Şeyyad Hamza'nın Yusuf u Züleyha Mesnevisi ile

fiEYYAD HAMZA’NIN YUSUF U ZÜLEYHA MESNEV‹S‹ 

‹LE TATAR TÜRKLER‹N‹N YOSIF K‹TABI ÜZER‹NE 

MUKAYESEL‹ BAKIfi 

A Comparison Between fieyyad Hamza’s Work “Yusuf and Züleyha” and 

Tatar Turks’ The Book of “Yos›f” 

Etude comparative du "Yusuf et Züleyha" de fieyyad Hamza 

et du "Livre de Yosif" des Turcs tatars 

Yusuf ile Züleyha hikayesi, kutsal 

kitaplarda kendisine yer bulan ve yüzy›llard›r 

Türk halk›n›n haf›zas›ndan 

kaybolmayan oldukça önemli bir halk 

anlatmas›d›r. Bu çal›flmada söz konusu 

hikayenin Tatar Türklerine ait Yos›f Kitab› 

adl› varyant 1 ile fieyyad Hamza’n›n 

Yusuf u Züleyha 2 mesnevisi çeflitli yönlerden 

mukayeseli olarak ele al›nacakt›r. 

Ahsenü’l-K›sâs (Hikayelerin en güzeli) 

olarak nitelendirilen ve bir aflk hikayesi 

olan Yusuf K›ssas›, Kur’an-› Kerim’de 

“Yusuf” suresinde kaydedilmifltir. Türk 

edebiyat›ndaki Yusuf ile Züleyha hikayeleri, 

daha çok Kur’an-› Kerim’deki k›ssadan 

etkilenerek yaz›lm›flt›r. K›ssa, ‹ncil’de 

ve çok daha teferruatl› bir flekilde 

Tevrat’ta da bulunmaktad›r. ‹nceleme- 

Mustafa AÇA* 

ÖZET 

Türk Dünyas› folklor incelemeleri, özellikle, 1990’l› y›llardan itibaren mukayeseli bir flekilde yap›lmaya 

bafllam›flt›r. Bugün de çok say›da halk anlatmas›, gelenek, inan›fl vs. gibi Türk halk edebiyat›n›n sahas›na 

giren malzemeler, yay›lma sahalar› ile benzer ve farkl› yönleri göz önüne al›narak incelenmektedir. Bu çal›flmada 

fieyyad Hamza’n›n Yusuf u Züleyha adl› mesnevisi ile Tatar Türklerinin Yos›f Kitab› benzer ve farkl› 

yönleri ile Türk halk anlat› gelene¤i içindeki yeri itibariyle karfl›laflt›rmal› olarak incelenmifltir. 

Anahtar Kelimeler 

Tatar - fieyyad Hamza - Yusuf u Züleyha - K›ssa - Motif 

ABSTRACT 

Studies in the area of Turkish folklore have been conducted in an increasingly comparative fashion 

since the 1990s. These days, most of the folk narratives, traditions and religions that belong to Turkish folk 

literature are also examined with respect to their areas of distribution, similarities and differences. The aim 

of this paper is to conduct a comparative analysis of fieyyad Hamza’s Yusuf u Züleyha and the Tatar Turks’ 

Yos›f Kitab›. 

Key Words 

Tatar, Seyyad Hamza, Yusuf u Zuleyha, Tale, Motif. 

* Bal›kesir Üniv. Fen-Edebiyat Fakültesi Araflt›rma Görevlisi 

miz s›ras›nda daha ziyade hikayenin Tatar 

Türkleri aras›nda Yos›f Kitab› ad›yla 

bilinen varyant› ile fieyyad Hamza’n›n 

Yusuf u Züleyha’s› esas al›nd›¤› için hikayenin 

kutsal kitaplardaki yap›s›ndan 

çok fazla bahsedilmemifltir. Ancak zaman 

zaman en eski yaz›l› örnekler olarak 

kabul edilen bu k›ssalara müracaat 

edilmifltir. ‹ncelemeye geçmeden önce 

esas ald›¤›m›z metinlerle ilgili bilgileri 

vermeyi gerekli görüyoruz. 

fieyyad Hamza’n›n hayat› hakk›ndaki 

malumatlar kesin bilgilerden ziyade 

bir tak›m ipuçlar›ndan yola ç›karak 

ortaya konulan rivayetlerdir. fiairimiz 

hakk›nda ilk çal›flmalar merhum Fuad 

Köprülü taraf›ndan yap›lm›flt›r. Köprülü’ye 

göre fieyyad Hamza 13. yüzy›lda 

http://www.millifolklor.com 149

Millî Folklor, 2004, Y›l 16, Say› 61 

yaflam›fl bat›nî mezhepli bir flairdir. fiair, 

klasik fliirlere oldu¤u kadar Yesevî tarz› 

fliirlere de meyletmifltir. O, eserlerinde 

estetik kayg›y› arka planda b›rakm›fl bir 

flairdir 3 . Nitekim eserlerindeki teknik 

aksakl›klar, (aruz hatalar› vs.) Köprülü’nün 

görüflünü destekler niteliktedir. 

Ancak aruz vezninin Anadolu sahas›ndaki 

ilk demlerine rast gelen fieyyad 

Hamza’n›n, bu yeni estetik boyutun 

emekleme döneminde eserlerini kaleme 

ald›¤› da unutulmamal›d›r. 

fieyyad Hamza’n›n Yusuf u Züleyha 

mesnevisi pek çok araflt›r›c› taraf›ndan 

Anadolu’da yaz›lan ilk Yusuf u Züleyha 

mesnevisi olarak kabul edilmektedir 4 . 

Baz› kaynaklar fieyyad Hamza’dan önce 

Ali adl› bir flairin K›ssa-i Yusuf ad›nda 

bir eser kaleme ald›¤›n› ileri sürmektedir 

5 . Ancak burada ad› geçen flairin kimli¤i 

hakk›nda herhangi bir bilgi verilmemifltir. 

Agah S›rr› Levend, 14. yüzy›lda 

yaflad›¤›n› iddia etti¤i Halilo¤lu Ali adl› 

bir flairden bahsetmektedir 6 . fieyyad 

Hamza’dan ayr› olarak 1233 y›l›nda Do- 

¤u Türkçesi ile hece vezni ve dörtlüklerden 

oluflan K›ssa-i Yûsuf adl› eserini yazan 

Ali ad›nda bir flair daha vard›r 7 . Ad› 

geçen flairin bu eseri Kazan’da defalarca 

bas›lm›flt›r. K›yssa-i Yos›f ad›ndaki bu 

eserin yüzün üzerinde el yazma nüshas› 

Tatarlar aras›nda bulunmaktad›r. Bu 

nüshalardan büyük bir k›sm› Kazan’da, 

bir k›sm› Leningrad’ta, bir k›sm› da Bakü’de 

muhafaza edilmektedir. Bakü’deki 

nüshalar›n hemen hepsi Kazan’dan götürülmüfltür 

8 . Ayr›ca eserin ‹stanbul 

Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü’nde, 

Dresden ve Berlin kütüphanelerinde de 

yazma nüshalar› bulunmaktad›r. Bu 

nüshalarla ilgili olarak 1889’da Carl 

Brockelmann ve daha sonra da Houtsma 

inceleme ve neflir çal›flmalar› yapm›flt›r 9 . 

Türkiye’de yap›lan çal›flmalar Ali adl› 

flair ile Türk topluluklar› aras›nda Kol 

Gali, Gul Eli vs. gibi adlarla tan›nan flairin 

ortakl›¤›n› göstermekten uzakt›r. 

Türkiye’de yap›lan çal›flmalarda Ali’nin 

co¤rafyas› hakk›nda kesin bir malumat 

verilmemifl; eserinin ise Do¤u Türkçesi 

örne¤i olarak kabul edilebilece¤i söylenerek 

geçilmifltir. Konuyla ilgilenen s›n›rl› 

say›daki araflt›rmac›dan Agah S›rr› 

Levend, Orta Asya’da Hakaniye Türkçesinden 

Ça¤atay Türkçesine geçifl sürecinden 

bahsederken Ali’nin hakk›nda hiç 

bilgi bulunmayan O¤uz-K›pçak dil ö¤eleriyle 

kar›fl›k olan K›ssa-i Yusuf adl› eserinin 

söz konusu geçifl sürecinin en 

önemli eseri oldu¤undan bahsetmifltir 10 . 

Türkiye d›fl› Türk topluluklar› aras›nda, 

Kol Ali’nin t›pk› Özbek Türklerinin 

Ali fiir Nevayi’yi kendi co¤rafyalar›na 

mal etmeleri örne¤inde oldu¤u gibi 

belli bir bölgeye ba¤layarak mahallilefltirilmeye 

çal›fl›ld›¤› dikkatlerden kaçmamaktad›r. 

Özellikle Tatar Türkleri ve 

Azeri Türkleri flairi kendi co¤rafyalar› 

ile birlikte düflünmektedirler 11 . 

Biz 1233 y›l›nda eser veren ve Anadolu’da 

Ali ad›yla meflhur flairin, Türk 

topluluklar› aras›nda Kol Gali veya Gul 

Eli ad›yla tan›nan flairle ayn› flahsiyet 

oldu¤unu düflüncesindeyiz. Tatar yaz›l› 

kaynaklar›nda yer alan tarihi/efsanevi 

malumatlara göre Kol Gali, Slav öncesi 

Bulgar flehzadelerinin soyundan gelmektedir. 

Abdullah Han’›n torunu ve 

Mirhac›’n›n da o¤ludur. E¤itimini tamamlamak 

için Harezm’e giden flair, 

orada uzun süre bulunmufltur(1176- 

1220). 1220 y›l›nda Mo¤ol hanlar›n›n 

Harezm’e düzenledikleri seferler yüzünden 

Ürgenç’e kaçm›flt›r. Bir süre burada 

yaflayan flair daha sonra memleketi olan 

Zey’e geri dönmüfl ve burada vefat etmifltir 

12 . Kol Gali’nin bize göre en büyük 

özelli¤i Firdevsî’den ve Nizamî’den he- 

150 http://www.millifolklor.com

men sonra bir Türk flairi olarak mezkur 

eserini kaleme alm›fl olmas›d›r. Onu 

önemli k›lan ikinci husus ise kendisinin 

bir Türkistan flairi 13 kimli¤i ile eserinin 

dörtlükler halinde yazm›fl olmas›d›r. fiairin 

bu eseri 5000 m›sraa yak›n olup aaab-cccb-dddb 

fleklinde kafiyelenmifl ve 

ço¤unlukla 12’li hece ölçüsü ile kaleme 

al›nm›flt›r. Çal›flmam›z›n sonraki bölümlerinde 

Kul Ali’nin eserinden ve bu eserin 

Tataristan’daki bask›lar›ndan bahsedece¤iz. 

fieyyad Hamza’n›n mesnevisi 1529 

beyitten müteflekkil olup, aruzun “fâilâtün 

fâilâtün fâilât(fâilün)” vezniyle yaz›lm›flt›r. 

Eserin ilk bölümünde, Tanr›’ya 

övgü ve flükürler sunulmufl (Münacaat); 

Hz. Muhammed ve imamlar övülmüfltür.(Nat) 

fiair, sebeb-i telif bölümü olarak 

kabul edebilece¤imiz befl beyitte (13- 

17. beyitler) Yusuf k›ssas›n›n, k›ssalar›n 

en güzeli oldu¤undan ve bu yüzden Kuran’da 

da geçti¤inden bahsetmektedir. 

Ancak burada flunu hemen belirtmeliyiz 

ki eserin yaz›ld›¤›n› tahmin etti¤imiz dönem 

içinde klasik manada bir mesnevicilik 

gelene¤inin yerleflmedi¤i bilinmektedir. 

fieyyad Hamza flüphesiz eserini bir 

form içinde sunmaya çal›flm›flt›r. fiairin 

kulland›¤› sunufl formu ile daha sonraki 

yüzy›llarda yaz›lan mesnevilerin sunufl 

formu aras›nda fakl›l›klar›n olaca¤› malumdur. 

fiair on sekizinci beyitle birlikte 

hikayeyi anlatmaya bafllam›flt›r (Âgâz-› 

Dâstân). Eserde olay›n anlat›lmas›ndan 

sonra, son olarak fieyyad Hamza’n›n 

okuyucudan hay›r duas› dilemesi ve 

Tanr›’ya dua etmesi yer almaktad›r (Hatîme) 

14 . 

Tatar Türkleri aras›nda yaflayan 

halk anlatmalar› içinde zengin bir anlatma 

gelene¤ine sahip olan Yusuf ile Züleyha 

hikayesinin varyantlar› hakk›ndaki 

bilgiler flu flekildedir: 


Bu çal›flma s›ras›nda inceledi¤imiz 

varyant, Tatar Türkleri aras›nda genellikle 

Yos›f Kitab› ad›yla anlat›lmaktad›r. 

Bu k›saltma, muhtemelen Kol Gali’nin 

K›yssa-y› Yusuf adl› eserinden esinlenerek 

gerçeklefltirilmifltir. Söz konusu eser, 

Kazan’da 1839-1863 y›llar› aras›nda on 

üç defa bas›lm›flt›r. Bu neflirlerden baz›lar›n›n 

isimleri flöyledir: Yos›f ve Zöleyha, 

Yos›f ile Zöleyha’n›n Meselesi, vs 15 . 

Eserin son bask›s› Kazan’da yap›lm›flt›r 

(Kol Gali, K›yssa-i Yos›f, “Nurmuhammet 

Hisamov”, Kazan 1997). Bu son bask›, 

Tataristan’da ortak Türk alfabesi ile 

yap›lan ilk neflirler aras›nda yer almas›yla 

da önemli bir yere sahiptir 16 . Yos›f 

Kitab›’n›n Tatar halk yarat›c›l›¤›ndaki 

yeri hakk›nda Nurmuhammet Hisamov’un 

çok say›da çal›flmas› bulunmaktad›r 

17 . 

‹ncelememiz s›ras›nda esas ald›¤›m›z 

varyant, Gorkiy eyaletinin Petyarks 

köyünde 1924 y›l›nda do¤mufl Leyle Alimova’dan, 

Flora Ehmetova taraf›ndan 

derlenmifltir. Tatarlar aras›nda bu varyant 

d›fl›nda anlatman›n otuz dokuz tane 

daha varyant› tespit edilmifltir. Bu 

varyantlardan yirmi iki tanesi N. Hisamov 

taraf›ndan derlenmifltir. Yirmi iki 

varyant›n on befl tanesi Apas eyaletinin 

çeflitli köylerinde, üç tanesi Aleksiyevski, 

iki tanesi Çüpreli, bir tanesi Oktyabr, 

bir tanesi de fiehri Bolgar eyaletlerinin 

köylerinden derlenmifltir. Hikayenin geriye 

kalan on alt› varyat›, Flora Ehmetova, 

N. Kad›yrov, L. Camaletdinov, R. 

Yagferov taraf›ndan Baltaç, Omsk, Tömen, 

‹rkutsk, Çilebi, Arça, Alabuga, Mineli 

eyaletlerinde derlenmifltir. Fatih 

Urmançiyev ve R. Gaynanov taraf›ndan 

derlenen varyant ise Çuvaflistan’da tespit 

edilmifltir 18 . Hikaye, K›r›m Tatar 

Türklerinin ilk flairi olarak bilinen Mahmut 

Kas›m taraf›ndan, ilk defa K›r›m 

Tatarlar› aras›nda yay›mlanm›flt›r 19 . 

Yusuf ile Züleyha hikayesi Baflkurt 



Türkleri aras›nda da anlat›lmaktad›r. 

Bugüne kadar Baflkurtlar aras›nda alt› 

sözlü varyant derlenmifltir. Bunlar›n Tatar 

Türkleri varyantlar›ndan ayr›lan 

yönleri, daha k›sa olmalar› ve söz konusu 

anlatmalarda bulunan pek çok motifin 

bu anlatmalarda bulunmamas›d›r. 

Baflkurtlar aras›nda derlenmifl alt› varyant›n 

iki tanesi Ir›mbur (Orenburg) 

eyaletinde, di¤erleri ise Silebi, Baymak, 

Heybulla ve Ziyançura flehirlerinin köylerinde 

tespit edilmifltir. 20 

Hikaye di¤er Türk boylar› aras›nda 

da canl› olarak yaflat›lmaktad›r. Bu anlatmalarla 

ilgili olarak k›sa bilgiler vererek 

geçece¤iz. Ancak öncelikle flunu söylemeliyiz 

ki, Sovyetler Birli¤i döneminde, 

devrim mant›¤› t›pk› kahramanl›k 

konusunu iflleyen destanlarda oldu¤u gibi, 

Yusuf ile Züleyha ve di¤er dini kaynakl› 

hikayelerin yay›mlanmas›na ve incelenmesine 

izin vermemifltir. Bu sebepten 

Türk topluluklar›n›n halk anlatmalar›n› 

ihtiva eden eserlerin pek ço¤unda 

Yusuf ile Züleyha hikayesine ait metinlere 

ve incelemelere rastlayamad›k. 

Kazak Türklerinin folkloru üzerine 

yapt›¤› çal›flmalarla oldukça önemli bir 

yer edinmifl olan Muhtar Avezov, Kazak 

destanlar›n› kahramanl›k destanlar› 

(bat›rl›k j›r) ve aflk destanlar› (¤afl›kt›k 

j›r; liro-epos) olmak üzere iki grupta incelemifltir. 

Avezov, Kazaklar aras›nda 

Jusip-Zeliha ad› ile bilinen hikayeyi aflk 

konulu destanlar içine dahil etmifltir. 

Avezov’a göre do¤u kaynakl› olan ve baz› 

büyük flairler taraf›ndan defalarca kaleme 

al›nan bu hikaye, Kazaklar aras›nda 

da kendine yer bulmufltur 21 . Kazak 

Türkleri aras›nda ‹ran klasikleri taraf›ndan 

kaleme al›nan Yusuf u Zeliha 

mesnevilerinden baz›lar› yay›mlanm›flt›r. 

Bunlardan tespit edebildiklerimiz 

aras›nda Câmî’nin mesnevisi vard›r. 

(Djami, Yusup i Zuleyha, Duflanbe 

1964.) 

Daha önce de ifade edildi¤i üzere 

Azerbaycan Türkleri aras›nda da hikaye 

oldukça yayg›nd›r. Azerbaycan sahas›nda 

hikayenin Fars edebiyat›ndaki formlar›n›n 

yan› s›ra, milli karakterdeki varyantlar 

da okunmaya ve anlat›lmaya devam 

edilmektedir. Hikayenin Kul Ali 

(Gul Eli) nüshas›, Azerbaycan’da, Leningrad’daki, 

Kazan’daki ve Kazan’dan 

Bakü’ye getirilen nüshalardan yap›lan 

derlemeler yoluyla de¤iflik zamanlarda 

neflredilmifltir 22 . 

Hikaye Türkmenler aras›nda Yusup-Züleyha 

ad› ile bilinmektedir. Orta 

Asya Türklü¤ünün ve bu ba¤lamda 

Türkmenlerin meflhur klasik flairi Andal›b’›n 

ayn› isimde bir eseri vard›r 23 . Andal›p, 

eserini t›pk› Kul Ali gibi dörtlüklerle 

yazmay› tercih etmifltir. Hikayenin 

Türkmenler aras›nda yayg›n olarak biliniyor 

olmas›nda, Burhaneddin Rabguzi’nin 

14. yüzy›lda kaleme ald›¤› K›sasü’l 

Enbiya adl› kitab›n›n etkili oldu¤u yolunda 

görüfller mevcuttur. Bu görüfllere 

göre 72 k›ssadan oluflan eserin en ilgi çekici 

k›ssas› Yusuf-Züleyha’d›r 24 . 

Yusuf ile Züleyha hikayesinin incelememizde 

esas ald›¤›m›z Tatar varyant›n›n 

motif yap›s› flu flekildedir: 

1. Geçmifl zamanda Yakub ad›nda 

bir peygamber ve onun ilk kar›s›ndan olma 

sekiz o¤lu vard›r. 

2. Yakub’un o¤ullar›n›n her birinin 

kendilerine göre özellikleri vard›r. Bu 

özellikler flunlard›r: 

Yahüde: Bir darbesi ile aslan›n arka 

aya¤›n› k›rabilecek kadar kuvvetli bir 

o¤ul, 

————: Söz söylemede ustal›k derecesinde 

olan ve flairler serveri olarak 

nitelendirilen di¤er bir o¤ul, 

————: Kofltu¤u zaman herkesi 

geride b›rakan di¤er bir o¤ul, 


————: Y›rt›c› hayvanlar› okla öldüren, 

avc›l›kta maharetli di¤er bir o¤ul, 

————: Ata çok iyi binen di¤er bir 

o¤ul. 

... 

3. ‹lk kar›s› ölen Yakub ikinci kar›s›yla 

evlenir ve bu kar›s›ndan Yos›f ve 

‹bni Emin isimli o¤ullar› ile Diyne isimli 

k›z› olur. 

4. Yos›f güzelli¤i ile bütün ülkeyi 

kendisine sevdal› hale getiren ve di¤er 

kardefllerine nazaran babas›na daha çok 

benzeyen bir çocuktur. 

5. Yos›f’›n güzelli¤inden dolay› onu 

yan›ndan hiç ay›rmayan Yakub, Yos›f’› 

di¤er evlatlar›ndan daha çok sever. 

6. Yos›f gördü¤ü bir düflü babas›na 

anlat›r. 

7. Yos›f’›n düflünü yoran babas› ileride 

onun görklü bir hükümdar olaca¤›n› 

müjdeler. 

8. Yos›f ile babas› aras›ndaki konuflmay› 

duyan bir kardefl, duyduklar›n› 

di¤er kardefllerine anlat›r. 

9. Yos›f’›n kendilerine hükmedece- 

¤ini duyan kardefller Yos›f’› öldürmeyi 

planlar. 

10. Babalar›ndan da müsaade alarak 

Yos›f’la birlikte av ç›kan kardefller, 

Yos›f öldürmeye kastederler ancak bunu 

yapamay›nca çareyi Yos›f’› bir kuyuya atmakta 

bulurlar. 

11. Kardeflleri taraf›ndan kuyuya 

at›lan Yos›f’›n gömle¤i kan›na kan›na bulanarak 

Yakub’a götürülür ve ölüm emaresi 

olarak sunulur. 

12. Yos›f’›n ölümüne inanamayan, 

Yakub Yos›f’› yedi¤i iddia edilen kurtla 

birebir konuflur ve ondan haber sorar. 

13. Yos›f’› kurdun yemedi¤ini anlayan 

Yakub göz yafllar›na gark olur. 

14. At›ld›¤› kuyudan kervanc›lar taraf›ndan 

ç›kar›lan Yos›f, kardeflleri taraf›ndan 

bu kervanc›lara köle olarak sat›l›r. 


15. Kervanc›larla birlikte yolda giden 

Yos›f’›n baz› mucizeleri ortaya ç›kar. 

(Tolu ya¤murundan yara almadan kurtulur.) 

16. Kervanc›larla birlikte M›s›r ülkesine 

kadar gelen Yos›f, burada hükümdara 

sat›l›r. Yos›f hükümdar ile kar›s›n›n 

evlatl›¤› olur. 

17. Hükümdar›n kar›s› olan Zöleyha, 

y›llar önce rüyas›nda Yos›f’› görmüfl 

ve ona afl›k olmufltur. 

18. Yos›f’› M›s›r padiflah› zanneden 

Zöleyha kendi çeyizleri ile birlikte M›s›r 

iline gelir, Yos›f’›n M›s›r padiflah› olmad›- 

¤›n› görür; ancak istemese de M›s›r padiflah› 

olan çirkin ve ihtiyar kifliyle evlenir. 

19. Zöleyha, Yos›f’a besledi¤i muhabbetin 

karfl›l›¤›n› bekler. Yos›f ile Zöleyha 

M›s›r padiflah›n›n olmad›¤› bir gün 

mücadele ederler ve bu esnada Yos›f’›n 

ete¤inin arkas› y›rt›l›r. 

20. Yos›f’›n kendisine karfl›l›k vermemesine 

içerleyen Zöleyha, padiflah 

döndükten sonra Yos›f’›n kendisine kötülük 

yapmak istedi¤ini söyler. 

21. Padiflah›n emri ile hakim karfl›s›na 

ç›kar›lan Yos›f, hakim taraf›ndan 

suçsuz bulunur. 

22. Padiflah taraf›ndan Zöleyha’n›n 

iste¤i üzerine yedi y›l süre ile Yos›f zindana 

at›l›r. Zindandaki dostlar›n›n düfllerini 

yoran Yos›f dünyada yedi y›l k›tl›k 

olaca¤›n›n haberini verir. 

23. Yos›f, M›s›r padiflah›n›n savaflta 

ölümünden ve cezas›n›n dolmas›ndan 

sonra zindandan ç›kar›l›r. 

24. Yos›f’›n muhabbetinden gözleri 

görmemeye bafllayan Zöleyha, Yos›f’› padiflahl›k 

taht›na oturtur. 

25. Zöleyha Yos›f’a olan muhabbetini 

bir deneme ile Yos›f’a ispatlar ve Yos›f 

Zöleyha ile evlenir. 

26. K›tl›k y›llar›n›n gelmesi ile birlikte 

dünya üzerindeki kavimlere yar- 



d›m eden Yos›f padiflah, kardefllerinin 

kendisine yard›m dilemek için geldiklerini 

ö¤renir. 

27. Yos›f yüzündeki peçenin de yard›m›yla 

kardeflleri taraf›ndan tan›nmaz 

ve yiyecekler vererek kardefllerini geri 

gönderir. 

28. Di¤er sefere ‹bni Emin’i de birlikte 

getiren kardeflleri yine yard›m alarak 

geri dönmek isterler, ancak Yos›f ‹bni 

Emin’i geri göndermez ve kardefllerine 

babalar›na verilmek üzere bir mektup 

verir. 

29. Yos›f’›n mektubunu alan Yakub 

evlatlar› ile birlikte M›s›r ülkesine gider. 

30. Yakub y›llar önce kaybetti¤i evlad› 

Yos›f’a kavuflur. 

31. Yos›f kardefllerini ba¤›fllar. 

Yukar›da epizot s›ralamas›n› maddeler 

halinde verdi¤imiz Tatar varyant› 

ile fieyyad Hamza’n›n Yusuf u Züleyha’s› 

aras›ndaki en belirgin farklardan birisi 

kardefllerde kendisini gösterir. Epizot 

tablosu içinde ikinci s›rada belirtti¤imiz 

motifler, fieyyad Hamza’da yoktur. Ola- 

¤anüstü güçlere sahip evlat motifi özellikle 

Kuzey sahas› Türk halk anlatmalar›nda 

s›kça karfl›lafl›lan bir motiftir. Bu 

motif kimi zaman yard›mc› kahramanlar 

motifi fleklinde de karfl›m›za ç›kmaktad›r 

25 . Anlat›c›, kardefller aras›nda adeta 

bir mukayese yoluna gitmifl, dinleyiciye 

Yos›f’›n üstünlü¤ünü anlatmay› amaçlam›flt›r. 

Yos›f’›n di¤er kardeflleri üstün kabiliyetlerine 

ra¤men Yos›f kadar k›ymetli 

de¤illerdir. fieyyad Hamza nüshas› ile 

Tatar varyant› aras›nda bu epizotla ilgili 

di¤er bir fark kardefllerin isimleri meselesidir. 

Tatar varyant›nda Yos›f’›n kardeflleri 

aras›nda Yahüde, ‹bni Emin ve 

Diyne’nin isimleri zikredilmektedir. 

Bunlar›n d›fl›nda herhangi bir isim verilmemifltir; 

biz de bu kardefllerin isimlerini 

çizgi çekerek bofl geçtik. Mesnevide bu 

kardefllerden isimleri verilenler flunlard›r: 

Dünya (Öz k›z kardefl), Yehud, fiemun, 

Zabil (Bu üçü üvey kardefllerdendir), 

Bünyamin (Öz erkek kardefl). Görüldü¤ü 

gibi fieyyad Hamza da kardefllerin 

isimlerini tam olarak vermemifltir. 

Hikayenin Tevrat’taki fleklinde kardefllerin 

isimlerinden baz›lar› flöyledir: Raubin, 

Yahuda, fiem’un, Bünyamin. 

Hikayenin hem Tevrat’taki hem de 

Kuran-› Kerim’deki fleklinde kardefllerin 

herhangi bir ola¤anüstü gücünden bahsedilmez. 

Bu motif bizde hikayenin Tatarlar 

baflta olmak üzere di¤er Kuzey 

boylar›nda k›ssan›n halk masal› havas›na 

bürünerek devam etti¤i izlenimini 

uyand›rmaktad›r. Ortak bir anlatman›n 

zaman içinde geçirmifl oldu¤u tekamül 

ve bu tekamüle etki eden çeflitlenme, anlatmay› 

as›l kayna¤›ndan uzaklaflt›rm›fl, 

ona kendi co¤rafyas›n›n ve anlatma gelene¤inin 

yap›s›n› yüklemifltir. Fuat Köprülü, 

Yusuf ile Züleyha hikayesinin esas›n› 

teflkil eden motifin çok umumi oldu- 

¤unu ve dünyan›n her taraf›ndaki efsaneler 

ve masallarda buna tesadüf edildi- 

¤ini belirtmifltir 26 . 

Epizot s›ralamas› içinde 10. maddeden 

itibaren hikayenin esas çat›flma unsurlar› 

bafllam›flt›r. Kardeflleri taraf›ndan 

öldürülmek istenen Yos›f’›n kuyuya 

at›lmas›, anlatman›n bütün varyantlar›n 

ortak motiftir. Tatar varyant›nda bu 

durum kardefl katli ile do¤acak günah› 

ortadan kald›rmak fleklinde aç›klanm›flt›r. 

Kuyuya at›lan Yos›f kendi kendine 

ölecek ve kimse de günah ifllememifl olacakt›r. 

Kuyu ya da çukur motifi Türk 

halk anlatmalar›nda s›kça görülen motifler 

aras›ndad›r. Genellikle masallarda 

görülen bu motifte kuyu ya da çukur yeralt› 

alemine geçifli sa¤layan bir kap› vazifesi 

görür. Bu motif kimi zaman aflk 

konulu halk hikayelerine de sirâyet et- 


mifltir. Nitekim Altay Türkleri’nin meflhur 

Al›p-Manafl destan›nda, destan kahraman› 

Al›p Manafl, Ak Kaan’la yapt›¤› 

mücadeleler s›ras›nda doksan kulaç derinli¤inde 

bir çukura hapsedilir 27 . 

Kardeflleri taraf›ndan kuyuya at›lan 

Yos›f’›n, gömle¤inin ölüm belirtisi 

olarak Yakub’a götürülmesi motifi de incelememiz 

de üzerinde duraca¤›m›z di- 

¤er bir konudur. Hikayenin çal›flmaya 

konu olan Tatar varyant›nda Yos›f’›n 

gömle¤i üzerinden al›narak karga kan›na 

bulan›r ve babas› Yakub’a götürülür. 

Bu durum fieyyad Hamza’n›n mesnevisinde 

de ayn› flekildedir. Ancak tek fark 

vard›r; o da kargan›n yerini Tatar anlatmas›nda 

geyi¤in alm›fl olmas›d›r. Tevrat’taki 

ve Kuran’daki k›ssalarda da 

kanl› gömlek motifi ayn› flekilde yer alm›flt›r. 

Ola¤anüstü güç motifinde oldu¤u 

gibi kanl› gömlek motifi de Türk halk 

anlatmalar›nda yer alan önemli bir motiftir. 

Dede Korkut Kitab› içinde yer 

alan Kam Pürenüñ O¤l› Bams› Beyrek 

Boy› 28 nda kanl› gömlek motifi bariz bir 

flekilde ifllenmifltir. Tekür’ün adamlar› 

taraf›ndan dü¤ün ota¤›ndan kaç›r›lan 

Bams› Beyrek ve k›rk yoldafl› Bayburt 

Hisar›’nda mahkum edilir. Aradan geçen 

uzun zamana ra¤men Beyrek hakk›nda 

haber al›namay›nca Delü Karçar, Beyrek’in 

ölüm haberini getirene k›z kardefli, 

Bams› Beyrek’in niflanl›s› Ban› Çiçek’i 

vermeyi vaad eder. Yalanç›o¤l› Yaltaçuk, 

Beyrek’in kendisine daha önceden 

verdi¤i bir gömle¤i kana bulayarak Bay›nd›r 

Han’a getirir. Beyrek’in gömle¤ini 

tan›yan Ban› Çiçek, Yalanç›o¤l› Yaltaçuk 

ile evlenmeyi kabullenir 29 . 

Kanl› gömlek motifinin de¤iflik bir 

flekline Bams› Beyrek boyunun Altay 

varyant› olan Al›p Manafl’ta rastlanmaktad›r. 

Ak-Kaan taraf›ndan, t›pk› Yusuf’ta 

oldu¤u gibi derin bir çukura at›lan 


Al›p Manafl’a ailesi taraf›ndan yard›m 

etmek üzere Ak-Köböñ gönderilir. Al›p- 

Manafl’a sinirlenen Ak-Köböñ çukurun 

üstüne büyük bir tafl kapat›r ve daha önceden 

öldürdü¤ü bir insan›n kemi¤ini de 

alarak geri döner. Al›p-Manafl’›n kar›s›n› 

elde etmeyi arzulayan Ak-Köböñ, bu kemi¤i 

ailesine getirir ve onun öldü¤ünü 

söyler 30 . Görülece¤i üzere Yalanç›o¤l› 

Yaltaçuk ile Ak-Köböñ’ün amaçlar› Ban› 

Çiçek’i ya da Kümüçek Aru’yu elde etmektir. 

Bams› Beyrek destan/hikayesinin 

Altay varyant› pek çok mitolojik motifi 

bünyesinde bulundurmaktad›r. Bu 

motiflerden birisi de flüphesiz kemik motifidir. 

Eski Türk inan›fl sistemini canl› 

bir flekilde muhafaza eden Altay Türklerinde, 

kemik hayat›n simgesi olarak kabul 

edilmektedir. Ruhun kemikler vesilesiyle 

yeniden hayat buldu¤una inan›lmaktad›r 

31 . Bams› Beyrek boyundaki Yalanç›o¤l› 

Yaltaçuk tipinin Baflkurt varyant›ndaki 

karfl›l›¤›, Koltaba; Karakalpak, 

Kazak ve Özbek varyantlar›ndaki 

karfl›l›¤› ise Oltan ya da Ultan’d›r. Hikayenin 

Anadolu d›fl›ndaki varyantlar›n›n 

hepsinde bu tipler Alpam›fl (Özbek), Alpam›fla 

(Baflkurt), Alpam›s (Kazak ve 

Karakalpak) taraf›ndan öldürülür. 

Öldürülen kahraman›n öldü¤üne 

dâir delil olarak kellesinin kesilip götürülmesi 

motifi de zaman zaman Türk 

destanlar›nda ve halk hikâyelerinde yer 

alm›flt›r. Ölen kahraman›n bafl›n›n ölüm 

emâresi olarak götürülmesi motifi özellikle 

Koz› Körpefl-Bayan Sulu destan›n›n 

muhtelif varyantlar›nda sonuç epizodu 

içinde dikkat çekmektedir 32 . 

Yukar›da isimlerini verdi¤imiz anlatmalar›n 

baz›lar›nda kanl› gömlek motifi 

hikayelerin sonunda tekrar karfl›m›za 

ç›kmaktad›r. Kör olan baban›n gözlerinin 

aç›lmas› için evlad› hat›rlatacak 

herhangi bir fleyin babaya götürülmesi 



gerekmektedir. Bu motif halk hikayelerinde 

H›z›r gibi kutsal tiplerin de ifle kar›flmas› 

ile dini motifler aras›na girmifltir. 

Bazen kullan›lan objelerin de¤iflebildi¤i 

gözlemlenmifltir. Nitekim gömle¤in 

yerini kutsal toprak ya da vücuttan ç›kar›lan 

bir parça kan alm›flt›r. Bams› Beyrek 

destan/hikayesinde o¤lunun hasretinden 

gözleri kör olan Bay Büre Beg’in 

gözleri Beyrek’in serçe parma¤›n› kanatarak 

babas›n›n gözlerine sürmesi ile 

tekrar görmeye bafllar 33 . Azeri araflt›r›c› 

Kemal Abdulla, Kam Püre Bey’in gözünün 

aç›lmas›n› mitolojinin dünyas› ile 

izah etmifltir. Abdulla’ya göre gözleri kör 

olan Kam Püre yitirdi¤i görme yetene¤inin 

yerine soyut âleme dönük baflka yetenekler 

edinecektir; mesela gelecekle ilgili 

haberler verecektir. Bu durumun 

olabilirli¤i kör fiamanlarla ilgili efsanelerle 

güçlenmektedir. Ancak Dede Korkut 

Kitab›’n›n bütünlü¤ü ve temel tipi 

göz önüne al›nd›¤› zaman, böyle bir durumun 

olmas› mitin mant›ksal düzlemini 

zedeleyecektir. Yani zaten O¤uzlar 

aras›nda ola¤anüstü vas›flar› ile tebarüz 

etmifl bir Dede Korkut tipi vard›r; bu 

yüzden Kam Püre’nin Dede Korkut’un 

yerine geçmesi gibi bir hadise söz konusu 

olamaz; mit bunun olmas›na izin vermez. 

Hikayeler içinde mitin en büyük 

temsilcisi olarak Dede Korkut’u gören 

Kemal Abdulla, Kam Püre’nin gözlerinin 

aç›lmas›n› bu flekilde izah eder 34 . Ayn› 

durum hikayenin yaflayan sözlü anlatmalar›nda 

da mevcuttur 35 . Kör gözün 

ola¤anüstü flekilde yeniden görmeye 

bafllamas› ile ilgili motif halk hikayeleri 

içinde özellikle aflk konulu hikayelerde 

görülmüfltür. Afl›k Garip hikayesinin ‹shak 

Kemali anlatmas›nda y›llar sonra 

yurduna dönen Garip, annesinin kör 

gözlerine H›z›r’›n söyledi¤i flekilde at›n›n 

aya¤›n›n topra¤›n› sürer ve annesi yeniden 

görmeye bafllar 36 . 

Kanl› gömlek motifinin Türk halk 

anlatmalar› içindeki kullan›l›fl s›kl›¤›n› 

göz önüne al›nca ve bu anlatmalar›n pek 

ço¤unun henüz teflekkül tarihlerinin tespit 

edilemedi¤ini de düflününce kanl› 

gömlek motifinin kayna¤›n› hemen ve 

bütünüyle kutsal kitaplara ba¤lamaktansa, 

genel ya da göçebe bir motif olarak 

kabul etmemiz daha do¤ru olacakt›r. 

Bunu ifade ederken Yusuf ile Züleyha 

aras›nda geçenlerin anlat›ld›¤› hikayenin 

ya da hikâyelerin, Kuran’›n inmesinden 

çok daha önceleri de anlat›ld›¤› olas›l›¤›n› 

düflünmek gerekmektedir. 

Yusuf ve Züleyha hikayesinin incelemeye 

dahil etti¤imiz flekillerinde Yakub’un 

gözlerinin aç›lmas› s›ras›nda yukar›daki 

gibi d›fl etkenler söz konusu olmam›flt›r. 

Yusuf’una kavuflan Yakub’un 

gözleri kendili¤inden aç›l›r. Bu durum 

daha ziyade Hz. Yusuf’un kutsal kitaplardaki 

mucizeleriyle efl de¤erde tutulmufltur. 

Anlatman›n Tatar varyant›nda 

bu mucizelerden birinin ortaya ç›kmas› 

Yusuf’un hayat›n› kurtarm›flt›r. Kervanc›larla 

birlikte giden Yusuf, bu esnada 

bafllayan tolu ya¤murundan hiç etkilenmez; 

ancak kervanc›lar bu durumdan 

fazlas›yla mustarip olurlar. Bu durum 

Hz. Yusuf’un mucizeleri aras›nda say›lmaktad›r. 

Yusuf ile Züleyha hikayesinin hem 

Tatar varyant›nda hem de fieyyad Hamza 

nüshas›nda, kardefllerin M›s›r’a yard›m 

almak için gelmelerine kadar anlat›lan 

bölüm tam bir aflk hikayesi görünümündedir. 

Züleyha ile Yusuf aras›ndaki 

mücadeleler uzunca bir süre devam eder, 

bu mücadeleler Yusuf’›n zindana at›lmas›na 

kadar gider. Aflk konusunun anlat›ld›¤› 

bu uzun bölüm kutsal kitaplarda 

da ayn› flekilde yer almaktad›r. Aflk konulu 

Türk halk hikayelerinin, pek ço¤u 

sevgililerin kavuflmas› gibi anlatma or- 


tam› içindeki dinleyicinin de istedi¤i bir 

sonla biter. Kimi hikayelerde ise trajik 

son kendisini gösterir. (Tahir ile Zühre, 

Koz› Körpefl- Bayan Sulu, vs.) 

Konunun bu düzenine di¤er Türk 

halk anlatmalar›nda da rastlanmaktad›r. 

Bir vesile ile evinden ve yurdundan 

uzaklaflan kahraman bafl›ndan geçen 

pek çok olaydan sonra yurduna geri dönmek 

için bir tak›m eylemlere kalk›fl›r. 

Türk halk hikayelerinin Anadolu sahas› 

varyantlar›nda gurbete ç›kman›n sebepleri 

aras›nda genellikle bafll›k paras› biriktirme 

ya da yurdunu terk eden sevgiliyi 

aramak gibi sebepler yatmaktad›r. 

(Afl›k Garip, Kerem ile Asl›, vs.) Yurda 

geri dönme s›ras›nda sürekli olarak bir 

mecburiyetle karfl›lafl›ld›¤› dikkat çekmektedir. 

Yani kahraman›n art›k yurduna 

ve evine dönmesi anlatma mant›¤› 

içinde gerekli görülmektedir. Fonksiyonunu 

ifa eden kahraman ço¤unlukla 

mutlu sonu teflkil edecek bir flekilde sevdiklerine 

kavuflur. Yusuf ile Züleyha hikayesinde 

kahraman›n eve dönmesi gibi 

bir durumla karfl›laflm›yoruz. Ancak bu 

durum yine de mant›ksal düzlemde genel 

yap›n›n d›fl›na ç›kmamaktad›r. Kardefllerini 

ve babas›n› yan›na alan Yos›f 

onlarla birlikte mutlu bir hayat sürer. 

fieyyad Hamza’n›n mesnevisinde bu son, 

biraz daha ileriye götürülmüfltür. Yusuf’un 

Zeliha’dan on dört o¤lu olur. Yetmifl 

y›ll›k bir aradan sonra babas›na ve 

kardefllerine kavuflan Yusuf, babas› Yakup 

için sade bir ev yapt›r›r. (Çünkü peygamberler 

gösteriflli saraylarda yaflamam›fllard›r.) 

Uzun bir zamandan sonra 

Hz. Yakup vefat eder. Babas›n›n ölümü 

ile peygamber olan Yusuf halk› ‹slamiyet’e 

davet eder. Reyyan’›n Müslüman 

olmay› kabul etmemesi üzerine Yusuf’un 

mucizeleri ortaya ç›kar ve Reyyan sonunda 

Müslüman olur. Bütün bu gelifl- 


melerden sonra ihtiyarlayan Yusuf, büyük 

o¤luna görevini teslim eder. Yusuf’tan 

önce Zeliha vefat eder; bir süre 

sonra da Hz. Yusuf vefat eder 37 . 

Kayna¤›n› büyük oranda kutsal kitaplardan 

alan hikayelerin Türk edebiyat› 

gelene¤i içinde bu denli yay›lmas› 

konusunda çeflitli görüfller ileri sürülmüfltür. 

Bunlardan Agah S›rr› Levend’in 

düflüncelerini aynen aktarmay› gerekli 

görüyoruz: 

Ümmet ça¤›ndaki Türk edebiyat›nda 

hikaye türünün ilk kayna¤› 

Kur’an’daki k›ssalar, dervifller aras›nda 

yay›lma¤a bafllayan enbiya ve evliya 

menkabeleri, din ulular›n›n efsanelefltirilmifl 

kiflilikleri çevresinde beliren söylentilerdir. 

Dinin emretti¤i cihad›n erifltirece¤i 

flehitlik ve gazilik aflamas›n›n ululu¤u 

inanc›, ola¤anüstü yi¤itliklere karfl› 

halk›n besledi¤i hayranl›k duygusu, dinin 

esaslar›na s›ms›k› ba¤lanmak ihtiyac›, 

bu ortam› haz›rlam›flt›r 38 . 

fiüphesiz bütün dinler kabul gördükleri 

çevrelerde kendi ö¤retileri ekseninde 

ve zamanla oluflan bir edebiyat gelene¤i 

ortaya koyarlar. Bu ba¤lamda 

kutsal kitaplardan kayna¤›n› alan Yusuf 

ile Züleyha hikayesi, Türk halk›n›n milli, 

dini ve insani hassasiyetlerine tercüman 

olmufl ve bu sayede klasik Türk 

edebiyat› gelene¤inin yan› s›ra, Türk 

sözlü edebiyat gelene¤i içerisinde de genifl 

bir yay›lma sahas› bulmufltur. Söz 

konusu hikaye, Türk tahkiyesinin milli 

ve geleneksel unsurlar›n› da bünyesine 

katarak bu gelenek içinde bugüne kadar 

varl›¤›n› sürdürmüfltür. 

NOTLAR 

1 Tatar Hal›k ‹cat›-Dastannar, Kazan 1984, 

163-174. 

2 fieyyat Hamza, Yusuf ve Zeliha, (Nakleden: 

Dehri Dilçin), ‹stanbul 1946. 

3 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyat› Tarihi, 

‹stanbul 1980, 262-263; fieyyad Hamza ile ilgili ola- 



rak daha sonraki dönemlerde çok say›da çal›flma yap›lm›flt›r. 

Örnek olarak bk. Sadettin Buluç, fieyyad 

Hamza, ‹slam Ansiklopedisi, C. XI. 

4 Agah S›rr› Levend, Anadolu sahas› Türk edebiyat›nda 

fieyyad Hamza’dan sonra 32 adet Yusuf u 

Züleyha mesnevisinin yaz›lm›fl oldu¤unu tespit etmifltir. 

Bk. Agah S›rr› Levend, Türk Edebiyat› Tarihi 

I, Ankara 1984, 128-130. 

5 Mine Mengi, Eski Türk Edebiyat› Tarihi, 

Ankara 1994, 58-59. 

6 Agah S›rr› Levend, age., 128. 

7 Büyük Türk Klasikleri, I. C., ‹stanbul 

1985, 253; Bu konu ile ilgili olarak ayr›ca bkz: Saadet 

fi. Ça¤atay, Türk Lehçeleri Örnekleri, Ankara 

1963, 97-110. 

8 Tatar Edebiyat› Tarih› I, Urta Gas›rlar 

Deviri, Kazan 1984, 120. 

9 Fuad Köprülü, Türk Edebiyat›nda ‹lk Mutasavv›flar, 

Ankara 1984, 68. 


11 Gul Eli, Gisseyi-Yusif, (hzl.Elmeddin Elibeyzade-Ebülfez 

Hüseyni) Bak› 1995, 3-12; Kol Gali, 

K›yssai Yos›f, (hzl.Nurmuhammet Hisamov), Kazan 

1997, 5-13. 

12 Bor›ng› Tatar Edebiyat›, Kazan 1963, 78. 

13 Bu kavram› özellikle kullanmam›z›n nedeni 

Kul Ali’nin t›pk› Yunus Emre, Ali fiir Nevayi vs. gibi 

Türk dünyas›n›n pek çok sahas›nda bilinen flairlerden 

birisi olmas›d›r. 

14 fieyyat Hamza, age. 

15 Tatar Hal›k ‹cat›-Dastannar, Kazan 

1984, 363. 

16 Ercan Akkaya, Tataristan’da Dil ve Alfabe 

Meselesi Üzerine, Türk Dili, (562), Ekim 1998, 293- 

299. 

17 N. Hisamov’un çal›flmalar›ndan baz›lar› 

flunlard›r; K›yssai Yos›f Poemas›n›ñ Hal›kta Yefleyifli, 

Kazan Utlar›, 1974, No: 9; K›yssai Yos›f Eseriniñ 

Hal›k Versiyalar›, Tezisi Dokladov III Nauçnoy 

Konferentsiyi Molod›h Uzén›h, Kazan 1974; 

K›yssai Yos›f Poemas›n›ñ Hal›k Poeziyesine Tesiri, 

Urta Gas›r Tatar Edebiyat› Tarih›nnan, Kazan 

1981, 23-37; K›ssai Yusuf, Kol Gali, Moskova 1978; 

vs. 

18 Tatar Hal›k ‹cat›-Dastannar, Kazan 

1984. 

19 Rahmankul Berdibay, Baykal’dan Balkan’a, 

Ankara 1997, 175. 

20 Baflkurt Hal›k ‹cad›, Öfö 1982, 331.. 

21 Muhtar Avezov, Folklor Yaz›lar›, (hzl. Ali 

Abbas Ç›nar), Ankara 1997, 132. (Konu ile ilgili daha 

ayr›nt›l› için bk. Rahmankul Berdibayev, Kazak 

Epos› (Janrl›k Jene Stadiyal›k Meseleler), Almat› 

1982, 129-135.) 

22 Örnek olarak bk. Gul Eli, Gisseyi-Yusif, 

(hzl.Elmeddin Elibeyzade-Ebülfez Hüseyni) Bak› 

1995. 

23 Seyit Garr›yev, Türkmen Epos›, Dessanlar› 

ve Gündo¤ar Halklar›n›ñ Epiki Döredicili- 

gi, Aflgabat 1982, 53; Nurmuhammet Andal›p, Yusuf-Zuleyha: 

Tañk›da Tekst, Redaksiyon: G. Nazarov, 

Aflgabat 1973. 

24 Nurmuhammet Andal›p, Dessanlar, Aflgabat 

1991, 13. 

25 Yirtöfllik destan›n›n Sibirya (Tümen) Türkleri 

varyant›nda Yirtöfllik’e mücadeleleri s›ras›nda 

yard›mc› olan ola¤anüstü güçte kahramanlar vard›r. 

Bunlar›n isimleri flöyledir: Tavsukk›ç: ‹ki da¤› birbirine 

vurabilen bir yi¤ittir, Cirt›nlag›ç: Yedi kat yer 

alt›ndaki sesleri duyabilen bir yi¤ittir, Küluvpk›ç: 

Bir gölün suyunu a¤z›na alabilen bir yi¤ittir, Tümgekyarg›ç: 

Çürük balta ile odunu yarabilen bir yi¤ittir, 

Turgayatuç›: Turgay kuflunu göz görümü yerden 

vurabilen bir yi¤ittir. Bunlar da kendi özellikleri ile 

di¤er insanlardan ayr›lm›fllard›r. Bu kahramanlar 

yetenekleri ile müteradif bir flekilde Yirtöfllik’e mücadeleleri 

s›ras›nda yard›m ederler. Ola¤anüstü 

kahramanlar motifi Altay Türklerinin destanlar›ndan 

Maaday Kara’da da karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bu 

kahramanlar›n destandaki yetenekleri flu flekildedir: 

Biri dolu bir gölü içebilen bir yi¤it, bir da¤› bir 

yerden kald›r›p baflka bir yere koyabilme kudretinde 

baflka bir yi¤it, vs. (Mustafa Aça, Yirtöfllik Destan›n›n 

Tatar Varyant›, Ayd›n 1997 “Yay›mlanmam›fl 

Lisans Tezi”; ayr›ca bk. Mustafa Aça, Yirtöfllik 

Destan›n›n Sibirya (Tümen) Türkleri Efl Metnindeki 

Ola¤anüstü Yard›mc› Kahramanlar Motifi Üzerine 

Bir Deneme, Milli Folklor, 51, Güz 2001, 65-75). Yos›f 

Kitab›’nda Yirtöfllik’teki ola¤anüstü yard›mc› 

kahramanlara benzer yeteneklere sahip olan kardefllerin 

kahramanl›k göstermeleri gibi bir durum 

söz konusu olmam›flt›r. Ola¤anüstü yard›mc›lar motifi 

Anadolu halk masallar›nda da karfl›m›za ç›kan 

bir motiftir. Bams› Beyrek boyunun sözlü varyantlar› 

aras›nda yer alan Beyböyrek hikaye/masal›n›n Erzurum’da 

derlenen fleklinde Da¤ Tartan, Derya Yutan 

ve Dal K›ran adlar›n› tafl›yan kahramanlar dikkatimizi 

çekiyor. (Bilge Seyido¤lu, Erzurum Halk 

Masallar› Üzerinde Araflt›rmalar, Ankara 1975, 

102.) Bu motifin bulundu¤u di¤er bir Anadolu halk 

masal› da Avc› Mehmet masal›d›r. Bu masalda Da¤lar› 

Tartan, Yer Dinleyen, Araz Yutan ad›n› tafl›yan 

üç ola¤anüstü yard›mc›, Avc› Mehmet’e mücadelelerinde 

yard›mc› olurlar. (Saim Sakao¤lu, Gümüflhane 

Masallar›-Metin Toplama ve Tahlil, Ankara 

1977, 367-372.) Ola¤anüstü arkadafllar motifi, Antti 

Aarne ve Sitith Thopmson’un The Types of the 

Folktale adl› kataloglar›nda 513 ve 514 numarada, 

TTV’de 77 olarak belirtilmifltir. (Antti Aarne – Sitith 

Thompson, The Types of the Folktale, Helsinki 

1964; Wolfram Eberhard–Pertev Naili Boratav, 

Typen Türkischer Volksmärchen, Wiesbaden 

1953.) 

26 M. Fuad Köprülü, Edebiyat Araflt›rmalar› 

II, ‹stanbul 1989, 628-629. 

27 Metin Ergun, Altay Türklerinin Kahramanl›k 

Destan›-Al›p Manafl, Konya 1997, 111. 


28 Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitab›, I. 

C., Ankara 1989, 116-153. 

29 age, 132-133. 

30 Metin Ergun, age, 117-120; destan›n Baflkurt 

varyant› olan Alpam›fla’da da Büzer Han, Alpam›fla’n›n 

uzun uykusundan yararlanarak onu elleri 

ve ayaklar› ba¤l› olarak derin bir çukura att›r›r. bk. 

Metin Ergun-Gaynislam ‹brahimov, Baflkurt Halk 

Destanlar›, Ankara 2000, 254-255. Ayn› motif destan›n 

Özbek (Alpam›fl), Kazak ve Karakalpak (Alpam›s), 

Tatar (Al›pmemflen) varyantlar›nda da yer almaktad›r. 

bk. Metin Ergun, age, 47-63. 

31 Jean Paul Roux, Türklerin ve Mo¤ollar›n 

Eski Dini, (çev.: Aykut Kazanc›gil), ‹stanbul 1994, 

136. 

32 Mehmet Aça, Koz› Korpefl-Bayan Sulu 

Destan› Üzerinde Mukayeseli Bir Araflt›rma, I. 

C., Konya 1998, 416. (Yay›mlanmam›fl Doktora Tezi) 

33 Muharrem Ergin, age, 151. 

34 Kemal Abdulla, Gizli Dede Korkut, (akt.: 

Ali Duymaz), ‹stanbul 1997, 178-181. 

35 bk. Saim Sakao¤lu, Dede Korkut Kitab› 

(‹ncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar), I. C., 

Konya 1998, 247-444. 

36 Fikret Türkmen, Afl›k Garip Hikayesi 

Üzerinde Mukayeseli Bir Araflt›rma, Ankara 

1974, 255. 

37 fieyyat Hamza, age. 


KAYNAKÇA 

AARNE, Antti – Sitith Thompson, The Types 

of the Folktale, Helsinki 1964. 

ABDULLA, Kemal, Gizli Dede Korkut, 

(akt.: Ali Duymaz), ‹stanbul 1997. 

AÇA, Mehmet, Koz› Korpefl-Bayan Sulu 

Destan› Üzerinde Mukayeseli Bir Araflt›rma, I. 

C., Konya 1998. [Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler 

Enstitüsü Türk Halk Edebiyat› Anabilim Dal› Doktora 

Tezi.] 

AÇA, Mustafa, Yirtöfllik Destan›n›n Sibirya 

(Tümen) Türkleri Efl Metnindeki Ola¤anüstü Yard›mc› 

Kahramanlar Motifi Üzerine Bir Deneme, 

Milli Folklor, 51, Güz 2001, 65-75 

AÇA, Mustafa, Yirtöfllik Destan›n›n Tatar 

Varyant›, Ayd›n 1997. [Adnan Menderes Üniversitesi 

Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyat› 

Bölümü Bitirme Tezi.] 

AKKAYA, Ercan, Tataristan’da Dil ve Alfabe 

Meselesi Üzerine, Türk Dili, (562), Ekim 1998, 293- 

299. 

AVEZOV, Muhtar, Folklor Yaz›lar›, (hzl. Ali 

Abbas Ç›nar), Ankara 1997. 

Baflkurt Hal›k ‹cad›, Öfö 1982. 

BERD‹BAY, Rahmankul, Baykal’dan Balkan’a, 

Ankara 1997. 

BERD‹BAYEV, Rahmankul, Kazak Epos› 

(Janrl›k Jene Stadiyal›k Meseleler), Almat› 

1982. 


Bor›ng› Tatar Edebiyat›, Kazan 1963. 

BULUÇ, Sadettin, fieyyad Hamza, ‹slam Ansiklopedisi, 

XI. C. 

Büyük Türk Klasikleri, I. C., ‹stanbul 1985. 

ÇA⁄ATAY, Saadet fi., Türk Lehçeleri Örnekleri, 

Ankara 1963. 

EBERHARD, Wolfram – Pertev Naili Boratav, 

Typen Türkischer Volksmärchen, Wiesbaden 

1953. 

ERG‹N, Muharrem, Dede Korkut Kitab›, I. 

C., Ankara 1989. 

ERGUN, Metin -Gaynislam ‹brahimov, Baflkurt 

Halk Destanlar›, Ankara 2000. 

ERGUN, Metin, Altay Türklerinin Kahramanl›k 

Destan›-Al›p Manafl, Konya 1997. 

GARRIYEV, Seyit, Türkmen Epos›, Dessanlar› 

ve Gündo¤ar Halklar›n›ñ Epiki Dörediciligi, 

Aflgabat 1982. 

Gul Eli, Gisseyi-Yusif, (hzl.Elmeddin Elibeyzade-Ebülfez 

Hüseyni) Bak› 1995. 

Kol Gali, K›yssai Yos›f, (hzl.Nurmuhammet 

Hisamov), Kazan 1997. 

KÖPRÜLÜ, Fuad, Türk Edebiyat›nda ‹lk 

Mutasavv›flar, Ankara 1984. 

KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Edebiyat Araflt›rmalar› 

II, ‹stanbul 1989. 

KÖPRÜLÜ, M. Fuad, Türk Edebiyat› Tarihi, 

‹stanbul 1980. 

LEVEND, Agah S›rr›, Türk Edebiyat› Tarihi 

I, Ankara 1984. 

MENG‹, Mine, Eski Türk Edebiyat› Tarihi, 

Ankara 1994. 

Nurmuhammet Andal›p, Yusuf-Zuleyha: 

Tañk›da Tekst, Redaksiyon: G. Nazarov, Aflgabat 

1973. 

Nurmuhammet Andal›p, Dessanlar, Aflgabat 

1991. 

ROUX Jean Paul, Türklerin ve Mo¤ollar›n 

Eski Dini, (çev.: Aykut Kazanc›gil), ‹stanbul 1994. 

SAKAO⁄LU, Saim, Dede Korkut Kitab› 

(‹ncelemeler-Derlemeler-Aktarmalar), I. C., 

Konya 1998. 

SAKAO⁄LU, Saim, Gümüflhane Masallar›- 

Metin Toplama ve Tahlil, Ankara 1977. 

SEY‹DO⁄LU, Bilge, Erzurum Halk Masallar› 

Üzerinde Araflt›rmalar, Ankara 1975. 

fieyyat Hamza, Yusuf ve Zeliha, (Nakleden: 

Dehri Dilçin), ‹stanbul 1946. 

Tatar Edebiyat› Tarih› I, Urta Gas›rlar 

Deviri, Kazan 1984. 

Tatar Hal›k ‹cat›-Dastannar, Kazan 1984. 

TÜRKMEN, Fikret, Afl›k Garip Hikayesi 

Üzerinde Mukayeseli Bir Araflt›rma, Ankara 

1974.

Şeyyad Hamza'nın Yusuf u Züleyha Mesnevisi ile

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?