Ceyda ADIYAMAN ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ IJLET

International Journal of Languages’ Education and Teaching 

ISSN: 2198 – 4999, Mannheim – GERMANY 

UDES 2015 p. 399-419 

THE GRAMMARS AND DICTIONARIES OF OLD TURKISH 

ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ 1 

Ceyda ADIYAMAN 2 

ABSTRACT 

Old Turkish period in the history of the Turkish language includes written language of the Orkhon, Uighurs and 

Qarakhanid. Despite of cultural, political, social and religious changes, there are the grammatical and lexical 

continuity and integrity between these three written languages. Old Turkish grammars and dictionaries also 

reflect that continuity and integrity. In this study Old Turkish grammars and dictionaries will be examined 

chronologically and systematically. The founder of Turcology Radloff wrote the first grammar and dictionary of 

Old Turkish. It has been significant progresses in field of the Old Turkish researches from Radloff to today. 

Depending on the text publications, vocabulary of the old Turkish was enriched exponentially. That is the same 

also in grammar studies. Henceforward, it is seen more clearly facility and need of writing a grammar and 

dictionary of all historical periods of Turkish. 

Key Words: Old Turkish, Grammar, Dictionary, Orkhon, Uighur, Qarakhanid 

ÖZET 

Türk dili tarihinde Eski Türkçe dönemi Orhun, Uygur ve Karahanlı yazı dillerini kapsar. Kültürel, politik, sosyal ve 

dinsel değişmelere rağmen bu üç yazı dili arasında dilbilgisel ve leksik bir süreklilik ve bütünlülük vardır. Eski 

Türkçenin gramer ve sözlükleri de bu süreklilik ve bütünlüğü yansıtırlar. Bu çalışmada Eski Türkçenin gramer ve 

sözlükleri kronolojik ve sistematik olarak incelenecektir. Eski Türkçenin ilk gramerini ve sözlüğünü Türkolojinin 

kurucusu Radloff yazmıştır. Radloff’tan bugüne Eski Türkçe araştırmalarında önemli gelişmeler olmuştur. Metin 

yayımlarına bağlı olarak Eski Türkçenin söz varlığı katlamalı biçimde zenginleşmiştir. Gramer çalışmalarında da 

durum aynıdır. Artık Türkçenin bütün tarihsel dönemlerinin bir gramer ve sözlüğün yazılması imkan ve ihtiyacı 

daha açık olarak görülmektedir. 

Anahtar Kelimeler: Eski Türkçe, Gramer, Sözlük, Orhun, Uygur, Karahanlı 

GİRİŞ 

Eski Türkçe veya Eski Türk dili dönemi Türkolojide genellikle Orhun Yazıtları ve eski Uygur 

Türkçesi metinlerini kapsamaktadır. Kimi Türkologlarsa bu iki Türk yazı dilinin yanında 

Karahanlı Türkçesini de Eski Türkçe kapsamına alırlar. 

1 Bu çalışma Nevşehir Hacı Bektaşi Veli Üniversitesi tarafından düzenlenen “1. Uluslararası Dil Eğitimi 

ve Öğretimi Sempozyumu’nda” sözlü bildiri olarak sunulmuştur. 

2 Dr. Öğrencisi, Pamukkale Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, e-posta: 

ceyrinnur@gmail.com

400 Ceyda ADIYAMAN 

Karahanlı Türkçesini Eski Türkçe yerine Orta Türkçe dönemine alanlar olduğu gibi başlangıç 

ve bitiş tarihlerini birkaç yüzyıl geriye ya da ileriye çekenler de vardır. Orta Türkçe terimi 

başlı başına sorunlu bir dönemin ve kavramın adıdır. Türk dili tarihinin bu en tartışmalı 

dönemini ifade eden Orta Türkçe terimini bir yana bırakarak Türk dili tarihini Eski Türkçe ve 

Yeni Türkçe biçiminde iki ana döneme ayırma eğiliminin de gelişmekte olduğu 

gözlemlenmektedir 3 . 

Orta Türkçe terimini ilk kez 1928 yılında kullanan Carl Brockelman, Türkiye’de Türkolojinin 

kurucusu olan Fuat Köprülü, Macaristan Türkolojisinin önemli isimlerinden Rona-Tas, İsveç 

Türkolojisinin güncel uzmanlarından Lars Johanson ve Berlin Türkoloji Okulunun 

temsilcilerinden Marcel Erdal, Karahanlı Türkçesi metinlerini Eski Türkçenin son, Orta 

Türkçenin ilk verimleri olarak değerlendirmektedir 4 . 

Bu çalışmada Eski Türkçenin iki klasik yazı dili olan Orhun ve Uygur yazı dilleri ile Karahanlı 

Türkçesi üzerine yazılmış gramer kitapları ve bu üç yazı dilinin söz varlığını konu alan sözlük 

ve dizin çalışmaları kronolojik, sistematik, tematik özellikleri bakımından karşılaştırmalı ve 

bağımsız birer veri olarak incelenmeye çalışılacaktır. 

Orhun Türkçesine ilişkin son envanter ve bibliyografya çalışmaları Sertkaya 5 ve Aydın 6 

tarafından gerçekleştirilmiştir. 

Uygur Türkçesine ilişkin envanter ve bibliyografya benzersiz bir genişlik, çeşitlilik ve 

zenginlik görünümü sunmaktadır 7 . 

XX. yüzyıl başlarında Turfan kazılarıyla başlayan Uyguristik çalışmaları ikinci yüzyılına girmiş 

bulunmaktadır. Almanya-Berlin 8 , İngiltere-Londra 9 , Paris 10 , Rusya-Saint-Petersburg 11 , 

İsveç-Stockholm 12 , Macaristan-Kiado 13 , Japonya-Kyoto 14 , Çin-Pekin 15 , Sincan 16 , Amerika 17 , 

3 Orta Türkçe ve ona bağlı sorunlar üzerindeki tartışmalar için bkz. Berbercan, (2014), ss.765-783 

4 Konu ile ilgili tartışmalar için bkz. Ata, (2010), ss.29-37 

5 Sertkaya, (2008), ss. 7-34 

6 Aydın, (2008); Aydın, (2009), ss.552-575 

7 Sertkaya, (2008) 

8 Albert Grünwedel, Werner Sundermann, von le Coq, Carl Brockelman, Bang, von Gabain, Müller, Peter 

Zieme, Klaus Röhrborn, Jens Peter Laut, Jens Wilkens, Dieter Mau, Simone-Christiane Raschmann, 

Marcel Erdal… 

9 Sir Aurel Stein, Sir Gerard Clauson, Lilla Russel-Smith 

10 Paul Pelliot, James Hamilton 

11 W. Radloff, Kont Oldenburg, Sergei Malov, İrina Popova… 

12 Gunnar Jaring, Lars Johanson… 

13 Arminius Vambery, Lajos Ligeti, Laszlo Rasony, György Kara, Denis Sinor, Rona-Tas, Andras 

Bodrogligeti, Zsuzsanna Gulacsi… 

14 Kont Otani, Masao Mori, Takao Moriyasu, Dai Matsui, Masahiro Shogaito, Kögi Kudara, Juten Oda 

15 Geng Shimin… 


UDES 2015


Türkiye 18 gibi merkezlerde çalışan bilim adamları sayesinde Uyguristik bugün Türkolojinin 

en yaygın, en geniş çalışma alanı durumuna gelmiştir. Birçok değerli ve önemli çalışma 

yapılmasına karşılık henüz bu alanı bütünüyle kuşatacak bir envanter ve bibliyografya 

çalışması yoktur. Maniheist Uygur ve Budist Uygur metinlerinin katalogları ve bibliyografyası 

konusunda Lary Clark 19 ve Johan Elverskog 20 ’un çalışmaları öncelikle anılmalıdır. 

Karahanlı Türkçesi dil ve edebiyatına ilişkin geniş bir alanyazını vardır. Bu dönem bütün Türk 

edebiyatı tarihlerinin, Türk dili tarihlerinin ve ansiklopedilerin geniş biçimde yer verdiği 

dönemdir. Burada yalnızca iki Karahanlı dönemi eseri hakkında yapılmış kapsamlı 

sayılabilecek bibliyografyalar verilmekle yetinilecektir. Divanu Lügati’t-Türk bibliyografyası 21 

ve Kutadgu Bilig bibliyografyası 22 

ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER KİTAPLARI 

Eski Türkçenin ilk gramer taslağı Radloff’a aittir. Radloff, henüz Uygur Türkçesi 

çalışmalarının başlamadığı bir dönemde Thomsen ile paralel biçimde okuma uğraşına girip 

çözümlediği Bilge Kağan ve Kül Tigin yazıtlarından yola çıkarak gramer taslağını meydana 

getirmiştir. 1897’de Türkoloji dünyasında Eski Türkçe denildiği zaman Orhun Türkçesi 

anlaşılıyordu ve bu iki kavram özdeşti. İşte Radloff, anılan iki yazıt metnine dayalı gramerini 

yazmış ve eseri taslak diye nitelendirmiştir. 23 Radloff’un fonetik, morfoloji ve sentaks 

16 Abdürreşit Yakup, Kahar Barat, Dolgun Kamberi… 

17 Johan Elverskog, Lary Clark… 

18 Reşit Rahmeti Arat, Saadet Çağatay, Şinasi Tekin, Talat Tekin, Semih Tezcan, Mehmet Ölmez, Osman 

Fikri Sertkaya, Sema Barutçu Özönder, Melek Özyetgin, Ceval Kaya, Zekine Özertural, Serkan Şen, 

Erdem Uçar, Hakan Aydemir, Ümit Özgür Demirci, Engin Çetin, Özlem Ayazlı, Zemire Gulcalı, Mehmet 

Turgut Berbercan, Ferruh Ağca, Şaban Doğan… 

19 Clark, (1997) 

20 Elverskog, (1997) 

21 Coşar-Güneş, (2011), ss.167-231; Coşar-Güneş, (2011), ss.19-85 

22 Kaymaz, (2009), ss.1408-1422; Gülensoy, (1973), ss.109-116; 

23 Radloff, 1897, ss.1-129; Ali Akar, 2005, s. 85. Radloff’un bu gramer taslağı Necip Asım tarafından 

1924 yılında Türkçeleştirilerek Orhun Türkçesinin Sarf ve Nahvi adıyla yayımlanmıştır. Necip Asım’ın 

çevirisinin Radloff’tan yapıldığına ilişkin açık bir bilgi bulunmamaktadır. Ancak Necip Asım’ın gramer 

bölümünün sonunda sunumunu yaptığı Barthold’un makalesinin adı “Eski Türk Kitabelerinin 

Ehemmiyet-i Tarihiyyesi” biçiminde verilmiştir. Barthold’un anılan makalesinin özgün adı “Die 

historische Bedeutung der Alttürkischen Inschiften”dir. 36 sayfalık bu makale Radloff’un 1897’de 

yayımladığı ve yukarıda anılan kitabının sonunda yer almaktadır. Barthold makalenin başında bu 

makaleyi yazma görevini Radloff’un verdiğini belirtir. İşte bu kanıt Necip Asım’ın Radloff’un gramerini 

çevirdiği kanısını güçlendirmektedir. Necip Asım’ın Orhun Türkçesi Grameri ve Barthold’un makalesi 

şuradadır: Balcı, (2011), ss.149-222. Thomsen’in 1896’da yayımladığı Orhun Yazıtları çözümünde de 

edat ekleri, fiil ekleri, kipler ve zaman ekleri, fiilimsiler, fonetik, sayılar ve sözcük türleri üzerine kısa 

bilgiler bulunan kısa bir gramer bölümü yer alır. Thomsen, (2002), ss.285-287. 1893-1897 arasında 

Thomsen ile bir yarış oldu ve bu yarışı Radloff’un kazandığı rahatlıkla söylenebilir. 


UDES 2015


başlıkları altında Göktürk harfli 55 metne dayalı bu gramer taslağı kendisinden sonra yapılan 

bütün Eski Türkçe gramer çalışmalarına kaynak olmuştur. 24 

Eski Türkçenin ilk gramerini von Gabain yazmıştır. 25 1939 yılında doçentlik tezi olarak 

savunulan Alttürkische Grammatik 26 ilk defa 1941 yılında yayımlanmıştır. Eser hakkındaki 

Türkçedeki ilk tanıtma yazıları Çağatay tarafından kaleme alınmıştır. 27 Eserin sonunda yer 

alan sözlük kısmını von Gabain’in ön sözde verdiği bilgiye göre Ahmet Temir çevirmiştir. 

Yazar kitabının dayandığı kaynakları şu şekilde belirtmiştir. “Bu gramer, orta çağ Köktürk 

harfleriyle yazılmış kitabeleri, henüz İslamiyet’le temas etmemiş Orta Asya yazmalarını ve blok 

basmaları ele alır.” 28 Giriş bölümünde Eski Türkçe’nin tarihsel-coğrafik yönlerinin yanısıra 

gün yüzüne çıkarılan dil malzemelerini de genel hatlarıyla belirtir. Eski Türkçe’deki n ağzı, y 

ağzı, kitabelerin ağızları, Brahmi yazmalarının ağızları ve Hristiyan yazmalarının özellikleri 

adı altında ayrı başlıklar altında vermiştir. Yazı Bilgisi kısmında ise runik, Soğd, Mani, Brahmi 

harfleriyle yazılmış metinlerden örnekler yer alır. Gramer kısmı ana hatlarıyla fonetik, 

morfoloji ve sentakstan oluşmaktadır. Bu durumuyla eseri tarihsel ve betimleyici gramer türü 

içinde değerlendirmek doğru olur. 

Talat Tekin’in Orhon Türkçesi Grameri, Necmettin Hacıeminoğlu’nun Karahanlı Türkçesi 

Grameri, Kemal Eraslan’ın Eski Uygur Türkçesi Grameri ve Eski Türkçede İsim-Fiiller, Marcel 

Erdal’ın A Grammar of Old Turkic’i von Gabain’in izinde yazılmış Eski Türkçenin gramer 

kitaplarıdır. 

Talat Tekin’in Orhon Türkçesi Grameri 29 , California Üniversitesinde 1965 yılında sunduğu 

doktora tezidir. Eser önce 1968 yılında Indiana Üniversitesinde, 2000 yılında da Türkiye’de 

Türkiye Türkçesi ile yayımlanmıştır. A. von Gabain’in terimiyle Eski Türkçe veya Clauson’un 

yanlış okuduğu Türküce, Pritsak’ın önerdiği Türkütçe ya da Baskokov’un yanlış terimiyle Eski 

Oğuzca biçiminde adlandırmak yerine, dayandığı dil malzemesinden dolayı eserine 

Thomsen’in teriminden hareketle Orhon Türkçesi Grameri adını vermiştir. Eserin planı, 

ortografi (yazım bilgisi), ses bilgisi, yapım bilgisi, çekim bilgisi ve sözcük türlerinden oluşan 

biçim bilgisi, söz dizimi, metin örnekleri, sözlük, kaynakça ve tıpkıbasımdan oluşur. Yazar, II. 

Doğu Türk Kağanlığı (682-744) döneminden kalma Küli Çor (719-723), Tunyukuk (720-725), 

Kül Tigin (732), Ongin (732-735) ve Bilge Kağan (735) yazıtlarına dayalı olarak bu grameri 

yazmıştır. Ancak 1965-2000 arasındaki Orhun Araştırmalarında elde edilen bilgi ve metinleri 

değerlendirerek eserini güncellemiş; eserini son gelişme ve değişimler ışığında yeniden 

yazmıştır. Bu konuda ona Mehmet Ölmez ve Yong-Song Li’nin büyük yardımları olmuştur. 

24 Sertkaya, (1988), ss.303-317 

25 Gabain, (2007) 

26 Bkz. Ölmez, (1993), ss.289-292; Laut, (1995), ss. 367-374; Eren Hasan, (1993), ss.213-215; Zieme, 

(2000), ss.235-237; Aksan, (1975-76), ss.257-258 

27 Çağatay, (1943), ss.114-117; Çağatay, (1951), ss.685-686; iki yazı da şurada yeniden yayımlanmıştır: 

Çağatay, (2008), C.2, ss.20-27 

28 Von Gabain (2007), s.1, 

29 Tekin, (2003); Çoban, (2013), ss.288-295 


UDES 2015


Andrey N. Kononov’un 1980’de basılan Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih 

Pamyatnikov VII-IX vv adlı eseri 30 Eren’e göre eski Türk yazıtlarını dil bakımından 

değerlendiren yeni ve değerli bir katkıdır 31 . Kononov 1939 yılında yazdığı Türk yazarlarına 

göre Türk gramer sistemi konulu yüksek lisans tezi 32 nden beri kendini Türkçenin değişik 

dönem ve lehçelerinin gramerini yazmaya adamıştır. 

Necmettin Hacıeminoğlu’nun Karahanlı Türkçesi Grameri 33 , kendisine Hasan Eren’in 

başkanlığı döneminde Türk Dil Kurumu tarafından görevin ifası için 1993 yılında yazılmıştır. 

Eserde dayanılan metinler şunlardır: Divanü Lügati’t-Türk, Kutadgu Bilig, Kur’an Tercümesi 

(Rylands), Atabetü’l-Hakayık, Divan-ı Hikmet. Yazar gramerinin dayandığı üç temel eserin 

sözvarlığının dökümünü de bu eserlere dayalı olarak hazırlanmış dizinlere dayalı olarak 

sunmaktadır. Eser ses bilgisi ile başlamakta; güncel Türk dilbilgisinin ses bilgisi ışığında 

Karahanlı Türkçesinin ses bilgisi değerlendirilmektedir. Türk dilinde edatları ve fiilleri daha 

önce incelemiş olan yazar, eserinin 188 sayfasını şekil bilgisine, 7 sayfasını ses bilgisine, 

cümle bilgisine ise 13 sayfa ayırmıştır. Gramer modelinde Muharrem Ergin etkisi gerek 

sistematik gerek terminoloji bakımından açıkça görülmektedir. 

Marcel Erdal’ın A Grammar of Old Turkic 34 ’i altı bölümden oluşur. İlk bölümde Ana Türçeden 

Eski Türkçeye doğru gelişim ve Eski Türkçenin kapsamı konu edilir. İkinci bölümde sesler, 

ses olayları ve ses bilgisi üzerinde durulur. Yapı bilgisine ayrılan üçüncü bölüm yazarın Old 

Turkic Word Formation’da söz yapımını genişçe ele almasından dolayı yapım bilgisine kısaca 

yer veren, sözcük türlerini ve sayı sistemini ele alan bir bölümdür. Dördüncü bölümde, yan 

cümlecikler, yüklemine göre cümleler ve cümle ögeleri işlenmiştir. Beşinci bölümde Erdal, 

çeşitli üslup sorunları, diyalog biçimleri ve soru biçimleri üzerinde durur. Sosyal, kişisel ve 

manevi hiyerarşinin konuşma, emir ve hitap şekillerine yansımalarını değişik metinlerden 

örneklerle ele alır. Son bölümde Eski Türkçenin söz varlığı üzerine açıklamalar vardır. Bu 

bölümde Eski Türkçe üzerindeki Maniheist ve Budist etkiler ile Çince, Soğdça, Sanskritçe, 

Toharca, Arapça, Farsça gibi dillerden gelen alıntı sözlerin durumunu değerlendirir. Eserin 

sonunda kısaltmalar ve eserin yayınlandığı 2004 yılına kadar yapılmış çalışmaların geniş bir 

bibliyografyası ile terim ve kavramlar dizini ve Eski Türkçe dilbilgisel ögeler dizini yer alır. 35 

30 Eser ne yazık ki elimizde bulunmamaktadır. Elimizde bulunan 1959 baskısı Grammatika 

Sovremennogo Tureçskogo Literaturnogo Yazıka adlı eseri 20. Yüzyıl Türk yazarlarının eserlerinden 

zengin örneklerle desteklenen fonetik-morfoloji-sentaks dizilişinde bir klasik gramer çalışmasıdır. Bu 

eser muhtemelen yüksek lisans tezinin geliştirilmiş biçimidir. Bkz. Kononov, (1959-2001) 

31 Eren, (1998), s.194 

32 Kolesnikov -Kamalov, (2011), s. 93 

33 Hacıeminoğlu, (2008) 

34 Erdal, (2004) 

35 Ayrıca şu tanıtma yazısına da bakılabilir: Ersoy, (2007), ss.199-200 


UDES 2015


Kemal Eraslan’ın Eski Uygur Türkçesi Grameri 36 öncelikle ders kitabı niteliğinde Türkoloji 

öğrencilerine ve genç araştırıcılara yararlı olmak amacıyla, klasik gramer anlayışına dayalı 

olarak kaleme alınmıştır. Yazar, örneğini şu sözlerle dile getirir: “Bu hususta da merhum 

Hocam Prof. Dr. Muharrem Ergin’in gramer anlayışı ve Türk Dil Bilgisi adlı eserini rehber 

alınmış bulunuyorum. Prof. Dr. Marcel Erdal’ın, ihtisas erbabına hitab eden, A Grammar of Old 

Turkic adlı eserinden, çalışmam hazırladıktan sonra ulaştığım ve eser İngilizce yazıldığı için 

yeteri kadar yararlanamadım. (s.17)” Eserin giriş bölümünde Uygur uygarlığı ve metinleri 

hakkında ansiklopedik bilgilere yer verilmiştir. Yazım bilgisine ilişkin kısa açıklamalardan 

sonra 30 sayfalık bir ses bilgisi bölümü yer alır. Eraslan’ın ses bilgisi terimlerinin Ergin 

geleneğine değil, Tahir Nejat Gencan geleneğine bağlı olduğuna dikkat çekilmelidir. Bu 

konuda ünlü, ünsüz, türeme, kaynaşma, ayrışma, göçüşme gibi terimler örnek gösterilebilir. 

Şekil bilgisi bölümü 360 sayfalık bir yer tutmaktadır. Cümle bilgisine ise 80 sayfa ayrılmıştır. 

Geniş, yararlı ve kapsamlı bir bibliyografyası olan çalışmanın sonuna 80 sayfalık bir Eski 

Uygur Türkçesi sözlüğü, 11 sayfalık Budist ve Mani terimleri sözlüğü ve son olarak 23 sayfalık 

gramer terimleri sözlüğü eklenmiştir.. Eser hakkında tanıtma yazısı hazırlayan Özkan’ın eser 

hakkındaki yargısı şöyledir: ”Eraslan’ın eseri Eski Uygur Türkçesinin gramerini tüm yönleriyle 

ortaya koymaktadır. Ayrıca bu kitap bir sahada yapılacak olan gramer çalışmasının nasıl 

olması gerektiğine de güzel bir örnek teşkil etmektedir.” 37 Gerçekte Eraslan’ın Eski Türkçenin 

gramerine ilişkin çalışmalarının temeli 1974 yılında “Eski Türkçede İsim-Fiiller 

(Partisipler)” 38 adı ile doçentlik tezi olarak hazırladığı ve 1975 yılında sunduğu 1980 yılında 

da yayınladığı doçentlik tezine kadar gider. Eser beş bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde 

isim-fiilin mahiyet, mana ve ifadeleri üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde isim-fiil ekleri 

listelenmiş ve örnekleriyle incelenmiştir. Üçüncü bölümde bu eklerin tek tek isim, sıfat, zarf 

ve yüklem olarak kullanılışları incelenmiştir. Dördüncü bölümde isim-fiil gruplarının yapısı, 

kelime gruplarında ve cümledeki yerleri ele alınmıştır. Beşinci bölümde kısaca isim-fiil 

menşeli fiil çekimleri üzerinde durulmuştur. Çalışmada sık sık von Gabain’e atıfta 

bulunulduğu gözlenmektedir. Eserin sonunda iki sütun biçiminde Türkçe ve Fransızca dil 

bilgisi terimleri sözlüğü ve son olarak da bibliyografya yer almaktadır. 39 

ESKİ TÜRKÇENİN SÖZLÜKLERİ 

Eski Türkçenin sözlüklerini bu dönemin alt devrelerini dikkate alarak ele alıp sınıflamak, 

sıralamak ve tanıtmak uygun olur. Bu doğrultuda Eski Türkçenin sözlükleri dört başlık 

altında incelenmelidir: 

1. Orhun Türkçesi Sözlükleri 

36 Eraslan, (2012); Şen’in eseri de Eraslan’ın gramer bölümünün kısaltılmış, filolojik bilgi ve metinlerin 

artırılmış olduğu bir versiyon şeklinde nitelenebilir. Şen’in eseri öğretimlik yararı öncelemesi ve 

konulara uygun yerleştirilmiş okuma parçalarının varlığı ile okuyucuyu zevkli bir yolculuğa 

çıkarmaktadır. Bkz. Şen, (2014) 

37 Özkan, (2012), ss. 159-162 

38 Eraslan, (1980) 

39 Şu çalışmalar da Karahanlı dönemiyle ilintilidir; ancak morfolojik ya da sentaktik bir unsur üzerinde 

yapılmışlardır: Ercilasun, (2014), Nalbant, (2008); Demirel - Nalbant, (2014) 


UDES 2015


2. Uygur Türkçesi Sözlükleri 40 

3. Karahanlı Türkçesi Sözlükleri 41 

4. Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri 

5. Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri 42 

Orhun Türkçesi Sözlükleri 

Orhun Türkçesi sözlüklerini konu alan bağımsız bir inceleme yoktur. Orhun Türkçesi 

sözlüklerinin ilk örneği, eldeki bilgilere göre Radloff tarafından verilmiştir. Radloff 1894’te 

yayımladığı Kültigin ve Bilge Kağan yazıtlarına ilişkin eserinin Die alttürkischen Inschriften 

der Mongolei, Zweite Lieferung: Die Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die 

Chinesische Inschriften (Saint-Petersburg, 1899) adlı ikinci fasikülünde anılan yazıtların 

diğer çağdaş Türk lehçeleriyle karşılaştırmalı ve 600’ün üzerinde sözcüğü kapsayan 

sözlüğünü vermiştir (ss.86-115). Sonradan Hüseyin Namık Orkun (Eski Türk Yazıtları, 1941), 

Annemarie von Gabain (Eski Türkçenin Grameri, 1941), Sergey Malov (Eski Türkçenin 

Yazınsal Anıtları, 1951), Talat Tekin (Orhon Yazıtları, 1969), Muharrem Ergin (Orhun 

Abideleri, 1970) gibi Köktürk Yazıtlarını yayımlayanlar Radloff’un bu sözlüklerini esas alıp 

yazıtların sözlüğünü çeşitli ekleme ve genişletmelerle vermişlerdir 43 . 

Orhun Yazıtlarını Radloff’tan önce çözmüş olmasına karşılık çalışmalarını ondan sonra 

yayımlamayı yeğleyen Thomsen’in 1896’da basılan Inscriptions de l’Orkhon Déchiffrées adlı 

tarihi eserinin son bölümünde de yazıtların sözcüklerini içeren bir dizin vardır. Bu dizinin 

ham bir sözlük olduğu açıktır. Ne var ki Thomsen dizini sözlüğe dönüştürme ve sözlük 

oluşturma girişiminde bulunmamıştır. 44 

Hüseyin Namık Orkun, 1941’de basılan Eski Türk Yazıtları adlı eserinin IV. Cildinde Orhun 

Türkçesinin bütün runik harfli metinleri kapsayan bir sözlüğünü vermiştir. Bununla birlikte 

anılan sözvarlığını DLT ile de desteklemiştir. Orkun, 1284 madde başı içeren genel 

sözlüğünün ardından 355 madde başından oluşan “has isimler” başlıklı bir onomastik sözlük 

vermiştir. Bu onomastikonda antroponim, etnonim, toponim, hidronim, zoonim gibi birimler 

listelenmiştir. 45 

Tekin’in Orhon Yazıtları adıyla yayımladığı ve Kültigin ile Bilge Kağan Yazıtlarını içeren 

kitabının sonunda da 724 madde başından oluşan bir sözlük-dizin bulunmaktadır. 46 Doğal 

olarak iki yazıtın söz varlığına dayalı olduğu için bu sözlük bütün korpusu temsil etmez. Talat 

40 Uygur Türkçesi sözlükleri hakkında Öztopçu’nun bir makalesi vardır: Öztopçu, (1993), ss.167-174 

41 Bu dönemin sözlükleri kısaca şurada tanıtılmıştır: Özer, (1998), ss. 125-130 

42 Eski Türkçenin genel sözlükleri üzerine Mehmet Ölmez’in bir tanıtma ve değerlendirme yazısı 

vardır: Ölmez, (1998), ss. 119-121 

43 Tekin, (2008), ss. 119-121 

44 Thomsen, (2002), ss. 276-287 

45 Orkun, (1941), ss. 3-148, 151-174 

46 Tekin, (2008), ss.119-192 


UDES 2015


Tekin 1964’te savunduğu doktora tezi olan Orhon Türkçesi Grameri’nin arkasında Kültigin, 

Bilge Kağan, Tunyukuk, Ongin ve Küli Çor yazıtlarından oluşan beş Orhun Türkçesi metnine 

dayalı her sayfası iki sütun içeren bir Orhun Türkçesi sözlüğüne yer verir. Sonradan bu 

sözlüğe öbür Orhun yazıtlarının söz varlığının, Yenisey Kırgız yazıtlarının ve Irk Bitig’in söz 

varlıklarını ekler. Bu sözlükte 1393 madde başı vardır. 47 

Hatice Şirin User Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları adlı çalışmasında, Çoyr, Ongin, 

Kül Tigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Kül İç Çor, Şine Usu, Taryat, Tes, Suci yazıtlarının 

yayımlanmış metinlerini karşılaştırarak sözcükleri sınıflandırmıştır. 48 Eserde, yazıtlara ilişkin 

metin kaynakları, yazıtlarda geçen söz ve söz öbeklerinin değerlendirildiği çalışmalar ve 

sözlükler, Eski Türk tarihi çalışmaları, Eski Türk unvanları hakkındaki çalışmalar ayrıntılı 

olarak değerlendirilmiştir. Yorum ve İncelemeler başlığı altında 115 ifadedeki söz ve söz 

öbekleri çeşitli anlamlandırmalar açısından incelenmiştir. Konularına göre adlar ve fiiller 

sınıflandırılmış, özel ad bilgisi ve dilbilgisi ögeleri (sıfat, zamir, edat, bağlaç) ayrı başlıklar 

altında sınıflandırılarak kendi içinde gruplandırılmıştır. Sözcüklerin runik harfli yazılışı, 

okunuşu, anlamı ve geçtiği yer de verilerek bağlamlarından koparılmadan 

örneklendirilmiştir. Çalışmanın sonunda yer alan istatistiksel bilgilerde her sözcüğün 

kullanım sıklığının yer aldığı bir liste yer almaktadır. Bu istatistik verilere göre konu 

alanlarının dağılımını gösteren grafikler bulunmaktadır. Eserin sonunda metinlerin 

yazıçevrimi ve kaynakça ile madde başları dizini verilerek sözcüklerin yer aldığı başlıkları 

veya alt başlıkları bulma konusunda araştırmacılara yol gösterici olmaktadır. Ayrıca bu dizin 

ele alınan yazıtların söz varlığı ve sözcüklerin anlamları bakımından önem taşımaktadır. 

Yazarın verdiği bilgiye göre, “Çalışmanın malzemesi olan on yazıtta 612 cins ad, 305 eylem adı, 

218 özel ad belirlendi. Yazıtlarda 917 sözcük yer almaktadır. Bu rakam, özel adların da madde 

başı olmasıyla 1135’e ulaşmıştır. Madde başlarının sayısı, sözcükleri anlam katmanlarına göre 

sınıflandırdığımızda 1517’e çıkmıştır. Tekrarlanan sözcüklerle birlikte on yazıtın toplam söz 

varlığı 7726’dır.”(s.421). Eserin sonuç bölümü çalışmanın tamamının gözden geçirilerek nicel 

verilerin niteliksel yorumlanmaları açısından ayrıca bir öneme sahiptir. 49 

Erhan Aydın Orhon Yazıtları 50 çalışmasında Kültigin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongin, Küli Çor 

yazıtlarının runik harfli şeklini, okunuşunu ve çevirisini vermesinin yanında Eski Türk 

yazıtlarının bulunuşu ve ilk çalışmalarla beraber yazıtların bulunduğu yerleri alt başlıklar 

altında detaylandırmıştır. Ayrıca Runik yazının özellikleri ve kaynağı konusunda da bilgiler 

sunmaktadır. Çalışma, kimi yanlış okumaların düzeltilmesi ile yeniden anlamlandırma 

çalışmaları bakımından güncel bir nitelik taşımaktadır. Kitabın sonunda ele alınan yazıtların 

sözlüğü bulunmaktadır. Sözlükte 947 madde başı yer almaktadır. 

Uygur Türkçesi Sözlükleri 

47 Tekin, (2003), ss. 237-260 

48 User, (2010) 

49 Eserin tanıtımı için bakınız: Yıldız, (2010), ss. 662-663 

50 Aydın, (2012) 


UDES 2015


Von Gabain, Türkische Turfan Texte adlı metin yayımının ilk beş cildinden sonra gramer 

kitabının sonuna eklediği sözlüğü geliştirerek anılan yayımın VI. Cildine analitik indeks adıyla 

bir eski Türkçe sözlüğü koymuştur. 51 Sözlükte 2534 madde başı bulunmaktadır. 

Ahmet Caferoğluʿnun 1934 yılında Atatürk’e sunduğu Uygur Sözlüğü o gün için sınırlı 

kaynaklardan yararlanılarak karşılaştırmalı bir sözlük biçiminde oluşturulmuştur. Sözlük 

önce üç bölüm halinde, birinci bölüm (A-K) 1934’te, ikinci bölüm (K-S) 1937’de, üçüncü 

bölüm (S-Z) 1938’de yayımlanmıştır. 52 Yazarın verdiği bilgiye göre eserin ilk biçiminde 3500 

dolayında sözcük varken 1968’de söz varlığı yaklaşık iki katına yani 7500’e çıkarılmıştır. 

Caferoğlu, eseri hakkındaki umudunu şu sözlerle dile getirir: 

“Şunu da burada hatırlatmak isterim ki, bu sözlük de Uygur Türkçesini bütünüyle 

toplayamamıştır. Eldeki yazma Uygur metinlerinin doğru ve dürüst yayımları ile ancak ileride 

bu iş de başarılmış olacaktır. Bu ise yeni Türk kuşağının en iyi ödevi olmalıdır. Ben başladım, 

onlar da bitirsinler.” 53 

Klaus Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch Türkçe-Almanca bir sözlüktür. İlk fasikülü (a-agrıg) 

1977 yılında ve altıncı fasikülü (ämgäksin-ärŋäk) 1998’de yayımlanmıştır. 54 Ölmez’in verdiği 

bilgiye göre birinci fasikülün (1977) ön sözünde yazdığı gibi Klaus Röhrborn’un Uigurisches 

Wörterbuch için ilk hazırlıkları 60’ların başlarına, hocası A. Von Gabain’le canlı bir ilişki 

içinde olduğu döneme gider. İlk cildini a’dan ä’nın sonuna kadar fiil cildi olarak hazırladı. 

Bunu isim cildinin izlemesi ve bu cildin 2013 sonunda yayımlanması planlanmışsa da bu 

yayın henüz gerçekleşmemiştir. 55 Bu sözlük, 9-14. Yüzyıllar arasında yazılmış Eski Uygur 

metinlerinin sözlüğüdür. 56 Röhrborn’un eseri Türkçe sözlük hazırlamak için yalnızca Türkçe 

bilmenin yeterli olmadığını, Türkçenin bütün tarihsel ve güncel lehçelerini bilmenin yanında 

Türkçeyle ilişkisi bulunan bütün dünya dilleri hakkında bilgi sahibi olunması gerektiğini 

gösteren en başarılı örnek ve güçlü kanıtlardan biridir. 

Doç. Dr. İsmail Doğan danışmanlığında öğrencisi Zerrin Usta’nın yaptığı “Eski Uygur 

Türkçesinin Söz Varlığı” adlı yüksek lisans tezine Doğan’ın yaptığı ekleme ve düzenlemeler 

sonucunda ortaya çıkan çalışma, Caferoğlu’nun sözlüğünü esas alarak Caferoğlu’ndan sonra 

yayımlanan ve ulaşılabilen Eski Uygur eserlerinin taranması ve varsa doğrudan sözlük ve 

dizinleri gözden geçirilip yoksa metnin kendisini tarama yoluyla Caferoğlu’nun Eski Uygur 

Türkçesinde mevcut 7500 madde başı alt maddeler hariç 12250 dolayına çıkarılmıştır. Bu 

eserde de Caferoğlu’nun eserinde olduğu gibi madde başı olarak alınan sözcüklerin geçtiği 

51 Bang - Gabain, (1931) 

52 Caferoğlu, (1934); Caferoğlu, (1937); Caferoğlu, (1938); Eserin tanıtımı şuradadır: Sertkaya, (1968), 

ss.151-152 

53 Caferoğlu, (2011) 

54 Röhrborn, (1977-1998) 

55 Laut-Ölmez, (1998), ss.11-13; Laut-Ölmez, (2012) (December 2013), ss. 78-87; Ölmez, (1994), 

ss.207-209 

56 Sertkaya, (1979), ss.347-352 


UDES 2015


metinler, kısaltmalarla gösterilmiştir. Doğan, sözlüğün başında kökenbilimsel eksik ve 

yanlışlar bulunabileceğini özellikle belirtir. 57 

Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri 

Annemarie von Gabain’in yukarıda Eski Türkçenin gramerleri ile ilgili bölümde tanıtılan 

gramerinin arkasında Türkçeye Ahmet Temir tarafından çevrilen ve 3473 madde başının 

bulunduğu bir sözlük yer almaktadır. Sözlük hem Orhun Türkçesi hem de Uygur Türkçesi 

metinlerine dayanmaktadır. Sözcüklerin Çin kaynaklı olanları Çin harfleriyle de verilmiştir. 

Sanskritçe sözcüklerin ise özgün biçimleri belirtilmiştir. 58 

Karahanlı Türkçesi Sözlükleri 

Karahanlı Türkçesinin eldeki ilk gramer ve sözlüğü, Kaşgarlı Mahmut’un Dîvânu Lugâti’t-Türk 

adlı eseridir. 59 Ramiz Asker yedi ayrı kaynağa göre DLT’deki sözcük sayısını 7023 ile 9222 

arasında vermekte ve alfabetik söz varlığını bu yedi kaynağa göre tablo biçiminde 

vermektedir. 60 Üşenmez ise DLT’nin söz varlığını 5147 isim, 3477 fiil olmak üzere toplam 

8624 olarak vermektedir. 61 

Emek Üşenmez, Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü adlı çalışmasını, dönemin dil verimlerinden 

Divânü Lügâti’t- Türk, Kutadgu Bilig, Atebetü’l-Hakayık, Divân-ı Hikmet, Karahanlı Türkçesi 

İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası) adlı eserlerin dizin ve sözlüklerine dayanarak 

oluşturmuştur. 62 Sözlükte sözcüklerin anlamı ve yer aldığı eserin adı kısaltmasıyla verilmiş, 

geçtiği yer örneklendirilmemiştir. Sözlükte, yazarın verdiği bilgiye göre toplam sözcük sayısı 

madde başı olarak 11519’dur. Karahanlı Türkçesiyle yazılmış anılan eserlerdeki söz varlığı 

ise yazarın yaptığı sayımlara göre 17098 olarak belirlenmiştir. 63 

Suat Ünlü, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü adlı çalışmasında Divanü Lûgat-it-Türk, Kutadgu Bilig, 

Atebetü’l-Hakayık, Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur’an Tercümesi Türk ve İslam eserleri 

Müzesi No 73, Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur’an Tercümesi Rylands nüshasının söz 

varlıkları ele alınmıştır. Divan-ı Hikmet çalışmaya dahil edilmemiştir. Sözlüğün başında 

dönemin anılan eserleri ile ilgili kısa bilgiler verilmiş, sözlüğün hazırlanmasında dikkat edilen 

hususlar maddelenmiş, kaynakça ve kısaltmalar eklenmiştir. Sözlükte sözcüklerin anlamları, 

57 Doğan-Usta, (2014), s. 8-9 

58 Von Gabain, 1941 (2007), ss. 258-313 

59 Tunç, (1972); Kaşgarlı, (1982-1984-1985); Kaşgarlı, (1985-1986); Kaşgarlı, (2007); Kaşgarlı, (2008); 

Kaşgarlı, (2012); Kaşgarlı, (2014); Özönder (Ed.), (2008); Develi vd. (Yay.), (2011); Kalkışım (Ed.), 

2008; Şavk vd. (Haz.), (2009) 

60 Asker, (2009), ss.41-42; Aşçı, (2009), s.48 

61 Üşenmez, (2008), s.261 

62 Üşenmez, (2010) 

63 Üşenmez, (2008), ss. 248-253 


UDES 2015


geçtiği eser adlarının kısaltması ve kullanıldığı yerlerden örnekler sunulmuştur. Arapça, 

Farsça, Moğolca, Sanskritçe gibi alıntı sözcükler belirtilmiştir. 64 

Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü’nde Doğu Türkçesi Kur’an 

Tercümeleri’nden Karahanlı Türkçesi Satır-Altı Kur’an Tercümesi Türk ve İslam Eserleri 

Müzesi No 73, Anonim Kur’an Tefsiri, Rylands Kur’an Tercümesi, Harezm Türkçesi Kur’an 

Tercümesi; Batı Türkçesinde Yapılmış Kur’an Tercümelerinden Manisa Kur’an Tercümesi, 

Bursa Kur’an Tercümesi, Türk ve İslam Eserleri Müzesi No:40 ile Diğer Batı Türkçesi Kur’an 

Tercümeleri Çalışmaları olarak sıraladığı çalışmaları esas alarak eserini hazırlamıştır. Yazar, 

anılan eserlerin nüshalarına, nüsha özelliklerine, çevirenine, çeviri tarihine, istinsah tarihi ve 

müstensihine, eserler üzerinde yapılan çalışmalara yer vermekle birlikte Kur’an’ın Tercümesi 

Meselesi, Kur’an- Kerim’in Türkçeye İlk Çevrilmesi konularına ve sözlük hazırlanırken 

uygulanan esaslara ilişkin bilgiler ile kaynakçayı sözlüğüne eklemiştir. Yazarın Giriş’te verdiği 

bilgiye göre: “Doğu Türkçesi dönemi ve Batı Türkçesi dönemine ait madde başı olarak 7522 

Türkçe, 3132 Arapça, 498 Türkçe-Arapça, 542 Farsça, 203 Farsça-Türkçe, 8 Farsça-Arapça,, 8 

Yunanca, 1 Rumca, 3 Sanskritçe, 14 Soğdça, 1 Moğolca, 2 Farsça-Arapça-Türkçe, 2 Tacikçe ve 77 

özel ad ihtiva etmektedir.” 65 Eserde toplam 12013 madde başı yer almaktadır. 4491 (%37) 

diğer dillerden sözcük var iken 7522 (%63) Türkçe sözcük kullanılması Türk dilinin 

karşılıklar bulma konusunda gücünün ve yeteneğinin göstergesidir. Karahanlı Türkçesinin 

dinî terminolojide kullandığı sözcükleri göstermesi bakımından değerli bir kaynaktır. 

Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri 

1969 yılında Sovyet Türkolojisinin geldiği düzeyi yansıtan Eski Türkçenin Sözlüğü (ETS) 66 

adlı eser alanın uzmanlarınca ortaklaşa hazırlanmış olması bakımından Caferoğlu, Clauson ve 

Röhrborn sözlüklerinden ayrılır. Eserin resmî yazarları olarak iç kapakta Nadelyaev, Nasilov, 

Tenişev ve Şerbak adlarının geçmesine karşılık sözlüğün giriş bölümünde esere katkıda 

bulunan pek çok Türkologun adı anılmaktadır. Örneğin sözlük metnini düzenleyenler 

şunlardır: 

T. A. Borovkova (l, n, r, v, z harfleri), 

L. V. Dimitriyeva (s harfi), 

A. A. Zurin (č, m, ž, ǯ harfleri), 

İ. V. Kormuşin (qa I― qan-, qara I―qaraqunaz), 

N. İ. Letyagina (qana- ― qar-III, qarar―qazuq II, š harfi, tur- ― tüpütlän-), 

V. M. Nadelyaev (a ― alplïq), 

D. M. Nasilov (alq- ― arqant, bod I ― büz, r harfi, qirza― quzqaq, tür- ― tüzüš-), 

E. R Tenişev (ba- ―bïvalïq), 

L. YU. Tuguşeva (arqar I ― aǯuqluγ, d, δ harfleri, ta ― tapunluγ), 

64 Ünlü, (2012) 

65 Ünlü, (2012) 

66 Nadelyaev-Nasilov-Tenişev-Şerbak, (1969) 


UDES 2015


A. Şerbak (ä, e, f, g, γ, h, ħ, i, ï, j, k, o, ö, u, ü, χ harfleri) 

Sözlük düzeltmenleri olarak da şu uzmanların adı geçmektedir: 

V. M. Nadelyaev (alq- ― aǯuqluγ, b, č, d, δ harfleri), 

D. M. Nasilov (l, m, n, o, ö harfleri qa I ― qazuq II, r, s, š, tur- ― tüpütlän-), 

E. R. Tenişev (a ― alplıq, ä, e, f, g, γ, h, ħ, ı, i, j, k, harfleri), 

A. M Şerbak (p harfi, qirza ― quzqaq, ta ― tupunluγ, tür- ― tüzüš-). 

Sözlüğün bazı kısımlarının ilk düzeltmelerine İ. V. Kormuşin (čab- čiqar-) ve L. Yu. Tuguşeva 

(qirza- quzqaq) katkıda bulunmuşlardır. 

Değişik açılardan yaptıkları yardımlar nedeniyle L. G. Gertsenberg’a, S. G. Klyaştorniy’e, V. A. 

Livşits’e, V. İ. Pankratov’a, O. İ. Smirnova’ya, S. Y. Yahontov’a, ve Kaşgarlı Mahmut’un 

sözlüğünden Türk folklor metinlerini tercüme eden K. F. Starkova’ya teşekkür edilirken 

sözlüğü düzenleyen yazar grubu, SSCB Bilimler Akademisi üyesi A. N. Kononav ve dilbilimci 

Dr. E. V. Sevortyan’a eleştiri ve düzeltmeleri dolayısıyla minnettarlıklarını bildirmişlerdir. Bu 

bilim adamlarının kapsamlı değerlendirmeleri ve değerli eleştirileri sözlüğün 

düzenlenmesinde çok yararlı olmuştur. Ayrıca Türk dili Profesörü V. V. Nasilov, Doç. Y. A. 

Guruşina ve Doç. S. A. Sokolov gibi öğretim üyeleri de sözlüğe ilişkin toplantılatrda 

görüşleriyle katkıda bulunmuşlardır. 

Eski Türkçe Sözlük metnindeki etimolojik incelemeler, alıntı sözlerin Sanskritçe ve Farsça ile 

ilgili etimolojisinin kontrolü ve son düzeltmeler L. G. Gertsenberg’e, Tibetçe B. Pankratova’ya 

ve Çince de S. Ye. Yahontov’a aittir. 

ETS’nin bütüncesi VII-XIII yy arasında Türkçe yazılmış eserlerde bulunan ve son 80 yıl içinde 

farklı ülkelerde basılan eserlerdeki söz varlığını içerir. Sözlükte coğrafî ve etnik adlar dahil 

olmak üzere 20.000’e yakın söz ve deyim yer almaktadır. Sözlük yazarları bütünceyi yazı 

tipine göre beş gruba ayırmışlardır: 

Orhon-Yenisey yazıtları, 

Arap harfli metinler, Uygur harfli metinler, 

Maniheist metinler, 

Brahmi yazılı metinler. 

Eski Türkçe Sözlükte metinlerin diyalektolojik yansıtılmamıştır. Eski Türkçe Sözlüğü 

düzenleyenler sözcükleri açıklarken eski Türkçe metinlerin Rusça, Almanca, Fransızca, 

İngilizce ve Türkçe çevirilerini göz önünde bulundurmuşlardır. 

Martti Räsänen’in sözlüğü 67 Türk dillerinin ilk etimoloji sözlüğüdür. 68 Sözlükte bir yandan art 

zamanlı olarak madde başı olan sözcüğün Eski Türkçeden Orta Türkçeye ve bugüne değin 

67 Räsänen, (1969) 


UDES 2015


aldığı biçimler verilirken öbür yandan da eş zamanlı olarak Ural-Altay dil grubuna mensup 

dillerdeki biçimi örneklendirilmiştir. Räsänen’e bu çalışmasında Doerfer, Ligeti ve Poppe gibi 

sözlükçüler yardım etmiştir. Eserin dizinini Räsänen Macar Türkolog Kecskeméti ile birlikte 

hazırlamıştır. 69 Dizinde sırayla Türkçenin Çuvaş, Eski Bulgar, Yakut ve öbür lehçelerinin; 

Moğolca, Mançu-Tunguzca, Korece gibi Altay dillerinin; Fin, Lap, Mordven, Çeremiş, Votyak, 

Siryen, Ostyak, Vogul, Macar dilleri gibi Ural dillerinin; Sanskrit-Eski Hint, Eski ve Orta İran, 

Grek, Rus-Slav dilleri gibi Hint-Avrupa dilleri ile Hunca, Eski Asya, Kafkas, Sami, Çin, Tibet ve 

Japon dillerinin sözcükleri ayrı başlıklar altında listelenmiştir. 

Gerhard Doerfer’in dört ciltlik Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen adlı 

eseri 70 kökenbilgisi açısından 1000-1700 yılları arasında yazılan Yeni Farsça metinlerine 

dayanarak Yeni Farsçada ödünçlenilen Türkçe ve Moğolca sözcüklerle ilgili kökenbilgisel 

inceleme yapmak amacıyla kaleme alınmıştır. 71 Eren’e göre Doerfer’in anıtsal eseri büyük bir 

boşluğu doldurmuştur. 72 Türkçe ile Farsça arasındaki ilişkiler yaygın olarak sanıldığı gibi 

İslamlaşma ile başlamamıştır. Sogdca ve Eski Farsça dönemindeki ilişkiler geriye götürülürse 

İran-Turan ilişkilerinin ne denli köklü ve eski olduğu daha iyi ortaya çıkacaktır. Bu iki dil ve 

kültürün arasındaki alış verişler konusunda Doerfer’in öncülüğünde başlayan çalışmalar son 

zamanlarda Yusuf Azmun ve Süer Eker tarafından sürdürülmektedir. 

Sir Gerard Clauson’un An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish adlı 

sözlüğü 73 Türkolojinin en çok kullanılan sözlüklerinden biridir. 9250 madde başı içeren 

sözlük her sayfada iki sütun olmak üzere 989 sayfadır. Eserin tek baskısı vardır. Sözlük, 13. 

yüzyıla kadarki Türk lehçelerinin söz varlığına dayanır. Clauson, bu lehçeleri runik ve 

Maniheist metinlerden oluşan Türkü, Turfan metinlerini ifade eden Uygur, Yenisey Yazıtlarını 

ifade eden Eski Kırgız, hem Türkü hem Uygur dillerine dayalı ve Karahanlı dönemi 

metinlerini ifade eden Hakani, Türkü lehçesinden gelişen Oğuz, Kıpçak, Kaşgarlı’nın 

betimlediği Argu lehçesinin şiveleri olan Çiğil ve Kençek biçiminde sıralar. Sözlüğün ön 

sözünde Clauson, eserini hazırlarken kullandığı dil malzemesini bir yandan anılan lehçelere 

dayandırırken bir yandan da İbn-i Mühenna Lügati, Bedayiü’l-Lügat, Abuşka Lügati, Senglah, 

Lügat-i Çağatayî ve Türkî-i Osmanî, Mukaddimetü’l Edeb, Kıssa-i Yusuf, Uygurca Oğuz Kağan 

Destanı, Muînü’l-Mürid, Hüsrev ü Şirin, Muhabbetname, Nehcü’l-Ferādis, Gülistan Tercümesi, 

Codex Cumanicus, Kitabü’l-İdrak li Lisani’l-Etrak, Kitabu Bulgati’l Müştak fi Lügati’t-Türk ve’l- 

Kıfçak, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi Lügati’t-Türkiyye, El-Kavaninü’l-Külliye fi Zabti’l-Lügati’t- 

Türkiyye, Ed-Dürretü’l-Muziyye fi Lügati’t-Türkiyye, Dede Korkut Kitabı, Tarama Sözlüğü, 

Radloff’un karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü, Baskakov sözlüğü, Borovkov sözlüğü, 

68 Ölmez, (1998), s.176-177; krş. “Vambery’nin eski eserini saymayacak olursak, Räsänen’in sözlüğü, 

Türk diyalektlerinin ilk bilimsel etimolojik sözlüğüdür.” Eren, (1999), s. xııı 

69 Räsänen-Kecskeméti, (1971), ss. 5-134 

70 Doerfer, (1963-1975) 

71 İlk iki cildin tanıtımı şuradadır: Çağatay, (1967), ss.205-212; aynı yazı: Çağatay, (2008), C.2, ss.168- 

174 

72 Eren, (1999), s.xvı 

73 Clauson, (1972) 


UDES 2015


Yudahin sözlüğü, Şemsettin Sami’nin Kamus-ı Türki’si, Caferoğlu, Doerfer, Brockelmann, von 

Gabain gibi yazarların eserlerini kapsayan geniş bir külliyatı taramıştır. Sözlüğün girdileri 

yani madde başları, dış bükümlü bir dil Arapçanın ünsüzlerden oluşan birli, ikili, üçlü… söz 

köklerine benzer biçimde bir, iki, üç heceli sözcükleri Latince mon, dis ve tris sayılarıyla 

gösterir. Üçten fazla hecesi olanlar da tris durumunda gösterilmiştir. Bu düzenleme, sözlüğün 

kullanılmasını çok zorlaştırmaktadır. Bu nedenle Koçoğlu, sözlüğün girdi dizinini oluşturarak 

kullanımını kolaylaştırmıştır. 74 Dilaçar, eserin kökenbilgisi sözlüğü olmasına karşılık yazarın 

sık sık “kökü karanlıktır”, “kök anlamı bilinmiyor” biçimindeki yargılarından dolayı adına 

uygun olmaktan uzaklaştığını ve daha çok tarihsel sözlük niteliği kazandığını belirtir. Ancak 

bu eleştirisinin yanında sözlüğü, “değerli bir tanıklar gömüsü” diye niteleyerek övgüsünü de 

dile getirir. 75 Hasan Eren’e göre de “Clauson’un eseri bizim etimolojik sözlüğümüz için değerli 

bir katkıdır.” 76 

Cengiz Alyılmaz Efrasiyap Gemalmaz danışmanlığında hazırladığı Eski Türkçenin Lügati adlı 

bitirme tezinde 77 kaynaklarını Orhon Abideleri, Uygur yazılı metinleri, Divanü Lügati’t- Türk, 

Kutadgu Bilig, Atabetü’l-Hakayık olarak sıralamıştır. Lügatte, sözcüklerin yer aldığı kaynaklar 

kısaltmalarıyla belirtilmiş ancak Türkiye Türkçesinde birtakım ses değişiklikleriyle 

yaşamakta olan ve anlamı bilinen sözcüklere yer verilmemiştir. Daktilo ile yazılmış olmasına 

ve kimi sözcüklerin alınmamasına rağmen toplam 5005 adet madde başı yapılmıştır. Alyılmaz 

sonradan, Drevnetyurski Slovar’ı esas alarak Köktürk, Uygur ve Karahanlı çevrelerinden 

oluşan Eski Türkçenin sözvarlığının düz ve ters dizimini de hazırlamıştır. 78 

Marcel Erdal’ın eseri 79 iki cilttir. OTWF’nin korpusu yani söz varlığı açısından dayandığı 

bütünce Orhun, Uygur ve Karahanlı Türkçesi metinlerine dayanır. Yazar, daha önce yazdığı 

Grammar of Old Turkic’in bir uzantısı ve zorunlu bir sonucu olarak bu çalışmayı yapmıştır. 

OTWF gerçekte genel anlamıyla bir sözlük değildir. Söz yapımı incelenirken örnek alınan 

sözcükler toplandığında ortaya bir sözlük çıkması dolayısıyla esere sözlük olarak bakılabilir. 

Yazar bütüncenin kapsadığı metinler yanında Clauson’ın sözlüğüne ve Drevnetyursky 

Slovar’a sık sık başvurur. Onlarda yer almayan sözcükleri bulup çıkarır ve onların yanlış 

çözümlemelerini düzeltmeye çalışır. Eserin ikinci cildinin sonunda (ss.856-868) verilen dizin, 

incelenen söz varlığının sözlükbilgisel (leksikografik) genişliğini ortaya koymaktadır. 411 

sayfalık birinci ciltte addan ad ve addan eylem yapımı kök ve yapım ekleri bakımından 

incelenmiş; ikinci ciltte ise addan eylem ve eylemden eylem yapımı incelenmiştir. Talat 

Tekin’in de belirttiği gibi eser sözcüklerin anlam farklarına değil eklerin işlevlerine 

odaklandığı için işlevsel bir dilbilgisi çalışmasıdır. İncelenen eklerin işlevsel kategorilerinin 

belli başlıları şunlardır: küçültme ve okşamalıklar, pekiştirmeler, benzetmelikler, 

sınıflayıcılar, topluluk adları, renk adları ve türevleri, işlevsel ve yerel takılar, yokluk ve 

74 Koçoğlu, (2006), ss. 111-149 

75 Dilaçar, (1972), ss.275-281; ayrıca bakınız: Ölmez, (1998), ss.175-184 

76 Eren, (1999), s.xıv 

77 Alyılmaz, (1985) 

78 Alyılmaz, (2004) 

79 Erdal, (1991) 


UDES 2015


olumsuzluk vb. gibi. 80 Yazarın işlevsel yaklaşımı ek ve köke ilişkin sesleri ve biçimleri 

belirlemede yeni ufuklar açmıştır. Gerek eserin kendisinde gerekse Tekin’in tanıtma 

yazısında bu konuda pek çok örnek vardır. Daha önce anlam üzerinden yaklaşılarak yanlış 

anlamlandırılan öğren- ve erkek sözcüklerine ilişkin Erdal’ın çözümlemeleri bu pek çok örnek 

arasından ufuk açıcı iki örnek olarak anılabilir. Talat Tekin eser hakkında yargısını şöyle 

belirtir: 

“Marcel Erdal’ın bu değerli çalışması son yıllarda Eski Türkçe araştırmalarına yapılmış büyük 

ve çok önemli bir katkıdır. Ben bu yapıtı baştan sona büyük bir ilgi ve zevkle okudum ve hiç 

şüphesiz ondan çok yararlandım. Erdal’ın OTWF adlı yapıt gerek Türk dilbilimi araştırıcıları ve 

dilbilimciler gerekse bu bilim dalına ilgi duyan herkes için uzun süre en önemli ve en güvenilir 

bir başvuru kitabı olarak kalacaktır.” 81 

Ebülfez Amanoğlu Quliyev Eski Türk Onomastik Sözlüyü 82 adlı çalışmasında yer adları, kişi 

adları, ırmak adları, kavim adları, unvan adları, tanrı adları, gök cisimleri adları, bitki adları, 

hayvan adları gibi onomastik birimleri ETS’de yer alan verileri kaynak alarak ve geçtiği yeri 

de alfabetik sıra ile belirterek vermiştir. 

SONUÇ 

Bu çalışmada Eski Türkçenin gramerleri bağlamında kronolojik olarak yedi eser incelenmiş 

ve tanıtılmıştır: 

1. Radloff, Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei-Grammatische Skizze der 

Alttürkischen Sprache 

2. Von Gabain, Eski Türkçenin Grameri 

3. Tekin, Orhon Türkçesi Grameri 

4. Kononov, Grammatika Yazıka Tyurskih Runiçeskih Pamyatnikov 

5. Hacıeminoğlu, Karahanlı Türkçesi Grameri 

6. Erdal, A Grammar of Old Turkic 

7. Eraslan, Eski Uygur Türkçesi Grameri 

Eski Türkçenin sözlükleri beş alt başlık altında tasnif edilmiş ve incelenmiştir: 

1. Orhun Türkçesi Sözlükleri 

a. Radloff, Die alttürkischen Inschriften der Mongolei, Zweite Lieferung: Die 

Denkmaler von Koscho-Zaidam, Glossar-Index und die Chinesische Inschriften 

b. Thomsen, Inscriptions de l’Orkhon Déchiffrées 

80 Tekin, (1993), ss.201-208; eser hakkında Ölmez’in de bir tanıtma ve inceleme yazısı vardır: Ölmez, 

(1997/1998), ss. 282-283 

81 Tekin, (1993), s. 208 

82 Quliyev, (1999) 


UDES 2015


c. Orkun, Eski Türk Yazıtları 

d. Tekin, Orhon Yazıtları 

e. User, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları 

f. Aydın, Orhon Yazıtları 

2. Uygur Türkçesi Sözlükleri 

a. Von Gabain, Analytischer Index zu den fünfersten Stücken der Türkischen 

Turfan-Texte 

b. Caferoğlu, Uygur Sözlüğü 

c. Röhrborn, Uigurisches Wörterbuch 

d. Doğan - Usta, Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı 

3. Orhun-Uygur Türkçesi Sözlükleri 

a. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri 

4. Karahanlı Türkçesi Sözlükleri 

a. Kaşgarlı, Dîvânu Lugâti’t-Türk 

b. Üşenmez, Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü 

c. Ünlü, Karahanlı Türkçesi Sözlüğü 

d. Ünlü, Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü 

5. Orhun-Uygur-Karahanlı Türkçesi ya da Eski Türkçenin Genel Sözlükleri 

a. Nadelyaev vd., Eski Türkçenin Sözlüğü 

b. Räsänen, Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen 

c. Doerfer, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersische 

d. Clauson, An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish 

e. Alyılmaz, Eski Türkçenin Lügati ve Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve 

Ters Dizimi 

f. Erdal, Old Turkic Word Formation 

g. Amanoğlu, Eski Türk Onomastik Sözlüyü 

Eski Türkçenin gramerleri dilin dış tarihi konusunu genel olarak gözardı eden çalışmalardır. 

Bunların en büyük özelliği tarihsel ve betimsel olmalarıdır. Radloff’tan beri bu gramerler 

ortografi, fonetik, morfoloji ve sentaks bölümlerini içermektedirler. 

Eski Türkçenin gramerleri, yazarlarının yetişme ve yönelişleri nedeniyle Avrupa gramer 

modelini izlemektedir. Latin, Alman ve Rus dillerinde sürdürülen bu gramer geleneği Eski 

Türkçenin gramerlerine de esas alınmıştır. 

Kaşgarlı Mahmud’un eserinde ise Türkçe Arap dili gramer modeline göre incelenmiştir. 

Zamanla Ural-Altay modelinin öne çıkması ve Türkçenin gramerinin bu modele göre 

yazılması beklenmelidir. 


UDES 2015


Gramer geleneğinde eksik bırakılan semantik ve etimolojik sorunlar sözlüklerde işlenmiştir. 

Eski Türkçenin sözlükleri pek çok dil alışverişine tanıklık ederler. Başlangıçta Orhonistik ve 

Uyguristik araştırmaları Ari kökeni bulma çabalarının yani aryanistiğin bir parçası olarak 

ortaya çıkmışken zamanla bağımsızlaşmıştır. Sözlükler bu bağımsızlaşmaya da tanıklık 

etmektedir. Eski Türkçenin söz varlığına ilişkin kökenbilgisi çalışmaları iki ayrı dünyanın 

çekişme alanıdır. Türkçedeki sözcükleri bir yandan Çinceye bağlama çabaları, bir yandan da 

Hint Avrupa dil grubunun ölmüş ya da yaşayan üyelerine bağlama çabaları Türkçenin iki 

dünya, yani uzak doğu ile batı arasında köprü oluşuna da kanıt gösterilebilir. 

Eski Türkçenin sözlükleri, İslamlaşma öncesi ödünçlemelerin İslamlaşma dönemi kadar 

önemli ve incelenmeye değer olduğunu da göstermektedir. Türkiyeli Türkologların gerek 

gramer gerekse sözlük yazımında öncelikle Alman geleneğini, Berlin okulunu izledikleri 

açıkça görülmektedir. Eski Türkçenin her alanında Radloff’tan sonra Alman okulu damgasını 

vurmuştur. Bugün bu gelenekte yetişen Türkiyeli Türkologların Eski Türkçeye yeniden 

yönelmekte oldukları metin yayımlarından ve kökenbilgisi, tarih, sözlük, dizin 

çalışmalarından anlaşılmaktadır. Bu gelişmenin sonuçları da ortaya çıkmaktadır. 

Eski Türkçenin gramer ve sözlükleri gerçekte dilin yazım, ses, biçim, yapı, sözdizimi, 

kökenbilgisi ve anlambilgisi alanlarının içsel bağlantısını da gösterir. 

Türkoloji bir bütündür. Öyleyse bu bütünlüğe uygun biçimde Eski, Orta ve Yeni Türkçenin 

tarihsel grameri yazılmalıdır. Benzer biçimde hem Eski Türkçenin hem de sonraki 

dönemlerin sözlükleri birleştirilerek bütünleşik tarihsel Türkçe sözlük yazılmalıdır. İşte bu 

amaç doğrultusundaki çalışmalara bir envanter, gruplama, sıralama, tanıtma ve karşılaştırma 

bilgisi ve denemesi sunmak bu çalışmanın ana amacı olmuştur. 

KAYNAKLAR 

Akar Ali, (2005), Türk Dili Tarihi, İstanbul, Ötüken Yayınları 

Aksan Doğan, (1975-76), A. Von Gabain, Alttürkische Grammatik: 3. Baskı, 1974, TDAY 

Belleten, S: 131 

Alyılmaz Cengiz, (1985), Eski Türkçenin Lügati, (Danışman: Efrasiyap Gemalmaz), Erzurum: 

Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi TDE Böl. Bitirme Tezi 

Alyılmaz Cengiz, (2004), Eski Türkçenin Söz Varlığının Düz ve Ters Dizimi, Ankara, Kurmay 

Yayınları 

Asker Ramiz, (2009), Divanü Lügat-it-Türk İstatistikleri, Uluslararası Türkiyat Araştırmaları 

Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, Ankara, TDK Yayınları 

Aşçı Ufuk Deniz, (2009), Kaşgarlı Mahmud ve W. Radloff’un Sözlükçülüğü, Uluslararası 

Türkiyat Araştırmaları Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, 28-30 Mayıs 2008, 

Ankara, TDK Yayınları 


UDES 2015


Ata Aysu, (2010), Moğol Fütuhatı ve Doğu-Batı Türk Yazı Dili Kavramları Üzerine, AÜ DTCF 

Türkoloji Dergisi, Cilt 17, S:1 

Aydın Erhan, (2008), Türk Runik Kaynakçası, Çorum, KaraM Yayınları 

Aydın Erhan, (2009), Türk Runik Kaynakçası’na Ek-I, Turkish Studies, Volume:4/8, Fall, 

Aydın Erhan, (2012), Orhon Yazıtları, Konya, Kömen Yayınları 

Balcı Mustafa, (2011), Orhun Yazıtları-Türkçedeki İlk Çalışmalar, Konya, Çizgi Kitabevi 

Bang W.- Gabain A. Von, (1931), Analytischer Index zu den fünfersten Stücken der Türkischen 

Turfan-Texte, Berlin, Prusya Bilimler Akademisi 

Berbercan Mehmet Turgut, (2014), Türk Yazı Dilinin Tarihi Dönemleri ve Orta Türkçenin Yeri 

Meselesi, Tarih Okulu Dergisi, Mart, Yıl 7, S:XVII 

Caferoğlu Ahmet, (2011), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları 

Caferoğlu Ahmet, (1934-1937-1938), Uygur Sözlüğü, 1. Bölüm, A-K, 2. Bölüm, K-S, 3. Bölüm, S- 

Z, İstanbul: Burhaneddin Matbaası. 

Clark Lary, (1997), The Turkic Manichaean Literature, in Emerging From Darkness: Studies in 

The Recovery of Manichaean Sources, Nag Hammadi and Manihaean Studies: 43, Leiden-New 

York-Köln, Brill. 

Clauson Sir Gerard, (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish, 

Oxford, Clarendon Press 

Coşar A. Mevhibe- Güneş Bahadır, (2011a), Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-I: Divânü 

Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Makaleler, Türkiyat Mecmuası, C. 21, Bahar 

2011 

Coşar A. Mevhibe- Güneş Bahadır, (2011b), Açıklamalı Bir Kaynakça Denemesi-II: Divânü 

Lugâti’t-Türk ve Kâşgarlı Mahmud Üzerine Yazılan Bildiriler, Türkiyat Mecmuası C.21, Güz 

2011 

Çağatay Saadet, (1943), A. von Gabain, Eski Türkçe Gramer: 1941, A.Ü. DTCF Dergisi, Mayıs- 

Haziran 1943, C.1, S:4 

Çağatay Saadet, (1951), A. von Gabain, Eski Türkçenin Grameri: 1950, A.Ü. DTCF Dergisi, 

C.VIII, S: 4 

Çağatay Saadet, (1967), Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen 1963-1965, 

TDAY Belleten 

Çağatay Saadet, (2008), Yayınlanmış Tüm Makaleleri, 100. Doğum Yıldönümüne Armağan, 

Yayına Hazırlayan: Aysu Ata, İstanbul, Ayaz Tahir Türkistan İdil-Ural Vakfı Yayınları, C.2 

Çoban İsmail, (2013), Dr. Yong-Song Li ve Orhon Türkçesi Grameri Adlı Eserin Koreceye 

Tercümesi Üzerine, Teke Dergisi, S: 2/1 

Demirel Ezgi - Nalbant M. Vefa, (2014), Divanü Lugati’t- Türk Grameri-II Söz Dizimi, İstanbul, 

Bilgeoğuz Yayınları 

Develi Hayati- Kaçalin M. S. - Kıral F. - Ölmez M. - Çulha T. (Yayımlayanlar), (2011), Mahmûd 

al-Kāşgarī’nin 1000. Doğum Yıldönümü Dolayısıyla Uluslararası Dīvānu Lugāti’t-Turk 

Sempozyumu Bildirileri 5-7 Eylül 2008, İstanbul, İstanbul, Eren Yayıncılık Türk Dilleri 

Araştırmaları Dizisi 

Dilaçar Agop, (1972), Yeni Yayınlar (Sir Gerard Clauson, 13. Yüzyıl Öncesi Türkçenin Kökenli 

Sözlüğü), TDAY-Belleten, S:13 

Doerfer Gerhard, Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen Cilt I 1963; Cilt II 

1965, Cilt III 1967, Cilt IV 1975, Wiesbaden, Franz Steiner Verlag GMBH 


UDES 2015


Doğan İsmail- Usta Zerrin, (2014), Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı, Ankara, Altınpost Yayınları 

Elverskog Johan, (1997), Uygur Buddhist Literature, Silk Road Series I, Brepols, Turnhout 

Eraslan Kemal, (1980), Eski Türkçede İsim-Fiiller, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat 

Fakültesi Yayınları 

Eraslan Kemal, (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yayınları 

Ercilasun Ahmet Bican, (2014), Kutadgu Bilig Grameri Fiil, Ankara, Akçağ Yayınları 

Erdal Marcel, (1991), Old Turkic Word Formation I-II, Wiesbaden, Otto Harrassowitz 

Erdal Marcel, (2004), A Grammar of Old Turkic, Leiden, E.J. Brill 

Eren Hasan, (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara 

Eren Hasan, (1993), Annemarie von Gabain (1901-1993), Türk Dili Dergisi, S: 495 

Eren, Hasan, (1998), Türklük Bilimi Sözlüğü, Ankara, TDK Yayınları 

Ersoy Feyzi, (2007), Erdal, Marcel, A Grammer of Old Turkic (Tanıtma), Dil Araştırmaları 

Dergisi, C.1, S. 1 

Gabain Annemarie von, (2007), Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara, TDK 

Yayınları 

Gülensoy Tuncer, (1973), Kutadgu Bilig Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi, Bibliyografya 

Dergisi, Temmuz 1973, C. II, S: 4 

Hacıeminoğlu Necmettin, (2008), Karahanlı Türkçesi Grameri, Ankara, TDK Yayınları 

Kalkışım Muhsin, (Ed.), (2008), Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu, Rize, Rize 

Üniversitesi Yayınları 

Kāşgarī Mahmūd, Compendium of The Turkic Dialects (Türk Şiveleri Lügati), İnceleme- 

Tenkidli Metin- İngilizce Tercüme-Dizinler: Dankoff Robert - Kelly James, Cilt I, 1982, Cilt II, 

1984, Cilt III, 1985, Harvard Üniversitesi Basımevi 

Kaşgarlı Mahmud, (2007), Dîvânü Lugâti’t-Türk, Çeviri ve Düzenleme: Serap Tuba Yurteser- 

Seçkin Erdi, İstanbul, Kabalcı Yayınevi 

Kaşgarlı Mahmud, (1985-1986), Divanü Lûgat-it-Türk, Tercümesi ve Dizini: Atalay Besim Cilt 

I-II-III-IV, Ankara, TDK Yayınları 

Kaşgarlı Mahmud, (2008), Kitâbu Dîvânı Lügâti’t-Türk Tıpkıbasım, İstanbul, Kültür ve Turizm 

Bakanlığı Yayınları 

Kaşgarlı Mahmud, (2012), Dîvânü Lugat-it-Türk, Çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Fuat Bozkurt, 

Konya, Eğitim Yayınevi 

Kaşgarlı Mahmud, (2014), Dîvânu Lugâti’t-Türk, Hazırlayanlar: Ercilasun Ahmet Bican- 

Akkoyunlu Ziyat, Ankara, TDK Yayınları 

Kaymaz Zeki, (2009), Kutadgu Bilig Hakkında Türkiye’de Yapılan Yayınlar Üzerine Bir 

Deneme, Turkish Studies, Volume 4/3, Spring 

Koçoğlu Vildan, (2006), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish 

(EDPT)’in Söz Dizini, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, C. VI, S. 1 

Kolesnikov Aleksandr- Kamalov İlyas, (2011), Avrasya Türkologları Sözlüğü, Ankara, TTK 

Yayınları, C.I, Kitap 1 

Kononov A. N, (1959), Grammatika Sovremennogo Tureçskogo Literaturnogo Yazıka, 

Moskova-Leningrad, SSSR Bilimler Akademisi Yayınları tıpkıbasımı: İstanbul, Multilingual 

Yayınları, 2001 


UDES 2015


Laut Jens Peter- Ölmez Mehmet, (1998), Bahşı Ögdisi: 60. Doğum Yılı Dolayısıyla Klaus 

Röhrborn Armağanı, İstanbul, Simurg Yayınları 

Laut Jens Peter- Ölmez Mehmet, (2012) Doğumunun 75. Yılında Klaus Röhrborn, Türk Dili, 

(December 2013), C. II, S:733 

Laut Jens Peter, (1995), Annemarie von Gabain 1901-1993, Finnisch-Ugrisch Forschungen:52 

Nadelyaev B. M.,-Nasilov D. M.,-Tenişev R.,-Şerbak A. M., (1969), Drevnetyurkski Slovar, 

Akademii Nauk SSSR, Leningrad, 

Nalbant M. Vefa, (2008), Divanü Lugati’t-Türk Grameri-I İsim, İstanbul, Bilgeoğuz Yayınları 

Orkun Hüseyin Namık, (1941), Eski Türk Yazıtları, İstanbul, TDK Yayınları 

Ölmez Mehmet, (1993), Yitirdiklerimiz: Annemarie von Gabain (1901-1993), Türk Dilleri 

Araştırmaları:3 

Ölmez Mehmet, (1994), Duyurular: Uigurisches Wörterbuch, TDAY: 4 

Ölmez Mehmet, (1997/1998), Old Turkic Word Formation, Ural-Altaische Jahrbücher Neue 

Folge, C. 15 

Ölmez Mehmet, (1998a), Eski Türkçenin Sözlükleri, Kebikeç Dergisi, Yıl:3, S:6 

Ölmez Mehmet, (1998b), Etimoloji Sözlükleri, Kebikeç Dergisi, Yıl: 3, S:6 

Özer Filiz, (1998), Orta Türkçe Döneminin Eserleri ve Sözlükleri, Kebikeç Dergisi, Yıl: 3, S. 6 

Özkan Fatma, (2012), Kemal Eraslan, Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara, 

(Tanıtma), İÜEF TDE Dergisi, Cilt/Sayı: XLVI 

Özönder F. Sema Barutçu (Ed.), (2008), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı, Ankara, Kültür ve Turizm 

Bakanlığı Yayınları 

Öztopçu Kurtuluş, (1993), Uygurca’nın Yazı Dili Olarak Gelişimi ve Uygurca Sözlükler, Türk 

Dilleri Araştırmaları Dergisi, Talat Tekin Armağanı, C. 3 

Quliyev Amanoğlu Ebülfez, (1999), Eski Türk Onomastik Sözlüyü, Elm Neşriyyatı, Bakı, 

Radloff Wilhelm, (1897), Die Alttürkischen Inschriften der Mongolei-Grammatische Skizze der 

Alttürkischen Sprache, Neue Folge, Saint Petersburg 

Rasanen Martti- Kecskeméti István, (1971), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der 

Türksprachen II, Helsinki, Suomalais-Ugrilainen Seura 

Rasanen Martti, (1969), Versuch Eines Etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen, 

Helsinki, Suomalais-Ugrilainen Seura 

Röhrborn Klaus, (1977-1998), Uigurisches Wörterbuch, (Fasikül I: 1977, Fasikül II: 1979, 

Fasikül III: 1981, Fasikül IV: 1988, Fasikül V: 1994, Fasikül VI: 1998), Wiesbaden, Franz 

Steiner Verlag GMBH, 

Sertkaya Osman Fikri, (1968), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Kültürü, C. VI, S:72 

Sertkaya Osman Fikri, (1979), Klaus Röhrborn: Uigurisches Wörterbuch, İÜEF TDE Dergisi, C. 

23 

Sertkaya Osman Fikri, (1988), Eski Türkçe Araştırıcısı Olarak Wilhelm Radloff, İÜEF TDE 

Dergisi, C. LVI/444 

Sertkaya Osman Fikri, (2008), Göktürk (Runik) Harfli Yazıtların Envanter, Alfabe ve 

Bibliyografya Problemleri Üzerine, Dil Araştırmaları Dergisi, S:2, Bahar 

Şavk Ülkü Çelik-Türkyılmaz F.-Cengiz M., (Hazırlayanlar), (2009), Uluslararası Türkiyat 

Araştırmaları Kaşgarlı Mahmud ve Dönemi Bilgi Şöleni Bildirileri, 28-30 Mayıs 2008, Ankara, 

TDK Yayınları 

Şen Serkan, (2014), Eski Uygur Türkçesi Dersleri, İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayınları 


UDES 2015


Tekin Talat, (1993), Old Turkic Word Formation Üzerine Notlar, Dilbilim Araştırmaları: 3 

Tekin Talat, (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:9 

Tekin Talat, (2008), Orhon Yazıtları, Ankara, TDK Yayınları 

Thomsen, V. (2002), Orhon Yazıtları Araştırmaları, Çev. Vedat Köken, Ankara, TDK Yayınları 

Tunç Tomris, (1972), Divanü Lûgat-it-Türk Dizini, Ankara, TDK Yayınları 

User Hatice Şirin, (2010), Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları (Söz Varlığı İncelemesi), 

Konya, Kömen Yayınları 

Ünlü Suat, (2012a), Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, Konya, Eğitim Yayınevi 

Ünlü Suat, (2012b), Doğu ve Batı Türkçesi Kur’an Tercümeleri Sözlüğü, Konya, Eğitim Yayınevi, 

Üşenmez Emek, (2008a), Karahanlı Eserlerindeki Söz Varlığı Hakkında, Akademik İncelemeler, 

Cilt:3, S:1 

Üşenmez Emek, (2008b), Sözlük Çalışmaları Açısından Dîvânu Lugâti’t-Türk, Rize Üniversitesi 

Uluslararası Kâşgarlı Mahmud Sempozyumu Bildiri Metinleri, Rize, Rize Üniversitesi Yayınları 

Üşenmez Emek, (2010), Karahanlı Türkçesinin Sözlüğü, Ankara, Doğu Kitabevi 

Yıldız Hüseyin, (2010), Tanıtma: User Hatice Şirin, Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı 

Yazıtları, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Volume 3/11 Spring 

Zieme Peter, (2000), Gabain, Annemarie von, Encyclopaedia Iranica, Vol.10, Fasc.3 


UDES 2015

Ceyda ADIYAMAN ESKİ TÜRKÇENİN GRAMER VE SÖZLÜKLERİ IJLET

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?