Z Bilim Dergisi (ZübeydeHanımMTAL)

DÜNYA
PARA
SİSTEMLERİ
Pazarlama Perakende
Dünya, şu anda tüm enerjisini alan korona salgınıyla mücadele
ederken, bizler de evlerimizde daha kaç hafta karantinada
kalacağımızın bilgisine sahip değiliz. Hepimiz
öğrencilerimizden uzak olduğumuz bu günlerde sevgili
arkadaşım Adnan Bey sayesinde belki bir nebze olsa da
sesimizi duyurarak, faydalı olacak bir çalışma olmasını
umduğum dergi fikriyle mutlu olduğumu söylemeliyim.
Benim de bir anlamda alanım olduğunu düşündüğüm
ekonomi ve finans konularıyla ilgili olan, PARA SİS-
TEMLERİ, KISMİ REZERV SİSTEMİ, FED
(FEDERAL REZERV BANK)’İN KURULUŞU,
T.C.MERKEZ BANKA’SININ KURULUŞU ve PARA
BİR İLLİZYON HİKAYESİ başlıklı bir dizi makale ile
katkı sunmak istedim. Tabiki makale yazma konusunda
bir edebiyat öğretmeni kadar mahir olmadığım için yapacağım
yazım yanlışları konusunda şimdiden affınıza sığınırım.
Bu makalenin ilk konusu olan para sistemleriyle
yazıma başlamak istiyorum.
PARA SİSTEMLERİ:Parayı ilk kullanan
uygarlığın LİDYA’lılar olduğu biliniyor
olsa bile, insanlık tarihi boyunca her çağın
koşullarına göre insanoğlu bir şekilde para
yerine geçecek bir şeyler bulmuştur. Bu
bazen midye kabukları olmuş, bazen renkli
taşlar, bazen tahıl ürünleri, bazen de
ihtiyaçların karşılıklı değiştirildiği ürünlerin
takası olarak karşımıza çıkmıştır. Bütün
bunlar, biz insanların değişik zamanlarda
ihtiyaçlarını karşılamak için bulmuş
oldukları dahiyane icatlar olarak tarihte
yerlerini almıştır. Tarihin başlangıcından
bu yana geçen yaklaşık 19 yüzyıl sonra
tarihler 1870 leri gösterirken tüm insanoğlunun
artık yeni bir başlangıç ve ekonomik
sisteme geçtiğini görmekteyiz. Bu yeni
sistemi tüm dünya artık, Altın Para Sistemi
olarak adlandıracaktı. O halde bu sistemin
ne olduğu ve yeni bir çağa girerken ne
şekilde bir finans dünyasıyla karşılaştıklarını
incelemeye geçebiliriz.
ALTIN PARA SİSTEMİ, The Encyclopedia of Economics and Liberty
‘nin kapsamlı “altın standardı” maddesinde bu terimin
tanımı şöyle veriliyor: Altın standardı, katılımcı ülkelerin yerel
para birimlerinin değerini belirli bir altın miktarına bağlaması
sözüdür. Ulusal ve diğer para türleri (banka mevduatları ve
banknotlar) bu belirli miktar üzerinden altına dönüştürülebilir.
Altın standardının geçerli olduğu bir ülkede para biriminin altın
açısından bir değeri vardır. Örneğin 100 dolar = 1 ons altın gibi…
Altın, bu fiyat üzerinden alınıp satılabilir. Daha basit bir deyişle,
altın standardı paraya bir değer biçer; yukarıda verdiğimiz örnekte
1 doların 1 onsun yüzde biri altın miktarında değeri vardır.
Bu standart illa altın üzerinden olmak zorunda değil; mesela
1800’lerde gümüş standardı yaygındı. Altının ve gümüşün beraber
standartlarının olduğu duruma da bimetalizm deniliyor.
1800’lerin Amerikası’nda çoğunlukla bimetalik para sistemi vardı
fakat gümüş ticareti çok az olduğundan altın standardı daha
baskındı. 1900’lerde Altın Standardı Yasasının çıkmasıyla tamamen
altın standardına geçiş yapıldı. Başkan Franklin D. Roosevelt’in
1933 yılında takı sektörü haricinde altının özel mülkiyetini
kaldırması ile beraber altın standardı da yürürlükten kalkmış
oldu.
Bilindiği gibi 1900’lü yılların ilk 45 yılı, iki büyük Dünya savaşı ve
irili ufaklı bölgesel savaşlarla geride 20 milyonun üzerinde ölü
bırakarak dünya çapında yıkımlar ve başta Osmanlı İmparatorluğu
olmak üzere birçok devlet ve krallıkların yıkılışına sahne oldu.
Bu büyük yıkım ve acılarla dolu yılların ardından doğaldır ki Dünya,
değişen ve dönüşen birçok olaya sahne olmuştur. Bu değişimlerden
biri de ekonomik yapıdır. İşte biz de bu dönemde
değişen para sisteminden ikincisi olan bretton woods sistemi
diye anılan finansal yapıyı inceleyelim.
BRETTON WOODS SİSTEMİ, İkinci Dünya Savaşı sonrasında
1944 yılı temmuz ayında Amerika Birleşik Devletleri’nin New
Hampshire eyaletinin Bretton Woods kasabasında 44 ülkenin
katılımı ile gerçekleştirilen konferans ile dünya ticaretini geliştirici
finansal sistem üzerinde görüşmeler sağlanarak anlaşma
imzalanmıştır. "Uluslararası Para Anlaşması" ile uluslararası
ödemelerde kullanılacak yeni bir sistem geliştirilmiştir. Bretton
Woods anlaşması ile Dolar, altına dönüşebilen tek para birimi
olarak kabul edilmiş ve 1 ons altın 35 dolar olacak şekilde düzenlenmiştir.
Amerika Birleşik Devletleri dış talep olduğunda
doları bu tutar karşılığında altına çevirmeyi kabul etmiştir. Diğer
ülke para birimlerinin değeri de dolar göre belirlenecektir. Anlaşmaya
göre ancak çok özel ve düzeltilmesi olanaksız parasal
dengesizlikler olması halinde herhangi bir ülkeye parasını dolara
karşı değerini değiştirme izni verilmiştir. Bu gibi durumlarda
öngörülmüş devalüasyon ve revalüasyon oranları en çok yüzde
10 olacak şeklinde karara bağlanmıştır. Bunun üzerindeki değişiklikler
için IMF’in izni gerekmektedir. Uluslararası para sisteminin
kurallarını belirleyen bu anlaşma, Dünya Bankası ve Uluslararası
Para Fonu'nun (IMF) kurulmasına karar vermiştir. Bu
kurumlar, 1946 yılında, yeterli sayıda ülke anlaşmayı imzalayınca
faaliyete geçmiştir. Bu sistem ancak 1971 yılına kadar devam
edebilmiş, ABD’nin içinde bulunduğu ekonomik güçlükler nedeniyle
doların altına dönüştürülebilirliğini kaldırmıştır.