Amak-ı Hayal

Ahmet HilmiAhenk Dergisinin 14. sayısında Kitap İnceleme bölümünde “ŞehbenderzadeFilibeli Ahmet Hilmi”nin “İslam Tarihi” isimli eseri incelenmişti. Kitap için“Kayıp Kültürümüzün İşaret Taşlarından Bir Kitap” başlığı seçilmişti.Burada kitap kadar yazarının da kayıp kültürümüzün işaret taşlarından biriolduğuna vurgu yaparak Ahmet Hilmi’den birkaç cümle ile bahis açmak gerekiyor.Ahmet Hilmi, 1865 yılında Filibe’de dünyaya gelir. İsminin başında anılan“Filibeli” buradan geliyor. Memur bir aileye mensuptur. Babası şehbender’dir.Bugünkü konsolosluk unvanına denk düşen bu memuriyet Ahmet Hilmi’yebirçok yer gezmek, birçok yerde bulunmak imkânı kadar bir lakap da kazandırmıştır.Yine isminin başında sürekli geçen “Şehbender-zade”lik de buradangelmektedir. Bugün bazılarının asalet unvanı olarak kullandığı Galatasaray Lisesindeokumuş olmanın ayrıcalığına da sahiptir Ahmet Hilmi.Filibe’den başlayıp İstanbul Mektebi Sultanisinde gelişen hayatı başlı başınabir inceleme konusudur. Fırtınalıdır. Bir taraftan diğer tarafa, bir uçtan birbaşka uca savrulup durmuştur. İzmir, Beyrut, Mısır, Fizan, Bursa gibi birçokve birbirinden son derece uzak yerlerde bazen memuriyet, bazen sürgün olarakyaşamak zorunda kalır.Velut bir yazardır Ahmet Hilmi. Birçok sahada kalem oynatmış, eser vermiştir.Gazeteler, dergiler ve kitaplar yayınlamıştır. Tercümeler yapmıştır.Döneminin siyasal kamplaşmasında taraf tutmuş bu yüzden müteaddit defalarsürgün edilmiş, matbaası ve yayınladığı gazeteler kapatılmıştır. İttihatTerakki’nin insan harcayan baskıcı şiddetinden o da nasipleniştir.Üniversitede (Darülfünun) Felsefe dersleri verir. Yine döneminde bir ucusiyasete çıkan felsefi tartışmalarda da saf tutmuş, reddiyeler kaleme almış, tartışmalarakatılmıştır.“İttihad-ı İslam” on sekiz sayı sonra kapatılan kendi gazetesidir. İkdam","Şehbal", ve "Tasvir-i Efkâr" gazetelerinde siyasi ve felsefi yazılar yazmıştır.Daha sonra “Hikmet Ceride-i İslamiye” adında bir başka gazete çıkarır. Gazetesikapatıldıkça, "Mübakese", "Çoşkun", "Kalender", "Münakaşa", "Nimet","Kanat" gibi farklı isimlerle yayınlamaya devam eder.

Şeyh Mihrüddin Arusi, Coşkun Kalender, Kalender Gedo, Özdemir gibimüstear isimlerle de yazan Ahmet Hilmi’nin basıldığı kadar basılma imkânıbulamayan eserleri vardır. Basılan eserlerinden bazıları şunlardır.İstibdadın Vahşetleri, Muhalefetin İflası, İlm-i Ahval-i Ruh, MüslümanlarDinleyiniz, Allah'ı İnkar Mümkün müdür? Huzur-ı Fende Meslek-i Küfür,Beşeriyetin Fahr-i Ebedisi Nebimizi Bilelim, Asr-ı Hamidide Alem-i İslam veSenusiler, Cihad-ı Ekber'e, Üss-i İslam; Yeni Akaid İki Gaus-ı Enam: Abdülkadirve Abdüsselem, Huzur-ı Akl-u Fende Maddiyun Mesleki Delaleti, TürkRuhu Nasıl Yapılıyor, Yirminci Asırda Alem-i İslam ve Avrupa, MüslümanlaraRehber-i Siyaset, Darülfünun Efendilerine Tahriri Konferans: Hangi Meslek-iFelsefeyi Kabul Etmeliyiz? Öksüz Turgut (Roman), Akvam-ı Cihan (BeşeriCoğrafya), Tarih-i İslam (İki Ciltlik Tarih Felsefesinin de işlendiği İslam Tarihi),Bir Fedakârın Ölümü (Piyes), Vay Kız Beyciği Seviyor (Piyes) ve Âmak-ıHayal.Ahmet Hilmi’nin felsefeden ahlak ve dine, siyasetten reddiye ve polemiğe,tarihten romana, piyese kadar çok değişik alanlarda kalem oynatmış olmasıonun anlaşılmasında veya bilinmesinde ki dağınıklığın temel sebebi olabilir.Bu dağınıklığın üzerine bir de konumlandırma hastalığını ilave ediniz. Mesela;“vahdet-i vücutçu idi” veya “maddeciliğe karşıydı” veya “tasavvufu savunuyordu”veya “ittihadı İslam taraftarıydı” veya “ittihat ve terakkiye karşıydı”gibi mutlaka bir yere oturtup öyle değerlendirme saplantısı bu kadar velut biryazarı değerlendirmeye yetemez. Kaldı ki belki o bunların hepsiydi veya ömrüboyunca birinden diğerine geçiş yaşamıştı.Ahmet Hilmi’nin yazdıkları arasında “Amak-ı Hayal” tek başına ve başlıbaşına üzerinde durulması gereken bir eser. Bu konumlandırma hastalığınadüşmeden tek bu eseri üzerinde yoğunlaşmak mümkün olursa, belki kayıpkültürümüzün işaret taşlarından birini tanımak imkânı ortaya çıkacaktır. Belkibir adım daha ötesi, kültürümüzün neden kaybolduğunun izlerini sürmekde.Ahmet Hilmi, içinde yaşadığı şartlarda, İttihat Terakki Cemiyeti’ne sızanondan daha gizli bir örgütü, masonluğu fark edebilmiş müstesna isimlerdenbirisi. Bu yönde eserler verdiği, yazılar yazdığı için zehirlendiği söyleniyor.1914 yılında ölmüştür.

Âmak-ı HayalElimizdeki baskının kapağında şu bilgileri görüyoruz.Şehbenderzade Filibeli Ahmet Hilmi, Âmak-ı Hayal, Raci’nin Hatıraları,Sahibi ve Naşiri: Halk Kütüphanesi Sahibi Abdülaziz, İstanbul, Necm-i İstikbalMatbaası, 1341Giriş bölümünde “Birkaç Söz” başlığı altında şu ibareyi okuyoruz.“Bu kitabı, endişe-i hakikatle me’luf vicdanlar, mebahis-i nihaiyeyi seven insanlarzevkle okuyabilirler. Bir asırdır bu muhit ve bu millet hayli Raci’ler yetiştirdive daha birçokları yetişecektir. Kari’lerimize takdim ettiğimiz bu hikâyeler,[acaba hikâye mi?] mazhar-ı teveccüh olursa kendimizi bahtiyar sayarız, çünkübu hikâyeye rağbet, ciddiyete izhar-ı teveccüh manâsını mutazammındır, buise kari’lerimizden istib'ad edilemez. Bu muhterem millette endişe-i hakikatlete’siryâb binlerce hassas yürek mevcud olduğunu yar ve ağyare ispat etmiştir.”“Gerçeği aramak endişesiyle tanışık vicdanlar”“Sonsuzluktan bahis açan konuları seven insanlar”“Raci’nin Hikâyesine rağbet, ciddiyete yönelmenin göstergesi”“Yar ve ağyara ispat edilmiş, hakikat endişesi ile çarpan hassas yürekler”Kitabın adının “hayalin derinlikleri” anlamına geliyor olması bu giriş yazısındavurgulanan “hakikat aşkı” ile çelişik değil mi? Hakikat ve hayal nasıl birdüzlemde buluşabilir? Biri gerçek diğeri gerçekliği ispatlanmış olmayan (adıüzerinde gerçek olmadığı için) hayal denilen değil mi?Ahmet Hilmi, her büyük yazarın yapması gerekeni yapmaya çalışıyor. Okuyucusununelinden tutuyor, önce kaba gerçekliğin dar ve sıkıntılı dünyasındanuzaklaştırıyor. Gidilen yer zihni kaba gerçekliğin dar kalıplarının içine sıkışmışlarınküçük dünyalarının ötesidir.

Raci’nin dünyasıRaci otuz yaşlarında bir gençtir. İyi bir eğitim almıştır. İyi bir aile ortamındabulunmaktadır. Çevresi ve arkadaşları vardır. Dindar ve üzerine titreyen birannesi vardır. Bütün bunlar onun “gerçek nedir” sorusu çerçevesinde düştüğübunalımlara çektiği acılara ve mutsuzluğuna çare değildir. Çünkü sürekli birarayış içindedir.Raci; “Ben küfür ile imandan, ikrar ile inkârdan, tasdik ile riyadan mürekkepbir şey olmuştum. Kalben inkâr ettiğimi aklen tasdik eder, aklen ret ettiğimikalben kabul ederdim. Velhasıl rayb (şüphe) denilen ejderha vücudumu sarmıştıBir fikri ne kadar metin esaslarla inşa etsem, şüphe ejderhası bir sarsışta yıkıyordu.Bari inkâr-ı kati ile hiç olmazsa rahat bir noktada kalabilir miyim? Ne gezer!İnkâr başka şey, şüphe yine başka! Şüphe ejderhası her fikri katinin düşmanıydı.İster ikrar olsun ister inkâr olsun mevzu’ ve müspet bir şey kabul etmiyordu”diyor ve şöyle devam ediyordu.“Tabiatın olağanüstü güzelliği, arkadaşlarıma gürültülü bir neşe vermişkenben bilakis büyük bir hüzne kapılmıştım. Sebat ve beka olmadıktan sonra bugüzellik ne işe yarar! Bu kadar güzelliğin şahit ve nazırı insan hem de insanlarınbelki binde biri iken insanda beka var mı? Küre-i arz dediğimiz bu sekene-imevkutu derin bir hüzne kapılmayarak seyretmek acaba mümkün mü? Neredengeldik? Nereye gidiyoruz? Bir akide-i safiyenin (saf inanışın) pek güzel cevapverdiği bu suale akıl ve fen cevap vermiyordu. Bir kere daha tabiata baktım.Bu defaki nazarımın önünde bütün güzellikler kayboldu. Işık söndü, her tarafızulmet istila etti. Güya ki hakikat tekmil dehşetle gözlerime parladı. İnsanın gözünüokşayan çimenlerdeki yeşillikler ancak ışık oyunudur. Mini, mini kuşlarıncıvıltısı sadece bir hava titreşimidir. Âlemleri kaplayan nur, boşluğu kaplayanesir maddesinin titreyişi. Velhasıl hepsi bir zarurete bir emri kanuna mahkûm”.Arkadaşlarıyla bağ bahçe kır bayır gezip âlem yapmaktadırlar. Eğlenceninen koyu yerinde o kendini bir hüzne kaptırır, iki delinin “Ben var mıyım, yoklukve varlık aynı şey değil midir?” gibisinden konuşmalarına takılır kalır. ArkadaşlarıRaci’ye ilaç yetiştirin diyerek içki kadehini eline tutuştururlar.Bir gün yolunun üzerinde gelip geçerken gördüğü ulu ağaçların, edebi cümlelerle,süslü yazılarla dolu mezar taşlarının olduğu mezarlığa girer. Metruk birkulübeden çıkan deli görünüşlü bir adamla tanışır.

Aynalı BabaEllili yaşlarındadır. Hırpani kıyafeti teneke parçaları, kırık aynalarla süslenmiştir.Deli görünümünde bir velidir. Son derecede hikmetli derin sözlersöyler. Mezarlıkta bir kulübede yaşamaktadır. Birkaç parça eşya ile hayatınıdevam ettirmektedir. Mangalında ve ispirto ocağında kahve pişirir. İkrameder. Ney üfler. Saz çalar. Gazeller okur. Nefesler söyler.Aynalı Baba’nın kahvesini içip, sohbetine katılıp, ney sesini ve gazelleri dinleyenRaci her seferinde bir hayal âlemine dalar.Hayal âleminde gördüğü şeyler, yaşadığı olaylar, tanık olduğu konuşmalarmerak ettiği, evrenin bilinmeyen taraflarıyla ilgili şüphe içinde arayışına devamettiği sorulara birer cevaptır. Buda, Brahman, Sokrat, Eflatun hatta Peygamberler,edip ve muharrirler, geçmişte yaşamış büyük evliyalar ile karşılaşır.Sohbet eder. Olaylara karışır. Savaşır. Âşık olur. Uçar. Sıçrar. Uzayda gezinir.Hayal âlemine her dalışında, zamanın ve mekânın ötesine geçmekte, birbaşka boyutta yaşamaktadır. Bu boyut bazen bir geçmiş zaman dilimidir. Bazenzamanı belirsiz maddenin ve varlığın farklı oluşumlarının yaşandığı farklıbir gezegendir. Bazen bu dünyaya paralel bir başka dünya tasavvuru içindedir.Her birinde varlığın, hayatın, ölümün, sonsuzluğun daha kestirme bir ifadeylesoyutun bilinmeyen cevaplarını bulmaktadır.Hayal âleminden bu dünyaya her geçişinde Aynalı Baba yanı başındadır.Gördüklerini öğrendiklerini yaşadıklarını birer doğrulama cümlesiyle gülümserkendisine. Bir kahve ikramıyla sahne tamamlanır.Aynalı baba, Raci’nin mürşididir. Deli gibi görünen, yarı meczup ama aslındamaddenin ötesine geçebilmiş, varlığın sırrına aşina bir ermiş kişidir. Hayalâlemine gidiş ve gelişler onun marifetiyle meydana gelmektedir.BUDA İLE HİÇLİK ZİRVESİNE TIRMANIŞBirinci gün Hindistan’da vahşi hayvanların gezindiği uzun sazlıklar arasındadır.Birisi onu elinden tutmuş yol göstermektedir. Bir kulübeye varırlar.Kulübedeki zat Buda’dır. Buda “Hiçlik” zirvesine götürmek için rehberlik edecektir.Yola koyulurlar. Altın kumlar serpilmiş, etrafı çiçek tarhlarıyla süslü,kuş cıvıltılarının duyulduğu ince bir yolda yürümektedirler. Sonra bu yürüyüşleribir yükselişe dönüşür. Buda, önüne geldikleri sarayda dinlenmeleri-

ni ister. Sarayın salonunda çeşitli yiyeceklerle dolu bir sofraya davet edilirler.Buda bir şey yemesini engeller. Hiçlik zirvesine yükselebilmek için açlık sınavındangeçmek zorundadır. İçecek ikramını da reddetmek zorunda kalır.Yükselişi devam eder. Hiçbir gözün göremeyeceği kadar güzel bir saraya, osarayın içinde görülmemiş derecede güzel kızların hizmet ettiği bir salona,o salonda görülmemiş derecede bir güzel perinin davetine de tıpkı açlık gibidirenmesi gerekmektedir. Ama direnemez. O saray hiçlik zirvesine giden yolunen zor imtihanıdır. Hemen, hemen hiç kimse o sınavdan geçememiştir.Şehvetine yenilir. Daveti kabul eder. Ama bir anda her şey tersine dönmüştür.Gözlerin görmediği kadar güzel kadın yaşlı, çirkin, kötü bir cadıya, saraybir mezbeleliğe dönüşmüştür. Cadılar bet sesleriyle üzerine saldırırlar. Kaçar.Çiçek tarhlarıyla dolu altın kumların serpildiği yol dikenler, sivri taşlarla dolmuştur.Buda, şiddetle azarlayarak huzurundan kovar. “Ey kadın tabiatlı, eynamert sen hiçlik zirvesine yükselemezsin, git buradan, git de dünyada bir köpekeksilmiş olmasın” der. Taşlar, topraklar, ağaçlarla beraber bir düşüş başlar.Gözlerini açtığında Aynalı Baba başucundadır. “Evladım” der “Hiçlik zirvesineyükselmek kolay değil”ZERDÜŞT EHRİMEN HÜRMÜZ IŞIK VE KARANLIĞIN SAVAŞIİkinci gün; Belh şehrindedir. Binlerce yıl önce yaşayan bir Farisi’dir. Sankristçekonuşmaktadır. Hem kendisi hem Belhlidir. Karısı giyindirir. O gününbüyük toplantısına katılmak üzere evden çıkar. Zerdüşt toplanmış binlerceinsanın içinden seçtiklerine sorular sorar. Doğru cevap verenlerin alnına işaretçekerek seçilmişler sınıfına alır. Seçilenler kurulmuş büyük bir savaş meydanınagönderilmektedir. Raci Zerdüşt’ün etrafındaki yaşlılar heyetinin övgüsözcükleriyle doğru cevapları vererek seçilmişler sınıfına girer. Yanına verilenyol arkadaşıyla beraber atlarına binerek çok yüksek tepesi görünmeyen bir dağıneteklerine gelir. Dağın adı “Fark Dağı”dır. Bir çadırda silahlı eğitim alır.Bir gün içinde bir savaşçıya dönüşmüştür. Sonra kanatlı atlarına binip zirvesigörünmeyen dağın tepesine doğru uçmaya başlarlar. Uçuştan sonra vardıklarıalan dünyadan daha geniş büyük bir sahadır. Sahanın sağını Hürmüz solunuEhrimen ve taraftarları doldurmuştur. Hürmüz hiçbir gözün görmediği derecedegüzel, ışıltılı ve aydınlıktır. Ehrimen son derecede çirkin, korkunç ve karanlıktır.Hürmüz’ün tarafı aydınlık, Ehrimen’in tarafı karanlıktır. Ortalarındahavada asılı duran süslü ve büyük bir taht vardır. Gökten tahtın üstüne İzidiner. Perilerden daha güzeldir. Elinde büyük bir küre tutmaktadır. KüreninEhrimen’e bakan tarafı karanlık Hürmüz’e bakan tarafı aydınlıktır. İki tarafarasında meydan okumalar, bir tarafın diğer tarafa galip gelip yok etmesiningereği üzerine tahrik edici konuşmalardan sonra iki taraf savaşa tutuşur. Kılıç,

kalkan, ok, yay, savaş naraları, çığlıklar, zafer haykırışları arasında savaşırlar.Karşılıklı meydan okumalarla cengâverler çıkar ortaya. Karanlık taraftan müthişbir pehlivan vardır. Cadı saçları sihirli güçleriyle meydan okumaktadır.Kimdir bu sorusuna, “nifak” pehlivan diye cevap verilir. Nifak pehlivan aydınlıktarafından en az otuz kişiyi tepeler bir gün akşama kadar. Küre iyicekararmıştır. Aydınlık taraftan “Nifak” pehlivanın karşısına “muhabbet” isimlicengâver çıkarılır. “Nifak” muhabbete yenilir. Küre biraz aydınlanır. Muhabbetgalip geldikçe aydınlık artmakta karanlık azalmaktadır. “Muhabbet” pehlivanıngalibiyetiyle biten bir günün akşamında casusların getirdiği bir haberleçalkalanır ortalık. Karanlık tarafından müthiş, yenilmez, korkunç güçte bircengâver sürülecektir meydana. Gerçekten öyle olur, devesinin üzerinde insankafasından daha büyük bir gürz taşıyan bir dev çıkar meydana. “Gazap pehlivandır”adı. Gazap pehlivan günlerce önüne gelen savaşçıyı öldürür. Hürmüztarafı son derecede üzgün ve umutsuzdur. Ehrimen taraftarları sürekli sevinççığlıkları atmakta “karanlık, karanlık, yaşasın karanlık, asıl olan karanlıktır”diye bağırmaktadırlar. Hürmüz savaşçılarını toplar, yarın meydana “HikmetPehlivanı” süreceğini söyler. Hikmet pehlivan Raci’nin ta kendisidir. Gazappehlivan ile üç gün boyunca savaşır. Çevikliği ve atikliği sayesinde yenilmez.Gazap pehlivanın gücüne karşı Hikmet Pehlivan’ın çevikliği işe yarar. Sonundabir hile ile Hikmet Gazabı yener. Hürmüz tarafına gelmiştir sevinmek sırası.Ama sevinçleri uzun sürmez, Hikmet pehlivanın karşısında fil üzerindemeydana çıkan o zaman kadar savaşanların en büyüğü ve en güçlüsü NefsiEmmaredir. Hikmeti öldürmez, esir ederek Ehrimen’in önüne atar, mutfağındasoğan soyarak işe yarayabileceğini söyler. Bu gücün karşısında savaşacakhiçbir direnç noktası kalmamıştır. Durum son derece umutsuzdur. Artık ışıkve aydınlık tamamen yok olmak, karanlığın hâkimiyeti başlamak noktasınagelinmiştir. Tam o sırada sonsuz güzellikte, yeşil bir ejderhaya binmiş, uzunkestane saçları, güzellik membaı yüzü, ilahî sesiyle aşk gelir. Aşk gelince nefisüzerinde oturduğu filden aşağı iner. Aşka secde ederek teslim olur. Aşk her ikitarafı da kendine ram etmiştir. Küre aydınlanır. Hürmüz ve Ehrimen kucaklaşırlar.BRAHMA’NIN KULÜBESİNDEKİ SUOn iki yaşında küçük bir çocuktur. Yüz yaşlarındaki babası artık varlık veevren hakkında bir şeyler öğrenmesinin zamanının geldiğini söyler. Bu zamanınşerefine bir ziyafet verir. Ziyafetin birinci gününde Brahmanlar, ikinci günsubaylar, üçüncü gün tüccarlar dördüncü günü köylüler ve işçiler davet edilir.Mihmandarı seksen yaşında bir ihtiyardır. Bir eşeğin üzerinde yola koyulurlar.Çocuk yaya olarak arkasından girmektedir. İhtiyar, oğul zahmet çekeceksin

ki öğrenmenin kıymetini bilesin, der. Kırk gün sonra bir kulübenin önündedururlar, çocuk kulübenin içine girer. Ortada bir kap, kabın içinde su vardır.Suya baktığında âlem karanlığa gömülür. Su âlemi kaplamıştır. Suyun içindeışığa benzemeyen bir ışık vardır, sonsuz şekillerde çok küçük varlıklar vardır,varlıklar hareket halindedir. Çocuk o varlıklarla bütünleşir. Çok küçükvarlıklar sürekli şekil değiştirmekte, biri diğerinin içine girerek kaybolmakta,bölünerek iki farklı varlığa dönüşmektedir. Çocuk bir bakıma bunlardan biridir.Bir diğer taraftan olan biteni algılayabilecek bilinçli bir başka varlıktır.Bu dönüşüm ve oluşum milyonlarca yıl sürer. Milyonlarca yıl sonra su ve karaayrışır. Milyonlarca küçük ve milyonlarca farklı şekilde ki varlıklar bütünleşir.Karada varlığını devam ettirmeye başlar. Çocuk onlardan ayrışır kendisi olur,onlar çocuğun varlığına secde ederler. Gözlerini açtığında Aynalı Baba’ya hepsisecde etti der. Aynalı baba; “biri hariç, nefsindeki gurur sıfatı, yani şeytan”diye cevap verir.KARANLIKLAR ÜLKESİNDEKİ BEYAZ İFRİTİN SARI ŞEYTANIAynalı baba, git şu kavuklu mezar taşı olan mezarın üzerine yat, belli ki allamedenbir zatın mezarıdır orası, bakalım sana neler verecek, demesi üzerinemezarın üzerine yatar. Bir müddet sonra bir odada gözlerini açar. Her tarafzifiri karanlıktır. Babası annesi ve ailesi başına toplanır. O “burası karanlık”dedikçe diğerleri “bu çocuk delirmiş” demektedirler. Cebinde taşıdığı kibritiçakınca tuhaf bir manzara ile karşılaşır. Gözleri yerinde küçük arpacık soğangibi bir organları olan ve bununla eşyayı algılayan ışıktan ve normal gözdenmahrum bir topluluğun içinde bulmuştur kendini. Süslü şehirler, görkemli binalarkurmuşlar, üniversitelerinde bilimsel tartışmalar yapacak kadar uygarbir topluluğun arasındadır. Kibriti çakar çakmaz herkes şaşkınlık, saygı çığlıklarıatar. Hoplayıp zıplayacak kadar kendilerini kaybederler. Işığı ilk defagörmekte ve buna sahip olan kişinin yüzyıllardır bekledikleri beyaz ifritin sarışeytanı geldi zannetmektedirler. Hükümdarları bilim adamları önünde saygıile eğilir evrenin mahiyeti üzerine düzenlenmiş bir sempozyuma başkanlıketmesini rica ederler. Bulduğu zeytinyağı ile kandiller yapar onları ışıkla tanıştırır.Zaman, zaman kahkahalarla güleceği varsayımları dinler. Mesela birişöyle demektedir. “Evrenin başlangıcı mor şeytanlara sinirleri bozulan beyazifritin onların yerine yeni bir mahlûk yaratma kararıdır. Beyaz ifrit gökyüzününsüprüntüleriyle sekiz köşeli bir meydan yapar. Fezaya tükürünce birdeniz meydan çıkarır. Meydanı denizin üstüne koyar. Denizin suyu donuncabir kazan yapıp âlemin üstüne asar. Bu kazanı tükürüğüyle doldurup nefesiyleısıtır. Mor şeytanlardan ikisini delip içini şişirir. İşte bizim ecdadımız budur.”Bir başkası bu görüşe şu son derece makul tezlerle karşı çıkar. “kazan, kazan

deyip duruyorsunuz. Ama bu kazanın kaç kulpu var, hiç bahsetmiyorsunuz.”Bir başkası cevap verir. “Susuyorsunuz değil mi, işte ben o kazanın kaç kulpuolduğunu keşfettim. O kazanın tam 768 buçuk kulpu vardır.” Işığın tanınmadığı,insanlarının gözlerinin olmadığı, karanlık bir ülkede evrenin oluşumuylailgili tahminler elbette böyle saçma sapan ve gerçeğin çok uzağında şeyler olmakzorundadır. Uyandığında Aynalı Baba, bu dünyadaki gözler de tıpkı onlargibi sınırlı şeyleri görür, diyerek gülümsemektedir.SİMURG İLE GEZEGENLER ARASINDAAyasofya camisinin müezzinidir. Minareye çıkıp sabah ezanına başladığısırada büyük bir kuş pençesiyle alıp sırtına atar, hızla yükselmeye başlar. Korkuiçinde ne olup bittiğini anlamaya çalışırken karanlıklar içinden minarenintepesinin bir nokta kadar küçüldüğünü görür. Bu ne iştir diye kendi kendinekonuşur. Kuş ne dediğini anlar cevaplamaya başlar. Simurg kuşlarının padişahıolduğunu, hatırını kıramadığı birisinin ricası ile kendisini uzayda gezdireceğinisöyler. Kuş hem konuştuklarını hem aklından geçenleri anlamaktadır.Hem de her isteğini karşılamakta, her sorduğuna cevap vermektedir. Sırtındakimuntazam raflarda her türlü yiyecek içecek, dolaplarda ispirto ocağı çayve kahve vardır. Kuştüyü yataktan daha rahat kendi evinden daha güvenlidir.Karanlıkların içinden geçer bir aydınlığa ulaşırlar. Boşlukta uzayıp giden taşdöşeli bir yol görür. Merak eder. Simurg taşlardan birini alıp ona verir. Taşlakonuşmasını sağlar. Taş macerasını anlatır. Büyük ve yaşamaya elverişli birgezegen olduğunu, mutlu bir şekilde yaşayıp giderken bir büyük patlama ileparçalanıp uzaya savrulduklarını uzayda böyle bir kuyruklu yıldıza dönüştüklerinianlatır. Merih gezegenine uğrar oradan müşteri yıldızına geçerler. Müşteriyıldızını dürbünle inceler. İnsana benzeyen mahlûklar görür. Yolculuklarıbaşladıktan bir yıl sonra güneşe doğru yaklaşırlar. Uzayın sonsuz boşluğu içinesayısız güneşler gezegenler yörüngeleri içinde dönüp duran uzak yıldızlar görmüştür.Bu büyüklük karşısında hayret yorgunluk ve korku içindedir. Güneşeyaklaştıkça bir alev okyanusuna gök gürültüsünden binlerce kez fazla patlamaseslerine doğru gitmekte olduklarını fark eder. Korku ve dehşetten bayılır.ANKA KUŞU VE KAFDAĞIHindistan padişahının oğlu olarak uyanır. Şehir bir telaş içindedir. Sebebinisorunca, yedi başlı, her başında yedi ağzı, her ağzından ateşler püskürten birejderhanın her yedi senede bir ülkeye gelip yedi erkek yedi bakire kurban istediğinive bugünün o gün olduğunu söylerler. Ejderha yedi senede bir gelip “bukervan nereye gitmektedir” diye bir soru sorar, cevabını bilmedikleri müd-

detçe kendisine sunulan kurbanları yutup gitmektedir. Padişahın oğlu olarakmemleketi bu beladan kurtarmaya karar verir. Bütün bilgeler, yaşlı bilginlertoplantıya çağrılır. Durum müzakere edilir. Sonunda bu soruların cevabınınKaf dağında olacağına karar verilir. Yanına Bahadır isimli yol arkadaşını alıpyola çıkar. Kaf dağını herkes duymuştur ama dünyada olup olmadığını dünyadaise nerede olduğunu bilen yoktur. Bilebilecek kişilerden birisinin HimalayaDağlarının tepesinde yaşayan yaşlı bir münzevi olduğunu öğrendiklerindeoraya yönelirler. Münzevi onlara hayali bir şehirde kapağı ne zaman açıldığıbelli olmayan bir kuyudan bahseder. Kuyuyu bulup başında beklerlerse ve kapakaçılırsa kuyuya inmesini, kuyunun dibinde ki dehlize girmesini, dehlizdengeçtikten sonra karşısına bir saray çıkacağını, o sarayda bir levha olduğunu,levhayı alıp kapak kapanmadan kuyudan çıkmayı başarabilirlerse o levhadaaradıkları bilgiyi bulabileceklerini anlatır. Dediklerini yaparlar. Ama levhadayazılı olan şiirden hiçbir şey anlamamışlardır. Oradan bu şiirdeki anlamıçözebilecek bir başka hayali şehirde yaşayan bir bilgine ulaşmaya çalışırlar.O bilginde levhanın benzeri bir başka şiir vardır. Bu iki şiirin anlamını ancakSerendip adasında yaşayan bir bilge kişinin çözebileceğini öğrenirler. Hep beraberoraya giderler. Nihayet şiirlerdeki anlamı öğrenir memleketlerine dönerler.Aradan yedi yıl geçmiş, babası ihtiyarlamış, kendisini hiç kimse tanıyamamıştır.Tam da ejderhanın geleceği gündür. Ejderhanın karşısına geçer,sorularını cevaplayacağını söyler, ejderha eğer cevap vermezse kurban sayısınıyetmişe çıkaracağını söyler. Sorusunu sorar, cevabı duyunca bir çığlık atarakon beş yaşında bir genç kıza dönüşür.TEK KOLLU TEK AYAKLI TEK GÖZLÜ CABİLSA AHALİSİCABİLSA şehrine gidecek kervan yola çıkmak üzeredir, yola çıkacaklaracele kervanın yanına gelsin duyurusuna uyanır. Gözlerini açınca hayrettenbir çığlık atar. Bulunduğu odanın tavanı, duvarı gümüşten yapılmıştır. Yataktanilk adımını atınca bu sefer hayretten öte can havliyle bağırır. Çünkü tekayaklı, tek kollu ve tek gözlü insanların yaşadığı CABİLKA şehrindedir. İnsanlaryürüyebilmek için zıplamak zorundadır. Etrafındakiler buna alışmış olduğundanumursamaz görünmektedirler. Ama iki ayağa sahip olup da onunlayürümeyi bilen birisi için içinde bulunduğu durum son derece acı vericidir.Kervan CABİLSA şehrine, iki ayaklı iki kollu ve iki gözlü olmayı talep dedenlerinbu isteklerinin yerine gelmesi için gitmektedir. CABİLSA şehri altındanyapılmıştır. Ahalisi gelenleri tebrik ve memnuniyetle karşılarlar. Hallerinin değişmesiiçin gereken işlemler başlar. Önce şehirde kırk gün kırk gece şehrayindüzenlenir. Sonra aksakallı bir pirin önderliğinde şehrin bir fersah ötesindekicennet-i irfana doğru yola çıkarlar. Cennet-i irfan gözlerin göremediği güzel-

likte bir bahçedir. Bahçenin sonundan bir deniz başlamakta kademelerle yükselipgöklere kadar ulaşmaktadır. Denizin suyu bahçeye dökülmez. Günlercezevk ve sefa içinde burada kalırlar. Daha sonra tecelli şelalesini görmek üzeretekrar yola koyulurlar. Şelaleye gelince akıllara durgunluk veren bir manzaraile karşılaşırlar. Okyanusun ortasından neredeyse okyanus büyüklüğünde birşelale bahçeye doğru dökülmekte bahçenin ortasında bir fındıkkabuğununiçinde kaybolmaktadır. Buraya “tecelli” denmektedir. Rehberleri; “bu gördüğünüzazamet okyanusunun küçük bir tecellisidir” diyerek açıklar sonra şöyleuyarırlar. Bu tecellinin şu ana kadar sesini duymadınız, sesini duyacaksınız,sakın korkmayın”. Tecelli şelalesinin sesini algıladıkları anda hepsi dehşet içindebayılırlar. Ayıldıklarında hepsinin ayakları, kolları ve gözleri çift olur.EBEDİ MUAMMATepesindeki kuyruk gibi bir saçı olduğunu görünce, NANKİN şehrindenilim için bütün dünyayı gezdiğini, nihayet kaplanlar, zehirli yılanlarla dolu ormanınortasındaki tapınakta bir Hintli Brahman’ın öğrencisi olduğunu hatırlar.Brahman ne istediğini sorunca, “ebedi muammanın” cevabını öğrenmekistediğini söyler. Etraftaki üç yüz kadar talebeden bir uğultu yükseler. Hepsinintalebi budur. Brahma “Hangisini” diye sorar. “Ruhun hakikatini” der. “Ruhunhakikati diriler tarafından bilinemez, ancak ölürsen öğrenirsin” cevabıüzerine, ölüme razı olur. Bir çilehaneye gönderilir. Orada tamam deninceyekadar kalacak sadece zikirle meşgul olacaktır. Önceleri bir avuç kavrulmuşmısır ile bir fincan su verirler. Gün geçtikçe bunu da azaltırlar. Yedi yıl sonraçıkar. Brahma’nın huzuruna gelir. Aralarında ruh hakkında konuşma devameder. Ama bir ara tavan ile taban arasında boşlukta durduğunu fark eder.Brahma ile beraber uçabilmekte duvarlardan geçebilmektedir. “Ruh işte böylebir şeydir” cevabıyla tatmin olmaz. Uçabilse de duvarlardan geçebilse de bu birceset, ölüp çürüyecek, ruhu yeteri kadar anlatmıyor der. Brahma o olmuştur.Brahma tekrar görünür, ilminin sınırı bu kadar olduğunu, daha ötesi içindenölmenin yetmeyeceğini ebedi hayattan da vazgeçmesi gerektiğini söyler. Kabuledince onu bir odaya götürür, bir sandığı açar, sandıktan bir tomar kağıtçıkarır. Şimdiye kadar ebedi hayatından vazgeçen sadece yedi kişi oldu. Sensekizincisin. Adını buraya yaz ve Nur dağına git. Sorunun cevabı orada der.Nur dağının eteklerinde yeni doğmuş bir bebekle karşılaşır. Onunla konuşmayabaşlar. Bebeğe ebedi endişeden kurtulabilmek için hem canından hemebedi hayatından vazgeçtiğini söyler. Bebek bunlar yetmez, bütün insanlık buendişenin pençesinde kıvranırken bundan kurtuluş bu kadar kolay olmaz, der.Asıl şartını yerine getirebilmelisin. Asıl şartı varlıkla yokluğun aynı şey olduğunuispat edebilmektir. Bir haykırışla uyandığında Aynalı Baba yanındadır.

Aynalı Babaya “varlıkla yokluğun aynı şey olduğunu kim ispat edebilir ki bunusöylemek bile cinnettir” diye sorar. Aynalı Baba şöyle cevap verir: “Kimler mi?Bilmekle bilmemeği eşit gören deliler”BEŞERİYET VE BÜYÜKLER MECLİSİBüyük bir meclis kurulmuş, mecliste insanlık tarihinin en büyük yol göstericilerihazır bulunmakta bütün beşeriyeti temsil eden bir biçare adam hayatınkendisi için ne kadar dert, meşakkat, sıkıntı, bela, yoksulluk ve yoksunluk olduğundanşikâyet etmekte. Mecliste hazır bulunan büyüklerin her biri zavallıbeşeriyete faydası olsun diye, kendi mesleklerince mutluluk tarifi yapmaktadırlar:Hazreti İbrahim: “Çalışmak, kazanmak ve kazancını hemcinsiyle paylaşmaktır”Hazreti Musa: “Nefsini Firavun ihtiraslarından kurtarmaktır”Hazreti Âdem: “Şeytana uymamak ve Havva’ya aldanmamaktır”Konfüçyüs: “Bir tencere pirinç pilavına bütün lezzetleri sığdırmaktır”Eflatun: “Daima ulviyeti tefekkürdür”Aristo: “Mantık; işte saadet”Zerdüşt: “Karanlıkta kalmamaktır”Brahma: “Herkesin zannı ne ise onun aksidir”Hazreti İsa: “Maziyi unutmak, hali hoş görmek, istikbali düşünmemeklemümkündür”Lokman: “İnsanlar bu kelimeyi bütün hasret çektiklerini bir sözle ifade içinicat etmişler”Hızır: “Tulu emelin girmediği gönüllerde bazen doğan bir hayalettir”Buda: “Yokluğun ve hiçliğin güzelliğindedir. Nirvana! Ey beşeriyet! Nirvana!”Hazreti Peygamber: “Ey beşeriyet! Saadet; hayatı olduğu gibi kabul, ağırlığınarıza, düzeltmeye çabadadır” Gözlerini açtığında Aynalı Babayı göremez.Sadece bıraktığı not vardır. “Elveda gün gelir ki yine görüşürüz”MANİSA TIMARHANESİKitabın bundan sonraki kısmı ikinci bölümü gibi durmakta, birinci bölümünenazaran daha dağınık ve daha çalakalem telif edilmiş gibi görünmektedir.Raci (bazen Recai şeklinde) akıl hastanesine düşmüştür. Arkadaşı Samidurumuna üzüntülerini bildiren bir mektup yazar, cevabı asıl delilerin dışarı-

da olduğunu ima eden “beni rahat bırakın” şeklinde olur. Deliler ve tımarhanemanzaraları hep akıllı geçinenlere ders niteliğinde örneklerdir. “Neden” “Niçin”“Nasıl” “Nereye kadar” sorularının sorulmadığı bir dünyayı istemeyişinianlatmaktadır. Akıllı geçinen bir ahmak olmaktansa deliliği kabul etmektedir.Cinnete varan cevapsız soruların içinde kıvranmakta, bulunabilecek her türlücevabın peşinde koşmaktadır. Leylasız bir Mecnun’dur. Bir sandıkta tesadüfengördüğü resme âşık olur. Onu bulduğunda sorduğu soruların cevabını aramayakoyulur. Cevabı bulduğu zaman artık Leyla’dan vazgeçecektir. GökyüzündeFisagor, Aristo, Eflatun, muharrirler, ahlak öğretmenleriyle uçar. Buranıngökyüzü değil âlem-i berzah olduğunu öğrenir. Sırtında basamadığı bir çuvaleseriyle açlıktan midesi kendisini sindirmeye başlamış bu zavallıların her birparçası yazarın ta kendisidir. Deliler vadisinde, elif mi öncedir nokta mı öncedirsorusuna cevap ararken konuşanlardan en az birisi bizzat kendisidir.Aynalı Baba’nın hazin ölümü, yadigâr bıraktığı birkaç parça eşyanın içindençıkan defterinde anlattığı üç hikâye ile kitap bitmektedir.Neredeyse iki yüz yıldır, insanlık kendisine giydirilen deli gömleğinin içindeçırpınıp duruyor. Tarım devrimini devrim olarak kabul ettiğimizi varsaysakbile sanayi devriminin neyi devirdiğini artık tartışmaya açmanın zamanı geldi.Beş duyusunun içine hapsedilmiş insanlık, iki büyük dünya savaşında milyonlarcacinayetten sonra bir türlü durmayan kan ve gözyaşını fantastik sinemanınbüyülü ortamında avutmaya çalışıyor. En akıldışı serüvenlerin makulve mantıklı sebepler zinciri içinde sunumu olağanın üstünde ilgi görüyor. Builginin bir şekilde paraya çevrimini göz ardı ederek olup bitenin beş duyununiçinde mahkûm kalmaya itiraz olduğunu düşünebiliriz.İnsan zihninin beş duyunun ötesine geçerek algıladığı gerçeklikleri evreninakıl almaz işleyişini kavramak değilse bile hissetmenin bir ön şartı olarakdeğerlendirebiliriz. O zaman göklerden gelen haberlere açacağız gönlümüzü.O zaman ruhumuza dar gelen pozitivizmin gömleğini çıkarmaya yelteneceğiz.İşin tam da burasında bunun sabıkalılarının her zaman olduğu gibi bir adımöne geçip suyun akışını kendilerine doğru çevireceklerini unutmamalıyız.Nedensellik zincirinin kırıldığı yerde “kuantum fiziği” fiziğin ötesinde kalankısım için “esoterizm” gibi isimler uyduracaklar. Tibet gibi binlerce yıldır birikenbir kültürü bir hamlede görsel bir sömürü aracına dönüştürecekler.Bundan yaklaşık yüz yıl önce kaleme alınmış “Amak-ı Hayal” de kaybettiğimizkültürümüzün izlerini sürebilmek imkânı bulabiliriz. Budizm’denKonfüçyanizm’e, Zerdüştlük’ten Antik Yunan’a, Vahdet-i Vücuttan, Nirvana’ya,

hücrenin oluşumundan güneş sistemine, Himalayalardan Kafdağı’na,Simurg’tan Anka’ya, Hint’ten Çin’e, çöllerden altından yapılmış şehirlere, Yerinaltında saklanmış saraylara, cennet bahçelerine, tecelli şelalelerine, gökyüzündendökülüp bir fındıkkabuğuna sığan okyanuslara kadar hayalin bütünzengin ülkelerini gezebiliriz.Hayalimiz derinleştikçe hem kendimizi hem kendi dışımızda kalan evrenialgılama imkânımız da genişleyecektir.

Şehbenderzâde FilibeliAhmed HilmiA’mâk-ı HayâlRâci’nin HatıralarıSâhib ve Nâşiri:Halk Kütübhanesi SâhibiAbdülazizİstanbul- Necm-i İstanbul Matbaası1341

Birkaç SözBu kitabı, endişe-i hakikatle me’luf vicdanlar, mebahis-inihaiyeyi seven insanlar zevkle okuyabilirler. Bir asırdırbu muhit ve bu millet hayli Raci’ler yetiştirdi ve daha birçoklarıyetişecektir.Kari’lerimize takdim ettiğimiz bu hikâyeler, [acabahikâye mi?] mazhar-ı teveccüh olursa kendimizi bahtiyarsayarız, çünkü bu hikâyeye rağbet, ciddiyete izhar-ı teveccühmanâsını mutazammındır, bu ise kari’lerimizdenistib'ad edilemez. Bu muhterem millette endişe-i hakikatlete’siryâb binlerce hassas yürek mevcud olduğunu yar veağyare isbat etmişdir.

A’MÂK-I HAYAL 3A’mâk-ı HayâlRâci’nin HâtıralarıAynalı Baba ile Mülâkat(***) şehri, Türkiye memleketinin en büyük ve en güzelşehirlerinden biridir. Ben birkaç vakittir bu şehirde, şehrinortasında kâin bir mahallede sakin oluyordum. HükümetKonağıyla evim arasındaki yollarda nazar-ı dikkati celb edenpek çok şey var idi. Köhne hâneler, her biri aşyane-i mihnetve sefalet olan nice virâneler, geçilmez sokaklar, murdar caddeler,ilâ âhır. Lâkin hakikaten câlib-i dikkat olan, hânemeyakın bir eski kabristan idi.Bu makberenin etrafı pek metîn ve san’atkârâne yapılmışduvarlar ile çevrilmişdi. Duvarda, onar metre fasıla ile açılmışpencerelere takılmış tunc parmaklıklar cidden şayan-ıtakdir idi. Makberenin kapısı, sonradan takılmış bir tahtaparçası idi. Eski kapısının tesarif-i

A’MÂK-I HAYAL 4eyyâma mukavemet edemiyerek mahv olduğu anlaşılıyordu.Bu kabristan, yalnız bir çok hatırat ve ecsadın medfenideğil, bir çok enfes âsârın da mahzeni idi. Pencerelerdengörüldüğüne göre orada mezar taşlarlında eski hattatlarımızınkalem-i i’caz-kârâneden çıkmış nice yazıları var idi.Bu yazılar, şâir ve edib nokta-i nazarıyla dahi hâiz-iehemmiyet olduğuna hükm edilebilirdi.Taşların tepesindeki kavuklar, külâhlar, taclar, tarihnokta-i nazarından şayân-ı tedkîk idi. Çokdan beri metrûkolan kabristandaki korkulu bir letafet veriyordu. İnsan boyuuzunluğunda otlar, ölü kokusu neşrettiği zan edilen baldıranlar,bahardan itibaren kabristanı kaplıyordu. Hiç şübheedilemiyeceği üzere, şimdi şehrin vasatında kalmış olan bumakber, vaktiyle şehrin bir kenarında idi. Sonra şehir büyümüş,kabristan ortada kalmışdı.Ben her gün bu kabristanın önünden geçiyor, her geçdikceorasını ziyaret arzusunu da gönlümden geçiriyordum.Lâkin bizim gibi vakt-i kıymettarının bir kısmını tedarik-imaişet, diğer kısmını zevk ve sefahete hasr etmiş gençlerinmakberelerle iştigale vakti mi olur. İşte ben de o vakit,vaktimi malaya’ni ile imrar eder bir genç idim. Söylediğimgibi, bu mezarlığın her gün önünden geçdiğim halde yalnızduvarlarının intizam ve metanetini tahsine bir dakika fedaederdim. Ahval-i

A’MÂK-I HAYAL 5evleviyemle ahval-i âhırem arasındaki tezadı ifham edebilmekiçin kendi hakkımda birkaç söz söylemek icab ediyor. Mütedeyyineve pek iyi bir validenin ihtimam-ı tâmmiyle geçen çocukluğumbende sökülmez bir hiss-i dînî ve yıkılmaz bir düstur-u ahlâk bırakmışidi. Muahheren mükemmel bir tahsil gördüm. Fevkalhadzeki olduğumdan bize mütedair malûmatda akranıma faik idim.Ekserî gençlerimiz gibi mektebden çıkar çıkmaz kitablarpeygule-i nisyana atacak yerde tevsi-i malûmata mektebden sonrabaşladım. Az çok bir fikir peyda etmediğim hemen hiçbir şeykalmadı. Bahusus emsalim gibi ulûm-u diniyeyi istiğna etmeyerekhem cihet-i zahireye ve hem de aksam-ı batıniyede behredaroldum. İşte bu malûmat yığınının altında bir gün vicdanımı tahlilettiğim vakit kemal-i hayretle garib bir halita kesildiğimi fark etdim.Ben küfür ile imandan, ikrar ile inkârdan, tasdik ile riyadanmürekkeb bir şey olmuşdum. Kalben inkâr etdiğimi aklen tasdikeder, aklen red etdiğimi kalben kabul ederdim. Velhasıl raybdenilen ejderha vücudumu sarmış idi. Bir fikri ne kadar metinesaslarla etsem, ejderha-i rayb, bir sarsışta yıkıyordu. Bari inkâr-ıkat’i ile hiç olmazsa rahat bir noktada kalabilir miydim? Ne gezer!İnkâr başka şey, rayb yine başka! Ejderha-i rayb her fikr-ikat’inin düşmanı idi. İster ikrar olsun ister inkâr olsun mevzu’ve müsbet bir şey kabul etmiyordu. İmdi elvah-ı hayatiyeyi fikrinin’ikâsiyet-ı vücudiyesi diye kabul edersek, müdhiş bir azabda

A’MÂK-I HAYAL 6takat-fersa bir duzah içinde kaldığım anlaşılır. Herkes içintabiî olan şeyler benim için başka bir şekil alıyordu. Bu ahval saikasiyleaşkda da, maişetde de behbaht idim. Galiba merdümgirizolmuşdum.Bu takat-fersa ahval içinde yalnız bir parça rahatı, ğaşy vemestîde bulurdum. Daimî işretle vücudum şehrah-ı mahv venâbudiyeyi tutmuş idi. Bir gün tekmil kuvve-i maneviyyemiisti’mal ederek kendimi bîhûş şeyden kurtardım. Yenidenejherha-i raybi öldürecek berahin bulabilmek ümidiyle tahsil vetedkika koyuldum. Bir kere daha ulûm-u batıniyye ile müştağilşöhret-i kâmile sahibi zevata müracaata başladım. Bunların içindepek fazıl, pek salih, insanlara tesadüf etdim. Ne çare ki bunlarınulûmu ve delâili bence tıfliyyet-i beşeriyenin icad-gerdesiolan hayâlât ve esatirden başka bir şey değildi. Beni, düşdüğümgiryeden kurtarmak için tekmil malûmatımı cerh ve mahv edecekve iddia edilen hakaikı re’y el-ayn gösterecek biri lâzım idi. Böylesinetesadüf etmedim.(***) şehri cesiminde ulûm-u garibiyye ile müşteğil iki cemiyetvar idi. Bunlardan ispirit cemiyeti davet-i ervah ve emsali mübhebatdanitibaren masa çevirmek gibi eğlencelere kadar şeylerleiştigal ediyordu. Onların en ileri gelenleri ile görüşdüm. Ruhunvücuduna itikadı- tam ile inanıyorlardı, lâkin gösterdikleri delillerbence melube-i kuvve-i hayâliyeden

A’MÂK-I HAYAL 7İbaret idi. “manyetizma” ile iştiğal eden cemiyetle ülfetpeydâ etdim. Lâkin bunlardan ne çıkardı? Hiç! İnsan kâla-i(Sermaye, anamal) hayata malik oldukca bir takım kuvve-iacîbe malik olması, işte o kadar! Ama bu kuvvenin bir kısmıhafî kalmış, bence bunun ehemmiyeti yok idi. Ben bununfevkinde şeyler arıyordum.Dört sene devam eden bu ikinci hayat sayesinde dehiçbir şey kazanmadıktan maada her yeni öğrendiklerimejderha-i rayb’e gıda olduğundan bir kere daha suKut etdim.Bu defa esfel-i safile düşmüş idim. Biçâre (b)eyniminiçi dâimî bir meydan-ı mâreke (savaş alanı) idi. Emvac-ımuhalife-i efkâr-ı hiç durmadan birbiriyle musademe ederekdimağımı kalkale ile velvele ile dolduruyor idi. Faaliyet-idimağım şaşılacak bir dereceyi bulmuş idi. Rahat ve tesellîyiğaşy ve bîhûşîde aradım. En şuh ve çapkın arkadaşlarımınifrat-perest reisi oldum. Bu şematet-i (Kuru gürültü) ayş ünûş beni uyuşturuyordu, nev’ama (Bir türlü) bir saadet veriyordu.İçiyordum. İçiyordum.Arkadaşlarımı şuh ve çapkın tabirleriyle tavsif ettiğimdendolayı onlar erazil insandan zan edilmesin. Bilakis onlargüzel tahsil görmüş vicdanlı ve namuslu gençlerdi. Lâkineğlenceye düşkün ve sefahet ve zevk perisine tabi idiler. Buda ahval-i ruhiyelerinin muktezası idi. Arkadaşlarım ziramezheb-i lâkaydîye sâlik idiler. Bunların bir kısmı ihtisaspeydâ eylediği ilim ve fenle ve vazifesiyle meşgul olarak intihaiyatve hikmet denilen muamma-i mevcudat ile iştiğaletmezdi. Bazıları ise hiss-i dînîden adeta tecrid etmiş, dinve hikmete bakiye-i esatir nazariyle bakmakda bulunmuşidi. Garib kanaat! Ben bunlara

A’MÂK-I HAYAL 8gıpta ederdim. Cidden garib kanaat. Bir kısmı ise ramazankandillerini gördüğü vakit müslüman olduğunu derhatır edenmüslümanlardan idi. Kandiller yandı mı? Ellerine tesbihlerinialırlar, dinlememek ve hiçbir şey anlamamak şartıyle camileridolaşarak kur’an ve vaaz istima’ ederler ve ikindi vakti kalkmakşartıyle oruc bile tutarlardı. Oruc tuttuğu halde namaz kılmağalüzum görmeyenler de vardı. Uzun bir namaz olan teravihehiç biri yanaşmazdı. Ramazan bittimi, bunların hiss-i dînîsi deelveda eder, giderdi. Mevsim elbisesi giyme kabilinden olan bunev’i dindarlığa ben her sene teaccüb ederdim.Bir gün ki pek latif bir bahar günü idi, bir sahra âlemi yapmağıarkadaşlardan bir kaçı dermeyan etdi. Birçok mubahesedensonra mülhakat-ı vilâyetden letafetiyle meşhur (***)kasabasına gitmeğe ve orada üç gün eğlenmeğe karar verdik.Bu kasaba, merkez-i vilâyete şimendiferle merbut idi. Oradabulunmayacak havaicimizi tedarik etdikden sonra şimendiferebindik.(***) şehrinin civarları pek ferahfezadır, hele şimendifergüzergâhı cidden dilberdir. Elvah-ı bedayi’- nüma-i tabiat, arkadaşlarımagürültülü bir neş’e vermiş iken ben bilakis büyükbir hüzne kapılmış idim. Sebat ve beka olmadıkdan sonra bubedayi’ ne işe yarar! Bu kadar güzelliğin şahid ve nazırı insanhem de insanların belki binde biri iken insanda beka

A’MÂK-I HAYAL 9var mı? Küre-i arz dediğimiz bu sekene-i mevkutu derinbir hüzne kapılmayarak seyretmek acaba mümkün mü?Nereden geldik? Nereye gidiyoruz? Bir akıde-i safiyenin pekgüzel cevap verdiği bu suale akıl ve fen cevap vermiyordu, birkere daha tabiate baktım. Bu defaki nazarımın önünde bedayi’ğayb oldu. Işık söndü, her tarafı zulmet istila etdi. Gûyaki hakikat tekmil dehşetle gözlerime müncelî oldu; basıra-iinsanı okşayan çimenlerdeki yeşillikler ancak mel’abe-i ziyâ!Mini mini kuşların cıvıltısı ihtizaz-ı hava! Âlemleri kaplayanbu nur, temevvüc-ü esîr! Velhasıl hepsi bir zarurete biremr-i kanuna esir; Gûya karşımda BUDA GUATAMA ŞAK-YOMONİ tecessüm etdi, hazin tebessümüyle; sararmış çehresiyleHiç! Hiç! Hiç! Diyordu.Pek ziyade dalgın kaldığımı fark eden bir arkadaş yineneyin var? Dedi.“Hiç” dedim. Bu hiç yalnız hali tarifen söylenmemiş idi,ağzımdan çıkan bu “hiç” sözü vasf-ı kâinat idi. Sükût vehüznümden bizar olan arkadaşlar itiraza başladılar, filvaki’mesireye giden bir adamın cenaze alayında bulunanlaramahsus bir çehre-i kasvetnüma göstermesi çekilir şeylerdendeğildir. Bahusus ki kasvet neş’eden ziyade sâridir. Arkadaşlardanbiri: “İlacı unutduk” dedi ve şahsıma mahsus külâhbiçimli cesîm kadehi doldurdu. Bu kadeh beş kere dolup boşaldıkdansonra benden neş’eli kimse olamazdı. Seyahatimizkemal-i şetaretle ikmal edildi. İkindi vakti (***) kasabasınamuvasalat

A’MÂK-I HAYAL 10etdik. Bu kasaba gördüğüm yerlerin en güzelidir. Bu minimini memleketden o kadar hazzetmişimdir ki iktidarım olsaorada ihtiyar-ı ikamet ederdim. Kasabanın evleri yekdiğerindenhayli baîd, ve her biri üç beş dönüm cesametinde bahçeleriniçindedir. Her evin bahçesinde müteaddid ırmaklarcereyan eder. Hatta bazı sokaklarında bile büyücek ırmaklarcâridir. Bahçeleri meyvedar ağaçlarla memlûdur.Bu kasabada pek çok gül yetişir, mevsiminde bülbülleripek çokdur. Velhasıl (***) kasabası küremizin cennetlerindenbiridir. Kasabaya muvasalatımızda evvelce de birkaçkere misafiri kaldığımız bir zat tarafından istikbal edildik. Ogeceyi birkaç dostumuzun hanesinde geçirerek ertesi günüalessabah “subaşı” denilen mevkie gitdik. Müteaddid yerlerdenkaynayarak tabiî bir havuzda birikdikden sonra müteaddidkollara munkasım olub akan suların şırıltısı latif birahenk gibi samia nüvaz idi. En güzel mevkii intihab etdik.Lâkin o mevkide bizden evvel gelmiş iki kişi var idi. Bu ikikişiyi gördüğümüz vakit beherimizin ağzımızdan çıkan sözler,bunların kim olduğunu anlatır: iki serseri, iki dilenci, ikisarhoş, iki derviş. Filhakika pejmürde kıyafetli bu iki adam,ihtimal ki bu sıfatların hepsini câmi’ idi. Biz de oturduk. Pejmürdeler,bize zerre kadar ehemmiyet vermediler.Yekdiğeriyle konuşmakda idiler, gûyâ bizi hayalet kabilindenimişiz gibi bu iki devletlinin bir nazar-ı dikkatinebile hedef olamadık. Hatta arkadaşlardan birinin “esselam-ıaleyküm” ü bile havaya gitdi. Arkadaşlardan her biri birer

A’MÂK-I HAYAL 11şeyle iştigale başladı. Kimi yemek tabağıyla, kimisi meze tedarikiylemeşgul oldu. Ben de hasırlının başına geçerek dimağımıuyuşturmağa karar verdim.Tesadüfen pejmürdelerin yanına düşmüş idim. Bunlar konuşuyorlardı,ben de dinliyordum. Elli yaşında zan edilen birisisöylüyor, daha genç olan dinliyor, bazen soruyordu. Bunlarınmusahabesinden evvela deli olduklarına hükmetdim. Hakikatendeli idiler. Lâkin delilerin meczub denilen nev’inden.Garibdir ki bu iki pejmürdenin delice konuştuğu konuşduğumebahis beni ötedenberi işgal eden şeyler idi. Yaşlı deli gençdeliye diyordu ki: “Bu âlemde her ne varsa benim sıfatımdır.Ben olmasam, bir şey olmazdı. Ben hepim yahud hiçim. Benhiçim yahud hepim. Zaten hiç ile hep ayn-ı vahid, şey vahiddir!Lâkin cahil fırk(a) bir şeyi iki adla yâd ediyor!”Mubahesenin âtisi de buna kıyas edilsin. Müteaccib oldum,bilâ irade söze karışdım: Acâib: varla yok müsavi olurmu? Meselâ ben şimdi varım; yarın yok olacağım. Bu iki hâlarasında fark yok mu?” dedim. Deli, başını çevirdi. Kahkahayıkopardı. “– Vay! Sen varsın ha! ” dedi. “Acaba var mısın?” Bumühim suali kendi kendime pek çok kere sormuş idim. Bu sualnazar-ı sathî önünde bî-mânâ ve müstehakk-ı istihza görülür.Fakat değildir. Eğer var isem niçin yok olacağım? Yok, olmıyacağım,ruhum baki mi kalacak, işte ejderha-yi rayb’in yetişdiğikısım muadelenin bu son kısmı idi. Ruhum baki kalacak mı?

A’MÂK-I HAYAL 12Ruh nedir? Bizzatihi hassas mıdır? Hüviyetini bilir mi?Var ise kalıpdan infikâkinde ne gibi bir hal ile hallenecektir?İşte cevabsız bir çok suâl. Deli ilave etdi: Ancak ben varımzira ki hiçim, yokum. Vücudum mutlakdır. Fena muki’de(kayıt altına alınmış) vardır. Mutlak vücuddur. Mevcuddur.Bundan sonra deli susdu, her ne söyledimse cevab alamadım.Nihayet suallerimle bizar oldu.Arkadaşına: Haydi gidelim, bu hayvan bizi zevkimizdenalıkoydu, dedi. Kalkıp gitdiler. Ne garib hal! Mükemmeltahsil görmüş olmak davasında bulunan bir insana pejmürdebir deli hayvan diyordu! (***) kasabasında üç gün kaldık.Bu üç günü arkadaşların şikâyet ve ısrarlarına rağmenşakşağa (münakaşa) etmeden bîhûş bir halde geçirdim. Şimendiferebindiğimiz zaman, arkadaşlardan biri benimlebir şeyler konuşuyordu, ben ise onun sözlerine hiç ehemmiyetvermiyerek kendi mefkûremle derdleşiyordum. Biraralık arkadaşa bilâ irade “Acaba ben var mıyım?” dedim.Kahkahayı kopardı: rakı yetişdirin, Râci çıldırmak üzeredir.”dedi.Avdetimizin ikinci günü idi ki kahveye gitmek üzere mezarlığınönünden geçiyordum. Hilâf-ı mutad kapısı açık idi.Bu tesadüfden istifade için kalbimde büyük bir meyil hissederekmezarlığa girdim. Birkaç yüz yaşında cesîm ağaçlarınsâyesi altında yürümeğe ve metrûk makberelerde biten vegûyâ râyiha-i mevt saçan iri otları çiğnemeğe başladım.

A’MÂK-I HAYAL 13Mezarlığın ortasında dâirevî bir hat üzerine dikilmiş birtakım ağaçlar nazar-ı dikkatimi celbetdi. Bir mikdar oturmakiçin o tarafa gitdim. Bu ağaçlar yekdiğerine mültesıkyapılmış, ve bir büyük aileye tahsis edilmiş makberelerinetrafında vaki’ idi. Ağacın birine itka etdirilmiş yarısı hasırdanyarısı tahta parçalarından yapılmış bir kulube gözümeilişdi. Metrûk zannederek kapısını açacağım sırada içindenpalaspâreler iktisa etmiş biri çıkdı.Elli yaşlarında zannedilen bu adamın başında yeşil birtakye vardı ki kırk elli kadar ayna parçaları yapışdırılaraktezyin edilmiş idi. Birçok kumaş parçaları yamanarakalâim-issema’yı irae eden yırtık cübbesinde dahi ayna, tenekekabilinden şeyler dikilmiş yapışdırılmış idi. Bir halde kibu adamı görüb de, daha doğrusu elbisesine bakıp da gülmemekelden gelmezdi. Lâkin üzerime atfetdiği nazarındao kadar latif bir hilm ve tevazu, çehresinde o kadar hazin birdonukluk vardı ki ben gülmekden maada kendisine doğrubir adım atdım, kıyafetiyle tezad-ı tam teşkil eden bir ciddiyetle,yavaş ve ahenkdar bir sesle: “safa geldiniz nûrum,buyurunuz” dedi ve kulübesinden çıkardığı bir hasır parçasınıyere serdi. Oturdum. Kulübeye itka etmiş idim. Öntarafımızda onbeş kadar cesîm taşlı ve güzel sülüs yazı ilemakbereler, sağ ve sol tarafımıza sık dikilmiş ağaçlar bulunuyordu.Kulübenin sahibi bir kere daha içeri girdi, mangalhizmeti gören bir çömlek getirdi, bir daha girdi, eski birkahve kutusu, bir cezve, iki fincan, bir

A’MÂK-I HAYAL 14ibrik, bir tütün tabakası, birkaç teneke kutu çıkardı.Kuru otlar ve çöplerle yakdığı ateşe cezveyi sürdü.Tekrar “Safa geldiniz nûrum, nasılsınız, iyisiniz?” dedi.“Elhamd(ülilla)h” dedim. Bu adamın ciddiyetiyle kıyafetiarasındaki tezad beni şaşırtmış idi. Tekrar söze başlayarak“İsminiz nedir?” dedi.- Ahmed Râci- Ahmed Râci mi? [gülerek] Beşeriyetin ismini gasbetmişsin nûrum!- Nev’i beşer o kadar aciz ve zaif ve muhtacdır ki hayatınırica ile imrar eder. Râci demek insan demektir.Bu kâmilane sözler üzerine bir kat daha şaşırdım. Bende sordum:- Sizin isminiz nedir?- Benim adım çokdur, her yerde bir isim ve sıfatla yâdedilirim. Burada üzerimdeki aynalardan dolayı “AynalıDede” namiyle benamım. Ama sen istersen âdem babade.Bir mikdar tefekkürden sonra peyda olan havahişimen edemiyerek dedim ki:- Azizim, erbab-ı kemalden olduğunuz meydandadır.Böyle iken kemalinizi bu garib kıyafet altında setr etmenizinsebebini anlayamıyorum.- Hâlbuki bu pek basitdir. [Kahveyi pişirerek fincanımıdoldurdukdan sonra] Herkes süse meraklıdır. Herkesbirçok para sarf ederek türlü türlü elbiseler yapdırıyor.Ben de bu şekil elbiseden haz ederim.

A’MÂK-I HAYAL 15Bu cevap hem makul hem değildi. Hasbel muhakeme fikrimcegayri makul buldum. Ve kendisine fikrimi söyledim.Cevap verdi ki:- Bu davâmı gayri makul buluyorsunuz, halbuki değildir.Elli yaşında bir adamın tanesini onbeş bazen yirmi kuruşaalıp boynuna takdığı ve ismine boyunbağı dediği bir yularımakul gördüğünüz halde külahıma takdığım ayna parçalarıneden gayri makul olsun? Tutalım ki her ikisi beşerin münasebetsizliğine,cinnetine delâlet etsin, şu halde bile benimcinnetim daha parlak, daha muvafık-ı mantıkdır.”Birdenbire bana parlak bir fikir sanih oldu, mecnun kıyafetinegirmiş bir hakîm olmak ihtimali bulunan aynalı dedeile ciddiyat hakkında görüşmek istedim, dedim ki:- Sultanım sen viranede medfun bir hazinesin, ben isemüştak-ı hikmet bir avareyim. Lütfen istifade etmeme müsaadeeder misin ver elini öpeyim.- El öpmek [taaccüble] niçin? İstersen konuşalım, lâkinsözden ne çıkar? Şimdiye kadar kim bilir kaç hayvan yükükitap okudun; ne anladın? Hiç değil mi? İnsanların malûmatınedir? İhtiyac-ı zevk ve enaiyet olan sanayie aid bulunanlarıbir şeydir. Lâkin hak ve hakikate dair ne bilirler? Hiç!Muadele-i akliye ile hakkı itiraf mümkündür. Fakat bilmekanlamak mümkün mü? Ne konuşalım! Terkib-i harf ilenokta-i hikmet bilinir mi?Bu anda garib bir hal hissediyordum. Koca bir medeniyetin,yedi

A’MÂK-I HAYAL 16bin senelik mesai-i insaniyenin mahsulü olan maarifi tahkireden bu garib-il kıyafe mecnunun sözlerindeki büyüklük, banapek büyük bir küçüklük vermiş idi. Pek mütevazı pek hakiridim. Şakkışefeye (Dudağını açıp konuşmak) muktedir olamıyarakgözlerimi müsterhimane, istimdadkârane kendisine dikdim.Mütebessimane dedi ki:- Yorucu faraziyatı bırakalım da biraz bîhûş olalım, olmazmı?Aynalı Baba ile birer kahve daha içdik.

A’MÂK-I HAYAL 17Birinci Gün1NİBURNA, NİYURNA!BUDA GUATAMAZİRVE-İ HÎÇÎKahveleri içtikten sonra Aynalı baba kulübeden bir “ney” çıkardı,hafif ve latif suretle ahenge başladı. Makberenin sükûnetineyin saday-ı hazîni bana garip bir zevk veriyordu. Şüphesizgittikçe sinemden bazen hüzn-âver bazen ferah-nâk ahlar çıkaracakkadar şiddetlenen bu zevk-i garipde kahvenin de dahlivar idi. Kendimde tebeddülat-ı acîbe hissediyordum. Gûya taşımağamahkûm olduğum bir bâr-ı sakîl üzerimden alınmış idi.Kendimde büyük bir hafiflik duyuyordum. Aynalı baba ney iletaksimini bitirdikten sonra hafif ve davudî bir sesle okumağa vesonradan ney ile ahenge başladı. Okuyordu:Bu fena mülküne ibretle nazar kıl ey can!Gafleti eyle heba, hâlî değildir meydan

A’MÂK-I HAYAL 18Hani Sultan Süleyman, hani İskender HanSadhezar ömrü sürur ile geçirsen bir anNe güle bülbüle baki, a gözüm bâğ-ı cihan,Kime yâr oldu? Muradınca felek-i devri zamanBu gazelde ne mühim bir tesir var idi. Aynalı baba bu parçayıbitirip de ney üflemeğe başladığı zaman gözlerimden yaşakıyordu. Bunlar dumu-u hüzün ve telehhüf mü idi? Sirişk-izevk ü aşk mı idi? Bilemem, lakin pek müteessir idim. O demdeki ahval-i ruhiye ve vicdaniyemi tarif mümkün değil. Babaokuyordu.Tama’ ü hırsa uyup nefs ile makhur olma,Rahatın zail olur nam-ı meşhur olma,Sohbet-i arif-i billaha eriş, dûr olma,Saltanat-ı mesned-i dünya ile mağrur olmaĞaşy derecesine gelmiş idim; babanın sesini pek yavaş adetauzaktan gelir gibi duymakta idim. Ney şayan-ı hayret bir letafetkesb etmiş idi.Zevk-i dünyaya firîb olmadılar ehl-i kemalBildiler hasılı hep zıll ü heva lu’b ü hayalZevke teşbihi cihanın hele rüyaya misalDamen-i aşkı tutup buldu kamu kurb-i visalSamiam pek zayıflamış idi. Sesi adeta pek uzaktan gibi geliyordu.Yavaş yavaş havassımdan tabir-i sahihle zahirinden tecerrüdebaşladım. Bir şeyi görmüyor, işitmiyordum. Bir müddetuykuya karîb bir halde kaldım, bu

A’MÂK-I HAYAL 19hal çok sürmedi faaliyet-i dimağiye başladı. Zahiren bir şeyhissetmezken kendimi garip bir âlemde görmeğe başladım.A’mâk-ı hayale dalmış idim, gözlerim kapalı olduğu halde görüyordum.Görüyordum ki: iklimimize benzemeyen bir sahradabulunuyordum. Sahra, görmediğim bir takım nebatat ile mefruşidi. Sazlıklarımızı andıran uzun otlar arasında türlü türlü hayvanatgeziniyordu, bunların bazısı yırtıcı canavarlardı lakin benonlardan korkmuyordum. Bî-muhaba (Korkusuz) yoluma devamediyordum. Ara sıra bana söz söyleyen bir de refikim var idi. Lakincismini göremiyordum. Fakat bir şey sormak icab etse, soruyorve cevabını alıyordum. Saatlerce yürüdük yoruldum. Refik-ieSirime“nerede bulunduğumuzu nereye gittiğimizi” sordum:“Hindistan’dayız zirve-i Hîçî’ye gidiyoruz” dedi.Mutiane yoluma devam ettim. Bir müddet sonra karşımızdabir dağ göründü. Yüksek, pek yüksek idi. Bir müddet daha yürüdüktensonra dağa yetiştik. Gümüş gibi parlak bir dereceğinkenarında bir kulübeye doğru gitmemi refikim söyledi. Kulübeyegittim. İçinde henüz genç bir adam vardı.“Ne istersin?” dedi. Ben ne istediğimi bilmiyordum. Refikimcevap verdi:“Zirve-i hîçîyi ziyarete getirdim, lütfen rehberi olun.” dedi.Genç adam bana nazar-ı memnuniyetle baktı, elimden tuttuve“Gel!” dedi.Bir ağacın gölgesinde oturduk. Bana dedi ki:“Zirve-i hîçîye nev’-i insanın binde yüz binde biri çıkamaz.Zira ona çıkmak için insan kendine hâkim olmalı. Bir kalpte emelolursa yollarda kalır. Oraya canlı cenazeler çıkabilir,

A’MÂK-I HAYAL 20sen kendinde öyle bir kuvvet hissediyor musun?“Bilakis aciz ve sabırsız bir adam olduğumu, yalnız hüsnüniyetimbulunduğunu”Söyledim.“Heyhat” dedi “insanların ekserisi böyledir. Hele bir teşebbüs edelim.Belki muvaffak oluruz.”Beni yine elimden tutarak tekrar kulübeye götürdü.“bugün burada misafirsin, yarın ales-seher suuda başlarız. Şimdivaktimizi boşa geçirmemek için biraz konuşalım.” dedi ve ismimi sordu.“Raci” dedim. Kendisine büyük bir hürmet hissetmeğe başladığımbu zata ben de sıkıla sıkıla ismini sordum.“Buda Guatama Şakıyamuni” cevabını verdi.Nev’i beşerin en büyüklerinden biri olduğunu tarihten ve bazıasar-ı ulviyesinin tetebbuundan anlamış olduğum “Buda”nın huzurundaidim. Kemal-i hürmetle kıyam ederek elini öpmek istedim, imtina’etti.“Benim için ise, ben hiçim, nezdimde hürmetle hakaret müsavidir.Senin için ise muhabbet-i kalbiyen kâfi ve vafîdir” dedi.Ertesi günü ales-seher yola çıktık. Buda elimden tutuyordu. Zirve-ihîçînin etekleri küremizde daha doğrusu küremizi nazar-ı adi ile seyirhalinde görülemeyen bir letafete malik idi. Tasa’ud ettiğimiz tarikinher iki tarafı enva’ı ezhar-ı bedia-nüma ile malî idi. İnsanı ğaşy edicirayiha-i latife intişar etmekte, gül fidanlarını aşiyane-i vedad edinmişbülbüllerin elhan ve terennümatı kalb-i insanı titretmekte idi. Üzerindeyürüdüğümüz yol pek ince ve altın gibi parlak, pamuk gibi yumuşakbir kum ile mestur idi. Bunun her iki tarafından cereyan eden latifve mini mini ırmakların şırıltısı bir mahbube-i fuadın ağuş-u

A’MÂK-I HAYAL 21visalde aşıkâne söylediği kesik, heyecan-âmiz, titrek ve şevkefzasözler gibi samia ve kalbi okşuyordu. Suud ettikçe letafet artmaktaidi.Nihayet bir köşke daha doğrusu bir mini mini saraya vasıl olduk.Bir taraftan suud diğer taraftan hava beni fevkalade acıktırmıştı.Köşkün kapısından içeri girer girmez en nefis yemeklerdenintişar eden revayih, letafet bahş-ı şâmme oldu. Bir cesim odayadahil olduk, ortasında bir bisat (yaygı, sofra) kurulmuş ve içerisinealtın tabaklarla sanat-ı insaniyenin icad ettiği ne kadar mütenevviyemek varsa hepsi konulmuş idi. Bana kalsa fikrim hemenbisata yanaşıp def-i cu’ etmek idi. Lakin Buda elimden tutuyor vekulağıma“Zirve-i hiçiye çıkıyoruz, bu yemekten yersen buradan dönmenbenden ayrılman icab eder”diyordu. Şiddet-i cu’a rağmen emre itaat ettim. O enfeset’imenin karşısında bir saat oturduk. Buda sükut ediyordu, benise bir takım garip infialatın taht-ı tesirinde zebun idim. Bu zevatınsahibi-i hayat ve muhtac-ı ekl ü şürb bir adamı melaik gibiac tutmak fikrinde bulunuşuna kalben itiraz ediyordum. Nihayetbirdenbire“Haydi gidelim, kafi derece istirahat ettin.”dedi. Saraydan çıkacağımız sırada hademe-i cinanı andıranbir ğılman huzuruma geldi. Elinde altın tepsi içinde üç tane billurkase ve bunların birinde su diğerinde şerbet üçüncüsündeşarap vardı.Ğılman:“Efendim suud edecek yer daha pek baiddir. Yemek yemediniz

A’MÂK-I HAYAL 22bari bir şey içiniz.”dedi. Pek latifane ve adeta mutazarrıane dermeyan edilen bu teklifehemen muvafakatle ke’s-i şarabı elime aldım. Ğılman meserretve memnuniyetle yüzüme bakıyor ve bedia-i infilak sihri andıranlatif bir tebessüm envar-ı ruhsarına göz kamaştırıcı bir temevvücveriyordu. Kaseyi dudaklarıma temas ettireceğim bir sırada Budaelime vurdu. Kase yer düştü. Bir şey söylemeyerek elimden tuttu.Çıktık yolumuza devama başladık. Bir seday-ı hatif okuyordu. Busada o kadar güzel idi ki yanında savt-ı Davud adeta bir sabah-ımünker idi. Okuyordu.Yürü ey seyyah-ı avare yürü durma yürüKoymasın rah-ı visalden seni ezvak-ı misalBu bedayi’ bu letaif heme rü’ya vü hayalYürü ey zair-i biçare yürü durma yürüYürü ki nüzhet-i vuslatta teali göresinYürü aslında fena bul budur etvar-ı kemalYürü alâyişi terk et içesin ke’s-i visalYürü ki saha-i hiçîde tecelli göresinBu sadanın halâvetinden gözlerimde sirişk-i zevk ü teessür seyyalve bedidar olduğu halde yolumuza devam ettik. Gecemizi çimenlerinüzerinde geçirdik. Rüyasız hülyasız derin bir uykuya dalmışidim. Ertesi günü ale’s-seher yolumuza devam ettik. Öğlen vaktikarşımızda bir saray göründü. Bu saray ancak safha-i hayalde görülebilenebniyeden biri yani müntehay-i

A’MÂK-I HAYAL 23ibda-i hayal idi. Her ne yapılsa bundan daha güzel daha mükemmelve müzeyyen bir bina tasavvur ve tahayyülü mümkün değildi.Oraya teveccüh ettik. Aramızda beş on hatve kaldığı vakit kapısıkendi kendine açıldı. Buda dedi:“Bu saray müzelleka-i akdam-ı ricaldir (insanların ayaklarınınkaydığı yer). Bu saray sırat-ı imtihandır. Habl-i metin-i sebat vemerdiye yapışanlar bu sıratı geçerler.”“İlerisi zirve-i hiçîdir. Lakin buradaki âlâyiş-i canfezaya kapılanlarvadi-i veyl-i telehhüf ve teessüfe düşerler. Burası cennet-i arzuvü emel, ilerisi saha-i hiçî-i ezel, burası âlâyiş-i beyhude ile dolu birkâşâne, burası her zairini işken(c)elerle mahveder bir misafirhaneilerisi fezay-ı zevk ve hürriyet, ilerisi âlem-i ıtlak ve vahdet. Buradakalanın me’vası peyğule-i enîn ve ahdır. Öteye giden azade-i derd üelem, bî-cah’dır. Burada kalan arzu ve tama’a, hırs ve emele esirdir.İleri gidenin tahtgâhı fezay-ı lâ-yentahî saha-i eSîr’dir. (âlemi dolduranesir maddesi ) Merd ol aldanma! Sebat et! Ben burada senibekliyorum.”[Saray bahçesinin kapısını işaret ederek]“haydi gir!”dedi. Hava latif bir suretle serin revayih-i tabiiye ile anberîn idi.Her tarafta zümrüt gibi çemenler, şa’şaapâş (Parlaklık neşreden) çiçeklerleyolları çakıl taşı cesametinde kesir-i elvan mücevherat ilemefruş bahçeyi mürur ederek sarayın kapısına vasıl oldum. Yirmiotuz kadar hüsn ü cemalde mümtaz, emsali âlem-i hayalde bile pekaz cariyeler tarafından istikbal edildim. İki tanesi vazife-i teşrifatı ifaediyordu. Bin türlü hürmet ve iclal ile bir odaya götürüldüm. Sarayınzinet ve külfet-i fevkaladesinden kızların cemal-i mümtazından

A’MÂK-I HAYAL 24hele kollarıma girenlerinin pek müstesna hüsn-ü ânındanşaşırmış alıklaşmış idim.Bir taraftan kelimat-ı telehhüfiye (Mahzun olmak) sarf etmektediğer taraftan kuşların cıvıltısı yahud bir perinin şevkavernağamatını andıran sesleriyle ifay-ı hoş amedî etmekteolan kızlardan biri ateş-i hararetle kavrulan dudaklarıyla birkâse takrîb etti. Kuvve-i mefkurem bî-hûş olduğu halde içdim.Buz gibi soğuk ve bildiğim meşrubatın hepsinden enfes veelezz idi. Güya hayat-ı taze buldum. Derhal bohçalar getirildi,içlerinden müzeyyen ve zarif ipek havlular çıkarıldı. Teşrifatçılarımmini mini elleriyle elbisemi çıkarmağa başladılar. Odayamülasık bir salona oradan da bir hamama idhal edildim.Hepsi üryan bir çok huri istikbal etdi. Bunların vücudları okadar mükemmel ve şehvet-aver idi ki bu üryan heyakil-i hüsnü cemalin arasına melaike girse sahib-i nefs ve şehvet olurdu.Kamilen rengârenk ahcar-ı nefiseden yapılmış olan hamamıngöbek taşına serilmiş bir yatağa yatırıldım. Havari ve havarininmini mini elleri altında vücudum lerzan olduğu haldedellake şeklinde tecessüm etmiş bu heyakil-i bedayi’ misillüntemas-ı zarifaneleri altında pek yorulmuş olan cismim bütünbütün uyuşarak tatlı bir uykuya dalmışım. Uyandığım vakit birhalvete idhal edilerek mükemmel yıkandım. Akabinde soğuksu ile de yıkanarak yorgunluğum geçmiş ve vücudum dirilmişayn-ı hayat ve kuvvet kesilmiş olduğu halde hamamdan çıkarıldım.Bir mükellef odaya idhal olundum. Abanoz

A’MÂK-I HAYAL 25ağacından mamul bir masaya gümüş bir tepsi konuldu.Sofra kuruldu. Et’ime-i dünyanın hiç biriyle kıyas kabul etmeyecekleziz yemekler getirildi. Peri peykeranın biri billurbir sürahi getirdi. Bir kâse şarap sundu. Bir takım kızlar ellerindealât-ı musikiye olduğu halde latîf neşîdeler teğanniediyorlardı. Bu meclis-i ayş u mestî bir saat kadar devam etti.Neşem hadd-i kemali bulmuş, nefsim kudurmuş ve fart-ışehvetle adeta bir canavar olmuş idi. O aralık içeri bir kızgirdi. Ellerini göğsüne kavuşturarak huzurumda durdu.“Efendim peri-i müştak muhabbet ve visaldir. Nice eyyamdanberi kudûmünüze gözyaşlarıyla intizar etmekte idi.Buyurunuz.”dedi ve koluma girdi sarayın ikinci katına çıkardı. Birodaya idhal ederek kapısını kapadı. Çeşm-i iştiyakıma arz-ıdidar eden peri-i cemali görür görmez bir saday-ı hayret izharındankendimi alamadım. Dünyada gördüğüm en güzelbir kadının peri-i cemale nispeti on paralık bir şem’-i bîferdinmihr-i nur-efşana nispeti gibiydi.Gözlerim kamaştı, karardı. Dizlerimin bağı çözüldü.Gözlerinden çıkan nur-u şehvet o kadar cazibedar, dudaklarındakitebessüm o derece şehvet-engiz idi ki şiddet-i heyecanımdanayağa kalkmaya muktedir olamayarak sürünesürüne yatağa yanına kadar gittim. Müsterhimane zelilanesailane nemnâk gözlerimi o cemal-i bî-hemtaya atf ettim.Peri-i visal erguvanî tüllerle müzeyyen bir firaşda yatıyordu.Vücud-u simîni yalnız bir ince harir gömlekle mahfuz-u inzardaha doğrusu hale ile mestur bir kitle-i

A’MÂK-I HAYAL 26envar idi. Bu hafif sütre bu ince perde o vücud-u bedi’anümayısetr etmiyor o melek-simayı nazar-ı iştiyaktan ketmeylemiyordu.Gözlerindeki nur-u şehvet ezdiya etti. Dudakları arzuve infiali ima eden bir ihtizaz-ı canfeza ile titremeye başladı.Ruhsar-ı âl’ı ateş-i hırs ve şehvetle bir kat daha kızardı. Kollarınıaçtı. Siyah saçları aşk-ı vedadla titreyen gerdan-ı simînini sardı.Ancak ictima-i tezad-ı tammenin teşkil edebileceği bir levha-icemal husule geldi.Kollarını açtı:“Gel! Gel!”dedi. Ben bir saday-ı minnet izhar ederek aguşuna atıldım. Ovücud-u nuranîyi kollarımla sardım. Ruhsar-ı tâbnâk’i (Parlak,ışıklı) o muhtezz’i (ihtizaz) dudaklarını öptüm. Vuslat ne kadarsürdü? Bir an. Bir an. Bir saday-ı ra’d-asa sema vü zemini inletti.Bir zelzele-i velvele güya dünyayı alt üst etti. Sükut eden bir saikasarayı titretti. O cesim bina bir avuç toprak yığını gibi eridi, yıkıldı.Dehşetimden gözlerimi kapadım. Mahbubeme sarıldım. Gözlerimiaçtığım vakit kendimi bir acuze-i bed-likanın aguşundabuldum. O kadar müstekreh o kadar mülevves idi ki bir niday-ıhayret ve nefret izharıyla beraber boynuma sardığı kollarını açarakkendimi kurtarmaya çalıştım. Baykuş sesini andıran kahkahalarısalıverdikçe hilal şeklini almış olan çenesi kartal gagasınabenzeyen burnuna bitişiyor, bu iki çengel birbirinden ayrıldıkçaçirkâb çukuruna benzeyen ağzı açılıyor, sararmış uzun dişleri görülüyordu.Ben kendimi kurtarmaya çalıştıkça acuz var kuvvetinibazuya verip bırakmamaya çalışıyor ve diyordu ki:“Nankör! Bir an evvel ayaklarıma kapandığını ve tattığın emsalsizkâm-i visali

A’MÂK-I HAYAL 27unuttun, bir an sonra ben yine o şekli alacağım.”Nihayet bin müşkilatla acuzun elinden yakamı kurtardım.Saray yerine bir mezbele kaim olmuştu. Evvelce her biri birerhuriye benzeyen havarinin beheri birer acuz’a temessül etmişidi. Beni kovalamağa başladılar. Ellerine düşmek korkusuylakoşuyor adeta uçuyordum. Nihayet yorgunluktan bitab düştüm.Acuzlar takibimden ferağat etmişler idi. Düşünmeğe başladım.Etrafıma bakındım. O zümridîn çemenler yerinde dikenler,bülbüller yerinde kargalar, baykuşlar, altın remile (kum) yerindesiyah ve sivri taşlar görüyordum. Hatırıma Buda geldi. Benikapı yanında bekleyecek idi. Hâlbuki ne kapı kalmış ne Budagörünmüş idi. Ağır ağır dağı inmeğe başladım, Bir meydanavasıl oldum. Nazar-ı dehşetime bir meclis-i mühib göründü.Meydanın şarkında bir altın taht kurulmuş, başında altın taçelinde murassa’ (süslü) bir âsâ, önünde libas-ı fahr olduğu haldeüstünde Buda oturmuş idi. Etrafı hep mükellef ve müzehhebesvablar giyinmiş başları tac-ı izzetle müzeyyen insanlarla muhatidi. İki kişi kollarımdan tutup huzuruna götürdüler. Budakemal-i izz ü vekarla ayağa kalktı. Kolunu bana uzattı. Şehadetparmağıyla işaret ederek:“ey ahdine vefa etmeyen insan, ey merd, ey merd-i zenmeşrepyazık sana! Sözünde durmadın. Nokta-i matluba varmadın.Saray-ı vahdete girmedin. Visal-i ıtlaka ermedin. Ziraki zirve-i hîçîye çıkmadın. Ey gafil adam in buralardan git, in,huzurunda diz çöktüğün hüviyet ve ruhunu eline teslim ettiğinacuz-u bed-likaya, dünyaya git. Sen insanların serveri değilsin,sen bu bezmin eri değilsin, in git, git ki

A’MÂK-I HAYAL 28ejderha-i emel ciğerlerini yesin; git, git ki akarib-i (akrepler)ihtirasat Nemrut gibi beynini kemirsin. Git, git ki, cife-i dünyadabir kelb eksilmiş olmasın (mahzunane) git, git ki gülşen-imerdan dolmasın (gazubane) git ey namert! İn. İn. İn!Buda eliyle taşlara amirane bir işaret etti. Bulunduğum yerdetaş toprak evet her ne varsa bir sür’at-i berkiyye ile yokuşaşağı su gibi akmağa başladı. Nihayet bir uçuruma geldik vekaranlık bir uçuruma doğru sükût ettim. Bir enîn-i ye’s ve ızdırab,bir feryad-ı nevmîdî ciğerlerimi paralayarak boğazımıyırtarak mürteiş (ra’şe) dudaklarımı hırpalayarak çıktı, gözlerimiaçtım.Aynalı babanın mütebessim ve halîm çehresi, mahzun gözlerigözlerime ilişti. Elindeki maşrabayı verdi. İçdim. Henüzpişirdiği sade kahveyi de sundu.“Evladım, zirve-i hîçîye irtika kolay değil. Kolay değil. Değil”dedi. Bilâ irade ayaklarına kapandım. Ertesi günü yanınagelmek üzere izin istedim.“Ben bu memlekette bulundukca aramızdaki macerayı kimseyeaçmayacağına ahded”dedi. Etdim. Müsaade etdi.İKİNCİ GÜNYA NUR, ZULÜMATI NUR ET![Zerdüşt]Makbereden çıkıp eve gittim, validem mütehayyire idi. Hergece beni

A’MÂK-I HAYAL 29mest-i la-yüakkel görmeğe alışmış idi. Geceleri eve her haldedört ve beşten sonra gelirdim. Hasta olmadığıma teminat aldıktansonra kendi halime bırakıldım. Hayalâtımı tefekkürle vakitgeçiriyordum. Pek erken uyudum. Ertesi günü erkence çarşıyagittim. Birkaç ufak tencere, tabak, sahan, kaşık bir mangal veemsali levazım ile yağ pirinç kahve ve emsali şeyler aldım. Erkencemakbere geldim. Aynalı dede kulübesinin önünde oturuyordu.Hediyemi reddetmedi. Kahve pişirdi. Bir müddet müsahebettensonra taam ettik biraz uyuduk. Badehu kahvelerimiziiçtik. Dede neyini aldı. Evvelki gün gibi latif sesle gazel okuyarakneyi üflemeğe başladı, okuyordu:Bu şuun ve bu âlemBî sebat ve bî kıdemNerde Havva, âdemVarsa aklın ey dedemDem bu demdir dem bu demDem bu demdir dem bu demYâd-ı mazi bahşederHayf u âlâm ü kederOlma meşgul-ü kaderKimse kalmaz hep giderDem bu demdir dem bu demDem bu demdir dem bu dem

A’MÂK-I HAYAL 30Sen gibi bir saileHayf değil mi ğaileOlma meşgul hâl ileDerd-i istikbal eyleDem bu demdir dem bu demDem bu demdir dem bu demBu hayatta yok vefaHer günü derd ü cefaEy müştak-ı safaÖmrünü etme hebaDem bu demdir dem bu demDem bu demdir dem bu demKim bilir Edhem imişBilmeyen sersem imişĞayeti bir dem imişMaadası hem imişDem bu demdir dem bu demDem bu demdir dem bu demüBiraz sonra onun sesi hafif, latif bir inilti hâlini aldığı sırada dalmışım.Müşahede başladı. Belh şehrinde bir evde bulunuyordum.Henüz yatağımdan kalkmış idim. Odama bir kadın girdi. Bu benimzevcem imiş. Bana Farisî ile Sankrist arasında bir lisan ile hitap ediyordu.

A’MÂK-I HAYAL 31Garibi şu ki ben de bu lisanı tamamen biliyordum. İki şahıstanmürekkep bir adam idim. Hem ben idim hem binlerce sene akdemyaşayan bir Parsî. Kadın dedi ki:“Geç kalıyorsunuz, artık elbisenizi giyininiz de vaktiyle iyd-i temaşadabulunabilesiniz.”Evvelâ güzelce karnımı doyurduktan sonra elbiselerimi giydim.Elbisem sırtıma giydiğim şaldan uzun bir gömlek ile belime sardığımbir kuşaktan (ibaret) idi. Başımda sivri bir külah sokağa çıktım.Bir cemm-i ğafir telaş ile seğirtmekte idi. Ben de onları takipettim, sokakları dolaşa, dolaşa bir sahraya çıktık, binlerce yüz binlerceadam (adam) toplanmıştı. Sahranın tam orta yerinde cesimbir çadır kurulmuştu. Neye geldiğimi ne olacağını bilmediğimdenyanımda bulunan adamlardan birini isticvaba mecbur oldum. Cevaben:“Bu günden itibaren kırk gün iyd-i temaşadır, şimdi münadilernida ve herkesi imtihana davet edecek ve herkes birer birerZerdüşt’ün huzuruna gidecek, her kim kelime-i hakkı söyleyebilirsetemaşa-i hakayıka mezun olur. Alnına hattı saadet çekilir, her kimsöyleyemezse mahrum kalır, alnına satr-ı şekavet çekilir. Lakin ef ’alve a’mal-i hasenede bulunursa o satır kaybolur, evlat ve ıyali; akrabave eviddası (Dostlar, ahbaplar) meserretlerinden düğün yaparlar”dedi.Ben hiçbir şey bilmediğim için bittabi imtihan vermeyecek idim.Alnıma satr-ı şekavet yazılacak idi. Geldiğime pişman oldum. Evimeavdet etmeğe karar verdim. Evvelce konuştuğum adama fikrimiaçtım;“Zinhar gideyim deme, zira gelmeyenlerin, gelip imtihan vermedendönenlerin alnına satr-ı şekavet yazılır” dedi. Bu hal-i ıztırardaehven-i şer olarak

A’MÂK-I HAYAL 32İmtihana girmeği kararlaştırdım. Münadiler nidaya, herkes birer, birerve kemal-i intizamla çadıra takrîbe başladı. Benim mevkiim çadırapek uzak olmadığından bir saat sonra kapısında bulunuyordum, bir hacibherkesi birer, birer çadıra idhal ediyordu, nöbet bana geldi, girdim.Zerdüşt bir serir-i muallâda oturmuş, başında bir tac-ı zerrin önündehil’at-i fahire vardı. Etrafında kırk kadar pîran dest ber sine-i ihtiramayak üzere duruyorlardı. Meclisin mehabetinden şaşırdım kaldım. Zıllü cehl ile mahcup ve ma’yub bırakılmamam için kalben duaya başladım.Zerdüşt sordu:“Nereden geldin?” Kalbime ilham edilen şu cevabı verdim:“İzid bî-çün ve çera’dan”“Niçin gönderildin?”“İzid nur ile zulümatı ayırmak, nur ile adil, zulümatıyla kahir olmakmurad etti. Nuruna (ben) zulümatına (gayrım) dedi.“Nuru nedir, zulümatı ne?”“Nuru Hürmüz, zulümatı Ehrimen’dir”“Hangisi galiptir?”“Şimdi her ikisi müsavidir. Ne Hürmüz Ehrimen’e ne EhrimenHürmüz’e galebe edemez”“Bu keşmekeş nedir, sonu ne olacak?”En sonunda Hürmüz Ehrimen’e galip gelecek, âlem hep nur olacak”“Sonra ne olacak?”“İzid hep ben, hep ben diyecek, “gayrım” demeyecek”“Sen kimin, kiminsin?”“Ben nuranîyim Hürmüz’ünüm”Zerdüşt ellerini kaldırdı:“İzid seni nur etsin” dedi.İki kaşımın ortasına kadar inen amudî bir hatt-ı ahzar cephemdepeyda oldu. Zerdüşt’ün nezdindeki pîran:“Barekallah, barekallah” dediler.Huzurdan çıktım. Alnımdaki hatt-ı ahzarı gören halk kemal-i hürmetleşakk-ı

A’MÂK-I HAYAL 33sufuf etmekte ve bana yol vermekteydi. Çadırın kapısındayanıma terfik edilen rehberin delaletiyle meydanın bir tarafındamüheyya duran atlara bindik. Şark tarafında meşhud olanzümrîdîn tepelere doğru gittik. Birkaç saat seyahatten sonra birnevi kervansaraya muvasalat ettik o günün bakiyesini orada geçirerekertesi günü ales-seher uyandırıldık. Rehberim beni birodaya götürdü ve dedi ki:“Pek dehşetli bir muharebeye gireceksin, kılıç kalkan gürz gibiâlât-ı harbîyi kullanmakta maharetin var mıdır? Hele bir tecrübeedelim”Rehberimle beraber girdiğimiz oda türlü, türlü esliha ile doluidi. Rehberim bana bir zırh giydirdi bir gürzü almaklığımı işaretetti. Ben kendimde büyük bir kuvvet ve maharet hissediyordum.Gürz oyunlarında ve bunu müteakiben kılıç kullanmakta rehberiminaferinlerini celp ettim. Esliha-i mevcudenin en mükemmellerindenbirer takım aldıktan sonra kanatlı atlarımıza bindik.Akşama kadar tayerandan sonra azim ve mühîb bir dağın eteklerinevasıl olduk. Dağ o kadar yüksek idi ki tepesi görülmüyordu;sanki zirvesi gökleri yarmış a’lay-ı meçhuliyette kaybolmuş idi.Rehberime bu dağı sordum.“Cebel-i fark” cevabını aldım.O geceyi dağın eteğinde geçirdik. Tulu-u şemsle beraber atlarımızarakîb olduk. Bu defa dağın tepesine doğru uçuyorduk.Atlarımızın ilk sürati her tahayyülün fevkine çıkmış idi. Nihayetcebelin tepesine vasıl olduk. Buradan gözlerimize çarpanmanzara çeşm-i

A’MÂK-I HAYAL 34beşerin görmediği hiçbir hayalin ermediği bir hâl idi. Dünyakadar vasi’ bir meydan görülüyordu. Bu meydanın sol tarafına gelenyarısı, en karanlık gecelere revnak-dar dedirtecek kadar müzlimidi. Sağa gelen yarısı ise nura sönüklük ıtlak ettirecek kadarşaşaa-feza idi. Akıl ve sır ermez garaibden olarak gözlerimiz bunur-u basıra-suze mukavemet edebildiği gibi o zulümat-ı düzahnümanınher tarafını dahi aydınlık imiş gibi görebiliyordu. Sankimeydan-ı mahşeri andıran bu yerde la-yuhsa insanlar toplanmışidi. Bunların bir kısmı meydanın sağ tarafından yani bir takımıumman-ı nurda ve diğer takımı diyar-ı zulümatta bulunmaktaolup iki takımın arası hâli idi. Bu boşluğun nihayetinde iki cesimtaht kurulmuş olup bunlardan nur cihetinde bulunanın üzerindeHürmüz oturmakta ve vech-i cemilinden çıkan barika-i bedianüma,o nurların içerisinde bile müşahede edilecek kadar iltimaatsaçmakta idi. Zülümat içinde kurulmuş olan tahtın üzerindeen mehîb ifritlerden daha çirkin; en bed devlerden daha mekruhsimalı Ehrimen oturmakta idi. Lakin bütün bu hayret-aver menazırıhaşmet-i garabetiyle örten; Ehrimen ile Hürmüz’ün tahtlarıarasında ve her ikisinin başları hizasında semada muallâk duranbir taht idi. Biz meydana muvasalat ettiğimiz vakit doğruca Hürmüztarafına iltihak ettik. Biraz sonra meydanda bir gulgule-ihavsala-çâk peyda oldu. Her ağızdan:“Bakınız! Bakınız, İzid’in emri zemine nazil oldu”sözleri çıkıyor idi. Taht-ı semavînin üstünde hayal-i beşerinbütün üftadeliğiyle müştak olduğu

A’MÂK-I HAYAL 35bütün güzellikleri tecessüm ettirmiş bir peri peyker ayaküstü duruyorve elinde bir küre tutuyordu. Bu kürenin nısfı şarkîsi nuranîve nısfı garbîsi zulmanî idi. Nur zulumat arasında öyle bir muvazenevardı ki ne nurdan zulumata ne zulumattan nura bir zerre-imahiyet tecavüz etmiyordu.Sağ taraftaki la-yuhsa halk:“İzid, İzid! Zulümatı ref ’ et”diye çağrışıyorlar. Ehrimen taraftarları ise:“Deycur! Hakikatini göster”diye bağrışıyorlar. Bir harika eseri olarak uzak ve yakın her kulağakadar gelebilen bir saday-ı latif ile peri-i nur-çehre cevap verdi:“Bu meydan meydan-ı adl ve imtihandır”Bunun üzerine herkes derin bir sükuta ve her iki taraf huşuaneve sakitane niyazlara daldı. Hüküm-ferma olan sükut-u tam arasındaHürmüz ayağa kalktı atideki hitabeyi inşad etti:“Ey beni beşer! İzid sizi kendi gibi nur olmanız için peyda etti,sizi kâffe-i mevcudata tercih eyledi, size her türlü nimetleri ihsanetti, lakin sizi nur iken zulümatla mezc eyledi; ruh iken cesetletahlît etti, ta ki menfurî olan zulümatı makbulî olan nur ile ref ’edesiniz. Ey beni beşer! Nur benim, bana gelin, benim olun, benolun, mukteza-i nur olan mehasin ile mütehallik olunuz, ittika ediniz,hemcinsinizi nefsinize tercih eyleyiniz, buğz ve hased, nifak vegazap, gazap ve teaddi, hırs ve hased gibi evsaf-ı kerihe-i zulümatınefsinizden tard ediniz. Her halde İzid’e şükr eyleyiniz, her ne verdiise kanaat ediniz. Velhasıl bu kârgâh-ı imtihandan nur olarak gidinizki ebeden âlem-i envar karargâhınız olsun”Hürmüz oturdu

A’MÂK-I HAYAL 36Ehrimen kıyam etti hitabe-i atiyeyi okudu:“Ey beni beşer! Gözünüzü açınız, mukteza-i tabiatınızıiyice düşününüz, şairane ve fakat kâzibane sözlere uyup daömrünüzü boşuna geçirmeyiniz, gülünüz, eğleniniz, zevkediniz, yiyiniz, içiniz, dünyada yalnız iki matlup, iki maksutvardır. Kalanı yalandır. Bunun birisi kibir diğeri şehvettir.Bu iki matluba insanı sevk eden enaiyettir. Bu iki maksudanail olmağa çalışınız. Nefsini her şeye tercih ediniz. Edna birzevkiniz için binlerce insan telef olsa bile hiçbir ehemmiyetvermeyiniz. Mukteza-i tabiatınız budur. Mukteza-i tabiat dabudur. Bir küçük kuş kurtları, daha büyük kuşlar küçük kuşlarıyiyor; büyük kuşları da bazen nafakasızlık bazen soğukmahv ü telef ediyor. Bir böcek bezuratı yiyor, o böcek de birdiğer hayvanın taam-ı dendanı oluyor, o hayvanı da bir diğeribel’ (yutma) ediyor, bir koyun nebatı yiyor siz de koyunuyiyorsunuz, bu âlem yekdiğerini yemek mahvetmek üzerinemüessestir. Her şey bir diğerinin adüvv-ü tabiiyyesidir. Birbirinindendan-ı hırs ve tamaından kurtulanları da bir güngeliyor ecel denilen ifrit-i sahir yutuyor. İşte hakikat budur.Mevzuata inanmayınız, benliğinizden başka mevcut, zevkinizdenbaşka maksut tanımayınız.”Hürmüz hilm ile ayağa kalktı.“Ey insanlar! Ehrimen denilen ifrit-i şenaati, dev-i redaatidinlemeyiniz. Sözleri yalandır. Ubudiyet-i hakikiye kibirdenilen fikr-i kâzibe nisbeten büyük bir zevktir. Nice ezvak-ımaneviye vardır ki şehvet onların yanında şayan-ı nefretbir şey kalır. Ehrimen’in dediği benlik hayvana mahsus birsevk-i tabiidir. İnsanınA’MÂK-I HAYAL 37