matematik ödev

Ülkelerin Müzik Aletleri

Balalayka


Banço


Hazırlayan: Banu Binbaşaran Tüysüzoğlu

Çizim: Pınar Büyükgüral

Thinkstock

Thinkstock


Marakas


Pipa


Sitar

Getty Images

Thinkstock


Konuşan davul


Cümbüş


Ukulele

Getty Images

Thinkstock

Thinkstock

Banço

• Afrika’ya özgü telli bir müzik

aletidir.

• Dört ya da beş teli vardır.

Genellikle parmakla çalınır.

• Yuvarlak bir gövdesi ve bir

sapı vardır.

Soru

Rusya’ya özgü üç telli müzik aletinin

adı nedir?

Balalayka

• Rusya’ya özgü telli bir müzik

aletidir.

• Üç teli vardır. Mızrapla ya da

parmakla çalınır.

• Üçgen biçiminde bir gövdesi ve

bir sapı vardır.

Soru

Hindistan’a özgü olan ve biri büyük,

diğeri küçük iki davuldan oluşan

vurmalı müzik aletinin adı nedir?

Nasıl Oynanır?

• Kartlar oyuncu sayısına göre eşit

olarak dağıtılır.

• Oyunculardan biri, elindeki

kartın altındaki soruyu sorarak

oyunu başlatır.

• Diğer oyuncular, kartlarındaki

bilgileri okuyarak sorunun

yanıtının ellerindeki kartlarda olup

olmadığına bakar.

• Kartında yanıtı bulan oyuncu

bunu söyler ve aynı karttaki soruyu

sorar. Oyun tüm kartlardaki

sorular yanıtlanana kadar bu

şekilde devam eder.

Sitar

• Hindistan’a özgü telli bir müzik

aletidir.

• Genellikle on altı ile yirmi

arasında değişen sayıda teli

vardır. Mızrapla çalınır.

• Yuvarlak bir gövdesi ve bir sapı

vardır.

Pipa

• Çin’e özgü telli bir müzik

aletidir.

• Dört teli vardır. Parmakla

çalınır.

• Armut şeklinde bir gövdesi ve

bir sapı vardır.

• Çin udu olarak da bilinir.

Marakas

• Latin Amerika ve Afrika’ya

özgü vurmalı bir müzik aletidir.

• İçine konulmuş tohum ve

benzeri taneli şeyler sayesinde

sallayınca ses çıkarır.

• Genellikle çift olarak kullanılır.

Bir çifti oluşturan marakasların

her birinde farklı miktarlarda

tohum bulunur. Bu nedenle

sesleri birbirinden farklı çıkar.

Soru

Çin’e özgü, gövdesi armut şeklindeki

telli müzik aletinin adı nedir?

Soru

Latin Amerika ve Afrika’ya özgü

olan ve içinde tohum ve benzeri

taneli şeyler bulunan vurmalı müzik

aletinin adı nedir?

Soru

Afrika’ya özgü dört ya da beş telli

müzik aletinin adı nedir?

Ukulele

• Hawaii’ye özgü telli bir müzik

aletidir.

• Dört teli vardır. Parmakla

ya da keçe penayla çalınır.

• Gitara benzer bir gövdesi ve

bir sapı vardır. Ancak gitardan

çok küçüktür.

Cümbüş

• Türkiye’ye özgü telli bir müzik

aletidir.

• Altı çift teli vardır. Parmakla

çalınır.


sapı vardır.

• 1927’de Zeynel Abidin Cümbüş

adlı bir müzik aleti yapımcısı

tarafından geliştirilmiştir.

Konuşan davul

• Doğu Afrika’ya özgü vurmalı

bir müzik aletidir.

• Bir tokmak yardımıyla çalınır.

Bu sırada, davul koltuk altında

sıkıştırılarak farklı sesler elde

edilir.

• İnsan sesine benzer sesler

çıkardığından bu adı alır.

Soru

Türkiye’ye özgü altı çift telli müzik


Soru

Doğu Afrika’ya özgü olan ve insan

sesine benzer sesler çıkaran vurmalı


Soru

Hindistan’a özgü olan ve mızrapla

çalınan telli müzik aletinin adı nedir?


Kemençe


Ut


Mbira


Kaval


Didgeridoo


Djembe

Thinkstock

Thinkstock

Thinkstock


Okarina


Erhu


Tef

Visual Photos

Getty Images

Thinkstock

Visual Photos

Mbira

• Afrika’ya özgü vurmalı bir

müzik aletidir.

• Üzerinde metal diller bulunan

dikdörtgen şeklinde bir gövdesi

vardır. Parmakla çalınır.

• Başparmak piyanosu olarak da

bilinir.

Ut

• Ortadoğu’ya özgü olan ve

Kuzey Afrika’da da yaygın olarak

kullanılan telli bir müzik aletidir.

• Genellikle on bir teli vardır;

bunların onu çift biri tektir.

Mızrapla çalınır.

• Armut şekilli büyük bir gövdesi

ve kısa bir sapı vardır.

Kemençe

• Karadeniz’e özgü telli bir müzik

aletidir. Güney Anadolu’da da

kullanılır.

• Üç teli vardır. Yayla çalınır.

• Dar, uzun bir gövdesi ve kısa bir

sapı vardır.

• Karadeniz kemençesi ya da Laz

kemençesi olarak da bilinir.

Soru

Ortadoğu’ya özgü olan ve Kuzey

Afrika’da da yaygın olarak kullanılan

on bir telli müzik aletinin adı nedir?

Soru

Karadeniz’e özgü üç telli müzik


Soru

Hawaii’ye özgü olan ve gövdesi çok

küçük bir gitara benzeyen telli müzik


Djembe

• Afrika’ya özgü vurmalı bir

müzik aletidir.

• Genellikle iki bacak arasına

sıkıştırılarak elle çalınır.

• Darbukaya benzer.

Didgeridoo

• Avustralya Yerlileri’ne özgü

nefesli bir müzik aletidir.

• Boru şeklindedir. Üzerinde

delik yoktur.

• Uzunluğuna ve çapına göre

elde edilen sesler farklı olur.

Kaval

• Balkanlar’a ve Anadolu’ya

özgü nefesli bir müzik aletidir.


delikler vardır.

• Çoban çalgısı olarak da bilinir.

Soru

Avustralya Yerlileri’ne özgü olan

boru şeklindeki nefesli müzik aletinin

adı nedir?

Soru

Balkanlar’a ve Anadolu’ya özgü olan

ve çoban çalgısı olarak da bilinen

nefesli müzik aletinin adı nedir?

Soru

Afrika’ya özgü olan ve üzerinde metal

diller bulunan vurmalı müzik aletinin

adı nedir?

Tef

• Orta Asya’ya ve Anadolu’ya


• Kenarında 8 çift zil bulunur.

Sallayarak ve parmaklarla

vurularak çalınır.

• Ülkemizde daire ve dare olarak

da bilinir.

Erhu

• Çin’e özgü telli bir müzik

aletidir.

• İki teli vardır. Yayla çalınır.

• Altıgen ya da sekizgen şeklinde

bir gövdesi ve bir sapı vardır.

• Çin kemanı olarak da bilinir.

Okarina

• Çin’de ve Orta Amerika’da

yaygın olan nefesli bir müzik

aletidir.

• Üzerinde sayısı dört ile on iki

arasında değişen delik vardır.

• Genellikle yumurta şeklindedir

ve seramikten yapılır.

Soru

Çin kemanı olarak da bilinen telli


Soru

Çin’de ve Orta Amerika’da yaygın

olan yumurta şeklindeki nefesli


Soru

Afrika’ya özgü olan ve darbukaya

benzeyen vurmalı müzik aletinin

adı nedir?


Gong


Marimba


Sheng


Zurna


Koto


Ektara


Santur


Kora


Tabla

Getty Images

Thinkstock

Timothy Takemoto

Visual Photos

Getty Images

Sheng

• Çin’e özgü nefesli bir müzik

aletidir.

• On yedi borusu vardır. Hava

bir üflenerek bir çekilerek çalınır.

• Armonika ve benzeri müzik

aletlerinin ortaya çıkmasında rol

oynamıştır.

Marimba

• Afrika’ya özgü olan ve Orta

Amerika’da yaygın olarak

kullanılan vurmalı bir müzik

aletidir.

• Tahtadan tuşları, bunların

altında da metal boruları vardır.

İki tokmakla çalınır.

• Ksilofona benzer.

Gong

• Doğu ve Güneydoğu Asya’ya


• Daire şeklindedir. Tokmakla

çalınır.

• Genellikle bir yere asılır.

Soru

Afrika’ya özgü olan, tahtadan tuşları

ve metal boruları bulunan vurmalı


Soru

Doğu ve Güneydoğu Asya’ya özgü

olan ve tokmakla çalınan vurmalı


Soru

Orta Asya’ya ve Anadolu’ya özgü

olan ve kenarında 8 çift zil bulunan

vurmalı müzik aletinin adı nedir?

Ektara

• Hindistan’a özgü telli bir müzik

aletidir.

• Yalnızca bir teli vardır.

Parmakla çalınır.

• Yuvarlak bir gövdesi ve iki

parçalı bir sapı vardır. Çalarken,

farklı sesler elde etmek için

sapın iki parçası birbirine doğru

bastırılır.

Koto

• Japonya’ya özgü telli bir müzik

aletidir.

• On üç teli vardır. Mızrapla

çalınır.

• Japonya’nın ulusal müzik aleti

olarak bilinir.

Zurna

• Dünyanın hemen her yerinde

kullanılan nefesli bir müzik

aletidir.


delikler vardır.

• Genellikle davul eşliğinde

çalınır.

Soru

Japonya’ya özgü on üç telli müzik


Soru

Dünyanın hemen her yerinde

kullanılan ve genellikle davul eşliğinde

çalınan nefesli müzik aletinin

adı nedir?

Soru

Çin’e özgü olan ve on yedi borusu

bulunan nefesli müzik aletinin

adı nedir?

Tabla

• Hindistan’a özgü vurmalı bir

müzik aletidir.

• Parmaklarla ve avuç içiyle

vurularak çalınır.

• Küçüğü ahşaptan, büyüğü

metalden iki davuldan oluşur.

Kora

• Batı Afrika’ya özgü telli bir

müzik aletidir.

• Yirmi bir teli vardır. Arp gibi

parmaklarla çalınır.


sapı vardır.

Santur

• İran’a özgü hem telli hem de

vurmalı bir çalgıdır.

• Sayısı 72 ile 160 arasında

değişen teli vardır. Bir çift

tokmak ya da çubukla vurularak

çalınır.

• İkizkenar yamuk şeklindedir.

Soru

Batı Afrika’ya özgü yirmi bir telli


Soru

İran’a özgü ikizkenar yamuk

şeklindeki müzik aletinin adı nedir?

Soru

Hindistan’a özgü tek telli müzik


ÜLKELERİN MÜZİK ALETLERİ METNİ İLE İLGİLİ

SORULAR

Çalgı aletlerini tel sayısı bakımından karşılaştırınız?

Türkiye'ye ait cümbüşün diğer çalgı aletlerinden

farkı nedir?

Çalgı aletlerini şekil(yuvarlak,dikdörtgen vb.)

bakımından sınıflayınız.

Ut ve cümbüşü karşılaştırınız.( Tel ve biçim

bakımından) , Siz olsaydınız hangisini çalmak

isterdiniz neden?

Türk Liras›’n›n

Öyküsü

Y›lbafl›ndan sonra Türk Liras›’ndan 6 s›f›r at›l›yor. Herkes heyecanla

haz›rlanan Yeni Türk Liras›’yla karfl›laflmay› bekliyor. 2005 y›l›

boyunca, eski paralar›m›z› da kullanmay› sürdürebilece¤iz. Ancak

2006’dan itibaren yolumuza YTL’yle devam edece¤iz. Tam böyle

bir zamanda, Kurumumuzun Sivil Savunma Müdürü Serdar

Yasun’un önce öneri, sonra da yard›mlar›yla Türk Liras›’n›n

öyküsünü sizlerle paylaflmaya karar verdik ve bafllad›k araflt›rmaya.

Türkiye’nin en heyecanl› para koleksiyoncular›n›n öykülerini

küçücük bir koleksiyoncu dükkân›nda dinledik. Üç saatlik süre

boyunca kimler girip ç›kmad› ki bu dükkâna. Dükkân›n sahibi,

koleksiyoncular aras›nda parmakla gösterilen Vedat Duman’d›.

Burada karfl›laflt›¤›m›z kiflilerin heyecanla anlatt›klar›, bizi de heyecanland›rd›.

Bizim öykümüzü de bu sohbetler flekillendirdi...

Para deyince akl›m›za, ilk olarak onunla neyi

sat›n alabilece¤imiz gelir. Çok sevdi¤imiz bir oyunca¤›

ya da çikolatay› kaç liraya alabiliriz? Ancak,

para asl›nda bundan çok daha fazlas›n› sunar bize.

Belki flafl›racaks›n›z ama, elimize eskiden kalma

bir ka¤›t para ald›¤›m›zda, üzerindeki resimleri inceleyerek

bas›ld›¤› dönemle ilgili pek çok bilgiye

de ulafl›r›z. O y›lda ülkemizin ekonomik durumu

neymifl, gelir kaynaklar›m›z ve önemli de¤erlerimiz

nelermifl, en önemli yap›lar›m›z, do¤a alanlar›-

m›z hangileriymifl… Baflka hiçbir yerde bulamayaca¤›m›z

bilgiler. Hiç koleksiyon yapt›n›z m›? Pul

18 Bilim Çocuk

Para koleksiyonu yaparken, paralar›n y›pranmas›n› önlemek için

öncelikle uygun bir saklama kab› edinmek gerekiyor. Siz de, bunlardan

edindikten sonra, yeni ç›kan paralardan birer tane saklamakla

ifle bafllayabilirsiniz.

koleksiyonu? Telefon kart› koleksiyonu? Ya para

koleksiyonu? Pek çok insan, kendi için önemli

olan, bafllang›çta kolayca toplayabilece¤i ya da

merak etti¤i fleylerin koleksiyonunu yapar. Bu, insanlar

için bofl zamanlar›n› de¤erlendirmenin

zevkli yollar›ndan biridir. Ancak, ifli ilerlettikçe

toplad›¤› malzemelerin özelliklerini de araflt›rmaya

bafllar. Para koleksiyonu yapanlar da, çok eski

tarihli paralar› toplarken, ayn› zamanda o parayla

ilgili bilgileri araflt›r›rlar. Sonuç olarak da, pek çok

ilginç bilgiye, yani tarihin ta kendisine ulaflmaya

bafllarlar.

Paran›n tarihi çok eski y›llara uzan›yor. Kay›tlara

göre, Çinliler MÖ 118 y›l›nda deri para kullanmaya

bafllam›fllar. ‹lk kâ¤›t paraysa bu tarihten

920 y›l sonra, yani MS 806 y›l›nda yine Çin’de

kullan›lm›fl. Ondan önce de, de¤iflim arac› olarak

de¤erli metaller kullan›l›yormufl. Ancak, Türk Liras›’n›n

tarihi o kadar da eski de¤il. Bundan 81 y›l

öncesine, yani, Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin

kurulufluna uzan›yor. Türkiye Cumhuriyeti Devleti

ilk kuruldu¤u y›llarda k›sa bir süre Osmanl› paras›

kullan›lm›fl. Çünkü, yeni para bas›m› için gerekli

ön çal›flmalar hemen bafllat›lamam›fl. ‹lk yeni para

bas›m›naysa 1925 y›l›nda karar verilmifl. Böylece,

o zamanki belirli bankalardan birer temsilci seçilerek

bir komisyon kurulmufl. Zaman›n Maliye Bakan›

Abdülhalik Renda baflkanl›¤›ndaki bu komisyon

9 ay çal›flarak 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1000

TL’lik ka¤›t paralar›n bast›r›lmas›n› kararlaflt›rm›fl.

Toplu halde bas›lan ve piyasaya sürülen para

gruplar›na “emisyon” deniyor. ‹lk bast›r›lan paralar

da “birinci emisyon grubu” ad› alt›nda toplan›yor.

Günümüze kadar toplam 7 emisyon grubu bast›r›l-

‹lk yeni para 1927 y›l›nda bas›lm›fl. Ancak, o dönemde henüz harf

devrimi yap›lmad›¤› için para üzerindeki yaz›lar Arapça ve Frans›zca

yaz›lm›fl.

1953 y›l›nda bas›lan ve halk aras›nda mor binlik olarak adland›r›-

lan 1000 TL’lik kâ¤›t paralar da bu dönemde bas›ld›. ‹nsanlar,

mor binlik’le o dönemlerde küçük de olsa kendilerine bir bahçe

sat›n alabiliyorlarm›fl.

Bilim Çocuk 19

Eski paralar, ülkenin

ekonomik durumu, gelir kaynaklar›, de-

¤erleri, en önemli yap›lar›, do¤a alanlar› gibi

konularda, bas›ld›klar› döneme iliflkin pek çok

bilgi sa¤lar.

m›fl. Bunlardan birincisi, bir ‹ngiliz firmas› taraf›ndan

bast›r›lm›fl. Ancak, o dönemde henüz harf

devrimi yap›lmad›¤› için para üzerindeki yaz›lar

Arapça ve Frans›zca yaz›lm›fl. Dönemin en büyük

paras› da 1000 TL’ymifl.

11 Haziran 1930 tarihinde, devletin art›k bir

bankas› olmas› gerekti¤ine karar verilerek bir y›l

sonra Merkez Bankas› kurulmufl. 1937 y›l›nda da,

üzerinde Atatürk ve ‹nönü portreleri bulunan

Türkçe yaz›l› paralar bas›lm›fl. Bunlara “ikinci

emisyon grubu” paralar deniyor. O dönemde Türk

Liras› ‹ngiltere’de bas›l›yordu. Bas›lan kâ¤›t paralar

Türkiye’ye gemilerle tafl›n›yordu. Elbette o dönemlerde

tek güvenli

yol buydu. Bu dönemde

bas›lan paralarla ilgili

ilginç bir olay, para

tafl›yan geminin batmas›.

‹kinci Dünya

Savafl› s›ras›nda, kâ-

¤›t paralar› Türkiye’ye

getiren gemi Pire

Liman›’nda bat›r›lm›fl.

Geminin batmas›yla tüm

paralar denize dökülmüfl.

1940 - 44 y›llar› aras›nda bas›ld›¤› tahmin edilen baz› ka¤›t

paralar piyasaya sürülememifl.

Bunlardan 50 kurufl, koleksiyoncular

aras›nda “batan geminin

paras›” ad›yla an›l›yor.

Bu nedenle,

üzerinde ‹nönü

portresi bulunan 50 Kuruflluk ve 100 TL’lik

kâ¤›t paralar hiç kullan›lamam›fl. Ancak, bu paralar

zamanla k›y›lara vurmaya bafllam›fl. Böylece,

kullan›lamasa da, koleksiyoncular için en de¤erli

paralardan biri olmufl. Hatta, bu 50 kuruflluk ka¤›t

paralar›n ad›na da “batan geminin paralar›” denmifl.

Yine ayn› dönemde 50 TL’lik ka¤›t paralar da

kullan›lamam›fl. ‹ngiltere’de Türk Liras›’n› basan

bir ‹ngiliz firmas›n› bombalanmas›yla bu paralar

da zarar görmüfl.

Bir sonraki kâ¤›t paralar, üzerinde Atatürk’ten

sonra cumhurbaflkan› olan ‹nönü’nün portresiyle

1942 y›l›nda bas›lmaya bafllanm›fl ve 1947 y›l›na

kadar kullan›lm›fl. O dönemde de yine en büyük

para 1000 TL’ymifl. 1947 – 48 y›llar› aras›ndaki

bir y›lda da, üzerinde yine ‹nönü

portresi olan dördüncü emisyon

grubu paralar kullan›lm›fl.

1951 y›l›nda beflinci

emisyon grubu piyasaya sürülmüfl.

Bu dönemin önemli

bir özelli¤i, o ana kadar Almanya,

‹ngiltere,

Fransa ve Amerika

Birleflik Devletleri’nde

bast›r›-

lan kâ¤›t paralar›n

20 Bilim Çocuk

Yedinci emisyon grubunun en küçük paras› olan ve 1979 y›l›nda

bas›lan 10 TL halk aras›nda çiklet paras› olarak an›l›yor.

Y›lbafl›ndan sonra piyasaya sürülecek olan Yeni Türk Liras›.

bir k›sm›n›n art›k Türkiye Cumhuriyeti Merkez

Bankas› taraf›ndan banknot matbaas›nda bas›lacak

olmas›yd›. Bas›lan ilk ‘yerli para’ 100 Türk Liras›

oldu. Bu grubun paralar›, 1971 y›l›na kadar kullan›ld›.

Halk aras›nda mor binlik olarak adland›r›-

lan 1000 TL’lik ka¤›t paralar da bu dönemde bas›ld›.

‹nsanlar, mor binlikle o dönemlerde küçük de

olsa kendilerine bir bahçe sat›n alabiliyorlarm›fl.

Ald›klar› k›ymetli fleylerin fiyat›n› söylerken de

mor binlik terimini kullan›yorlarm›fl.

En küçük para olan 5 TL’nin bas›ld›¤› alt›nc›

emisyon gurubu kâ¤›t paralar 1966 y›l›nda kullan›lmaya

bafllanm›fl. Türk Liras›’n›n de¤erinin yavafl

yavafl düfltü¤ü 1979’lara kadar süren bu dönemde,

yine bas›lan en büyük kâ¤›t para 1000 TL

olarak kalm›fl. Bu paralar da 1983 y›l›na kadar kullan›lm›fl.

1000 Türk Liras›, en büyük para olma özelli¤ini

7. emisyon grubu paralar›n ç›kmas›yla kaybetti.

Bu grupla, kâ¤›t paralar›n üzerinde yazan s›f›rlar›n

say›s› giderek artmaya bafllad›. 1995 y›l›ndaysa

ilk 6 s›f›rl› kâ¤›t para olan 1 milyon TL piyasaya

ç›kt›. Sonras›ndaysa, s›ras›yla 5 milyon, 10 milyon

ve 20 milyon Türk Liralar› girdi yaflam›m›za. fiimdiyse

bu paralar yerlerini Yeni Türk Liras›’na b›rak›yor.

Üzerlerinde bir sürü s›f›r›n olmad›¤› kâ¤›t paralar,

dedelerimizden masal gibi dinledi¤imiz kurufllar

giriyor tekrar yaflam›m›za. 2005 y›l›nda da

bol s›f›rl› paralar›m›z› görmeye devam edece¤iz.

Ancak, 2006 y›l›ndan itibaren biz de art›k çiklet

ve çikolata paralar›m›z› kurufllarla hesaplayaca-

¤›z. 25 kurufla ekmek, kilosu 12 TL’ye et alacak,

en be¤endi¤imiz ayakkab›y› alabilmek için 50 –

60 TL biriktirece¤iz. T›pk›, eskiden oldu¤u gibi.

Banu Binbaflaran Tüysüzo¤lu

Bilim Çocuk 21

TL'NİN ÖYKÜSÜ İLE SORULAR

50 Kuruşluk paralara neden batan geminin

paraları denilmiştir?

Mor binlik terimini ne için kullanmışlar ?

1000 Türk Lirası kaçıncı emisyon grubu ile

değerini kaybetti , Neden?

Kuruş paralara hangi yıl geçtik?

Basılan ilk yerli para kaç Türk Lirasıydı?

TL'NİN ÖYKÜSÜ

Adı Soyadı Tarih Öğretmen

md Ş

Karşılaştırma

Zamanı

Verilen bilgilere göre hangi para

olduğunu işaretleyiniz.

Paralar

Bilgiler

1 5 10 50 100 1000 10000

1. KOMİSYON

İLE ÇIKAN

PARALAR

Batan Geminin

paraları olarak

bilinen paralar

Çiklet parası

olarak bilinir.

Cevaplar

1. Komisyon ile çıkan paralar hepsi.

2. Batan geminin paraları olan

degerler 50 krş ve 100 TL

3. Çiklet parası olarak kullanılan 10

Tl'dir.

Da¤lar Nas›l

Oluflur?

Bir insan›n yaflam süresi, bir da¤›n oluflumuna tan›kl›k edemeyecek

kadar k›sa. Ancak, yap›lan bilimsel çal›flmalar sayesinde, dünyan›n

ve üzerindeki her yap›n›n nas›l olufltu¤una iliflkin bilgilere ulaflmak,

günümüzde hiç de zor de¤il.

Dünyadaki ço¤u yer, özellikle de ülkemiz da¤larla kapl›.

Çok eski zamanlardan beri varolan bu da¤lar›n

oluflumunda, dünyam›z›n dura¤an olmayan, hareketli

yap›s› en önemli rolü oynuyor. Dünyan›n merkezinde

bir çekirdek, çekirde¤in çevresinde manto ad›n› alan

bir katman, onun üzerinde de yerkabu¤u var.

Mantonun bir k›sm› s›v›ms›, bir k›sm› da kat›ms›.

Mantonun bu özelli¤i, yerkabu¤unun, manto üzerinde

kolayca hareket etmesini sa¤l›yor. Ancak, Dünyam›z›n

bir özelli¤i, yerkabu¤unun tek bir parça de¤il, birçok

parçadan oluflmas› ve “levha” denen bu parçalar›n

manto üzerinde yüzmesi.

Bugün bilinen k›talar, bafllang›çta tek bir kara parças›

gibiydiler. Yaklafl›k 200 milyon y›l önce dünyan›n yer

hareketleri artmaya, bu nedenle de k›talar birbirinden

ayr›lmaya ve aralar›nda okyanus denen su kütleleri

oluflmaya bafllad›. Yerkabu¤u, k›talar›n da üzerinde

bulundu¤u kal›n bir karasal kabu¤u ve daha ince olan

okyanus kabu¤unu içeriyor. K›talar, birbirinden ayr›l›rken,

yüzeyin alt›ndaki okyanus kabu¤u da y›rt›larak ayr›l›yor.

Okyanus kabu¤unun y›rt›lmas›, büyük çukurlar›n

oluflmas›na ve alt katmandaki magman›n bu çukurlara

dolmas›na neden oluyor. Magmadan yükselen lavlar

okyanus kabu¤unun üzerine ç›kmaya bafll›yor. Lavlar

26 Bilim Çocuk

Himalayalar

Bundan 50 y›l önce, 29 May›s 1953’te da¤c› Edmund Hillary ve

Tenzing Norgey, 8850 m yüksekli¤indeki Everest Da¤›’n›n buzlu

zirvesine ç›kmay› baflaran ilk insanlar oldu. Bu, dünyadaki en

yüksek yerdi. O tarihten sonra 1500’ü aflk›n da¤c›, Hindistan-Tibet

s›n›r› boyunca 2550 km uzanan Himalayalar’›n bu en yüksek

zirvesine ulaflmay› baflard›lar. Ancak farkl› zamanlarda zirveye

ulaflmaya çal›fl›rken, 170 kifli de yaflam›n› kaybetti.

Deniz seviyesinden 300 m yükselen bir kara parças›, da¤ ad›n›

al›r. Bu durumda, Everest’in dev bir da¤ oldu¤unu söyleyebiliriz.

Ancak, Everest yaln›z de¤il. Himalayalar’›n üzerinde, 7400 m

yüksekli¤inde en az 30 zirve daha var.

Himalayalar, yaklafl›k 40 milyon y›l önce Hindistan k›tas›n›n,

Asya’n›n güneyine do¤ru hareket etmesiyle biçimlenmeye

bafllad›. Yerbilimcilere göre, bir zamanlar Hindistan ve Asya

k›talar›n› ay›ran bir deniz vard›. 30 milyon y›l› aflk›n bir zaman

diliminde, Hindistan, Asya’n›n güney ucuna çarp›ncaya kadar her

yüzy›lda 9 m oran›nda kuzeye do¤ru sürüklendi. Çarp›flmalar

günümüzde de sürüyor. Yerbilimciler, Hindistan levhas›n›n Asya

levhas›n› y›lda 18 mm’lik bir oranla kuzeye do¤ru s›k›flt›rd›¤›n›,

bunun da Himalayalar’› her y›l 5 mm kadar yükseltti¤ini

söylüyorlar.

Himalayalar’da bulunan ço¤u zirvenin yap›s›nda, eski Tetis

Denizi’nden kalma tortul kayaçlar bulunuyor.

60 milyon y›l önce

Hindistan, Asya tabakas›na çarpar ve onu kuzeye do¤ru itmeye çal›fl›r. Bu hareket,

Tetis Denizi ad› verilen eski okyanusu yak›nlaflt›rmaya bafllar. K›tasal tabakalar

birbirlerinin üzerine ayn› fliddetle bast›r›rlar; yerkabu¤unu yukar› do¤ru s›k›flt›r›rlar.

Kabuk

Tortul

Hindistan

Levhas›


Hindistan plakas› Asya’n›n alt›na sürüklenir, Tetis Denizi’nin dibindeki çamur, kum ve

balç›ktan oluflan a¤›rl›kça hafif tortul kayaçlar› s›k›flt›r›rarak farkl› ölçekli k›vr›mlara neden olur.

Kabuk

Tortul


Tetis Denizi kaybolur. Hindistan, Asya’y› yukar› do¤ru itmeyi sürdürür, kayaçlar

sürtünerek ve bükülerek flimdi Himalayalar denilen k›vr›ml› da¤lar› olufltururlar.

Tortul

Tetis

Denizi

Tortul

Tetis Denizi ve S›k›flan Tortul ve Kabuk

Hindistan

Levhas›

Yükselen

Da¤lar

Kabuk

Asya

Levhas›

Kabuk

Asya

Levhas›

ço¤ald›kça da, zamanla okyanus içi adalar ya da da¤lar

olufluyor. Asl›nda, okyanus kabu¤u bir yerde ayr›l›rken,

baflka bir yerde de kabuklar (levhalar) yak›nlafl›yor.

Yak›nlaflma, kabuklar›n birbiriyle çarp›flmas›na neden

oluyor. Çarp›flma s›ras›nda, daha a¤›r olan okyanus

levhas›, karalar› tafl›yan levhan›n alt›na kay›yor.

Yerbilimciler, çarp›flman›n oldu¤u yeri dalma-batma

bölgesi olarak adland›r›yorlar. Dalma-batma bölgesinde,

levhalardan biri alta do¤ru gittikçe, üzerindeki bas›nç

ve sürtünmeye ba¤l› olarak s›cakl›k art›yor; bu da

kayaçlar›n ergimesine neden oluyor. Ergiyen kayaçlar,

baz› zay›f noktalardan yukar› ç›karak, bildi¤imiz

yanarda¤lar› oluflturuyorlar. Yanarda¤ oluflumu deniz

içindeyse, ada yay› zinciri denilen da¤lar ortaya ç›k›yor.

Örne¤in, flu anda sönmüfl birer yanarda¤ olan Do¤u

Karadenizi da¤lar›, bu yolla oluflmufl. Afrika k›tas›ndaki

Arap levhas›, Avrasya k›tas›ndaki Anadolu levhas›n›

s›k›flt›rm›fl; Anadolu levhas›n›n Do¤u Karadeniz küçük

levhas›n›n alt›na dalmas›yla da Do¤u Karadeniz da¤lar›,

bafllang›çta denizin içinde oluflmufl. S›k›flt›rma sürdü¤ü

için bu da¤lar, zamanla karasal bir parça olarak

yükselmeye bafllam›fl. Benzer flekilde, Arap levhas›n›n

Anadolu levhas›n›n alt›na girmesiyle de Güneydo¤u

Anadolu’daki s›rada¤lar oluflmufl. Da¤lar›n farkl› yap›larda

olmas›, çarp›flman›n türüne ba¤l›. Çarp›flman›n türüne

ba¤l› olarak baz› da¤lar k›vr›ml› bir yap›da oluyor.

Himalayalar’da ve Güneydo¤u Anadolu Da¤lar›’nda,

k›vr›ml› da¤ çok fazla. Örne¤in, bir kitap, iki yan›ndan

bast›rd›¤›n›z zaman k›vr›lmaya bafllar; tabakal› kayaçlar

da milyonlarca y›la yay›lan bir sürede, ayn› flekilde

k›vr›mlan›r. Ama k›vr›mlanan kayaçlar›n da bir dayanma

noktas› var. Bask›, bu dayanmay› dirençsiz hale

getirdi¤inde, onlar da k›r›l›yorlar. Bu k›r›lmalara fay

deniyor. K›ta hareketleri, hem da¤lar›n hem de fay

bölgelerinin oluflumuna neden oluyor. Ülkemizdeki

depremler de k›ta s›k›flt›rmalar›ndan kaynaklan›yor.

Da¤ oluflumuna katk›da bulunan bir baflka ö¤e de

derelerin, ›rmaklar›n geliflimiyle, rüzgâr ve buzullar›n

etkisiyle oluflan erozyon. K›vr›ml› bir alanda eskiden

tepecik olan bir yap›, erozyonun yapt›¤› afl›nma

nedeniyle bir da¤a dönüflebilir. Düzlü¤ün ortas›nda

giderken, aniden 500-600 metrelik duvar gibi bir kayaç

toplulu¤u karfl›n›za ç›kar. Çevresindeki kayaçlar erozyona

u¤ram›fl, onlar da ortada bir da¤ olarak kalm›flt›r. Örne¤in,

ABD’deki Büyük Kanyon’da da¤ yap›lar› levha

çarp›flmalar›yla de¤il, erozyonla ortaya ç›km›fl. Bu tür

oluflumlar, çöllerde daha yayg›n. Da¤lar›n % 99’u k›ta

çarp›flmalar›yla oluflmufl. Erozyonun bu olufluma katk›s›

çok az; Himalayalar, A¤r›, Erciyes gibi büyük kütleli

da¤lar›n erozyon yoluyla oluflumu olas› de¤il.

Kabuk

Hindistan

Levhas›

Kabuk

Asya

Levhas›

n n n n n n n n n

Serpil

Y›ld›z

Kaynaklar

Soylu M., "K›ta Hareketleri, Ülkemizin Durumu", konusunda sözel kaynak

Masibay K., "The Making of a Mountain (Da¤lar›n Oluflumu)", Science World, 7 Mart, 2003

Bilim Çocuk 27

DAĞLAR NASIL OLUŞUR METNİ İLE İLGİLİ

SORULAR

Himalayaların zirvesine ulaşmak adına yapılan

çalışmalarda kaç kişi öldürülmüştür?Sizce bu

duruma nasıl bir çözüm getirilebilirdi ?

Kara parçasının dağ adını alabilmesi için deniz

seviyesinden kaç m yükselmesi lazımdır?

Hindistan levhası Asya Kıtası'nı yılda kaç mm

sıkıştırıyor ve bu durum himalayaları kaç mm

yükseltmektedir?

ÖDEVİN ÖZETİ

Konular

TL'NİN ÖYKÜSÜ

ÜLKELERİN MÜZİK ALETİ

DAĞLARIN OLUŞUMU

Nasıl kazandırmayı

hedefled m ?

Sosyal bilgileri matematikle yani sayılar ile öğrenimini

daha da eğlenceli hale getirmek için

etkinlikler hazırladım. Karşılaştırma ,eleştirel düşünme ve

oyun tarzında hazırlamaya özen gösterdim.

Meryem Yeş l

18220091040

matematik ödev

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?