1459837004_738__Bahar+(1-4)

Okt.Dr. Aynur Askerova Pınar 

I. KONU: LOZAN BARIŞ ANLAŞMASI 

İÇİNDEKİLER 

Hazırlık 

Türk Heyeti 

Konferans 

Lozan Barış Konferansı’nda İkinci Dönem 

Lozan Anlaşması’nın Önemi 

Hazırlık 

Türk İstiklal savaşının galibiyetle bitmesinden sonra yapılan Mudanya 

Mütarekesi görüşmeleri sırasında İsviçre’nin Lozan (Lousanne) kentinde bit barış 

konferansı düzenlenmesi kararlaştırılmıştı. Aslında T.B.M.M daha öncesinde İtilaf 

Devletlerine verdiği bir nota aracılığıyla konferansın İzmir’de toplanmasını teklif 

etmiş ancak taraflar bu teklife olumlu bakmamışlardır. Doğu Sorununu çözecek olan 

bu konferansın savaşan devletlerden herhangi birinin egemen olduğu topraklar 

üzerinde yapılmasını istememekteydiler. Tarafsız bir ülkenin şehri olarak Lozan 

belirlenmişti. Sonuç olarak konferansın Lozan’da toplanması konusunda hem fikir 

olan taraflar bu kararlarını hem T.B.M.M hükümetine hem de İstanbul hükümetine 

bildirmişlerdir. Bu durum, Türk milletinin barış konferansında hangi hükümet 

tarafından temsil edileceği hususunda ciddi bir sorun teşkil etmiştir. Mustafa Kemal 

Paşa, kısa bir süre önce T.B.M.M hükümetinin milletin yegane temsilcisi olduğunu 

açıklamıştı. T.B.M.M hükümeti söz konusu günlerde bir yandan saltanatın 

kaldırılması konusu ile ilgilenirken diğer yandan da barış konferansına 

hazırlanmıştır. 

Türk Heyeti 

Lozan’da yapılacak barış konferansına T.B.M.M’yi temsilen kimlerin 

katılacağı söz konusu günlerin en önemli gündem maddelerinden birini 

oluşturmaktaydı. Özellikle heyet başkanlığı için çeşitli isimlerden bahsedilmekteydi. 

Bakanlar Kurulu Başkanı Rauf Bey (Orbay) başta olmak üzere Dışişleri Bakanı 

Biçim, yazı ve ifadelerdeki sorumluluk yazara aittir. (ESOGÜ ATAM)


Yusuf Kemal Bey (Tengirşenk), Fethi Bey (Okyar), Kâzım Paşa (Karabekir) gibi 

isimler gündeme gelmiştir. 

Rauf Bey’in ismi sıkça dile getirilenler arasındaydı. Mondros Mütarekesi’ni, 

Osmanlı Devleti adına imzalamış olan Rauf Paşa, Lozan’a heyet başkanı olarak 

gitmeyi önemsemekteydi. Bununla hem Mondros Mütarekesi’nin olumsuz etkilerini 

silecek hem de savaşın galip taraflarından olarak Batılı devlet adamlarının karşısına 

çıkma fırsatı elde edecekti. Dolayısıyla geçmişe dönük eleştirilerden kurtulacaktı. 

Mustafa Kemal ise Lozan’da Yeni Türk Devleti’ni temsil edecek olan kişinin 

batılı devletlere karşı dik durabilen biri olmasına önem vermekteydi. Milli 

mücadelede İnönü Muharebeleri’nin ve Batı Cephesi’nin komutanı, Mudanya 

Konferansı’ndaki tutum ve davranışlarını takdir ettiği ve mütarekeyi başarıyla 

imzalayan İsmet Paşa, en uygun aday olarak görülüyordu. Mustafa Kemal’in en fazla 

güvendiği isim olan İsmet Paşa, aynı zamanda yeni tip bir devlet adamıydı. Alınan 

karar gereğince Yusuf Kemal Bey, Dışişleri Bakanlığı’ndan istifa etmiş yerine İsmet 

Paşa getirilmiştir. Çünkü belirlenen işleyişe göre Lozan’da devletler, Dışişleri 

Bakanları ile temsil edileceklerdi. T.B.M.M, Sinop milletvekili Rıza Bey (Nur) ve 

Trabzon milletvekili Hasan Bey (Saka)’i de konferansa katılacak heyete seçmiştir. 

Bu isimlere ek olarak danışmanlar kurulu seçilmiştir. Celal Bey (Bayar), Zekai Bey 

(Apaydın), Muhtar Bey (Çilli), Veli Bey (Saltık), Tevfik Bey (Bıyıklıoğlu), Şükrü 

Bey (Kaya), Yahya Kemal Bey (Beyatlı) bunlardan bazılarıydı. Heyetin 

kesinleşmesinden sonra Lozan’da ele alınması planlanan konular üzerinde çalışmalar 

yapılmıştır. Bu çalışmalar sonucu Türk tezinin özeti olarak ifade edilen talimatname 

hükümetçe heyete sunulmuştur. Özetle 14 maddeden oluşan ve Türk hükümetinin 

ödün veremeyeceği konuları içeren bu talimatname özellikle iki hususta kesin hüküm 

içermektedir: “Ermeni yurdu kurulamaz ve kapitülasyonlar kabul edilemez.” Bu 

hususta herhangi bir ısrarla karşılaşılırsa Ankara’ya danışmaksızın heyetin 

görüşmeleri kesme yetkisi vardı. Diğer konular ise Irak sınırı, Suriye sınırı, Adalar, 

Batı Trakya ile ilgili hususlar, Boğazlar Meselesi, Azınlıklar, Düyun-ı Umumiyye 

v.b. başlıklardan oluşmaktaydı. Birinci maddede yer alan Ermeni Yurdu kurulamaz 

kararlılığı ve sekizinci maddede yer alan kapitülasyonların kaldırılması ile ilgili kesin 

hüküm, Misak-ı Milli’ye olan bağlılığı da göstermekteydi. 



Konferans 

Lozan Barış Konferansı aracılığıyla Birinci Dünya Savaşı’nın galipleriyle 

hesaplaşma, hukuki ve siyasi tüm anlaşmazlıkları çözme gibi meseleler planlanırken 

aslında Doğu Sorunu, konferansın ağırlık merkezini oluşturmaktaydı. 

Konferansın tarihi 13 Kasım 1922 olarak belirlenmişse de bazı anlaşmazlıklar 

sebebiyle 20 Kasım 1922’de toplanabilmiştir. Konferans, 20 Kasım 1922 tarihinde 

Salı günü saat 15:30’da Lozan şehrinin Mont Benon gazinosunda açılmıştır. İsviçre 

Konfederasyonu başkanı M. Haab, konferansta bir açılış konuşması yapmıştır. 

Konferansta Türk tarafının karşısında Fransa, İngiltere, İtalya ve Yunanistan 

yer almıştır. Romanya, Bulgaristan, Sovyetler Birliği, Sırp-Hırvat-Sloven Devletleri 

(Yugoslavya), Ukrayna ve Gürcistan kendilerini ilgilendiren konularda görüşmelere 

katılmışlardır. Ticaret ve yerleşme sözleşmelerin katılmak üzere Belçika ve Portekiz 

davet edilmiştir. Gözlemci statüsünde konferansa katılan A.B.D anlaşmayı 

imzalamamıştır. 

İngiltere aslında Mondros’tan başlayarak müttefikler adına hareket 

etmekteydi. Lord Curzon başkanlığında geniş bir heyetle gelen İngiltere Lozan’da da 

aynı rolü devam ettirmiştir. İsviçre başkanından sonra Lord Curzon kürsüye çıkarak 

bir konuşma yapmıştır. Bunun üzerine Türk baş delegesi İsmet Paşa da kürsüye 

gelerek bir konuşma yapmıştır. İsmet Paşa konuşmasında Türk tarafının konferansta 

batılı devletlerle eşit statüde temsil edileceği mesajını vermiştir. 

Konferansın öngördüğü meselelerin ele alınarak incelenmesi için üç 

komisyon oluşturulmuştur. Lord Curzon başkanlığındaki komisyon askeri, toprak ve 

boğazlarla ilgili konuları ele almaktaydı. İkinci komisyon Türkiye’de yabancılara 

uygulanacak rejim, kapitülasyonlar, ayrıcalıklar sorunlarını görüşecekti. Bu 

başlıklarla ilgilenecek ikinci komisyona İtalya baş delegesi Marki (Marquis) Garroni 

başkanlık edecekti. Üçüncü komisyon ise ekonomik ve parasal sorunlara 

yoğunlaşmıştı. Fransa baş delegesi Mösyö Barrere bu görevi üstlenmişti. Kısaca her 

ülkenin özellikle ilgi alanı olan konularda komisyonlara başkanlık etmesi dikkati 

çekmekteydi. 



Lozan barış görüşmeleri mücadeleyle geçen iki buçuk ay sonrasında bir 

kesintiye uğramıştır. Kendilerini Birinci Dünya Savaşı’nın galibi olarak gören İtilaf 

devletleri için bu konferans Sevr Anlaşması’nın yeni bir uyarlaması olarak 

görülmekteydi. Bu görüntü içinde Lozan Konferansı iki döneme ayrılmıştır. 20 

Kasım 1922’de başlayıp 4 Şubat 1923’e kadar süren ilk dönem, iki buçuk aydan 

fazla süren kesinti sonrası 23 Nisan 1923’te yeniden başlayan ve 24 Temmuz 1923’te 

noktalanan ikinci dönem. Toplam sekiz ay sonra sonuca ulaşılmış, barış anlaşması 

imzalanmıştır. 

Zorlu bir mücadele ile geçen ilk dönem sonunda Adalar, Musul, özellikle 

kapitülasyonlar konusunda bir anlaşmaya varılamaması ve İsmet Paşa’nın, 

“memleketimi esaret mahkum eden bir belgeye imzamı koyamam” kararlılığı 

sonucunda heyet Ankara’ya dönmüştür. 

Lozan’dan dönen Türk heyetinin Ankara’ya ulaşması, T.B.M.M’nin yoğun 

gündemini daha da arttırmıştır. Lozan Konferansı ile ilgili görüşmelerde bir takım 

ödünler verildiği iddia edilmiştir. Musul, Karaağaç ve kapitülasyonlarla ilgili 

hususlarda İsmet Paşa’ya sert eleştiriler yöneltmişlerdir. Mustafa Kemal, heyeti 

savunan bir tavırla hareket ederek İsmet Paşa’ya duyduğu inancı yinelemiştir. 

Heyetin, hükümete karşı sorumlu olduğu vurgulanmıştır. 

Türkiye, İtilaf Devletleri’ne 8 Mart 1923’te verdiği bir nota ile barış 

koşullarını içeren projesini açıklamıştır. Bunun üzerine İtilaf Devletleri görüşmelerin 

23 Nisan 1923’te tekrar başlayacağını ifade etmişlerdir. 

Söz konusu günlerin en önemli gündem maddelerinden bir diğeri ise 

T.B.M.M’nin seçim kararı almasıyla ilgiliydi. Alınan karar doğrultusunda T.B.M.M 

16 Nisan’da son toplantısını yapmış ve dağılmıştır. 23 Nisan 1920’den itibaren 

faaliyetini sürdüren Birinci Meclis çalışmalarını sona erdirmiştir. 

Lozan Barış Konferansı’nda İkinci Dönem 

Lozan Konferansı’nın ikinci dönemi birinci dönemine göre daha rahat 

geçmiştir. Türk heyetinin baş delegesi yine İsmet Paşa idi. Benzer şekilde Yunan 

heyetinin başında da yine Venizelos bulunmaktaydı. İtilaf devletlerinin heyetlerinde 



ise bazı değişiklikler vardı. İngiltere, Sir Horace Rumbold, Fransa Genereal Pelle, 

İtalya ise Montagna tarafından temsil edilmekteydi. Lors Curzon’ın ikinci dönem 

görüşmelerine katılmaması sebebiyle görüşmelerde daha ziyade mali ve ekonomik 

konular gündeme gelmiştir. 

Lozan Barış Konferansı’nda karşılaşılan en büyük güçlük toprak meselesi ile 

ilgili olup Trakya, Musul ve Boğazlar bu başlıkta yer almaktaydı. Trakya sınırının 

çizilmesi konusunda, Balkan devletleri, Fransa, İngiltere ve İtalya ile birleşerek Türk 

tezlerine karşı çıkıyorlardı. Meriç Nehri’nin sınır olması ve Karaağaç’ın 

Yunanistan’da kalmasını talep ediyorlardı. 

Yunanistan ile sınır, genel olarak Misak-ı Milli’ye sadık kalınarak çizilmiştir. 

Mudanya Mütarekesi’nde öngörüldüğü gibi Meriç Nehri sınır olmak üzere 

düzenlenmiştir. Karaağaç, savaş tazminatı olarak Yunanistan tarafından Türkiye’ye 

verilmiştir. On iki ada İtalya’ya, İmroz, Bozcaada ve Tavşan Adaları dışındaki diğer 

Ege Adaları, Yunanistan’a verilmiştir. 

Türkiye-Irak sınırının belirlenmesi konusu yine konferansın en önemli 

gündem maddeleri arasında yer alıyordu. Musul bölgesini elinden çıkarmamaya 

kararlı görünen Türkiye, bu konuda İngiltere’nin muhalefeti ile karşılaşmıştır. 

Türkiye, Musul, Kerkük ve Süleymaniye bölgelerinde yaşayan halkın çoğunluğunu 

Türklerin oluşturduğunu ifade etmekteydi. Misak-ı Milli sınırları içinde yer alan bu 

toprakların sınırlarımızda kalması gerekmekteydi. İngiltere ise zengin petrol 

kaynaklarına sahip Musul’un mandası altındaki Irak’a dahil edilmesini istemekteydi. 

Musul, Türkiye için coğrafi, tarihi, siyasi ve ekonomik açılardan Anadolu’nun 

ayrılmaz bir parçası olarak görülmekteydi. Bu yüzden bölgede bir halk oylaması 

yapılması teklifini ileri sürmüşse de bu durum İngiltere tarafından olumlu 

karşılanmamıştır. Sonuç olarak konferans, Irak sınırı uyuşmazlığını çözememiştir. 

Musul meselesi, Türkiye ile İngiltere arasında barışı geciktireceği düşüncesiyle 

dokuz ay içinde dostça çözüme bağlanmak üzere ertelendi. Bir uzlaşma elde 

edilememesi durumunda ise konu Milletler Cemiyeti’ne havale edilecekti. 

Suriye sınırı, 20 Ekim 1920 tarihli Ankara İtilafnamesi (Anlaşması) esas 

alınarak çizilmiştir. Hatay, özel bir statüye tabi olacaktı. Suriye’de bulunan 



Süleyman Şah Türbesi, Türk toprağı sayılacak ve burası Türk askerleri tarafından 

korunacaktı. 

Kafkasya sınırı ise 16 Mart 1921 tarihli Moskova Anlaşması ile belirlenmiş 

olduğundan Lozan’da gündeme getirilmemiştir. 

Boğazlar; Konferansta İsmet Paşa, Boğazların dünya ticaretine açık olması 

gerektiğini savunmuştu. Sovyet Rusya temsilcisi Çiçerin ise Boğazların ticaret 

gemilerine açık olması, savaş ve barış durumlarında tüm savaş gemilerine ve 

uçaklarına kapalı bulundurulması gerektiğini ileri sürdü. İtilaf Devletleri adına 

konuşan Lord Curzon ise savaş ve barış zamanlarında Boğazların deniz ulaşımına 

açık tutulmasını, bazı bölgelerin askerden arındırılmasını, uluslar arası bir komisyon 

kurulmasını, komisyona ilgili devletlerin katılmasını, komisyon başkanlığını ise 

Türkiye’nin yapması gerektiği görüşünü dile getirdi. Boğazlar için belirlenmiş olan 

bu hükümler, Türk heyetinin zorunluluk karşısında kabul ettiği maddelerdi. Söz 

konusu hükümler, 1936’da Montrö (Montreaux) Boğazlar Sözleşmesi ile 

değiştirilmiş, milli egemenliğimize ters düşen hükümler kaldırılmıştır. 

Kapitülasyonlar; genel anlamı ile kapitülasyonlar, yabancı imtiyazlar olarak 

değerlendirilmekte olup devletin egemenlik ve bağımsızlık haklarını sınırlayan; 

devletin faaliyet serbestliğini önleyen hukuki ve siyasi engellerdi. Fransa’ya ve onun 

vatandaşlarına tanınan ilk ayrıcalıklar, Kanuni Sultan Süleyman döneminde 1535 

yılında ortaya çıkmıştır. Söz konusu ayrıcalıklar zamanla genişleyerek diğer 

devletlere de tanınmıştır. Yüzlerce yıl Osmanlı Devleti’nin gelişmesine, 

güçlenmesine engel olan kapitülasyonlar, Lozan Barış Anlaşması’nın 28. Maddesi ile 

imzacı devletler tarafından bütünüyle kaldırılmıştır. Ancak konu ile ilgili hükümlerin 

tam olarak uygulanması için ilgili maddeler gereğince beş yıl beklenmesi 

gerekecekti. 

Borçlar; 1854 yılından başlayarak Birinci Dünya Savaşı sonuna kadar devam 

eden Osmanlı Borçları, Lozan Konferansı’nın en zor meselelerinden birini 

oluşturmaktaydı. Osmanlı Devleti ödeyemediği borçlardan ötürü Düyun-ı Umumiyye 

(Genel Borçlar Yönetimi) gibi batılı büyük devletlerin hakim olduğu bir yapının 

kurulmasını kabul etmek zorunda kalmıştır. Lozan’da, borç alınan dönemlerdeki ülke 



sınırlarına göre borcun Osmanlı Devleti’nden ayrılan ülkeler arasında 

paylaştırılmasına karar verilmiştir. Türkiye, borcun kendi payına düşen kısmını 

ödemeyi kabul etmiş ve uluslararası hukuka bağlı bir devlet olarak sözünü yerine 

getirmiştir. 

Azınlıklar; Anlaşmanın 37-45. Maddeleri azınlıklar meselesi ile ilgilidir. 

Anlaşmaya göre Türkiye’de oturan herkes, din ayrımı gözetmeksizin kanun önünde 

eşit olacaktır. Türkiye’de yaşayan azınlıklar hukuken ve fiilen Türk uyruklu 

sayılmışlardır. Yunanistan’daki Müslümanlarla Türkiye’deki Ortodokslar, 

görüşmelerin ilk döneminde imzalanan sözleşme gereği anlaşma yürürlüğe girdikten 

sonra mübadeleye (nüfus değişimi) tabi tutulacaklardı. Ancak bu mübadeleden Batı 

Trakya Türkleri ile İstanbul Rumlarının muaf tutulmaları kararlaştırılmıştır. 

Savaş Tazminatı; Türkiye hiçbir savaş tazminatı ödemeye mecbur edilmedi. 

Yunanistan, vermiş olduğu zararlardan ötürü Karaağaç’ı, savaş tazminatı olarak 

Türkiye’ye bırakmak zorunda kaldı. 

Lozan Anlaşması’nın Önemi 

Lozan Barış Anlaşması, 24 Temmuz 1923’te imzalanmıştır. Anlaşmaya 

İngiltere, Fransa, İtalya, Japonya, Yunanistan, Romanya, Sırp-Hırvat-Sloven Devleti 

ve Türkiye imza koymuşlardır. Barış Anlaşması dört bölüm ve 143 maddeden 

oluşmaktadır. Lozan Anlaşması, Türk tarihi açısından büyük öneme sahiptir. Bu 

anlaşma ile Türkiye’nin siyasi, iktisadi, mali, askeri ve kültürel bağımsızlığı ile 

Misak-i Milli sınırları içinde yeni bir Türk Devletinin varlığı bütün dünyaya kabul 

ettirilmiştir. Türkiye, Lozan’da genel olarak Misak-i Milli’yi gerçekleştirmiştir. Bu 

konferans aracılığıyla Türkiye sadece taleplerini gerçekleştirmekle kalmayıp aynı 

zamanda eşit taraflardan biri olarak sürdürdüğü diplomasi sayesinde Batı ile eşit 

ilişkiler döneminin başlamasını da sağlamıştır. 

Musul’un Misak-i Milli sınırları dışında kalması, Boğazlar meselesinin tam 

anlamıyla halledilememesi, Hatay sorununun çözüme kavuşturulamaması, Lozan’da 

bütün sorunların Türkiye’nin istediği gibi çözülmediğini gösterir. Ancak Lozan 

sonrasında Boğazlar ve Hatay meseleleri Türkiye’nin lehine çözülecektir. Türkiye 



aleyhine sonuçlanan tek sorun ise Musul meselesidir. Batı Trakya, Ege Adaları ve 

Patrikhane gibi bazı sorunlar ise güncelliğini korumaya devam etmektedir. 

Lozan Barış Anlaşması, Yeni Türk Devleti’nin siyasi ve iktisadi 

bağımsızlığının bir belgesi olarak Türk dış politikası açısından önemli bir aşamayı 

ifade etmektedir. 

Sorular 

1.Lozan Barış Konferansı’na katılan ülkeler hangi düzeyde temsil edilmiştir? 

a. Devlet Başkanı 

b. Hükümet Başkanı 

c. Dışişleri Bakanı 

d. İçişleri Bakanı 

e. İsviçre’deki Diplomatik Misyonları 

Cevap: “C” 

2. Ankara Hükümeti, Lozan’a gidecek heyete hangi iki konuda asla taviz 

verilemeyeceğini dikkatle belirtmiştir? 

a. Ermeni yurdu kurulamaz ve kapitülasyonlar kabul edilemez 

b. Karaağaç Yunanistan’a terk edilemez 

c. Yunanistan savaş tazminatı ödemek zorundadır 

d. On İki Ada İtalya’ya bırakılamaz 

e. Boğazların kontrolü Ankara Hükümeti’ne devredilmek zorundadır. 

Cevap: “A” 

3. Lozan Anlaşması ile Yunanistan, savaş tazminatı olarak hangi bölgeyi 

Türkiye’ye bırakmıştır? 



a. İmroz Adası 

b. Bozcaada 

c. Tavşan Adaları 

d. Karaağaç 

e. Sakız Adası 

Cevap: “D” 

KAYNAKLAR 

Acun, Fatma (ed.), Atatürk ve Türk İnkılâp Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi, 

2009. 

Akyüz, Y. – E. Aybars, v.d, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi I/1, Ankara: Yüksek 

Öğretim Kurulu Yayınları, 1994. 

Eroğlu, Hamza, Türk İnkılâp Tarihi, Ankara: Savaş Kitap ve Yayınevi, 1990. 

Ertan, Temuçin Faik (ed.), Başlangıcından Günümüze Türkiye Cumhuriyeti 

Tarihi, Ankara: Siyasal Kitabevi, 2014. 

Kürkçüoğlu, Ö. - N. Çağan, v.d, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi I/2, Ankara: 

Yüksek Öğretim Kurulu Yayınları, 1990. 

Meray, Seha L. (çev.), Lozan Barış Konferansı: Tutanaklar-Belgeler, İstanbul: 

YKY, 2001. 

Öztürk, Cemil (ed.), İmparatorluktan Ulus Devlete Türk İnkılâp Tarihi, Ankara: 

Pegem Akademi, 2011. 

Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi: Ulusal Direnişten Türkiye 

Cumhuriyeti’ne (2. Kitap), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1992. 



II. KONU: SİYASAL DEVRİM 


Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922) 

İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat-4 Mart 1923) 

Milletvekili Seçimleri (1 Nisan 1923) 

Halk Fırkasının Kurulması (8 Nisan 1923) 

Ankara’nın Başkent Olması (13 Ekim 1923) 

Cumhuriyetin İlanı (29 Ekim 1923) 

Halifeliğin Kaldırılması (3 Mart 1924) 

Çok Partili Siyasi Hayata Geçme Girişimi 

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924) 

Şeyh Sait İsyanı (13 Şubat 1925) 

Takrir-i Sükûn Kanunu (4 Mart 1925) 

İzmir Suikasti Girişimi (17 Haziran 1926) 

Serbest Cumhuriyet Fırkası (12 Ağustos 1930) 

Menemen-Kubilay Olayı (23 Aralık 1930) 

Saltanatın Kaldırılması (1 Kasım 1922) 

Lozan’daki barış görüşmelerine İtilaf Devletleri tarafından Ankara Hükümeti ile 

birlikte İstanbul Hükümeti’ne de katılmaları için bir davet yapılmıştı. İstanbul 

Hükümeti’nin son sadrazamı Tevfik paşa, T.B.M.M başkanlığına bir telgraf 

göndermiştir. Söz konusu telgrafta Tevfik Paşa, vatanın çıkarları doğrultusunda 

birliği sağlamanın gerekli olduğunu vurguluyor ve Meclis tarafından seçilecek bir 

kişinin İstanbul’a gönderilmesini ya da bu durum sağlanmazsa kendi bakanlarından 

birini Ankara’ya gönderebileceğini belirtiyordu. Tevfik Paşa’nın bu başvurusu 

Meclis’te okunduğunda tepkilere yol açmıştır. Bazı üyeler, İstanbul hükümetinin bu 

davranışını vatana ihanet olarak değerlendirerek Osmanlı İmparatorluğu’nun sona 

erdiğini ve yeni Türkiye hükümetinin onun yerini aldığını ifade etmişlerdir. Bazı 

üyeler ise saltanatın kaldırılması hususunu dile getirmiş ancak bu durum, Rauf Bey 

(Orbay), Refet Bey (Bele) gibi üyeler tarafından olumlu karşılanmamıştır. Meclisin 1 



Kasım 1922 tarihli oturumunda bu konuda çeşitli tartışmalar yaşanırken Mustafa 

Kemal Paşa, halifelik kurumu hakkında bir konuşma yaparak bunun saltanattan 

ayrılabileceğini belirtmiştir. Konuyla ilgili çalışan komisyonun vermiş olduğu karar 

doğrultusunda saltanat ile halifeliğin ayrıldığını ve saltanatın kaldırıldığını belirten 

iki maddelik bir yasa taslağı ile durum netlik kazanmıştır. Tevfik Paşa’nın telgrafına 

bir yanıt niteliği de taşıyan bu karar aynı zamanda Lozan’da savunulacak temel 

görüşü de belirlemekteydi. Milli iradeyi esas almayan hiçbir gücün kabul 

edilmeyeceği T.B.M.M hükümetinden başka bir hükümetin tanınmayacağı dile 

getirilmiştir. Çünkü İstanbul’un işgal edildiği 16 Mart 1920 tarihinden itibaren 

İstanbul’daki şahsi yönetim kaldırılmıştır. 

1 Kasım 1922’de saltanat kaldırılmış hemen sonrasında 4 Kasım’da ise 

İstanbul Hükümeti istifa etmiştir. 17 Kasım 1922’de son padişah Vahideddin ülkeyi 

terk ederek İngilizlerin sürgün adası olarak bilinen Malta’ya götürülmüştür. Hilafet 

makamına ise Sultan Abdülaziz’in oğlu ve hanedanın en yaşlı temsilcisi olan 

Abdülmecid Efendi 148 oyla seçilmiştir. 

İzmir İktisat Kongresi (17 Şubat-4 Mart 1923) 

Türkiye İktisat Kongresi olarak da bilinen İzmir İktisat Kongresi 17 Şubat 

1923 tarihinde toplanmıştır. Kongre, Birinci Dünya Savaşı yıllarında İttihad ve 

Terakki Fırkası tarafından uygulanmış olan milli iktisat politikasının izlerini 

taşımaktadır. Birinci Dünya Savaşı’nın başlangıcında kapitülasyonlar kaldırılmış ve 

milli burjuvazi oluşturulmasına çalışılmıştır. Ancak savaş kaybedilmiş ve harcanan 

çabalar boşa gitmiştir. Kapitülasyonlar yeniden gündeme oturmuş ve ekonomi 

yabancı tekeline girmiştir. Milli mücadelenin başarıyla sonuçlanması ve Lozan Barış 

görüşmelerinin başlaması ile birlikte ekonomi konuları tekrar gündeme getirilmiştir. 

Çünkü tam bağımsızlık anlayışına ekonomik bağımsızlık da dahil edilmiştir. Milli 

menfaatlere uygun olan bir ekonomik yapı düzenlenmesi hedeflenmekteydi. 

Kongrenin İzmir’de toplanmasının amacı, Yunan istilasına uğrayan bu şehri 

gazetecilere ve yabancılar göstermektir. Başkanlığını Kâzım Paşa (Karabekir)’nın 

yaptığı kongreye ticaret, ziraat, işçi ve sanayi gurupları katılmıştır. İki hafta kadar 

süren kongreye 1135 kişi katılmıştır. 



Kongre Misak-ı İktisadi Esasları adını taşıyan 12 maddelik bir sonuç bildirisi 

yayınlamıştır. Yeni devletin siyasi bağımsızlık kadar ekonomik bağımsızlığa da 

önem verdiği ifade edilmiştir. Ancak bu konudaki en büyük engel olan 

kapitülasyonların kaldırılması gerektiği kesin bir dille belirtilmiştir. Karma ekonomi 

benimsenmiş, özel sektörün teşvik edileceği ve bu konuda devlet desteğinin 

sağlanacağının altı çizilmiştir. Kısaca, devlet destekli özel sektörün ağırlıkta olduğu 

liberal bir ekonomi politikası izlenmesi kararlaştırılmıştır. Daha önce İttihad ve 

Terakki Fırkası tarafından başarılamayan milli burjuvazi oluşturma politikası, 

yeniden yürürlüğe konulmuştur. Yerli üretimin teşviki, lüks ithalatın azaltılması, 

tekelciliği önüne geçilmesi gibi ilkeler hedeflenmiştir. Yeni ekonomi politikasının 

ana ilkeleri saptanmış ve tam bağımsızlığa geçiş amaçlanmıştır. 

Milletvekili Seçimleri (1 Nisan 1923) 

23 Nisan 1920’de Ankara’da açılan T.B.M.M aşağı yukarı Cumhuriyetin 

ilanına kadar çalışan bir meclis niteliğine sahipti. 16 Nisan 1923’e kadar devam eden 

bu Birinci Mecliste çeşitli siyasi guruplaşmalar mevcuttu. Mustafa Kemal Paşa’ya 

yakınlıkları ile bilinen birinci grup milletvekilleri ile muhalefeti oluşturan ikinci grup 

milletvekilleri arasında ciddi bir anlaşmazlık söz konusuydu. Mustafa Kemal Paşa, 

Mecliste kendisine yakın olanlarla Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Grubunu 

oluşturmuştu. İkinci grup içindeyse Mustafa Kemal’e karşı olanlarla İttihad ve 

Terakki Fırkası’nı yeniden kurmak isteyenler ve küskün bazı vekiller bulunmaktaydı. 

Daha Başkomutanlık Kanunu’nun çıkarılması sırasında yaşanan gerginlik giderek 

artmış ve süreç içinde Mecliste tartışma konusu olan her başlık sorunları da 

beraberinde getirmiştir. Ayrıca ikinci grup saltanatın kaldırılmasından da son derece 

rahatsız olmuştu. Bu sorunlar zamanla Meclisin çalışmasına da yansımış ve verimli 

bir ortamın doğmasını engellemiştir. Öte yandan 1921 tarihli Teşkilat-ı Esasiyye 

Kanunu gereğince Mecliste bir karar alabilmek için gerekli olan üçte iki çoğunluğun 

sağlanmasının mümkün olamayacağı, Meclisin bu haline bakılarak görevini 

tamamladığı, yeni seçimlerin yapılarak dağılmasının gerekliliği söz konusu günlerin 

esas gündemini oluşturmaktaydı. Lozan’da varılacak bir barış anlaşması tasarısının 

Birinci Meclis’te onaylanmayacağı endişesi, seçimlerin yenilenmesini gerekli 

kılmıştır. 1 Nisan 1923’te T.B.M.M’’ye verilen bir önerge ile seçimlerin yenilenmesi 



istenmiştir. Yapılan seçimlerde Mustafa Kemal Paşa, kendi grubu lehine 

çalışmalarda bulunmuştur. İkinci grup ise hiçbir varlık gösteremediği için seçimlere 

katılmama kararı almıştır. İkinci Meclis’e 287 milletvekili seçilmiş olup bunlardan 

114’ü Birinci Meclis’te bulunan birinci grubun üyesidir. Yeni toplanma yılına 11 

Ağustos 1923 tarihinde başlayan İkinci Meclis, iki gün sonra Mustafa Kemal’i, 

T.B.M.M başkanlığına seçmiştir. İkinci başkanlığa ise Ali Fuat Paşa (Cebesoy)’nın 

seçildiği mecliste hükümet başkanlığı görevini ise Rauf Paşa (Orbay)’nın yerine 

Fethi Paşa (Okyar) yürütecekti. Yeni meclisin en önemli görevi ise 24 Temmuz 1923 

tarihinde imzalanan Lozan Barış Anlaşması’nı, 23 Ağustos 1923’te onaylamak 

olmuştur. Böylece yeni seçimlerden beklenen hedefe ulaşılmıştır. 

Halk Fırkasının Kurulması (8 Nisan 1923) 

Birinci Meclis’in yukarıda bahsedilen guruplaşmalar çerçevesine birlikte hareket 

etme eğilimi kalmayınca bir bütünlük içerisinde hareket edebilmenin en uygun yolu 

olarak bir partinin kurulması görülmüştür. 8 Nisan 1923’te Mustafa Kemal Paşa, 

yayınladığı bir beyanname ile birinci grubun (Müdafaa-i Hukuk Grubu) Halk 

Fırkası’na dönüşeceğini açıklamıştır. Halk Fırkası’nın ilkelerini oluşturacak olan 

dokuz umdede (dokuz ilke) egemenliğin ulusta olduğu, T.B.M.M’nin en üstün güç 

olduğu, bağımsızlık hususu dile getiriliyor ve ekonomik gelişme ile eğitimin esasları 

vurgulanıyordu. 1 Nisan 1923 tarihindeki meclis oturumunda tüm milletvekillerinin 

seçim kararı alması üzerine, Haziran-Temmuz aylarında yapılan seçimlerde Mustafa 

Kemal taraftarları ağırlıklı olarak başarı elde etmişlerdir. Ağustos’ta Ankara’ya 

gelebilen yüzün üzerindeki milletvekili Müdafaa-i Hukuk grubunun Halk Fırkası’na 

dönüşmesi için çalışmalarda bulunmuşlardır. 23 Eylül 1923 tarihinde Halk Fırkası 

resmen kurulmuştur. 1924 yılında adına Cumhuriyet kelimesi eklenmiştir. 1935 

yılında ise adı Cumhuriyet Halk Partisi olarak değiştirilmiştir. Mustafa Kemal, 

fırkanın değişmez genel başkanı, İsmet Paşa ise genel başkan vekili olmuştur. Genel 

sekreterliğe ise Recep Bey (Peker) getirilmiştir. 

Ankara’nın Başkent Olması (13 Ekim 1923) 

Türk ordusunun İstanbul’a girmesi ile birlikte (6 Ekim 1923) şehrin İtilaf 

Devletleri askerleri tarafından boşaltılması gerçekleştirilmiştir. Söz konusu günlerde 



gündeme gelen bir diğer mesele başkentin neresi olacağı konusudur. Batı basınında 

bu konuyla ilgili olarak Ankara ve İstanbul karşılaştırması yapılmış, Ankara’nın batı 

standartlarında modern bir başkent olmadığı ileri sürülmüştür. Ankara 27 Aralık 

1919’da Heyet-i Temsiliyye’nin merkezi olmuş; 23 Nisan 1920’de ise T.B.M.M’nin 

açılması ile birlikte Milli Mücadele’nin yönetildiği şehir olmuştur. 

İkinci Meclis’in ilk ele aldığı konular arasında yeni devletin başkentinin neresi 

olacağı gelmekteydi. İstanbul’un denizle bağlantısı sebebiyle Mondros 

Mütarekesi’nin hemen ardından işgale uğramış olması, Ankara’nın önemini ortaya 

koymaktaydı. Askeri ve siyasi güvenlik açısından konumu ön planda olan Ankara 

diğer taraftan demir yolu hatları açısından mühim bir noktada yer almaktaydı. 

Konuyla ilgili İsmet Paşa’nın, Meclis’e sunduğu önerge oybirliğiyle kabul edilmiş ve 

Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu’na konulan ek bir madde ile 13 Ekim 1923’te Ankara 

yeni devletin başkenti olmuştur. İstanbul ile ilgili tartışmalara bu sayede son 

verilmiş, Cumhuriyetin ilanına dönük olarak bir adım daha atılmıştır. 

Cumhuriyetin İlanı (29 Ekim 1923) 

Cumhuriyet Arapça bir kelime olup cumhur kelimesinden türeyen bir rejimin 

adıdır. Bir ülkenin seçimle işbaşına gelen bir devlet ya da hükümet başkanı 

tarafından idare edilmesi, o ülkedeki rejimin cumhuriyet olduğuna işaret eder. Diğer 

taraftan halkın seçimlere katılması oranında demokratik bir niteliğe de sahip olan 

cumhuriyet, tarihi bir gelişmenin ürünüdür. Türkiye Cumhuriyeti de bu genel tarihi 

gelişmenin içinde yer alan örnekler arasındadır. 

27 Ekim 1923’te Başbakan Fethi Bey (Okyar) istifa etmiş, bu durum meclis 

çalışmalarını zorlaştırdığı gibi bir hükümet bunalımına da yol açmıştır. Nitekim 27- 

28 Ekim 1923 tarihlerinde Türkiye hükümetsiz kalmıştır. Bu durum, meclis 

hükümeti yerine kabine sistemine geçişin zorunlu olduğunu göstermiştir. Böylece 

Cumhuriyetin İlanı ve bir Cumhurbaşkanı seçilmesi, kaçınılmaz bir hale gelmiştir. 

Aynı gün, İsmet Paşa (İnönü), Fethi Bey (Okyar), Kâzım Paşa (Özalp) v.d. 

Çankaya’da akşam yemeğine davet edilmişlerdir. Mustafa Kemal, yemek sırasında 

‘Yarın Cumhuriyeti ilan edeceğiz’ demiştir. Ardından İsmet Paşa ile bir kanun 

tasarısı hazırlanmış ve 1921 Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu’nun bazı maddelerinin 



değiştirilmesi kararlaştırılmıştır. Söz konusu kanunun birinci maddesine ‘Türkiye 

Devleti’nin şekl-i hükümeti Cumhuriyet’tir’ ibaresi eklenmiştir. Diğer değişiklikler 

ise yeni rejimle ilgili olarak anayasada yapılan düzenlemeleri barındırıyordu. 

Cumhuriyetin ilan edilmesi ile ilgili yasa tasarısı Halk Fırkası grubunda 

tartışılmıştır. Bu tartışmalar sırasında son vakanüvis Abdurrahman Şeref Efendi, 

“Hâkimiyet, kayıtsız şartsız milletindir… Kime sorarsanız sorunuz, bu cumhuriyettir. 

Doğan çocuğun adıdır!” şeklinde bir görüş belirtmiştir. Devletin tek partisi olan Halk 

Fırkası’nda onaylanan tasarının kanunlaştırılması için Meclis’in onayına sunulması 

gerekmekteydi. Tasarı, T.B.M.M’de kabul edilerek yenir rejimin adı, Cumhuriyet 

olarak ilan edilmiştir. Bundan sonra T.B.M.M’de Cumhurbaşkanlığı seçimine 

gidilmiş ve Mustafa Kemal, Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Cumhurbaşkanı olmuştur. 

Cumhuriyetin ilanı, tüm yurtta 101 pare top atışıyla kutlanmıştır. İsmet Paşa ise 

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk Başbakanı olma sıfatını elde etmiştir. Böylece kabine 

sistemine geçilerek Cumhurbaşkanı tarafından atanan Başbakan, Cumhuriyet’in ilk 

hükümetini kuracaktır. Fethi Bey ise T.B.M.M Başkanlığı’na seçilmiştir. 

Yeni devletin idare şekli olarak benimsenen Cumhuriyet, daha sonra kabul 

edilecek tüm anayasalarda değişmez ve kesin hüküm olarak yerini alacaktır. Anayasa 

değişikliği ile dahi rejiminin adının değiştirilmesi hatta değiştirilmesinin teklif 

edilmesi imkânsız hale getirilmiştir. 

Halifeliğin Kaldırılması (3 Mart 1924) 

Cumhuriyetin ilanından sonra gerçekleştirilen inkılaplar arasında halifeliğin 

kaldırılmasına dair kanun en önemli aşamalardan birini oluşturmaktadır. Halifeliğin 

kaldırılması, 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen kanunlarla olmuştur. 

Hz. Muhammed’in vefatı ile birlikte ortaya çıkan hilafet kurumu, Hz. 

Ebubekir ile başlamış ve Hz. Ali ile son bulan Dört Halife Dönemi (632-661) 

sonrasında sırasıyla Emeviler (656-750) ve Abbasiler (751-1258)’e geçmiştir. Yavuz 

Sultan Selim’in, Mısır’ı fethi (1517) sonrasında Osmanlılara geçtiği kabul 

edilmektedir. Dünya Müslümanlarının desteğini sağlamak için Osmanlı Devleti’nin 

elindeki en önemli kozlardan biri olan halifelik makamı, Birinci Dünya Savaşı 



başlarında ilan edilen Cihad ile test edilmiş ancak bu çağrı, İslam aleminde 

beklendiği kadar ilgi ile karşılanmamıştır. Halifelik kurumunun geleceği 

Cumhuriyetin ilanından sonra kesinlik kazanmıştır. 2 Mart 1924’te Halk Fırkası 

grubunda kararlaştırılan halifeliğin kaldırılması meselesinin Meclis’e sunulması 

gündeme gelmiştir. 3 Mart 1924 tarihinde T.B.M.M’de 431 sayılı kanunla halifelik 

kurumu kaldırılmış, kanun gereğince Osmanlı hanedanına mensup kişiler yurt dışına 

çıkarılmışlardır. Bunun dışında aynı gün çıkarılan kanunlarla Şer’iyye ve Evkaf 

Nezareti ile Erkan-ı Haribiyye-i Umumiyye Vekâleti de kaldırılmıştır. Tevhid-i 

Tedrisat Kanunu (Öğretimin Birleştirilmesi) da aynı gün kabul edilmiştir. 

Çok Partili Siyasi Hayata Geçme Girişimi 

Milli Mücadele’nin kazanılmasından sonra Lozan Barış Anlaşması’nın 

imzalanması, Cumhuriyetin ilan edilmesi, Halifeliğin kaldırılması, 1924 

Anayasası’nın kabulü, İkinci Meclis’te Mustafa Kemal Paşa ile birlikte yola çıktığı 

arkadaşları arasında fikir ayrılıklarına neden olmuştur. Bu durum, parti içindeki 

muhalefeti oluşturmuş, iç ve dış meselelerin görüşülmesi sırasında Mecliste 

tartışmaların meydana gelmesine sebep olmuştur. Mustafa Kemal, ordu ile siyasetin 

birbirinden ayrılması gerektiğini düşünüyordu. Daha önce İkinci Meclis için 

seçimlerin yapıldığı dönemde geçici seçim kanununda bazı değişiklikler yapılmış, 10 

Nisan 1923’te Mustafa Kemal başkanlığında seçime orduda görevli komutanların da 

katılımları gerçekleşmiştir. Söz konusu durum pek çok önemli komutanın aynı 

zamanda milletvekili olmasına neden olmuştur. Bunun önüne geçmek için alınan 

karar sonrasında Kazım (Karabekir), Refet (Bele), Cafer Tayyar (Eğilmez), Ali Fuat 

(Cebesoy) gibi önemli komutanlar askerliği bırakarak mecliste kalmayı tercih 

etmişlerdi. Böylece mecliste bir muhalefetin oluştuğu söylenebilir. 

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası (17 Kasım 1924) 

Cumhuriyet Halk Fırkası (CHF)’ndan ayrılan muhalif gurup, 17 Kasım 1924 

tarihinde Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası adıyla bir parti kurdular (TPCF). 

Başkanlığını Kazım (Karabekir)’in yaptığı fırkanın ikinci başkanlığını Rauf (Orbay), 

genel sekreterliğini ise Ali Fuat (Cebesoy) üstlenmiştir. Refet (Bele), Cafer Tayyar 

(Eğilmez) Paşa, Adnan (Adıvar) gibi tanınmış isimler de partinin kurucuları arasında 



yer almaktaydı. CHF’den ayrılan 32 milletvekilinden 28’i yeni partiye katılmıştır. Bu 

partinin kurucuları, Cumhurbaşkanı’nın tarafsız olması gerektiğini düşünüyor, 

muhalefetsiz bir sistemi de eksik olarak tanımlıyorlardı. Kısa bir süre içinde parti 

muhalefetin toplandığı bir merkez durumuna gelmiştir. Söz konusu günlerde sert 

eleştirilere uğrayan İsmet Paşa, başbakanlıktan çekilmiş yerine Fethi Paşa bu görevi 

üstlenmiştir. Daha ılımlı kişiliğe sahip Fethi Paşa’nın, muhaliflerin de desteğini 

aldığı görülmektedir. Teşkilatlanan TPCF’nin programında aşağıdaki esaslar yer 

almaktaydı: 

-Türkiye Devleti’nin, Cumhuriyet ile yönetildiği, 

-Fırkanın liberalizm ve demokrasi esasına dayandığı, 

-Genel özgürlükleri desteklediği, 

-Anayasanın sadece halkın isteği doğrultusunda değiştirilebileceği, 

-Çıkarılacak kanunlarda halkın ihtiyacının, çağın gereğinin ve adaletin esas 

tutulacağı ifade edilmekteydi. 

-Ayrıca TPCF fikirlere ve dini inançlara saygılı olduğu görüşünü dile 

getirmekteydi. 

Belirtilen bu son maddenin birkaç ay sonra patlak verecek olan Şeyh Sait 

İsyanı’nda etkisi olduğundan söz edilerek rejim karşıtı çevrelerin söz konusu 

maddeden cesaret bulduğu gerekçe gösterilecek ve TPCF, 5 Haziran 1925 tarihinde 

kapatılacaktır. 

Şeyh Sait İsyanı (13 Şubat 1925) 

Şeyh Sait İsyanı, 13 Şubat 1925’te başlamış ve kısa süre içinde Doğu 

vilayetlerine yayılmış; Diyarbakır-Elazığ-Genç vilayetlerini içine alarak 

genişlemiştir. İsyan, Yeni Türk Devleti’nin karşılaştığı ilk ciddi tehlike olma özelliği 

gösterir. İsyanın çıkış sebepleriyle ilgili çeşitli görüşler vardır. Daha ziyade yapılan 

inkılâplara karşı bir tepki gösterme hareketi olarak değerlendirilmektedir. 

Medreselerin kapatılmasının, halifeliğin kaldırılmasının etkisiyle böyle bir isyanın 



gerçekleştirilmesi arasında bir bağlantı olduğu düşünülmüştür. Diğer bir görüş, Şeyh 

Sait’in Kürt kimliği ile ilgilidir. İsyanda İngilizlerin parmağı olduğuna işaret edilerek 

Lozan’da çözülemeyen Musul Meselesi sebebiyle Musul’u, Türkiye’den almak 

isteyen İngilizlerin isyancıları destekleyerek Kürt meselesi çıkarmak istediği dile 

getirilmektedir. Siyasi ayrılıkçı bir hareket olduğu üzerinde durulmuştur. Yeni 

rejimin bölgedeki aşiret yapısının kaldırılmasına dönük girişimlerinin, Şeyh Sait’in 

nüfuzunu kaybedeceği endişesine yol açtığı ve böyle bir ayaklanmayı başlattığı ileri 

sürülmüştür. İktidar ve muhalefet arasındaki çekişmelerin devam ettiği bu dönemde 

isyanı tetikleyen faktörler arasında TPCF’nin payı olduğundan da söz edilmiştir. 

İsyanda muhalefetin parmağı olduğuna işaret edilerek özellikle yukarıda vurgulanan 

parti programında yer alan bir maddenin bunda etkili olduğu belirtilmiştir. 

Takrir-i Sükûn Kanunu (4 Mart 1925) 

Şeyh Sait İsyanı kısa sürede büyümüş, ordu bu ayaklanmayı bastırmakta 

güçlük çekmiştir. Ayaklanmanın genişlemesi ve inkılaplara karşı bir tutum içine 

girmesi sonucu Meclis ciddi önlemler almıştır. Daha önce başbakanlıktan ayrılan 

İsmet Paşa, yeniden hükümeti kurmakla görevlendirilmiştir. İsyanın örfi idare ile 

bastırılabileceğini düşünen Fethi Paşa, bu görüşünün benimsenmemesi, özellikle sıkı 

ve sert tedbirlerin alınması zorunluluğu üzerine istifa etmiştir. Yeni başbakanın ilk 

işi, Takrir-i Sükûn Kanunu’nu çıkarmak olmuştur. 4 Mart 1925 tarihinde çıkarılan 

Takrir-i Sükûn Kanunu’na göre ülkedeki isyanları bastırmak için İstiklal 

Mahkemeleri kurulur. Kanunun iki yıl yürürlükte kalması kararlaştırılırken 

ayaklanma bölgesi ile Ankara’da birer İstiklal Mahkemesi kurulmuştur. İki ay kadar 

süren harekat sonucunda isyan bastırılmış, Şeyh Sait başta olmak üzere isyancılar ele 

geçirilmiştir. Doğu İstiklal Mahkemesi’nin, Şeyh Sait ve diğer isyancılarla ilgili 

olarak aldığı karar doğrultusunda isyanla ilgisi görülenler, idam cezasına 

çarptırılmışlardır. 

Takrir-i Sükun Kanunu’nun yürürlükte kaldığı dönemde söz konusu kanuna 

dayanarak Bakanlar Kurulu, TPCF’nin tüm merkez ve şubelerinin kapatılmasını 

kararlaştırmıştır. Böylece muhalefeti temsil eden siyasal partinin altı buçuk ay kadar 



süren hayatı da son bulmuştur. Türkiye’de çok partili siyasal yaşama geçiş tecrübesi, 

TPCF’nin kapatılmasıyla birlikte hüsranla sonuçlanmıştır. 

İzmir Suikastı Girişimi (17 Haziran 1926) 

1926 yılı baharında yapılan inkılapları halka anlatmak maksadıyla Mustafa 

Kemal Paşa, yurt gezisine çıkmıştı. Muhalefet ile iktidar arasında sürtüşmenin devam 

ettiği bir dönemde İzmir Suikastı meydana geldi. Saldırı için İzmir’de Kemeraltı 

mevkiini seçen suikastçılar, saldırıyı gerçekleştirdikten sonra Giritli Şevki’nin 

yardımıyla Yunan adalarına kaçacaklardı. 

Eski Rize milletvekili Ziya Hurşit; Laz İsmail, Gürcü Yusuf ve Çopur Hilmi 

adlarında üç kişiyi ayarladıktan sonra saldırıyı planlamıştır. Ancak Mustafa Kemal’in 

gelişinin bir gün ertelenmesi, olayların seyrinin değiştirmiştir. Suikastın 

öğrenileceğinden endişeye kapılan Giritli Şevki’nin durumu, İzmir Valiliği’ne haber 

vermesi üzerine suçlular yakalanmıştır. Ayrıca başlatılan soruşturma sonucunda 

Ankara İstiklal Mahkemesi heyeti, İzmir’e gelerek olaya el koymuştur. Hadiseyi 

tertipleyenler arasında İttihad ve Terakki Fırkası üyesi olan kişilerle TPCF’ye 

mensup kişilerin olduğu da düşünülmüştür. Bir darbe planlayarak iktidara gelmek 

istedikleri ve bu nedenle suikastı planladıkları ifade edilmiştir. Kazım (Karabekir), 

Ali Fuat (Cebesoy), Refet (Bele) ve Cafer Tayyar (Eğilmez) gibi eski TPCF 

mensuplarının bazıları, suikast girişimiyle ilgili görülerek tutuklanmışlardır. 

Yargılamalar sonucunda Ziya Hurşit ve arkadaşları idam cezasına çarptırılmıştır. 

Darbe düzenlemekle suçlanan İttihadçıların eski Maliye Bakanı Cavit Bey, 

Bahaeddin Şakir, Kara Kemal gibi isimler de benzer sonuçlarla karşılaşmışlardır. 

Bazı İttihadçıların tutuklandığı yargılamalarda Kazım (Karabekir) ve benzerlerinin 

suçsuzluğu anlaşılmıştır. Bu sayede İttihad ve Terakki Fırkası, Türk siyasi 

hayatından silinmiştir. TPCF mensuplarının da sorumlu tutulduğu bu suikast 

sonrasında muhalefet etkisiz bir hale getirilmiş ve 1930 yılına kadar muhalefetsiz 

siyasi hayata devam edilmiştir. 



Serbest Cumhuriyet Fırkası (12 Ağustos 1930) 

Serbest Cumhuriyet Fırkası (SCF), Cumhuriyetin ilanından sonra çok partili 

siyasi hayata geçilmesi girişiminde ikinci bir deneyim olması bakımından önemlidir. 

Bu fırkanın kurulmasını Atatürk şahsen teşvik etmiştir. Atatürk çok partili rejimin 

yerleşmesini arzu ederken Meclis’te bir muhalefet partisinin varlığı ile halka daha iyi 

hizmet edebilecek bir sistemin oluşacağını düşünmekteydi. Öte yandan 1929 Dünya 

Ekonomik Krizi, tüm dünyada işsizlik ve enflasyonun artmasına yol açmış ve 

Türkiye de bu olumsuz tablodan etkilenmiştir. Bu ağır ekonomik krizin de katkısıyla 

CHF’nin yürüttüğü politikalara karşı halkın duyduğu memnuniyetsizlik giderek 

artmıştır. Ülkedeki tek siyasi partiye karşı muhalefeti yürütecek olan yeni bir 

oluşumun yararlı olacağına inanılmıştır. Muhalefet partisi, hükümetin yanlışlarına 

işaret ederek denetim görevini yerine getireceği gibi bu sorunların üstesinden 

gelinmesine de yardım edecekti. Bu amaçla Atatürk, o tarihlerde Paris büyükelçisi 

olarak görev yapan Fethi Bey’i yeni partiyi kurmakla görevlendirmiştir. Böylece 

Serbest Cumhuriyet Fırkası, çok partili siyasi hayata geçmek amacıyla 12 Ağustos 

1930 tarihinde kurulmuştur. 

SCF’nin, programı liberal düşünceye dayanan ilkeler içermekteydi. CHF’nin 

devletçi ekonomik yaklaşımlarının aksine yeni parti serbest girişimi 

desteklemekteydi. Bu aslında SCF’nin esas görevini de bir bakıma açık hale 

getiriyordu. SCF’nin asıl işlevi, CHF’ye muhalif olmak ve özellikle ekonomi 

alanındaki başarısızlıklarını eleştirmekten ibaretti. SCF, 11 maddelik bir parti 

programına sahipti. SCF, Cumhuriyete ve ilkelerine bağlılık açısından CHF’den 

farklı bir düşünceye sahip değildi. SCF de cumhuriyetçi, milliyetçi ve laik ilkelere 

bağlı kalacağını vurgulamaktaydı. 

Fethi Bey’in başkanlığını yaptığı SCF, Ahmet Bey (Ağaoğlu) gibi dönemin 

önemli ve liberal görüşleri ile öne çıkan bir düşünürü de bünyesine katmıştı. Ayrıca 

Atatürk’ün isteği ile kız kardeşi Makbule Hanım (Atadan)’ın yanı sıra çocukluk 

arkadaşı milletvekili Nuri Bey (Conker) ve Tahsin Bey (Uzer) de bu yeni fırkada 

görev aldılar. 



SCF, beklenmedik bir ilgi ile karşılaşmış ve yurt genelinde hızla 

örgütlenmiştir. Halkın yeni partiye olan ilgisi, Fethi Bey ve arkadaşlarının İzmir 

Gezisi sırasında tüm çıplaklığıyla ortaya çıkmıştır. 4 Eylül 1930’da, İzmir’deki parti 

teşkilatını kurmak üzere şehre gelen Fethi Bey, büyük bir kalabalıkla karşılanmıştır. 

SCF’ye gösterilen bu ilgi CHF’yi endişelendirmiştir. Nitekim CHF taraftarları ile 

yeni partiye sempati duyanlar arasında çıkan olaylarda ölenler ve yaralananlar 

olmuştur. Olaylı İzmir gezisinden sonra Ekim ayında yapılan ve kadınların ilk defa 

oy kullandıkları Belediye Seçimleri’nde SCF, yeni kurulan bir parti için hayli yüksek 

sayılabilecek bir başarı elde etmiştir. Bu durum CHF’de ciddi rahatsızlıklara yol 

açmıştır. İki parti arasındaki ilişkiler giderek gerginleşmiş ve Atatürk, başlangıçta 

sergilemiş olduğu tarafsız tavrı değiştirmiştir. CHF’nin genel başkanı olarak bu 

fırkanın Anadolu’ya ayak bastığı andan itibaren yanında olduğunu ve Anadolu ve 

Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti’nden doğduğunu vurgulamıştır. Atatürk, bu 

kuruma tarihsel olarak bağlı olduğunu; bu bağdan vazgeçmesini gerektiren herhangi 

bir neden olmadığını ve olamayacağını belirterek tavrını açık hale getirmiştir. Bu 

kesin tavırdan sonra partinin kurucusu Fethi Bey, 17 Kasım 1930 tarihinde SCF’nin 

feshine ilişkin dilekçeyi İçişleri Bakanlığı’na sunmuştur. Fethi Bey’in özellikle 

Atatürk ile karşı karşıya gelmemek için fırkasını kapatmak zorunda kaldığı 

bilinmektedir. Üç ay kadar devam eden SCF denemesi başarısızlıkla sonuçlanmış ve 

Atatürk Dönemi’ndeki ikinci çok partili siyasal yaşam denemesi, yine hüsranla 

bitmiştir. 1945 yılına kadar Türkiye’de başka bir siyasi partinin kurulması söz 

konusu olmamıştır. 

Menemen-Kubilay Olayı (23 Aralık 1930) 

SCF’nin kapanmasından kısa bir süre sonra Menemen’de altı kişinin 

başlattığı bir irtica hareketi baş göstermiştir. Birbiri ardına ilan edilen devrimler, bazı 

çevrelerce benimsenmemiş ve tepkilere neden olmuştur. Halifeliğin kaldırılmasıyla 

başlayan bu süreç, eski düzeni benimsemiş olanlar ve ilk fırsatta ona dönülmesini 

arzu edenler tarafından şiddetle eleştirilmiştir. 23 Aralık 1930 tarihinde Ege 

Bölgesi’nde Derviş Mehmed ve taraftarları “Şeriat isteriz” sloganıyla bir ayaklanma 

çıkarmışlardır. Derviş Mehmed’in, mehdilik iddiasına dayanarak başlattığı bu 

isyanın duyulması sonucu Asteğmen Mustafa Fehmi (Kubilay) bölgeye gitmiştir. 



Olaya müdahale etmek isterken yaralanmış ve isyancılar tarafından başı kesilerek 

öldürülmüştür. Kesik başı, bir iple sancağın direğine bağlanarak Menemen’de 

dolaştırılmıştır. Cumhuriyet devriminin ilk şehidi olan Kubilay’la ile birlikte Hasan 

ve Şevki adındaki iki bekçi de isyancılar tarafından şehid edilmiştir. 

Menemen Olayı, tüm yurtta tepki ile karşılanmıştır. Olay sonrasında 

Menemen’in yanı sıra Manisa ve Balıkesir’de bir ay süre ile sıkıyönetim ilan 

edilmiştir. Çankaya’da yapılan bir toplantıda Atatürk, olayın siyasal kaynaklarının 

araştırılmasını talep etmiştir. Araştırmalar sonucunda isyanın Nakşibendi tarikatı ile 

ilgisi tespit edilmiştir. Bu tarikatın önemli isimleri arasında yer alan Esad Efendi’nin 

yanı sıra bazı isimler de gözaltına alınmıştır. 3 Ocak 1931’de kurulan Divan-ı 

Harb’deki duruşmalarda 34 kişi idamla yargılanmış ve 28 kişinin cezaları T.B.M.M 

tarafından onaylanarak idam gerçekleşmiştir. Bunun yanı sıra 41 kişi çeşitli sürelerle 

hapis cezasına çarptırılmış; 27 sanık ise beraat etmiştir. İsyanın bastırılmasından 

sonra 26 Şubat 1931 tarihinde bölgedeki sıkıyönetim kaldırılmıştır. 

Sorular 

1.İzmir İktisat Kongresi’nin başkanlığını kim yürütmüştür? 

a. Mustafa Kemal (Atatürk) 

b. Kâzım Paşa (Karabekir) 

c. Mahmut Esat (Bozkurt) 

d. İsmet (İnönü) 

e. Rauf (Orbay) 

Cevap: “B” 

2. Kâzım (Karabekir), Ali Fuat (Cebesoy), Refet (Bele), Rauf (Orbay) ve 

Adanan (Adıvar) gibi Milli Mücadele Dönemi’nin önde gelen isimleri 

tarafından kurulmuş olan siyasi parti aşağıdakilerden hangisidir? 



a. Cumhuriyet Halk Fırkası 

b. Serbest Cumhuriyet Fırkası 

c. Demokrat Parti 

d. Hürriyet ve İtilaf Fırkası 

e. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası 

Cevap: “E” 

3. Aşağıdaki olaylardan hangisi Takrir-i Sükûn Kanunu (4 Mart 1925)’nun 

çıkarılmasında önemli bir yere sahiptir? 

a. Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın Kurulması 

b. Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Kurulması 

c. Şeyh Sait İsyanı 

d. Menemen-Kubilay Olayı 

e. İzmir Suikastı 


KAYNAKLAR 


2009. 



Emrence, Cem, 99 Günlük Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Fırkası, İstanbul: 

İletişim, 2006. 










Turan, Şerafettin, Türk Devrim Tarihi: Ulusal Direnişten Türkiye Cumhuriyeti’ne (2. 

Kitap), Ankara: Bilgi Yayınevi, 1992. 

Zürcher, Eric Jan, Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası, (çev. Gül Çağalı Güven), 

İstanbul: Bağlam Yayınları, 1992. 



III. KONU: HUKUK ALANINDA YAPILAN DEVRİMLER 


Hukukun Anlamı, Önemi ve Kaynakları 

Başlıca Hukuk Sistemleri 

Osmanlı Hukuk Sistemi 

Yeni Hukuk Sisteminin Oluşturulması 

Medeni Kanun’un Kabulü 

Yeni Türk Devletinin Anayasaları 

1921 Anayasası 




Kadınlara Seçme ve Seçilme Hakkının Tanınması 

Hukukun Anlamı, Önemi ve Kaynakları 

Hukuk, hak kelimesinin çoğul halidir. Toplum içerisinde kişiler arasındaki 

ilişkileri düzenleyen ve devletin yaptırım gücü ile desteklenen kurallar bütününe 

hukuk denilmektedir. Toplumda düzenin oluşturulması bakımından hukuk önemlidir. 

Hukukun uygulanması devlet gücü ile yapılmaktadır. Kişilere bırakılmış bir husus 

değildir. 

Hukukun kaynakları yazılı ve yazılı olamayan kaynaklar şeklinde ikiye 

ayrılmaktadır. Kanunlar, kanun hükmünde kararnameler, yönetmelikler, tüzükler, 

yazılı hukukun kaynaklarını oluşturmaktadır. Yazılı olmayan kaynaklara ise 

gelenekler, adetler, din ve toplumsal bazı gerçekler, görgü kuralları dâhildir. 

Başlıca Hukuk Sistemleri 

Dünyada beş tür hukuk sistemi bulunmaktadır: Roma Hukuku, Ortak Hukuk, 

İslam Hukuku, Sosyalist Hukuk, Uluslar arası Hukuk. 



Roma Hukuku, Avrupa ve Türkiye’de geçerli olan bir hukuk sistemidir. 

Medeni hukuk konusunda diğerlerine göre daha ileri bir düzeydedir. Roma Hukuku 

Sisteminde hukuk, özel ve kamu olarak ikiye ayrılır. Şahıslar arasındaki ilişkileri 

düzenleyen hukuka özel hukuk denilmektedir. Şahısların devlet ve devletin 

kurumlarıyla arasındaki ilişkileri düzenleyen kısmına ise kamu hukuku adı 

verilmektedir. 

Ortak Hukuk, Roma Hukukunda olduğu gibi kısımlara ayrılmamaktadır. 

Daha pratik bir hukuk olma özelliğine sahiptir. Toplumun tecrübesinin ve hakimlerin 

yorumlamalarının etkisi büyüktür. 

İslam Hukuku, İslam dinine dayanmaktadır. Hukuk kurallarının dört ana 

kaynağı mevcuttur: İslam Dininin kutsal kitabı olan Kur’an-ı Kerim, Hz. 

Muhammed’in davranışlarını ve sözlerini içeren sünnet, benzer olaylarla mukayese 

anlamına gelen kıyas ve alimlerin görüş bildirmeleri anlamını taşıyan icma. İslam 

hukukun hakim olduğu Osmanlı hukuk sistemi de bu çerçeve içinde 

değerlendirilebilir. 

Sosyalist Hukuk, kişilerin mülkiyet hakkının olmadığı, bireyden daha çok 

toplumun ön planda olduğu bir sistem olup sosyalist ülkelerde uygulanmaktadır. 

Uluslar arası Hukuk, devletlerarası ilişkileri düzenler. Vatandaşlar arsındaki 

ilişkileri düzenleyen hukuka iç hukuk, vatandaşların diğer devlet ve uluslar arası 

örgütlerle ilişkilerini düzenleyen kurallara ise dış hukuk denilmektedir. Uluslar arası 

hukuk, bütün devletleri eşit ve bağımsız olarak görmektedir. Yani kuralları 

yapanlarla ona uyanlar aynı düzeydedirler. 

Osmanlı Hukuk Sistemi 

Osmanlı hukuk sisteminde dini esaslara dayanan Şer’i hukuk geçerliydi. Özel 

hukuk alanı (Şahıs Hukuku, Aile Hukuku, Borçlar Hukuku, Ticaret, Miras ve Eşya 

Hukuku) Şer’i Hukuka göre düzenlenirken genel hukuk alanlarında Şer’i hukukun 

dışında kalan konularda Örfi Hukuka başvurulmuştur. Temelde padişah iradesine 

dayanan bu hukukta geleneğin ve eski uygulamaların önemi büyüktür. Fatih Sultan 

Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman dönemlerinde yapılan kanunnameler, örfi 



hukuka örnek olarak gösterilebilir. Pratik ihtiyaçlardan hareketle çıkarılan bu 

kanunlar, Şer’i hukuka ters düşmeyecek biçimde uygulanmaktaydı. Padişaha örfi 

hukuku yapma yetkisini veren yine Şer’i hukuk idi. Süreçte örfi hukukun alanı 

genişledi ve Şer’i hukukun boşlukta bıraktığı alanlar, örfi hukukla dolduruldu. 

Osmanlı klasik düzeninde şer’i ve örfi hukuk uyum içinde işlemiştir. 

18.yüzyılın sonlarında başlayan değişim sürecinde batının hukuk anlayışı ve 

kurallarının Osmanlı dünyasına girdiği bilinmektedir. Batı hukuku başlangıçta 

gayrimüslimlerin yaşamlarını kolaylaştırmak üzere uygulama alanı bulmuştur. 

Zamanla Müslümanlar üzerinde de etkisi büyük oldu. 

Modernleşme sürecinde hukuk alanında değişimler söz konusudur. Batıdan 

doğrudan kanun alımı anlamına gelen iktibas olarak adlandırılan bu süreç, Tanzimat 

Fermanı (1839) ile başlamıştır. Anayasa hukukunun batılılaştığı dönem olarak 

değerlendirilen fermanda tebaaya ilk defa vatandaşlık hakları tanınmıştır. Ayrıca 

hukuk alanında yapılan düzenlemeler söz konusu iken ceza hukukuna yönelik 

çalışmalar yapılmıştır. Osmanlı vatandaşlarının tümüne tanınan can ve mal güvenliği, 

ırz ve namus dokunulmazlığı, cezai kurallarla ifadesini bulmuştur. 1850’de kabul 

edilen Ticaret Mahkemeleri Kanunu, ekonomik hayatı yoluna koyarken 1857 yılında 

Arazi Kanunnamesi, vatandaşların toprak mülkiyeti hakkını elde etmesini 

sağlamıştır. 

Tanzimat’tan itibaren şer’i hukuk sisteminin yanı sıra seküler bir hukuk 

sisteminin gelişmeye başladığı dikkati çekmektedir. İkilik yaratan bu durum, 1856 

yılındaki Islahat Fermanı sonrasında Nizamiye Mahkemeleri’nin kurulmasıyla daha 

da pekişmiştir. Müslümanlar ve gayrimüslimler için iki tür hukuk sistemi geçerli 

olmuştur. Hukuk sisteminin parçalanmasına rağmen modern hukuk kavramları ile 

tanışma, yeni yargılama usulleri, mahkemelerin kurulması ile birlikte eşitsizliklerin 

giderilmesi sağlanmıştır. Modern hukukla tanışma süreci olarak değerlendirilen bu 

dönem, Cumhuriyet için büyük bir birikimin hazırlanması anlamına gelmektedir. 



Yeni Hukuk Sisteminin Oluşturulması 

Hukuk alanında yapılan devrimlerin ortaya çıkmasını sağlayan gelişmeler, 1921 

yılına kadar götürülebilir. 23 Nisan 1920 tarihinde açılan T.B.M.M, Osmanlı 

hakimiyetini ve anayasasını (Kanun-ı Esasi) tanımadığı için 20 Ocak 1921’de bir 

anayasayı ( Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu) kabul etti. 1921 Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu, 

Kurtuluş Savaşı yıllarının olağanüstü koşullarında hazırlanan bir anayasa niteliğine 

sahipti. Bu sebeple, modern bir devletin ihtiyaçlarını karşılamaktan uzaktı. 24 

maddeden oluşan bu anayasa, Büyük Millet Meclisi’nin, kendi anayasasına sahip 

olma isteğinden hareketle ortaya çıkmıştır. Anayasanın birinci maddesinde Milli 

Egemenliğin Türk milletine ait olduğu vurgulanmaktaydı. Anayasanın bütün yetkileri 

T.B.M.M’de toplanmaktaydı. Saltanatın kaldırılması (1 Kasım 1922), Cumhuriyetin 

İlanı (29 Ekim 1923) sonrasında halifeliğin kaldırılması (3 Mart 1924), hukuk 

alanından yapılacak düzenlemeler için gerekli çerçeveyi hazırlamıştı. 20 Nisan 

1924’te çıkarılan Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu (1924 Anayasası), Cumhuriyetin ilk 

anayasası olma özelliğinin yanı sıra her türlü ihtiyacı karşılayabilecek bir 

düzenlemeyi de içermekteydi. 1925 yılında Ankara’da Adliye Hukuk Mektebi 

açılmıştır. Bu Cumhuriyetin ilk yüksek öğretim kurumu idi. Yeni rejimin hukuka 

verdiği önemi göstermekte olan bu kurum, aynı zamanda bu alandaki boşluğu da 

dolduracaktı. 1926 yılı hukuk alanında en kapsamlı yeniliklerin yapıldığı yıl olarak 

bilinmektedir. Benzer şekilde Medeni Kanun da aynı yıl hayatımıza girmiştir. 

Medeni Kanun’un ardından kabul edilen Borçlar Kanunu da iktibas yolu ile 

İsviçre’den alınmıştır. Ceza Kanunu ise İtalya’dan alınarak aynı yıl içinde yürürlüğe 

girmiştir. Osmanlı’dan başlayarak devam eden batı hukuku normlarına uyum 

gösterme ulus devletin oluşmasının hukuki zeminini de hazırlamıştır. 

Medeni Kanun’un Kabulü 

Tanzimat Dönemi’nde özel hukuk alanında kanunlaştırma çabaları başlayınca 

Avrupa hukuku ile Osmanlı hukukunun bir sentezini yapma girişimleri mevcut 

olmuştur. Dönemin Divan-ı Ahkâm-ı Adliye Nazırı olan tarihçi Ahmed Cevdet Paşa 

başkanlığındaki kurul tarafından kaleme alınan Mecelle (Mecelle-i Ahkâm-ı Adliyye), 

on yıllık bir çalışma sonucunda (1868-1878) ortaya çıkmış olan Osmanlı Medeni 



Kanunu’dur. Yalnız Osmanlıların değil tüm İslam dünyasının ilk medeni kanunu ve 

borçlar yasası olan Mecelle ile borçlar, usul, eşya ve medeni hukuka ilişkin kurallar 

düzenlenmiştir. Mecelle, 1926 yılında Türk Medeni Kanunu’nun kabulüne kadar 

yürürlükte kalmıştır. 

İnsanların günlük işlerinin büyük bir kısmını düzenleyen, kişinin dünyaya 

gelişinden ölümüne kadar olan bütün özel işlerini kapsayan Medeni Kanun, istisnasız 

olarak her vatandaşı ilgilendirmektedir. İsviçre Medeni Kanunu’ndan iktibas yolu ile 

alınmış olan Türk Medeni Kanunu, yargıca geniş yetkiler tanımaktadır. Kanun, 

bireysel özgürlüklere ve özel teşebbüse de yer vermektedir. Eşitlik esasını savunan 

kanun kadın-erkek eşitliğini prensip itibariyle kabul etmektedir. Tek eşlilik, resmi 

nikah, hakim kararı ile boşanma gibi esasları da içermektedir. Ayrıca en önemlisi, 

kadına da boşanma hakkı tanınmıştır. Yani evlenme, boşanma ve miras gibi 

konularda yapılan uygulamalar, kanun sayesinde laik bir niteliğe kavuşmuştur. 17 

Şubat 1926’da kabul edilen Medeni Kanun’un, İsviçre’den iktibas edilmesinin 

sebebi, dönemin Adalet Bakanı, Mahmut Esat Bozkurt’un, İsviçre’de hukuk eğitimi 

almasıyla yakından ilgilidir. Bu durumun kanunun orijinalinin Fransızca olup 

Cumhuriyet dönemi hukukçularının Fransızca bilmelerinin etkisiyle gerçekleştiği 

söylenebilir. 4 Ekim 1926 tarihinde yürürlüğe giren Medeni Kanun, dört bölüm, 937 

maddeden oluşmaktadır. 22 Nisan 1926’da ise Medeni Kanun’un devamı niteliğinde 

olan Borçlar Kanunu kabul edilmiştir. 

Yeni Türk Devletinin Anayasaları 


20 Ocak 1921 tarihinde T.B.M.M tarafından kabul edilen ilk anayasa, 

Meclis’in dokuz aylık bir faaliyetinden ve uzun süre görüşmelerden sonra kabul 

edilmiştir. 1921 Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu, Osmanlı İmparatorluğu’nun yerine yeni 

bir Türk devletinin kuruluşunu hukuki yönden belirten bir belge niteliğindedir. 

Olağanüstü şartlar ve acil ihtiyaçlar sebebiyle hazırlanmış olan bu anayasa, 23 madde 

ve bir ek maddeden oluşmaktaydı. Kuvvetler birliği sisteminin hakim olduğu bir 

anayasadır. Türkiye’de “bütün kuvvet ve yetkilerin kaynağı millet iradesidir, milli 

iradeyi millet adına temsil eden tek yetkili organ T.B.M.M’dir” ifadesinin yer aldığı 



1921 Anayasası’na göre Meclis aynı zamanda hem yasama hem de yürütme yetkisine 

sahipti. 


Olağanüstü şartlarda hazırlanmış 1921 Anayasası, ayrıntılı bir anayasa olma 

özelliğine sahip değildi. Zaman zaman değişikliğe uğrayan anayasa 1924 yılına 

gelindiğinde modern bir devletin ihtiyaçlarını karşılamaktan da uzak olması 

sebebiyle demokratik ve çağdaş ölçülerde bir anayasa yapılması gündemin önemli 

meselelerinden biri haline gelmiştir. 20 Nisan 1924 tarihinde T.B.M.M. tarafından 

kabul edilen bu ikinci anayasa da yine Teşkilat-ı Esasiyye Kanunu adını 

taşımaktaydı. 

Altı bölüm ve 105 maddeden oluşan 1924 Anayasası, hem Meclis hükümeti 

hem de parlamenter rejime has özellikler taşımaktadır. “Türk milletini ancak 

T.B.M.M temsil eder ve millet adına egemenlik hakkını yalnız o kullanır” (Madde 4) 

“Yasam yetkisi ve yürütme erki, T.B.M.M’de belirir ve onda toplanır” (Madde 5) 

“Meclis, hükümeti her zaman denetleyebileceği ve düşürebileceği halde (Madde 7) 

hükümetin Meclisi feshetme yetkisi yoktur” 

1924 Anayasası’nın birinci maddesi, “Türkiye Devleti bir Cumhuriyettir” 

hükmünü taşımakta olup ikinci maddesi ise “Türkiye Devleti’nin dini İslam dinidir, 

resmi dili Türkçedir, başkenti Ankara’dır” hükümlerine yer vermekteydi. 

Sivil bir anayasa özelliğine sahip olan 1924 Anayasası’nda bazı değişiklikler 

yapılmıştır. 10 Nisan 1928 tarihinde Osmanlı’dan tek bir iz barındıran “devletin dini 

İslam’dır” hükmü anayasadan çıkarılmıştır. Milletvekillerinin ve Cumhurbaşkanı’nın 

yeminlerinde yer alan “vallahi” kelimesi yerine “namusum üzerine söz veririm” 

ifadesi getirilmiştir. Buna ilave olarak T.B.M.M’nin görevlerini sayan maddeden 

“Şer’i hükümlerin yerine getirilmesi” görevi çıkartılarak 1924 tarihili Teşkilat-ı 

Esasiyye Kanunu laik içeriğe bürünmüştür. 

Anayasada yapılan bir değişiklikle 5 Aralık 1934’te kadınlara seçme ve 

seçilme hakkı verilmiştir. Seçmenlik yaşı ise 18 yaşını bitirenler yerine 22 yaşını 

bitirenlere tanınmıştır. 5 Şubat 1937 tarihinde ise CHP’nin programında yer alan altı 



ok, yani Atatürk’ün altı ilkesi anayasaya dahil edilmiştir. Türkiye Cumhuriyeti, 

“cumhuriyetçi, milliyetçi, halkçı, devletçi, laik ve inkılapçı” olarak tanımlanmıştır. 

1924 Anayasası, 1960 yılına kadar yürürlükte kalmıştır. İki kısa çok partili 

hayat denemesi (1924 Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası ve 1930 Serbest 

Cumhuriyet Fırkası) göz önünde bulundurulmazsa 1945 yılına kadar tek partili, 

1945’ten 27 Mayıs 1960 Askeri Muhtırası’na kadar da çok partili dönemlerin 

anayasası olma özelliği taşımaktadır. Bu özelliği ile diğer anayasalardan 

ayrılmaktadır. 


27 Mayıs 1960 günü Milli Birlik Komitesi (MBK) adı altında toplanan Türk 

Silahlı Kuvvetleri’ne mensup bir grup genç subay yönetime el koymuştur. 29 Eylül 

1960 tarihinde Demokrat Parti (DP) kapatılmış, DP’li pek çok milletvekili de 

tutuklanmış ve devamında Yassıada’daki yargılama süreci başlamıştır. Yaklaşık bir 

yıl kadar süren Yassıada Mahkemeleri’nde toplam 592 kişi sanık olarak yargılanmış 

ve Adnan Menderes, Fatin Rüştü Zorlu ve Hasan Polatkan’ın ölüm cezaları 

onaylanarak idam edilmişlerdir. Ardından düzeni yeniden oluşturmak üzere harekete 

geçen MBK 1961 Anayasası’nı hazırlamak için Kurucu Meclis’i görevlendirmiştir. 

Anayasayı hazırlamak üzere İstanbul’dan Ankara’ya getirilen bir grup Öğretim Üyesi 

28 Mayıs’ta Profesör Sıddık Sami Onar başkanlığında ilk anayasa komisyonu 

raporunu MBK’ya sunmuştur. Geçici anayasaya göre genel seçim yapıldıktan ve 

anayasa yürürlüğe girdikten sonra TBMM yönetimi devralana dek MBK Türk Milleti 

adına egemenlik hakkını kullanacaktır. 

1961 Anayasası, 1924 Anayasası’nda birtakım değişiklikler yapılarak söz 

konusu dönemin şartlarına uygun hale getirilerek oluşturulmuştur. TBMM’nin 

yerinde artık MBK vardır. Geçici anayasa yürürlüğe girdikten sonra Meclis açılmış 

ve MBK, yasama görevini üstlenmiştir. MBK içindeki görüş ayrılıkları iktidarı 

devam ettirmek isteyenlerle devretmek isteyenler arasında giderek derinleşmiştir. 

Tasfiyeler sonrasında ikinci MBK dönemi başlamış ve Kurucu Meclis çalışmalarına 

hız vermiştir. En çok oy oranına sahip olan CHP’nin etkin olduğu bir meclis 

kurulmuştur. 6 Ocak-4 Eylül 1961 arasında görev yapan bu meclis anayasayı kabul 



etmiştir. Türkiye tarihinde ilk kez bir anayasa halk tarafından onaylanmıştır. 9 

Temmuz 1961 yılında halkoylamasına sunulan anayasanın, % 38 Hayır oyuyla 

yeterli ölçüde tasvip edilmediği görülmüştür. 20 Temmuz 1961 tarihinde yürürlüğe 

giren bu anayasa ihtilal öncesi döneme duyulan bir tepki anayasasıdır. 1961 

Anayasası, Milli Güvenlik Kurulu (MGK) gibi önemli bir yapıyı oluşturmakla 

birlikte tüm halkı temsil eden bir anayasa olmaması sebebiyle de eleştirileri 

toplamıştır. 

1924 Anayasası’nda yer alan “TBMM, milletin yegâne ve hakiki temsilcisi 

olup millet adına hakkı, hakimiyeti istima eder” şeklindeki maddesi, 1961 

Anayasası’nda “millet egemenliği anayasanın koyduğu esaslara göre yetkili organlar 

eliyle kullanılır” şeklinde ifadesini bulmuştur. Meclis dışındaki yetkili organların 

Milli Egemenliğin kullanılmasında rolü ifade edilmekteydi. 1961 Anayasası’nın asıl 

amacı, çoğunluğu elde eden iktidarların uygulamalarına engel olmak amacıyla yeni 

kurumlar oluşturarak siyasi iktidarı sınırlamaya yönelik olmuştur. Yani Meclis, 

egemenliği kullanan tek organ olmaktan çıkarılmıştır. Hukuk devleti ilkesi, 1961 

Anayasası’nın temel niteliklerinden birisidir. 

1961 Anayasası’nda yürütmenin gücü azaltılarak güçler ayrılığı ilkesi 

derinleştirilmiştir. TBMM’nin yanında Senato kurularak iki meclisli yasama 

sistemine geçilmiştir. Her iki meclisin hukuki durumları ile seçilecek olanlarda 

aranan şartlar farklılık içermekteydi. 1961 Anayasası, 12 Eylül 1980 Askeri 

Müdahalesi’ne kadar yürürlükte kalmıştır. 


12 Eylül 1980’de ordunun yönetime el koymasının ardından yasama ve 

yürütme yetkileri Milli Güvenlik Kurulu tarafından kullanılarak kısa süre içinde 

Bakanlar Kurulu kurulacağı ve yürütmenin bu kurula bırakılacağı vurgulanmıştır. 

Bakanlar Kurulu oluşturulmuş ve başına Emekli Oramiral Bülent Ulusu getirilmiştir. 

1982 yılında halkoylaması ile kabul edilmesinin ardından siyasi yasakların 

kalkacağına dair beklenti ortaya çıkmıştır. Siyasi Partiler Kanunu, siyasi faaliyetleri 

serbest bırakan konsey kararları, seçmen kütüklerini düzenlenmesi, seçimli ve partili 



hayata dönüş söz konusuydu. Ayrıca ülkeyi yeniden yapılandırma planının en önemli 

kısımlarından birini 1961 Anayasası’nın yenilenmesi oluşturmaktaydı. 7 Kasım 1982 

tarihinde yapılan halk oylaması sonucunda 1982 Anayasası, geçerli oyların % 

91.37’sini alarak kabul edilmiştir. Kenan Evren, Cumhurbaşkanı seçilmiştir. 

1982 Anayasası’nda yapılan ilk değişiklik, 1987 yılında yapılan halk 

oylaması ile gerçekleşmiş olup dört alanda değişim söz konusudur. Seçmen yaşı, 21 

yaşını doldurmuş olmak şeklinde iken 20 yaşına girmiş olmak şeklinde değiştirilmiş 

ve milletvekili sayısı 400’den 450’ye çıkarılmıştır. İkinci değişiklik halk oylamasına 

gerek kalmadan 1993’te yapılmıştır. Özel radyo ve televizyonların durumu yasal hale 

getirilmiş, radyo-televizyon kurma ve işletme yetkilerini sadece devlete tanıyan 

hüküm değiştirilmiştir. Halk oylamasına sunulmadan yapılan üçüncü değişiklik, 

1995 yılında gerçekleştirilmiştir. Kapsamlı bir paketi içeren bu değişiklik sendikalar, 

dernekler, seçme-seçilme, siyasi faaliyetlerde bulunma, partiler, TBMM ve üyeleri, 

kooperatifler ve yargıya ilişkindi. Yurt dışındaki vatandaşlar ile tutukluların oy 

kullanmaları gerçekleşerek seçmen yaşı 20 yerine 18 olmuştur. Dördüncü değişiklik 

ise Devlet Güvenlik Mahkemeleri (DGM)’nde yer alan subay üyelerin yerine 

sivillerin atanmasına ilişkin olarak yargıda yapılan bir değişikliğe yönelikti. 

Danışma Meclisi tarafından hazırlanan 1982 Anayasası’nın amacı, güçlü bir 

iktidar için gerekli görülen temel hak ve özgürlüklerin kısıtlanmasına izin vermek 

olmuştur. Yürütmeyi güçlendirmeyi amaçlayan 1982 Anayasası, Cumhurbaşkanı’nın 

yetkilerini genişletmeyi benimsemiştir. 1961 Anayasası’nda olduğu gibi seçimle 

işbaşına gelen meclisler yerine atama ve sınırlı bir temsil söz konusudur. 

Kadınlara Seçme ve Seçilme Hakkının Tanınması 

17 Şubat 1926 tarihinde kabul edilen Medeni Kanun ile Türk kadını 

toplumsal yaşama dair pek çok hak elde etmiştir. Atatürk’ün temel ilkelerinden biri 

olan halkçılık ilkesine aykırı olan eşitsizliği gidermek için kadınlarla ilgili kadınlarla 

ilgili siyasi haklar konusunda düzenlemeler yapmak gerekliydi. Bu husustaki ilk 

adımı 3 Nisan 1930 tarihli Belediyeler Yasası teşkil etmektedir. Söz konusu yasa ile 

Türk kadınlarına belediye seçimlerine katılma hakkı tanınmaktaydı. Bir sonraki 

aşama, 26 Ekim 1933’te Köy Kanunu’nun değiştirilmesi sonucu Muhtar ve İhtiyar 



Heyetleri’ne seçme ve seçilme hakkının elde edilmesiyle ilgilidir. Türk kadınının asıl 

siyasi hakkını elde ettiği en önemli gelişme, anayasada yapılan bir değişiklikle 5 

Aralık 1934 tarihinde milletvekili seçmek ve seçilmek hakkının kadınlara da tanınmış 

olmasıdır. 1935 yılındaki seçimlerde 18 kadın TBMM’ye milletvekili olarak 

girmiştir. Medeni Kanun’un alındığı İsviçre’deki hem cinslerinden çok önce 

parlamentoya girmeyi başaran Türk kadını, Avrupa kadınlarına göre çok erken bir 

tarihte siyasi haklara sahip olmuştur. Fransa, Yugoslavya ve Bulgaristan’da henüz bu 

haktan söz etmek mümkün değildi. 

Sorular 

1.1926 yılında kabul edilen Türk Medeni Kanunu, hangi medeni kanundan 

iktibas edilmiştir? 

a. İsviçre 

b. Hollanda 

c. İtalya 

d. Fransa 

e. Almanya 


2. Hem tek partili hem de çok partili dönemde yürürlükte kalan anayasa 

aşağıdakilerden hangisidir? 

a. 1921 Anayasası 

b. 1961 Anayasası 

c. 1982 Anayasası 

d. 1924 Anayasası 



e. Kanun-ı Esasi 


3. Kadınların siyasi yaşamda elde ettikleri en büyük hak aşağıdakilerden 

hangisi ile gerçekleşmiştir? 

a. Kadınlara Belediye Seçimlerine katılma hakkının tanınması 

b. Muhtar ve İhtiyar Heyetlerine seçme ve seçilme hakkının tanınması 

c. Milletvekili seçme ve seçilme hakkının tanınması 

d. Tek eşliliğin kabul edilmesi 

e. Medeni Kanun’un kabulü 


KAYNAKLAR 


2009. 












IV. KONU: EĞİTİM VE KÜLTÜR ALANINDA YAPILAN ÇALIŞMALAR 


Osmanlı Devleti’nde Eğitim 

Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) 

Yeni Türk Alfabesi’nin Kabulü (1 Kasım 1928) 

Yeni Tarih ve Dil Anlayışı 

Üniversite Reformu (1933) 

Güzel Sanatlar Alanındaki Gelişmeler 

Osmanlı Devleti’nde Eğitim 

Osmanlı Devleti’nin eğitim sistemi, Selçuklulardan devralınan geleneksel 

İslami eğitim anlayışına dayanan, toplumun tamamına ulaşamayan bir yapı 

sergilemekteydi. Çoğunluğunu halk çocuklarına parasız eğitim veren Sıbyan 

Mektebleri ve Medreseler oluşturmaktaydı. Ayrıca devletin üst kademelerine idareci 

yetiştiren Enderun Mektebi mevcut idi. Medreselere, Sıbyan Mektebini bitirenler 

devam etmekteydiler. Sadece erkek öğrencilerin devam edebildiği bu okulların 

öğretim dili Arapça’ydı. 

Yenileşme hareketlerinin başlaması ile birlikte ilk olarak askeri okulların 

açılması söz konusu olmuştur. II. Mahmud döneminde ilköğretim zorunlu hale 

getirilmiş, Avrupa’ya ilk defa öğrenci gönderilmiştir. Tıbbiye (1827) ve Harbiyye 

(1834) Mektebleri açılmıştır. Tanzimat’ın ilanı ile yeni okullar açılmış ve bunlar ilk, 

orta ve yüksek öğretim adı altında üç basamağa ayrılmıştır. Biri geleneksel diğeri 

modern iki eğitim sisteminin varlığı söz konusuydu. Geleneksel sistem, Şer’iyye ve 

Evkaf (Vakıflar) Vekaleti’ne bağlı olup dini bir içeriğe sahipti. Modern eğitim 

sistemi ise Maarif Nezareti’ne bağlıydı. Tanzimat’ın sonlarına doğru Fransız eğitim 

sistemi model alınmıştır. Mekteb-Medrese ikiliğinin meydana gelmesi dışında azınlık 

(Rum-Ermeni-Yahudi) ve yabancıların açmış olduğu okullar sayesinde eğitim 

sistemi, kozmopolit bir hale gelmiştir. Eğitim ve kültürde birlik mevcut olmayıp 



ilköğretimdeki okullaşma oranı % 20 civarındaydı. Okuma-yazma bilenlerin sayısı 

ise % 10’un altındadır. Kısaca yeni Türk Devleti, eğitim konusunda Osmanlı’dan son 

derece olumsuz sayılabilecek bir miras devralmıştır. 

Tevhid-i Tedrisat Kanunu (3 Mart 1924) 

3 Mart 1924 tarihinde Saruhan ( Manisa) milletvekili Vasıf Bey, (Çınar) ile 

57 arkadaşı tarafından hazırlanan kanun teklifi, TBMM genel kurulunda görüşülerek 

oy birliği ile kabul edilmiş ve 430 sayı ile yasalaşmıştır. 

Tevhid-i Tedrisat Kanunu’na göre Medreseler kapatıldı ve bütün okullar, 

Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlandı. (İstanbul) Darülfünun’a bağlı İlahiyat Fakültesi 

ve ülkenin çeşitli yerlerinde İmam-Hatip Okulları açıldı. İlki aracılığıyla yüksek din 

uzmanları yetiştirilmesi sağlanacaktı. İkincisi ise dini hizmetleri görecek memurların 

yetişmesi için açılan kurumlardı. Kanunun kabul edilmesi ile birlikte ikiliğe neden 

olan mekteb-medrese ayrımına son verilecek zararlı faaliyetleri ile bilinen yabancı ve 

azınlık okulları denetim altına tutulabilecekti. Kısaca eğitim merkezileştirilerek 

devlet kontrolü ve denetimi sağlanacaktır. 

3 Mart 1924 günü kabul edilen Halifelik ile Şer’iyye ve Evkaf Vekaleti’ni 

kaldıran kanunlarla öğretim birliğini ve laikleşmeyi engelleyecek unsurlar ortadan 

kaldırılmıştır. 

Yeni Türk Alfabesi’nin Kabulü (1 Kasım 1928) 

Türkler tarih boyunca çeşitli alfabeler kullanmıştır. Göktürk Alfabesi olarak 

bilinen 38 harfli alfabenin dışında, Uygur Türkleri’nin kullandığı Soğd Alfabesi, 

İslamiyet’in kabulünden sonra benimsenen Arap Alfabesi bunlardan sadece 

bazılarıdır. En son kullanılan Arap Alfabesi ile Türkçe kolay yazılıp okunamıyordu. 

Bu harflerle okuma-yazma sınırlı bir kesimin kontrolünde kalmıştır. Okuma-yazma 

bilenlerin sayısının hep düşük kalmasına yol açan bu durumdan toplumun 

kurtarılması icap etmekteydi. 

Harf inkılabının ilk adımı, 20 Mayıs 1928’de 1288 sayılı kanunla atılmış olup 

Arap rakamlarının kullanılmasına son verilerek milletlerarası rakamların 



kullanılmasına başlanmıştır. Bu durum Türk modernleşmesi açısından belki de en 

büyük kırılmayı oluşturmuştur. 

Atatürk’ün talebi doğrultusunda yapılan çalışmalar sonucunda Türkçeyi en iyi 

karşılayan harflerin Latin harfleri olduğu görüşü netleşmiş ve Arap harfleri ile 

Türkçe yazmanın zorlukları ortaya konulmuştur. 1 Kasım 1928 tarihinde Latin 

harflerine dayanan Yeni Türk Alfabesi, T.B.M.M’de 1353 sayılı yasa olarak kabul 

edilmiştir. “Türk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakkında Kanun” 3 Kasım 1928’de 

yürürlüğe girmiştir. Latin harflerinin halka öğretilmesi için yurt geneline okumayazma 

seferberliği başlatılarak % 10’un altında okuma-yazma oranına sahip olan 

Türk halkının okur-yazar yapılması hedeflenmiştir. Açılan Millet Mektebleri (10 

Ocak 1929) aracılığıyla yeni alfabenin topluma öğretilmesi ve yeni bilgilerin 

aktarılması konusunda önemli işler başarılmıştır. Başöğretmen sıfatıyla Atatürk 

öncülüğünde başlayan söz konusu çalışmalar, Türk toplumunda okuma-yazma 

bilenlerin sayısının hızla artmasına neden olmuştur. 16-45 yaşlarındaki vatandaşların 

katıldığı kurslar düzenlenmiş ve okuma-yazma, hesap, sağlık ve yurt bilgisi 

derslerine ağırlık verilmiştir. Bunun dışında halk okuma odaları aracılığıyla da 

benzer şekilde okuma alışkanlığı kazandırılmaya çalışılmıştı. 

1932 yılında açılan Halkevleri aracılığıyla eğitim, kültür ve sanat 

faaliyetlerine ağırlık verilmiştir. Atatürk’ün halkçılık ilkesine dayanılarak açılan 

Halkevleri, kısa sürede birkaç vilayette yaygın hale gelmiştir. Bilim adamlarının, 

siyasetçilerin konferans düzenlendikleri, tiyatro gösterilerinin, çok sesli müzik 

konserlerinin düzenlendiği, çeşitli kursların açıldığı Halkevleri tüm vatandaşlara 

açıktı. Halkevlerinin amacı, onları Türkiye Cumhuriyeti’ne yakışır birer vatandaş 

olarak yetiştirmekti. Halkevleri 1951 yılında dönemin hükümeti tarafından 

kapatılmıştır. 

Yeni Tarih ve Dil Anlayışı 

Tarih alanında atılan ilk adım, 23 Nisan 1930 tarihindeki 6. Türk Ocakları 

Kurultayı’nda alınan bir kararda ortaya çıkmış ve Türk Ocakları içinde Türk Tarihi 

Tetkik Heyeti kurulması kararlaştırılmıştır. 12 Nisan 1931 tarihinde başkanlığını 

Tevfik Bıyıklıoğlu’nun yaptığı Türk Tarihi’ni Tetkik Heyeti, 3 Ekim 1935’te Türk 



Tarih Kurumu (TTK) adını almıştır. Yeni bir tarih görüşünü ifade eden Atatürk’ün 

Tarih Tezi’ne göre Türk milletinin tarihi, yalnız Osmanlı tarihinden ibaret olmayıp 

çok daha eskidir ve ilişkide bulunduğu tüm medeniyetler üzerinde etki bırakmıştır. 

Ümmet tarihi anlayışından millet tarihi anlayışına geçilmesi bu sebeple zorunludur. 

Millet tarihi anlayışını gerekli kılan bazı önemli sebepler aşağıdaki gibidir: 

-Türklerin dolikosefal ve sarı ırka mensup olmadığı, brakisefal ve beyaz ırka 

mensup bir topluluk olduğu, 

-Türk tarihinin İslamiyet öncesindeki yüzyıllara dayandığının kanıtlanması, 

-Ulusal bir tarih anlayışı oluşturulması ve Türk ulusunda milli bilincin 

gelişiminin sağlanması, 

-Akıla ve bilime dayanan bir tarih anlayışının topluma benimsetilmesi v.b. 

Atatürk’ün, 1931 yılında tarih çalışmalarının henüz başladığı dönemde 

söylemiş olduğu “Tarih yazmak tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana sadık 

kalmazsa değişmeyen hakikat insanlığı şaşırtacak bir mahiyet alır” sözü ile 

Türkiye’deki tarih araştırmalarının tarafsız bir biçimde gelişmesini arzu ettiğini, 

tarihçilerin de bu gerçeğe sadık kalmaları isteğini dile getirmiştir. 

Atatürk’ün vasiyeti ile İş Bankası’ndaki kişisel ortaklığından sağlanan gelirin 

% 50’si ile çalışmalarını sürdüren TTK, kuruluşundan itibaren Türk tarihinin 

karanlıkta kalan noktalarını aydınlatmaya yönelik çalışmalar yapmıştır. 

Dil, milli yapıyı oluşturan en önemli araçtır. Milli varlığı destekleyen en 

büyük dayanaktır. Atatürk, “Millet, dil, kültür ve mefkure birliği ile birbirine bağlı 

vatandaşların oluşturduğu siyasi ve toplumsal heyettir” diyerek tanımladığı millet 

kavramının en önemli unsurlarından biri olarak dil birliğini göstermiştir. Yazı dilinin 

ağır olması ve halkın tamamına ulaşmaması bakımından milli bir dilin 

kullanılmasının gerekliliği açıkça ortaya çıkmıştır. Türkçenin zengin bir dil haline 

getirilmesini arzu eden Atatürk, Türk Dil Kurumu’nun kurulması için yönlendirmede 

bulunmuştur. 12 Temmuz 1932 tarihinde Türk Dili’ni Tetkik Cemiyeti kurulmuştur. 

Türkçenin bir bilim ve kültür dili haline getirilmesini hedefleyen kurum, Türk Dil 



Kurumu (TDK) adını almıştır (31 Ağustos 1936). Bu kurum, Türk dili üzerine 

çalışmalar yaparak halkın konuştuğu Türkçeyi yazı diline çekerek milli bir dil 

oluşturulmasına destek vermiştir. Atatürk, kendisi de Türkçe kelimeler kullanmaya 

çalışmıştır. Türkçeleştirme akımı ile dilimize kazandırılan üçgen, artı, açı v.b. 

kelimeler bu türden olup kendisi tarafından bulunmuştur. En büyük sıkıntı yazı dili 

ile konuşma dili arasındaki açığı kapatmakla ilgilidir. Bu konuda yapılan çalışmalar, 

dil inkılabının en büyük başarısı olarak değerlendirilebilir. Atatürk’ün yönlendirdiği 

Güneş Dil Teorisi, Türkçenin, dünya dillerinin en eskileri arasında yer aldığına ve bir 

kültür dili olduğuna inanmasıyla yakından ilgilidir. Teorinin ortaya çıkmasından 

önceki dönemde aşırı Türkçeleşme ve bütün dünya dillerinin Türk dilinden 

doğduğuna inanılması, bu görüşün etkinlik kazanmasının asıl nedeni olmuştur. 

Türkoloji çalışmalarının istenilen düzeyde olmaması ve Türkiye’de henüz yeterli 

düzeyde yetişmiş dil uzmanı bulunmaması bu konuda bazı yanlışlara yol açmıştır. 

TDK’nın çalışmalarıyla Türk dili bir kültür ve sanat dili haline getirilmiştir. 

Köklü bir reformla milli bir dil oluşturulmaya çalışılmış ve bilim dili, aydın dili ve 

halk dili gibi ayrımlar ortadan kaldırılmıştır. Dil inkılabı ile Türkçenin bütün 

meseleleri bir bütün olarak düşünülmüş ve sistemli bir şekilde başarıya ulaştırılmaya 

çalışılmıştır. 

Üniversite Reformu (1933) 

Darülfünun (İstanbul), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e intikal eden tek üniversite 

idi. Tanzimat Dönemi’nde kurulan Darülfünun, kısa bir süre sonra kapatılmış, 1900 

tarihinde II. Abdülhamid döneminde tekrar açılmıştır. 1933 yılına kadar varlığını 

sürdüren bu okul, inkılaplar ve bilimsel gelişmeler karşısında yetersiz kalmıştır. 

Darülfünun özellikle son dönemlerde kendisinden bekleneni yerine 

getirememekteydi. Yeni rejim, Darülfünun’dan hem bilim üretmesini hem de 

inkılaplara destek vermesini beklemekteydi. Ayrıca söz konusu kurumun kaliteli 

eğitim ve öğretim veremediği bu hususta yetersiz olduğu kanaati oluşmuştu. Bu 

amaçlar doğrultusunda hükümet, Türkiye’deki yüksek öğretimi incelemesi ve reform 

tasarısı hazırlaması için Cenevre Üniversitesi (İsviçre)’nden Prof. Albert Malche’yi 

davet etmiştir. Malche, Darülfünun ile ilgili olarak bir rapor hazırlayarak hükümete 



sunmuştur. Söz konusu raporda Darülfünun’un bilimsel eksikliği vurgulanarak bu 

durumun giderilmesi için araştırmaya ve yabancı dil derslerine ağırlık verilmesi 

önerilmiştir. Kısacası köklü bir reforma ihtiyaç duyan bu kurum 1933 yılında yapılan 

yasal düzenlemelerle kapatılarak yerine İstanbul Üniversitesi kuruldu. Üniversite 

Reformu olarak adlandırılan Darülfünun’un kapatılarak İstanbul Üniversitesi’nin 

açılmasından sonra eski öğretim kadrosundan pek çok bilim adamı, görevden 

alınmıştır. Yüksek öğretimin yeni kadrolarla sürdürülmesine karar verilmiş, Nazi 

Almanyasından kaçan bilim adamları sayesinde üniversite reformundan beklenen 

fayda elde edilmiştir. Batı örneğinde bir bilim yuvası olarak tasarlanan üniversite, 

Tıp, Hukuk, Fen ve Edebiyat fakültelerinden oluşturulmuştur. 1934 yılından itibaren 

hem İstanbul Üniversitesi’nde hem de diğer yüksek öğretim kurumlarında zorunlu 

Türk İnkılap Tarihi dersi okutulmaya başlanmıştır. 

Cumhuriyet’in onuncu yılında bu düzenlemelerle birlikte 1925 tarihinde 

Ankara’da açılan Adliye Hukuk Mektebi, 1934 yılında Hukuk Fakültesi’ne 

dönüştürülmüştü. 1933 yılında Yüksek Ziraat Enstitüsü, 1936’da ise Dil ve Tarih- 

Coğrafya Fakültesi kurulmuştur. Eski Mülkiye Mektebi Ankara’da yine aynı yıl 

Siyasal Bilgiler Okulu olarak yeniden düzenlenmişti. 1944’te İstanbul Teknik 

Üniversitesi, 1946’da ise Ankara Üniversitesi kurulmuştur. 1950 sonrasında İstanbul 

ve Ankara dışında da üniversiteler açılmış, Cumhuriyetin 50. yılına gelindiğinde 

Türkiye’deki üniversite sayısı 12’ye ulaşmıştır. 

12 Eylül 1980 darbesi, yüksek öğretimde bir dönüm noktası oluşturmuş ve 

1981 yılında çıkarılan 2547 sayılı kanunla bütün yüksek öğretim kurumlarının 

Yüksek Öğretim Kurulu (YÖK) çatısı altında toplanması söz konusu olmuştur. Yeni 

yasal düzenlemelerle vakıfların yüksek öğretim kurumları oluşturmalarına fırsat 

tanınmış; bu bağlamada 1984 yılında ilk vakıf üniversitesi olan Bilkent Üniversitesi 

kurulmuştur. 

Güzel Sanatlar Alanındaki Gelişmeler 

Sanat, milletleri birleştiren en önemli olgudur. Ulusların modernleşme ve 

kalkınmada hangi düzeyde olduklarını gösteren temel etkenlerden biridir. Bu çağdaş 

değerler içerisinde yer alan güzel sanatlar, Cumhuriyet Dönemi’nde yeni bir anlam 



ve değere bürünmüştür. Atatürk’ün, güzel sanatlara dair söyledikleri bu konuya 

verdiği önemi göstermektedir: 

-“Hepiniz milletvekili olabilirsiniz, bakan olabilirsiniz hatta cumhurbaşkanı 

olabilirsiniz fakat bir sanatkâr olamazsınız.” 

-“Yüksek bir insan toplumu olan Türk Milleti’nin tarihi bir özelliği de güzel 

sanatları sevmek ve onda yükselmektir…” 

-“Güzel sanatlarda başarı, bütün inkılâplarının başarılı olduğunun en kesin 

delilidir…” 

Cumhuriyetin ilk yıllarında güzel sanatlar alanında yapılan uygulamalar 

içerisinde müzik önemli bir yer tutmaktadır. Çok sesli müzik tekniğinin 

benimsenmesi, bu konudaki ilk girişimdir. Bu teknik, sanatçının ifade imkânlarının 

genişletilmesi ve aynı anda birkaç sesi, birkaç melodiyi bir arada düşünebilmesini 

sağlamaktadır. Böylece sanatın ve özellikle müziğin, imparatorluk bakiyesi bir 

toplumda yeni bir toplumsal uyumun gerçekleşmesine katkı sağlaması 

beklenmekteydi. Bu amaçla kulakları ve zevkleri batı müziğine alıştırma dönemi 

yaşanmış ve batı eserleri ülkeye tanıtılmıştır. Devamında ise bazı okulların açılması 

söz konusu olmuştur. 1924 yılında Muallim Musiki Mektebi kurulmuş ve başına da 

İstiklal Marşı’nın bestecisi Osman Zeki Üngör getirilmiştir. Aynı yıl Osmanlı Saray 

Bandosu olan Mızıka-i Humayun, Ankara’ya getirilerek Cumhurbaşkanlığı Senfoni 

Orkestrası’na dönüştürülmüştür. 1926’da ise İstanbul Belediye Konservatuarı açılmış 

ve batı müziği enstrümanlarının hayatımıza girişi sağlanmıştır. 

Tiyatronun bu coğrafyadaki serüveni 19.yüzyıl ortalarında başlamıştır. Sultan 

Abdülmecid’den itibaren tiyatroya ilgi duyan padişahlar, sarayda dahi tiyatro salonu 

yaptırmışlardır. 1859 yılında Sultan Abdülmecid döneminde Dolmabahçe Sarayı’na 

bir tiyatro yapıldığı gibi Sultan II. Abdülhamid döneminde Yıldız Sarayı’na da 

tiyatro salonu yaptırılmış ve pek çok önemli sanatçı burada oyunlar sergilemiştir. 

1889 yılında Sultan II. Abdülhamid döneminde bir bakıma Dolmabahçe Tiyatrosu 

canlandırılarak Sultan Abdülaziz döneminde kısmen geri plana itilen tiyatro yeniden 

önem kazanmıştır. 



Tiyatro ve müzik bölümlerinden oluşan Darü’l-Bedayi (Güzel Sanatlar 

Evi)’ler, Meşrutiyet döneminde kurulmuş olup 1934 yılına kadar çalışmalarını 

sürdürmüşlerdir. Bu kurum, 1934’te yeniden düzenlenmiş ve İstanbul Şehir 

Tiyatrosu adını almıştır. Atatürk, tiyatronun çağdaş bir yapıya kavuşmasını arzu 

etmiştir. Halkevlerinin tiyatro kollarının faaliyetleri bunun en güzel örneğidir. 

Batıya açılma dönemine kadar Türk Sanatı, temelde İslami inançlara göre 

şekillendiğinden batı tarzındaki resim sanatının Osmanlı Devleti’ne girişi 

gecikmiştir. Minyatür tarzında olan ve kitaplara yapılan bu resimler, kitaplıklarda 

kalmaktaydı. Cumhuriyet’in ilanı ile resim sanatının yanı sıra heykel çalışmaları da 

ön plana çıkmıştır. 1926 yılında açılan Gazi Eğitim Enstitüsü’nde bir resim bölümü 

faaliyete geçirilmiştir. 1883 yılında açılan Sanayi-i Nefise Mektebi (Güzel Sanatlar 

Okulu), 1927 yılında Güzel Sanatlar Enstitüsü’ne dönüştürülmüştür. Yabancı 

ressamlar Türkiye’ye getirilmiş, resim öğrenimi için Avrupa’ya öğrenci 

gönderilmiştir. Leopold Levy tarafından hazırlıkları yapılan İstanbul Resim ve 

Heykel Müzesi 1937 yılında açılmıştır. Burada resim ve heykel bölümleri olarak iki 

tür eser sergilenmiştir. Birinci kısmı, Türk ressamlarının eserleri oluştururken ikinci 

kısmı batı resimlerinden yapılmış kopyalar oluşturmaktadır. Heykel bölümünde ise 

sadece Türk heykelciliğinin ürünleri yer almaktadır. 

Sorular 

1 “…………….. Kanunu ile eğitim birleştirilerek, devletin kontrol ve 

denetimine geçmesi sağlanmıştır.” 

Yukarıdaki cümlede yer alan boşluğa en uygun seçenek aşağıdakilerden 

hangisidir? 

a. Halifeliğin Kaldırılması 

b. Saltanatın Kaldırılması 

c. Şer’iyye ve Evkaf Vekâleti’nin Kaldırılması 



d. Tevhid-i Tedrisat 

e. Tekke ve Zaviyelerin Kaldırılması 


2. Meşrutiyet Dönemi’nde kurulan Darü’l-Bedayi, Cumhuriyet ile birlikte 

aşağıdaki kurumlardan hangisine dönüşmüştür? 

a. İstanbul Şehir Tiyatrosu 

b. Cumhurbaşkanlığı Senfoni Orkestrası 

c. Güzel Sanatlar Enstitüsü 

e. Resim ve Heykel Müzesi 

e. İstanbul Belediye Konservatuarı 


3. Latin Harfleri’nin kabulünden sonra 16-45 yaşlarındaki vatandaşlara Latin 

Alfabesi’ni ve okuma-yazmayı öğretmek üzere açılan okullar aşağıdakilerden 

hangisidir? 

a. Halk Okuma Odaları 

b. Halkevleri 

c. Halk Kütüphaneleri 

d. Millet Mektepleri 

e. İlkokullar 




KAYNAKLAR 


2009.

1459837004_738__Bahar+(1-4)

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?