yapımını öngörürken,23.071 poz. numarası ile profil demirlerin birleşikolarak hazırlanması ve montajı işlemine ayırmıştır.Sera planlanması ile ilgili proje oluşturulurken bölgenin iklimşartlarının( gece-gündüz sıcaklık farkı, donlu gün sayısı,güneşlenme süresi, rüzgar hızı, nemlilik oranı, vb.) dikkatealınması ön şarttır. Akdeniz veya Ege Bölgeleri’nin iklimşartlarına uygun bir sera projesini Bölge’de uygulamak yapılacakyatırımın işletme ve karlılık riskini oldukça artıracaktır.Projelendirme aşamasında risk faktörlerini öngörerek,planlamanın yapılması gerekir.26

4. SONUÇ VE ÖNERİLER1. Günümüzün modern dünyasında her mevsimsağlıklı sebze-meyve edinme isteği seracılığı enönemli tarımsal etkinliklerden biri haline getirmiş,burada yetişen ürünlerin kaliteli ve sağlıklı olmasıgünümüz standartlarında çok önemli bir hale gelmiştir.2. Bitkilerin belirli bir sıcaklığa ihtiyaç duyması,ısıtma sisteminin kalitesindeki bir aksaklığın doğrudanürün kalitesini etkilemesine sebep olduğuiçin seracılıkta ısıtma hayati derecede önemlidir.Ancak geleneksel yollarla ısıtma çevreye zararvermektedir ve çok pahalıdır. Isıtmanın sera giderlerininönemli bir kısmını oluşturduğu gözüne alındığındabu durum ürün fiyatlarına yansımaktadır.Bu sebeple alternatif enerjiye olan güneş enerjisive jeotermal enerji kaynaklarına ihtiyaç büyük birhızla artmaktadır.3. Jeotermal enerji günümüzde, özellikle gıda tedarikiamaçlı seracılık tarımsal üretim açısındanson derece önemli bir noktaya gelmiştir. Dünyadainsanların her geçen gün artan gıda talebi ve butalebin karşılanması konusunda jeotermal enerjiile seralarda sebze ve meyve üretimi açısından,TRB 2 Bölgesi avantajlı bir konumdadır.4. Jeotermal enerji politikası oluşturulmalı ve jeotermalkullanım teşvik edilmelidir. yapılacak yatırımlar,mümkün olduğunca jeotermal enerjinin kullanılacağıentegre tesisler şeklinde planlanmalıdır.5. Güneşlenme süresi bakımından TRB 2 Bölgesiözellikle Van, Hakkari illeri Türkiye ortalamasınınçok üzerinde olduğu saptanmış ve bu enerjininillerde alternatif enerji bakımından seracılıkta kullanılmasıönemli bulunmaktadır.6. Bu kaynakları kullanıp gıda üretmek, hem gıdaüretiminde önemli bir artış; hem istihdam artışı veekonomik gelişme sağlayacak; hem de Bölge’detarım sektörünün gelişmesine büyük katkıda bulunacaktır.27

KaynaklarAtlası, H. İ. (2010). GEPA. Retrieved nisan 20, 2010, from Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü.Benli, D., & Durmuş, D. (2005). Havalı Güneş Kolektörleri ve Gizli Isı Depolama Yöntemi Kullanarak Sera Isıtılması. Elazığ:Fırat Üniversitesi, Bilimsel Araştırma ve Geliştirme Proje Birimi.Bölgesel İstatistikler. (2008). Retrieved mart 2010, from Türkiye İstatistik Kurumu.Çalışkan, S. (2007). Jeotermal Enerji. In P. H. Tavman, Bitirme Tezi (pp. 24 -28). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, MühendislikFakültesi, Makina Mühendisliği.Derneği, T. J. (2010). Retrieved nisan 19, 2010, from www.jeotermaldernegi.org.tr.GEPA. (2010). Bitlis İli Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası. Retrieved Mart 2010, from Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü.GEPA. (2010). Muş İli Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası. Retrieved Mart 2010, from Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü.GEPA. (2010). Van İli Güneş Enerjisi Potansiyel Atlası. Retrieved Mart 2010, from Elektrik İşleri Etüt İdaresi Genel Müdürlüğü.Hickman, G. W. (2010). Cuesta Roble Greenhouse Consultants. Mariposa, CA 95338: Cuesta Roble Greenhouse Consultants,page 51.Kaya, A. ( 1994). Jeotermal Enerji ile Isıtma. Jeotermal Uygulamalar Sempozyumu (pp. 95 - 101). Denizli: PamukkaleÜniversitesi.MTA. (2010). Haritası, Türkiye Perlit ve Pomza Yatakları. Retrieved nisan 2010, from www.mta.gov.tr.MTA. (2010). Jeotermal Kaynaklar ve Uygulama Haritası. Retrieved nisan 19, 2010, from www.mta.gov.tr.MTA, D. A. (2010). Jeotermal Kaynaklar. Retrieved Nisan 20, 2010, from Maden ve Teknik Arama Genel Müdürlüğü.Müdürlüğü, B. T. (2005). İl Tarım Master Planı. Bitlis: Bitlis Tarım İl Müdürlüğü.Müdürlüğü, H. T. (2006). İl Tarım Master Planı. Hakkari : Hakkari Tarım İl Müdürlüğü.Müdürlüğü, M. T. (2004). İl Tarım Master Planı. Muş: Muş Tarım İl Müdürlüğü.Müdürlüğü, V. T. (2005). İl Tarım Master Planı. Van: Van Tarım İl Müdürlüğü.Öztürk, H., & Başçetinçelik, A. (2002). Seralarda Havalandırma. Ankara : Türkiye Ziraat Odaları Birliği,Yayın No: 2002.Sarıkaya, S. (2009). Güneş Enerjisi Sektörel Analiz Raporu. Van: Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı.TUİK. (2008). bölgesel istatistikler . Retrieved mart 2010, from Türkiye İstatistik Kurumu.Varış, S. (1984). Sebze Türlerinin Ekolojik İstekleri. Tekirdağ: Trakya Üniversitesi Yayın No:17 S.48-69.28

30Doğu Anadolu Kalkınma AjansıŞerefiye Mah. Mareşal Fevzi Çakmak Cad. No: 27 Merkez / VAN