roma hukukunda augustus zamanına kadar derneklerin hukukî ...

T.C. 

ANKARA ÜNİVERSİTESİ 

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ 

ÖZEL HUKUK (ROMA ÖZEL HUKUKU) 

ANABİLİM DALI 

ROMA HUKUKUNDA 

AUGUSTUS ZAMANINA KADAR 

DERNEKLERİN HUKUKÎ DURUMU 

Doktora Tezi 

Eşref KÜÇÜK 

Ankara-2005

T.C. 








Doktora Tezi 


Tez Danışmanı 

Doç. Dr. Nadi GÜNAL 

Tez Jürisi Üyeleri: 

Adı Soyadı İmza 

Prof. Dr. Kudret Güven……………………………... 

Prof. Dr. Hasan İşgüzar…………………………….. 

Doç. Dr. Nadi Günal…………………………………. 

Doç. Dr. Arzu Oğuz………………………………….. 

Doç. Dr. Erkan Küçükgüngör................................. 

Tez Sınav Tarihi: …………………

T.C. 








Doktora Tezi 


Tez Danışmanı 

Doç. Dr. Nadi GÜNAL 

Ankara-2005

İÇİNDEKİLER 

KISALTMALAR............................................................................................. V 

KAYNAKÇA ............................................................................................... VIII 

GİRİŞ..............................................................................................................1 

I. Genel Olarak...........................................................................................1 

II. Çalışmanın Amacı ve Önemi ..................................................................3 

III. Konunun Sınırlandırılması ......................................................................4 

BİRİNCİ BÖLÜM 


TÜZEL KİŞİ KAVRAMINA GENEL BAKIŞ 

I. Genel Olarak...........................................................................................6 

II. Tüzel Kişi Kavramı..................................................................................9 

III. Tüzel Kişilerin Tarihçesi........................................................................11 

IV. Tüzel Kişi Çeşitleri ................................................................................16 

A. Universitates Personarum ..............................................................17 

1. Roma Devleti (Res Publica, Populus Romanus) .....................18 

2. Civitates, Coloniae, Municipia .................................................21 

3. Societates Publicanorum (Vectigalis) ......................................23 

4. Dernekler (Collegium ve Sodalitas) .........................................26 

B. Universitates Bonorum (Rerum) .....................................................27 

II

İKİNCİ BÖLÜM 

ROMA HUKUKUNDA DERNEK KAVRAMI, 

DERNEKLERİN TARİHİ VE ÇEŞİTLERİ 

I. Dernek Kavramı....................................................................................31 

A. Genel Olarak ..................................................................................31 

B. Corpus............................................................................................32 

C. Universitas......................................................................................36 

D. Collegium........................................................................................37 

E. Sodalitas, Sodalicium .....................................................................38 

II. Derneklerin Tarihî Gelişimi (Augustus Zamanına Kadar)......................40 

III. Dernek Çeşitleri ....................................................................................47 

A. Dinî Dernekler ve Cenaze-Defin Dernekleri....................................49 

B. Meslekî Dernekler...........................................................................55 

1. Collegia Opificum, Artificum, Mercatorum, Negotiatorum........57 

a. Collegia Opificum...............................................................57 

b. Collegia Artificum ...............................................................62 

c. Collegia Mercatorum ..........................................................62 

d. Collegia Negotiatorum........................................................63 

2. Collegia Veteranorum..............................................................64 

3. Collegia Militum .......................................................................64 

4. Collegia Apparitorum...............................................................64 

III

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

ROMA HUKUKUNDADERNEĞİN KURULUŞU, 

ORGANİZASYONU, EHLİYETİ VE SONA ERMESİ 

I. Derneğin Kuruluşu ................................................................................65 

A. Genel Olarak ..................................................................................65 

B. Dernek Kurma Özgürlüğü...............................................................67 

C. Sınırlandırmalar ..............................................................................71 

1. Genel Olarak ...........................................................................71 

2. M.Ö. 186 Tarihli Senatus Consultum.......................................72 

3. M.Ö. 64 Tarihli Senatus Consultum.........................................90 

4. M.Ö. 58 Tarihli Lex Clodia de Collegiis....................................94 

5. M.Ö. 10 Şubat 56 Tarihli Senatus Consultum .........................98 

6. M.Ö. 55 Tarihli Lex Licinia de Sodaliciis ..................................99 

7. Lex Iulia de Collegiis..............................................................101 

D. Derneğin Tüzüğü (Lex Collegii) ....................................................117 

II. Derneğin Organizasyonu ....................................................................119 

A. Genel Olarak ................................................................................119 

B. Derneğin Organları .......................................................................121 

C. Dernekte Üyelik ............................................................................122 

III. Derneğin Ehliyeti.................................................................................127 

IV. Derneğin Sona Ermesi........................................................................149 

SONUÇ.......................................................................................................150 

ÖZET ..........................................................................................................162 

SUMMARY .................................................................................................166 

IV

KISALTMALAR 

a.C. avanti Cristo 

Abschn. Abschnitt 

a.u.c. ab urbe condita 

AÜHFD Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 

BIDR Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano 

Bd. Band 

bkz. bakınız 

C. Cilt 

C.Theod. Codex Theodosianus 

CIL Corpus Inscriptionum Latinarum 

Cod. Codex Iustiniani 

cos. consul 

coss. consules 

Çev. Çeviren 

d.C. dopo Cristo 

Dig. Digesta 

V

dn. dipnot 

et al. et alii 

M.Ö. Milattan Önce 

M.S. Milattan Sonra 

n.Chr. nach Christus 

ölm. ölümü 

örn. örnek, örneğin 

pr. principium 

RPR Römisches Privatrecht 

s. sayfa 

S.C. Senatus Consultum 

SDHI Studia Documenta Historiae et Iuris 

tab. tabula 

ThLL Thesaurus Linguae Latinae 

tr. pl. tribunus plebis 

VI

v.Chr. vor Christus 

vb. ve benzeri 

vd. ve devamı 

Vol. Volume 

yy. yüzyıl 

ZSS. Zeitschrift der Savigny-Stiftung 

VII

KAYNAKÇA * 

ACCAME, Silvio: La legislazione romana intorno ai collegi nel I secolo a. C., 

Bullettino del Museo dell’Impero Romano, XIII (1942) 13-48. 

AKİPEK, Jale G./ AKINTÜRK, Turgut: Türk Medenî Hukuku, Başlangıç 

Hükümleri, Kişiler Hukuku, C. I, İstanbul 2004. 

ALBANESE, Bernardo: Le persone nel diritto privato romano, Palermo 1979. 

ANDRESEN, C. A./ ERBSE, H./ GIGON, O./ SCHEFOLD, K./ STROHEKER, 

K. F./ ZINN, E.: Lexikon der alten Welt, Bd. I-III, Tübingen/ Zürich 2001. 

ARANGIO-RUIZ, Vincenzo: Istituzioni di diritto romano, Napoli 1991. 

AUSBÜTTEL, Frank M.: Untersuchungen zu den Vereinen im Westen des 

römischen Reiches, Kallmünz 1982. 

BANDINI, Vincenzo: Appunti sulle corporazioni romane, Milano 1937. 

* 

Bir yazarın, birden fazla eserine yollama yapılan durumlarda, eserleri birbirinden 

ayırmak için kullanılan kısaltmalar, ilgili eserlerin sonunda, köşeli parantez içinde 

gösterilmiştir. 

VIII

BERGER, Adolf: Encyclopedic Dictionary of Roman Law, New York 1953. 

BERKİ, Şakir: Roma Hukuku, Ankara 1949. 

BIONDI, Biondo: «La dottrina giuridica della universitas nelle fonti romane», 

BIDR 61 (1958) 1-59. 

BOLZE, Albert: Der Begriff der juristischen Person, Stuttgart 1879. 

BRUNS, Karl Georg: Fontes iuris romani antiqui, Pars prior: Leges et 

negotia, Tübingen 1909. [Leges] 

BRUNS, Karl Georg: Fontes iuris romani antiqui, Additamentum, Tübingen 

1912. [Additamentum] 

BURDESE, Alberto: Manuale di diritto privato romano, Torino 1993. 

CICERO (Çev. Heinz GUNERMANN): De officiis, Vom pflichtgemäßen 

Handeln, Lateinisch/Deutsch, Stuttgart 2003. 

CICERO (Çev. Manfred FUHRMANN): Sämtliche Reden, Bd. I-VII, 

Düsseldorf/ Zürich 2000. 

IX

CIULEI, Georg: D.47.22.4, ZSS 84 (1967) 371-375. 

COHN (CONRAT), Max: Zum römischen Vereinsrecht, (Neudruck der 

Ausgabe Berlin 1873) Aalen 1969. 

COLI, Ugo: Collegia e sodalitates, Contributo allo studio dei collegi nel diritto 

romano, Bologna 1913), Scritti di diritto romano, Vol. I, Milano 1973, 1- 

61. 

COMAND, Debora: Collegium symphoniacorum, Studi in memoria di 

Giambattista Impallomeni, Milano 1999, 107-122. 

De PASCALE, Maria Rosaria: Collegia in castris, Associazionismo 

previdenziale / Assicurativo nell'esperienza romana, Napoli 1994. 

De ROBERTIS, Francesco Maria: Il diritto associativo romano, dai collegi 

della della repubblica alle corporazioni del basso impero, Bari 1938. 

[Associativo] 

De ROBERTIS, Francesco Maria: Il fenomeno associativo nel mondo 

romano dai collegi della repubblica alle corporazioni del basso impero, 

Napoli 1955. [Fenomeno] 

X

De ROBERTIS, Francesco Maria: Storia delle corporazioni e del regime 

associativo nel mondo romano, Vol. I-II, Bari 1971. [Storia] 

Di MARZO, Salvatore (Çev.: Ziya UMUR): Roma Hukuku, İstanbul 1954. 

DIRKSEN, Heinrich Eduard: Historische Bemerkungen über den Zustand der 

juristischen Personen nach römischem Recht, Civilistische 

Abhandlungen, Bd. II, Erste Abhandlung, Berlin 1820. 

DUFF, P. W.: Personality in Roman Private Law, Cambridge 1938. 

DÜLL, Rudolf: Das Zwölftafelgesetz, Zürich 1995. 

DÜRÜŞKEN, Çiğdem: Roma’nın Gizem Dinleri, İstanbul 2000. 

ERDOĞMUŞ, Belgin: Hukukta Latince, Teknik Terimler - Özlü Sözler, 

İstanbul 2004. [Latice] 

ERDOĞMUŞ, Belgin: Roma Eşya Hukuku, İstanbul 1989. [Eşya Hukuku] 

FRANCIOSI, Gennaro: Corso istituzionale di diritto romano, Torino 1994. 

XI

GEORGES, Karl Ernst: Lateinisch-Deutsch Ausführliches Handwörterbuch, 

Bd. I-II, Elektronische Ausgabe der 8. Auflage (1913/1918), Digitale 

Bibliothek Bd. 69, Berlin 2002. 

GIERKE, Otto: Das deutsche Genossenschaftsrecht, Bd. III: Die Staats- und 

Korporationslehre des Altertums und des Mittelalters und ihre Aufnahme 

in Deutschland, Berlin 1881. 

GÖNENÇ, Fulya İçlin: Roma Hukukunda Şirket Akti (Societas), İstanbul 

2004. 

GRADENWITZ, Otto: Das Statut für die Zunft der Elfenbeinarbeiter, ZSS 11 

(1890) 72-83. [ZSS 11] 

GRADENWITZ, Otto: Nochmals über das Statut der Elfenbeinarbeiter, ZSS 

12 (1892) 138-145. [ZSS 12] 

GÜNAL, A. Nadi: «Roma Miras Hukuku’na Genel Bir Bakış ve Vasiyet Yolu 

ile Miras», AÜHFD, Cilt XLIV, Sayı 1-4, 1995, s. 425-442. 

HATEMİ, Hüseyin: Medenî Hukuk Tüzelkişileri, Cilt I, İstanbul 1979. 

HAUSMANINGER, Herbert / SELB, Walter: Römisches Privatrecht, Wien 

2001. 

XII

HAUSMANINGER, Herbert: «Collegium», Der kleine Pauly, Lexikon der 

Antike, Bd. I, Stuttgart 1964. 

HERZ, Peter: «Collegium», Der neue Pauly, Enzyklopädie der Antike, Bd. III, 

Stuttgart 1997. 

HONIG, Richard (Çev. Şemsettin TALİP): Roma Hukuku Dersleri, İstanbul 

1935. 

HONSELL, Heinrich: Römisches Recht, Berlin 1997. 

HONSELL, Heinrich / MAYER-MALY, Theo / SELB, Walter: Römisches 

Recht, Berlin 1987. 

IMPALLOMENI, Giambattista: Persona giuridica (diritto romano), Scritti di 

diritto romano e tradizione romanistica (1996) 137-144. 

JOLOWICZ, H. F.: Roman Foundations of Modern Law, Oxford 1957. 

JÖRS, Paul / KUNKEL, Wolfgang / WENGER, Leopold: Römisches Recht, 

Berlin 1949. 

XIII

KARADENİZ ÇELEBİCAN, Özcan: Roma Hukuku (Tarihi Giriş, Kaynaklar, 

Genel Kavramlar, Şahsın Hukuku, Hakların Korunması), Ankara 2004. 

KARADENİZ ÇELEBİCAN, Özcan: Roma Eşya Hukuku, Ankara 2000. [Eşya 

Hukuku] 

KARLOWA, Otto: Römische Rechtsgeschichte, Zweiter Band: Privatrecht 

und Civilprozess. Strafrecht und Strafprozess, Erster Teil: Privatrecht, 

Leipzig 1901. 

KASER, Max: Römisches Privatrecht, 16. Aufl., München 1992. [RPR] 

KASER, Max: Das römische Privatrecht, Abschn. 1: Das altrömische, das 

vorklassische und das klassische Recht, 2. Aufl., München 1971. [RPR, 

Abschn.1] 

KASER, Max: Das römische Privatrecht, Abschn. 2: Die nachklassischen 

Entwicklungen, 2. Aufl., München 1975. [RPR, Abschn.2] 

KAYSER, Paul: Die Strafgesetzgebung der Römer gegen Vereine und 

Versammlungen, Abhandlungen aus dem Process und Strafrecht, Zweite 

Abhandlung, Berlin 1873. 

XIV

KORNEMANN, Ernst: «Collegium», Pauly-Wissowa Realencyclopädie der 

classischen Altertumswissenschaft, Halbband 7, Stuttgart 1900. 

KOSCHAKER, Paul / AYİTER, Kudret: Modern Özel Hukuka Giriş Olarak 

Roma Özel Hukukunun Ana Hatları, İzmir 1993. 

KRELLER, Hans: «Zwei Gaiusstellen zur Geschichte der juristischen 

Person», Atti del congresso internazionale di diritto romano e di storia del 

diritto, Verona 27-28-29.IX.1948, A cura di Giuscardo Moschetti, Vol. III, 

Verona 1951. 

KÜÇÜKGÜNGÖR, Erkan: Roma Hukukunda İntifa Hakkı (Ususfructus), 

Ankara 1998. 

LIEBENAM, Wilhelm: Zur Geschichte und Organisation des römischen 

Vereinswesens, (Neudruck der Ausgabe Leipzig 1890) Aalen 1964. 

LINDERSKI, Jerzy: Suetons Bericht über die Vereinsgesetzgebung unter 

Caesar und Augustus, ZSS 79 (1962) 322-328. 

LIVIUS, Titus (Çev. Sabahat ŞENBARK): Roma Tarihi, Şehrin Kuruluşundan 

İtibaren (ab urbe condita), Kitap II, İstanbul 1994. 

XV

LÜBTOW, Ulrich von: Bemerkungen zum Problem der juristischen Person, 

Estratto dagli studi in memoria di Paolo Koschaker, L'Europa e il diritto 

romano, Vol. II (1954) 467-510. 

MAGNO, Pietro: La posizione giuridica dei primi poeti romani: il collegium 

poetarum e altri studi, Fasano 1979. 

MARQUARDT, Joachim: Römische Staatsverwaltung, Darmstadt 1957. 

MAUE, Hermann C.: Der praefectus fabrum, Halle 1887. 

MITTEIS, Ludwig: Römisches Privatrecht bis auf die Zeit Diokletians, 1. 

(einziger) Band: Grundbegriffe und Lehre von den juristischen Personen, 

(Neudruck der Ausgabe Leipzig 1908) Aalen 1994. 

MOMMSEN, Theodor: De collegiis et sodaliciis romanorum, Kiliae (Kiel) 

1843. [de collegiis] 

MOMMSEN, Theodor: Zur Lehre von den römischen Korporationen, 

Juristische Schriften von Theodor Mommsen, Bd. III, Berlin 1965, 58-63. 

[Korporationen] 

MOMMSEN, Theodor: Römisches Strafrecht, (2. Neudruck der Ausgabe 

Leipzig 1899) Aalen 1990. [Strafrecht] 

XVI

MOMMSEN, Theodor: Römische Geschichte, Bd. 5, http://gutenberg.spiegel. 

de/mommsen/roemisch/roem05.htm (20.12.2004). [RG] 

MOMMSEN, Theodor: «Römische Urkunden» (1850), Juristische Schriften, 

Bd. III, Berlin 1965, 75-124. [Urkunden] 

NICOSIA, Giovanni: Institutiones, Profili di diritto privato romano, Vol. I, 

Catania 1994. 

NIPPEL, Wilfried: «Orgien, Ritualmorde und Verschwörung?, Die 

Bacchanalien-Prozesse des Jahres 186 v. Chr.», Grosse Prozesse der 

römischen Antike, Herausgegeben von Ulrich Manthe und Jürgen von 

Ungern-Sternberg, München 1997, 65-73. 

OPPERMANN, Hans: Julius Caesar, Hamburg 1999. 

ORESTANO, Riccardo: Il «problema delle persone giuridiche» in diritto 

romano, Torino 1968. 

ÖZSUNAY, Ergun: Medeni Hukukumuzda Tüzel Kişiler, İstanbul 1978. 

ÖZTAN, Bilge: Medenî Hukukun Temel Kavramları, Ankara 2002. 

XVII

PASTORI, Franco: Gli istituti romanistici come storia e vita dei diritto, Milano 

1988. 

PERNICE, Alfred: Marcus Antistius Labeo. Das römische Privatrecht im 

ersten Jahrhunderte der Kaiserzeit, Bd. I, Halle 1873. 

PFAFF, Ivo: «Sodalicium», Paulys Realencyclopädie der classischen 

Altertumswissenschaft, Halbbd. 5, Stuttgart 1927, 784-785. 

PHILIPSBORN, Alexander: Der Begriff der juristischen Person im römischen 

Recht, ZSS 71 (1954) 41-70. 

PUGLIESE, Giovanni: Istituzioni di diritto romano, Padova 1986-1988. 

RADO, Türkan: Roma Hukuku Dersleri - Borçlar Hukuku, İstanbul 2001. 

RANDAZZO, Salvo: Senatus consultum quo illicita collegia arcentur 

(D.47.22.1.1), BIDR 94-95 (1991-1992) 49-88. [illicita] 

RANDAZZO, Salvo: I Collegia tenuiorum fra libertà di associazione e 

controllo senatorio, SDHI 64 (1998) 229-244. [Liberta] 

ROMANO, Angela: Il «collegium scribarum», Aspetti sociali e giuridici della 

produzione letteraria tra III e II secolo a. C., Napoli 1990. 

XVIII

SALKOWSKI, Carl: Bemerkungen zur Lehre von den juristischen Personen, 

Leipzig 1863. 

SALLUSTIUS (Çev. Güngör ÖNER VARINLIOĞLU): Catilina Tertibi, İstanbul 

1973. 

SAVAGNONE, Guglielmo: «Le corporazioni - fondazioni», BIDR 59-60 

(1956) 93-124. 

SAVIGNY, Friedrich Karl von: System des heutigen römischen Rechts, Bd. II, 

(2. Neudruck der Ausgabe Berlin 1840) Aalen 1981. 

SCHARR, Erwin: Römisches Privatrecht, Stuttgart 1960. 

SCHERMAIER, Martin Josef: Materia: Beiträge zur Frage der 

Naturphilosophie im klassischen römischen Recht, Wien 1992. 

SCHERTL, Adolf: Zur Stellung der Sklaven in den Collegia, Diss., München 

1949. 

SCHNORR von CAROLSFELD, Ludwig: Geschichte der juristischen Person, 

Bd. I Universitas, Corpus, Collegium im klassischen römischen Recht, 

München 1933. 

XIX

SCHUMACHER, Leonhard: Römische Inschriften, Lateinisch/ Deutsch, 

Stuttgart 2001. 

SCHÜTZE, Oliver: Metzler-Lexikon der antiker Autoren, Stuttgart 1997. 

SCHWARZ, Andreas B. (Çev. Türkan RADO): Roma Hukuku Dersleri, C. I, 

İstanbul 1948. 

SENECA (Çev. Türkan UZEL): Ahlâki Mektuplar Epistulae Morales Kitap I- 

XX, Ankara 1999. 

SUETON: Das Leben der römischen Kaiser, Herausgegeben und übersetzt 

von Hans Martinet, Düsseldorf 2001. 

TAHİROĞLU, Bülent: Roma Borçlar Hukuku, İstanbul 2003. 

TALAMANCA, Mario: Istituzioni di diritto romano, Milano 1990. 

ThLL: Thesaurus Linguae Latinae, «Collegium», Ed. Auctoritate et consilio 

academiarum quinque germanicarum, Vol. III, Fasc. VII, coetus-colo, 

Leipzig 1987. 

UMUR, Ziya: Roma Hukuku Ders Notları, İstanbul 1990. [Roma] 

XX

UMUR, Ziya: Roma Hukuku Lügatı, İstanbul 1983. [Lügat] 

UMUR, Ziya: Roma Hukuku (Tarihi Giriş, Kaynaklar, Umumi Mefhumlar, 

Hakların Himayesi), İstanbul 1982. [Roma Hukuku] 

VILLEY, Michel (Çev.: Bülent TAHİROĞLU): Roma Hukuku Güncelliği, 

İstanbul 2000. 

VOCI, Pasquale: Istituzioni di diritto romano, Milano 1996. 

WALTZING, Jean-Pierre: Etude historique sur les corporations 

professionnelles ches les romains, Volume I-IV, (Nachdruck der Ausgabe 

Brüssel 1895) Hildesheim 1970. 

WIEACKER, Franz: Römische Rechtsgeschichte, Bd. I, Abschn. 1: 

Einleitung, Quellenkunde, Frühzeit und Republik, München 1988. 

[Rechtsgeschichte] 

ZIEBARTH, Erich: «Sodalitas», Paulys Realencyclopädie der classischen 

Altertumswissenschaft, Halbbd. 5, Stuttgart 1927, 785-786. [Sodalitas] 

ZIEBARTH, Erich: Das griechische Vereinswesen, (Neudruck der Ausgabe 

von Leipzig 1896) Wiesbaden 1936. [Vereinswesen] 

XXI

İNTERNET ve CD-ROM KAYNAKLARI 

BIA 2000, Bibliotheca Iuris Antiqui, CD-ROM, Catania 2002. 

CICERO, in L. Calpurnium Pisonem oratio 

http://www.thelatinlibrary.com/cicero/piso.shtml (22.03.2003). 

FLORUS, Epitomae De Tito Livio Bellorum Omnium 

Annorum DCC Libri Duo 

http://perso.wanadoo.fr/prima.elementa/Florus-1.html (21.12.2004). 

http://www.thelatinlibrary.com/Florus1.html (21.12.2004). 

MOMMSEN, Theodor: Römische Geschichte, Bd. 5 

http://gutenberg.spiegel.de/ mommsen/roemisch/roem05.htm (20.12.2004). 

Multimedia-Enzyklopädie 2002, CD-ROM, München 2001. 

PLUTARCHUS, Numa 

http://classics.mit.edu/Plutarch/numa_pom.html (21.12.2004). 

Roma İmparatorluğunda Meslek Örgütleri 

http://www.fortunecity.com/meltingpot/sanjacinto/708/kolej.html (15.05.2001). 

XXII

Senatus Consultum de Bacchanalibus 

http://www.thelatinlibrary.com/scbaccanalibus.html (22.03.2003). 

http://www.khm.at/static/page661.html (22.03.2003). 

Stoicorum veterum fragmenta II, s. 302 

http://www.jura.uni-passau.de/fakultaet/lehrstuehle/Manthe/VorlMat/MoSaRe. 

pdf (6.07.2003) 

Zwölftafelgesetz 

http://www.jura.uni-hannover.de/Lehrgebiete/zivil_rechtsg/12tafeln.htm 

(15.05.2001). 

XXIII

I. Genel Olarak 

GİRİŞ 

Tezin konusunu “Roma Hukukunda Augustus Zamanına Kadar 

Derneklerin Hukukî Durumu” oluşturmaktadır. 

Roma hukukunda Augustus zamanına kadar derneklerin hukukî 

durumu ortaya konulurken, öncelikle tüzel kişi kavramı üzerinde durulacaktır. 

Roma hukukunda teorisi oluşturulamamış olan tüzel kişilerden özel hukuk 

açısından en önemli yeri alan dernekler ise, ilkin corpus, universitas, 

collegium ve sodalitas kavramlarıyla açıklığa kavuşturulacak, daha sonra 

derneklerin Augustus zamanına kadarki hukukî durumu, tarihçesi ve 

çeşitlerinin ardından kuruluşu, organizasyonu, ehliyeti ve sona erişiyle ortaya 

konacaktır. 

Çalışma giriş ve sonuç bölümleri dışında iki ana bölümden 

oluşmaktadır. 

Birinci Bölüm’de, öncelikle derneklerin de içinde yer aldığı tüzel kişilik 

kurumunu incelenmiştir. Ardından dernek kavramı, tarihçesi ve çeşitleri 

açıklanmıştır. 

İkinci Bölüm’de ise, derneğin kuruluşu, organizasyonu, dernek üyeliği, 

derneklerin ehliyeti ve sona ermesi inceleme konusu yapılmıştır. 

1

Sonuç bölümünde ise incelemenin sonuçları ortaya konmuştur. 

Türkiye’deki Roma hukuku araştırmalarında, şimdiye kadar derneklerin 

hukukî durumunun ayrıntılı bir şekilde incelenmemiş olması, böyle bir konu 

üzerinde çalışmaya iten başlıca etkendir. Konu ile ilgili Türkçe kaynakların 

azlığı, zorunlu ve doğal olarak yabancı kaynakların, özellikle Almanca ve 

İtalyanca kaynakların ve Roma hukukunun birincil kaynakları olan Latince 

metinlerin doğrudan incelenmesini gerektirmiştir. Roma dernekleriyle ilgili 

başlıca Latince kaynaklar, Iustinianus’un derlemesi Corpus Iuris Civilis’in 

Digesta bölümündeki “Dig.47.22.1-4: De collegiis et corporibus” (Collegium 

ve corpus’lar hakkında) ve “Dig.3.4.1-10: Quod cuiuscumque universitatis 

nomine vel contra eam agatur” (Universitas adına veya ona karşı dava 

açılması), lex duodecim tabularum (XII Levha Kanunu), özellikle Cumhuriyet 

Dönemi’nin sonlarında derneklerin de karıştığı siyasal karışıklıkların 

yoğunlaştığı zamana ışık tutan Cicero’nun eserleri, Plinius’un mektupları, 

senatus consultum’lar, yazıtlar ve kanunlardır. Tez konusunun 

oluşturulmasında ilk olarak bu kaynaklardan yararlanılmıştır. Daha sonra, bu 

konuya ilişkin birincil kaynaklarla ilgili kitap, makale, tezler incelenmiştir. 

Ayrıca gelişen bilgi teknolojisinin bir ürünü olan internet ve multimedya 

kaynaklarından da Roma Hukuku temel kaynaklarına ulaşmak bakımından 

yararlanılmıştır. 

2

II. Çalışmanın Amacı ve Önemi 

Roma hukukunda derneklerin hukukî durumu, bugüne kadar 

hukukumuzda bağımsız bir çalışmanın konusu olarak ele alınıp 

incelenmemiştir. Bu nedenle tezde öncelikli amaç, tüzel kişilerin ve özel 

olarak derneklerin Roma hukukunda ortaya çıkışı, tarihî gelişimi, çeşitleri, 

organizasyonu, ehliyeti ve sona erişini, Roma hukukunun birincil 

kaynaklarına dayanarak ortaya koymaktır. 

Çağdaş hukuktaki tüzel kişilik teorileri temellerini Roma hukukundan 

almaktadır. Her ne kadar, Romalılar tüzel kişiliğin teorisini geliştirememiş 

olsalar da, Roma’da değişik tür ve isimde bir takım insan ya da mal 

toplulukları bağımsız birer tüzel kişilik olarak kabul edilmiş ve hukukî 

bakımdan tek tek düzenlenmişti. Tüzel kişilerin ve özellikle derneklerin Roma 

hukukundaki uzun yıllar boyunca gelişimi günümüz tüzel kişilik teorilerinin 

çıkış kaynağı olmuş ve geliştirilmesinde yardımcı olmuştur. 

Roma hukukunda daha Krallık Dönemi’nde ortaya çıkan dernekler, 

Roma devletinin, siyasal yapısındaki değişikliklerle paralel olarak çeşitli 

şekillerde düzenlemelere konu olmuştur. Roma hukukunda derneklerin 

gelişim aşamalarının tespiti, günümüz hukukundaki tüzel kişi teorilerinin çıkış 

kaynağı ve geliştirilmesi açılarından önem taşımaktadır. 

3

III. Konunun Sınırlandırılması 

Tezde, Roma hukukunda gerçek kişiler yanında hak ehliyeti sahibi 

olan tüzel kişiler ve bunlar arasında özel hukuk açısından önemli bir yer tutan 

dernekler (collegium ve sodalitas) inceleme konusu olarak seçilmiştir. Bu 

çerçevede öncelikle Roma hukukunda kişi ve ehliyet kavramları, tüzel kişiliğin 

ortaya çıkışı, tarihçesi ve türleri, ardından bir tüzel kişilik türü olarak 

dernekler, kavram, tarihi, çeşitleri, kuruluşu, organizasyonu, ehliyeti ve sona 

erişi açılarından inceleme konusu yapılacaktır. 

Tezde derneklerin hukukî durumu incelenirken asıl olarak ikili bir konu 

sınırlandırması yapılmış olup, ölçüt olarak hem kavram hem de zaman 

kriterleri göz önüne alınmıştır. 

Kavram kriterine göre konu, Roma Hukukundaki bütün tüzel kişi 

türlerini kapsamayıp, özellikle özel hukuk açısından önem arz eden 

derneklerle sınırlandırılmıştır. Derneklerin de içinde bulunduğu tüzel kişiler 

konusu, özellikle kamu hukuk tüzel kişileri (res publica, civitates, municipia, 

coloniae, societas publicanorum) ve mal topluluğu olarak vakıflarla birlikte 

çok geniş bir alanı içermektedir. Her biri ayrı bir tez olabilecek genişlikteki bu 

konular kısaca incelenerek, tez kapsamı dışına alınmıştır. Böylece bu 

bağlamda tezin konusu, özel hukuk tüzel kişisi denebilecek, gerçek kişilerin 

serbest iradeleriyle kurdukları dernekler olan collegium’lar (corpus, sodalitas, 

universitas) olacaktır. 

Zaman kriterine göre tezin konusunun sınırlandırılması Roma hukuku 

dönemleri açısından olup, derneklerin ilk olarak ortaya çıktığı Krallık Dönemi 

4

ile geliştiği Cumhuriyet Dönemi ve derneklerin kuruluşuna ilişkin 

kısıtlamaların söz konusu olduğu Augustus zamanı incelenecektir. Böylece 

konu, kaynakların güvenilir olmadığı, daha çok efsanevi tarih hikayelerine 

dayanan Krallık Dönemi meslekî dernekleriyle başlayıp, Cumhuriyet 

Dönemi’nde XII Levha Kanunu ile getirilen dernek kurma özgürlüğü, daha 

sonra ise bu dönemin sonlarındaki siyasal karışıklıklar üzerine getirilen 

kısıtlamalar ve kurduğu yeni düzenle Principatus Dönemi’ni başlatan 

Augustus’un (Gaius Octavius M.Ö.63 – M.S.14) çıkarttığı lex Iulia ile 

sınırlandırılacaktır. Augustus’tan sonra değişen devlet yapısıyla birlikte, her 

şeyin imparatora bağlı olduğu bir sistemde, doğal olarak değişime uğrayan 

derneklerin, özellikle collegium’ların girilmesi zorunlu meslekî birliklere 

dönüşmesi sebebiyle bu dönemdeki durumları tezin kapsamı dışında 

bırakılacaktır. 

5

I. Genel Olarak 

BİRİNCİ BÖLÜM 


TÜZEL KİŞİ KAVRAMINA GENEL BAKIŞ 

Hak ehliyetine sahip olan, yani hak sahibi olabilen ve borç altına 

girebilen varlıklara, özel hukuk anlamında kişi; kendilerine hak ehliyeti 

tanınan, hukuken kişi sayılan insan ya da mal topluluklarına ise tüzel kişi adı 

verilmektedir. Her hukuk düzeni, ilişkin olduğu toplumda geçerli olan siyasal, 

ekonomik, kültürel, ahlakî, dinsel inançların sonucu olan genel düşünce 

akımlarına bağlı olarak, daha geniş ya da daha dar bir gruba hak ehliyeti, 

hukukî anlamda kişilik tanıyabilir. 1 

Kendilerine hak ehliyeti tanınan ve hukuken kişi sayılan varlıkların 

başında insanlar gelir. Çünkü hukuk düzeni insanlar tarafından ve insanlar 

1 KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 170; SCHWARZ, s. 234. 

6

için meydana getirilmiştir (hominum causa omne ius constitutum est). 2 Ancak 

insanların kişi sayılacağı kuralı, gelişmiş bir hukuk düzeninin eseridir. Nitekim 

Roma hukukunda kişi sayılabilmek için insan olmak yeterli değildi. Zira Roma 

hukukunda özgür, yurttaş ve sui iuris olan insanlar kişi sayılırdı. Ancak 

zamanla, insanlar dışında bazı varlıklara hukuken kişilik tanımak, bazı 

gereksinimler nedeniyle bir zorunluluk olarak ortaya çıktı. İnsanların geçici 

varlıklar olması ve toplumsal hayatta daha uzun ömürlü ve kendisini 

oluşturan insanların varlığından bağımsız varlıklara gereksinim duyulması, 

insanlar dışında bazı varlıklara da hukuk düzeninin kişilik tanıması sonucunu 

doğurmuştur. 3 Devletler, belediyeler, ekonomik, siyasal, toplumsal, bilimsel, 

dinsel ve hayır işlemek amaçlarına yönelik örgütler, bu gereksinimlerle ortaya 

çıkmıştır. 

Sadece insanlar değil, siyasal ve toplumsal örgütler de hak sahibi 

olabilir ve borç altına girebilirler. Hak sahibi olabilen ve borç altına girebilen 

2 SCHWARZ, s. 234; VILLEY, s. 69; Dig.1.5.2 (HERMOGENIANUS libro 

primo iuris epitomarum): “Cum igitur hominum causa omne ius constitutum sit, 

primo de personarum statu ac post de ceteris … dicemus.”, “[Uyguladığımız] 

bütün hukuk insanlar için meydana getirilmiş olduğundan, ilk olarak kişilerin 

hukukî durumundan ve daha sonra diğerlerinden (eşyalara ve davalara ilişkin 

hukuktan-Dig.1.5.1) … bahsedeceğiz.” 

3 KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 171. 

7

gerçek kişilerin karşılığı olarak bu tip varlıklara tüzel kişi adı verilir. 4 Tüzel 

kişiler geleneksel olarak iki ana gruba ayrılır: 5 Bunlar ya kişi topluluklarından 

(örn. dernekler) ya da vakıflarda olduğu gibi, bir mal topluluğundan meydana 

gelebilir. Tüzel kişiler, bir hukuk süjesi olarak, kendilerini oluşturan 

insanlardan tümüyle ayrıdırlar ve bu tüzel kişinin, topluluğun yararlarını 

gerçekleştirmeye yönelik hak ve yükümlülükleri vardır. 6 

Roma hukukunda tüzel kişilik, kavram olarak çok geç doğmuş ve bir 

sistem olarak gelişememişti. 7 Buna karşılık bağımsız birer kişilik anlamında 

tüzel kişilik kabul edilmiş, ayrı ayrı adlar verilmiş bir takım insan ya da mal 

toplulukları, hukukî bakımdan tek tek düzenlenmişti. 8 Roma devleti (populus 

Romanus), kişi ya da mal toplulukları (universitates), dernek (collegium’lar- 

meslekî dernekler, sodalitates-dinî dernekler) ve vakıflar, bunlara örnek 

olarak gösterilebilir. 9 

Ortaçağdan başlayarak, Roma hukuk biliminde, Roma hukukuna ilişkin 

metinlere dayanılarak, tüzel kişilik kavramı ve tüzel kişilere ilişkin kuramlar 

4 HONSELL, s. 23; SCHWARZ, s. 235-236; UMUR, Roma, s. 179; VOCI, s. 67; 

JÖRS/KUNKEL/WENGER, s. 73; ARANGIO-RUIZ, s. 66. 

5 VOCI, s. 67. 

6 KOSCHAKER/AYİTER, s. 94. 

7 KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 172; ÖZSUNAY, s. 6; UMUR, Roma, s. 179. 

8 HONSELL, s. 23; KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 173; SCHWARZ, s. 236. 

9 HONSELL, s. 23. 

8

oluşturulmuş, belli bir sisteme dayanan çeşitli tüzel kişi sınıflandırmaları 

yapılmış ve bunlar modern hukuk tarafından geliştirilmiştir. 10 

II. Tüzel Kişi Kavramı 

Hukuk düzeninin hak ehliyeti tanıdığı, yani hak sahibi olabilme ve borç 

altına girebilme ehliyeti verdiği, gerçek kişiler dışında kalan varlıklara tüzel 

kişi adı verilmektedir. 11 Roma hukukunun hak ehliyeti tanıdığı tüzel kişiler ya 

bir amacın gerçekleştirilmesi için bir araya gelen gerçek kişilerin 

oluşturdukların topluluklar (universitates personarum) ya da bir amaca tahsis 

edilmiş mal toplulukları (universitates bonorum ya da rerum) biçimlerinde 

ortaya çıkmıştı. 12 

Romalıların tüzel kişiler için kullandıkları bir terminus technicus (teknik 

terim) mevcut değildi. Bir topluluğun tüzel kişiliği olduğunu ifade etmek için 

corpus habet (corpus’u var) denmekteydi. 13 

10 KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 172; KOSCHAKER/AYİTER, s. 94. 

11 ARANGIO-RUIZ, s. 66; VILLEY, s. 78; BOLZE, s. 2; PASTORI, s. 166. 

12 VOCI, s. 67-68; OĞUZOĞLU, s. 131-132; KOSCHAKER/AYİTER, s. 94; 

UMUR, Roma, s. 179. 

13 KASER, RPR, s. 86; Dig.3.4.1pr./1; KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 128, dn. 

12: Ancak imparatorluğun son döneminde tüzel kişiler için legitima persona 

(kanunî kişi, yasal şahıs) deyimi kullanılmıştır. 

9

Roma hukukunda tüzel kişilik için kullanılan kavramlar daha çok 

corpus ve universitates idi ve universitas, bir birlik oluşturduğu kabul edilen, 

çeşitli biçimlerde ortaya çıkan her türlü insan ya da mal topluluklarını ifade 

ederdi. 14 Yani universitas kavramı, singuli’nin, yani tekilin karşıtı olarak birden 

çok olanın bir araya gelerek oluşturduğu topluluğu, birliği anlatmak için 

kullanılırdı. 15 

Kişiler, gerçek (tabiî) ve tüzel (hükmî, farazî) kişiler olmak üzere iki ana 

gruba ayrılır. Tüzel kişiler de geleneksel olarak, dernekler (cemiyet) ve 

vakıflar (tesisler) olarak ikiye ayrılır. 16 Birden fazla gerçek kişinin belli bir 

amacı gerçekleştirmek üzere kurduklara kişi topluluğuna dernek, bir amacın 

gerçekleşmesi için teşkilatlanmış mal topluluğuna ise vakıf adı verilir. 17 

Ancak belirtmek gerekir ki, Roma hukuku, kişi topluluklarını ve geç 

dönemlerde mal topluluklarını bağımsız birer tüzel kişilik olarak tanımakla 

birlikte, tüzel kişiliğin genel bir teorisini kurmamıştı. 18 

14 UMUR, Lügat, s. 217; KASER, RPR, s. 86; KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 

174, dn. 74: Kişi topluluklarının tümünü içine alan, bugünkü anlamda dernek 

kavramına denk düşen universitas personarum deyimi, ilk olarak, 

postglossator’lar tarafından kullanılmıştı. 

15 LÜBTOW, s. 473. 

16 VOCI, s. 103. 

17 Di MARZO, s. 53; ÖZTAN, s. 351. 

18 JÖRS/KUNKEL/WENGER, s. 74; LÜBTOW, s. 471; HONSELL/MAYER- 

MALY/SELB, s. 76; HAUSMANINGER/SELB, s. 89. 

10

III. Tüzel Kişilerin Tarihçesi 

Roma’nın eski devirlerinde tüzel kişilik kavramı bilinmiyordu. 19 Roma 

hukukunda tüzel kişilik, kavram olarak çok geç doğmuş ve bir sistem olarak 

gelişememişti. 20 Bir takım kişi topluluklarının kendisini oluşturan üyelerden 

bağımsız olarak hak sahibi olabileceği düşüncesi, asıl olarak 19. yy.da 

geliştirilmişti. 21 Roma hukukçuları tüzel kişilik kavramıyla ilgilenmemiş 

olmakla birlikte, tüzel kişiliğin ilkelerini çok açık bir şekilde belirlemişlerdi. 22 

19 OĞUZOĞLU, s. 129. 

20 KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 172; ÖZSUNAY, s. 6; UMUR, Roma, s. 179; 

BERKİ, s. 136. 

21 KASER, RPR, s. 86: Romalılar kişi topluluklarıyla gerçek kişileri nadiren 

kıyaslamışlardı. Örn. Dig.30.116.3 (FLORENTINUS libro undecimo 

institutionum): “… hereditas personae [iacens] ... vice fungitur”, “terekenin bir 

kişi olduğu varsayılır”; Dig.46.1.22 (FLORENTINUS libro octavo 

institutionum): “… hereditas [iacens] personae vice fungitur…”, “terekenin bir 

kişi olduğu varsayılır.” Bu metinler daha sonra Pandekt hukukçuları tarafından, 

tüzel kişilerin niteliğine ilişkin teorilerden fiksiyon (farazî kişilik) teorisinin 

kurulmasında kullanılmıştır; HONSELL, s. 24: Savigny tarafından kurulan 

fiksiyon teorisine göre tüzel kişi gerçek kişi gibi varsayılır. Bu görüşe karşı 

Gierke tarafından gerçek kişilik teorisi savunulmuştur. Bu görüşe göreyse, tüzel 

kişiler, toplumda yaşayan maddi varlığı olmayan canlı organizmalardır; ÖZTAN, 

s. 296-297. 

22 SCHWARZ, s. 236. 

11

İlk dönemlerde Roma halkına ait mallar (res publica) ile diğer 

topluluklara ait mallar ayrı bir rejime bağlanmamıştı. Bu mallar üzerinde 

müşterek mülkiyet hükümleri uygulanırdı. 23 Buna dayanarak, ilk dönemlerde 

Roma’da tüzel kişilik kavramının hukukî bir değer taşımadığı söylenebilir. 24 

Çünkü Romalılar bu kişi topluluklarını üyelerinden ayrı bir hak süjesi olarak 

görmüyor; bunun yerine halihazır üyelerin oluşturduğu topluluğu bir hak 

süjesi olarak kabul ediyorlardı. 25 Ancak topluluğun malvarlığının üyelerin 

malvarlıklarından kesin bir şekilde ayrı tutulduğunu ve bu kişi topluluklarının 

belirledikleri kişilerden oluşan organları aracılığıyla işlerini yürüttüklerini 

belirtmek gerekir. 26 Kavram olarak tüzel kişilik tanınmamış olmasına rağmen, 

bağımsız birer kişilik anlamında tüzel kişilik kabul edilmiş, ayrı ayrı adlar 

verilmiş bir takım kişi ya da mal toplulukları, hukukî bakımdan tek tek 

düzenlenmişti. 27 

Roma’da tüzel kişiler, önce kamu hukuku, sonra özel hukuk alanında 

doğmuştu. İlkin Roma devletini ifade eden populus Romanus (Roma halkı) 

tüzel kişi olarak kabul edilmişti. 28 Devlet hazinesi magistra’lar tarafından idare 

23 BERKİ, s. 136. 

24 OĞUZOĞLU, s. 129; AKİPEK/AKINTÜRK, s. 517. 

25 KASER, RPR, s. 86. 


27 HONSELL, s. 23; KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 173; ORESTANO, s. 101. 

28 PERNICE, s. 263; KARLOWA, Bd. II, s. 59. 

12

edilmeye başlandı. 29 Böylece belli kişilerden oluşan bir topluluğun temsil 

edildiği ve sonuçta tüzel kişilerin hukuk alanında da varlık ve önem 

kazandıkları düşünülmektedir. 30 

Asıl olarak, Roma’da tüzel kişilik kavramının gelişmeye başladığı 

dönem Principatus Dönemi olmuştur. 31 Fakat bu dönemde bile tüzel kişilerin 

ancak kamu hukuku alanında geliştikleri görülmüş; özel hukuk alanında ise 

tüzel kişilerin hukuken önem kazanması bu dönemden itibaren, özellikle 

Augustus’un çıkartmış olduğu lex Iulia’dan sonra olmaya başlamıştır. 

Dominatus Dönemi’nde kamu hukuku tüzel kişilerinin sayısı çoğalmış, türleri 

artmıştı. 32 

Roma hukukunda karşımıza çıkan ilk tüzel kişi res publica, yani Roma 

devletiydi. 33 Roma hukukunda tüzel kişiliğin henüz bilinmediği dönemlerde 

Roma devleti populus Romanus olarak ifade edilirdi. 34 Principatus 

Dönemi’nde, devlet dışında bazı kişi topluluklarına da tüzel kişilik tanınmıştı. 

Municipium’ları ve colonia’ları, bu tür kamu hukuku tüzel kişileri olarak kabul 

29 OĞUZOĞLU, s. 129; BERKİ, s. 136. 

30 PERNICE; s. 263; OĞUZOĞLU, s. 129-130. 

31 AKİPEK/AKINTÜRK, s. 517-518; OĞUZOĞLU, s. 130. 


33 BURDESE, s. 163; KASER, RPR, s. 86; VOCI, s. 102. 

34 OĞUZOĞLU, s. 130; VOCI, s. 103-104: Roma devletinin resmi adı populus 

Romanus, resmi olmayan adı ise res publica, yani kamuya ait şeydi. 

13

etmek mümkündür. 35 Bunlar dışında meslekî amaç güden başka kişi 

toplulukları da vardı. Collegium adı verilen bu kişi topluluklarına tüzel kişilik 

tanınmıştı. 36 

Meslekî dernekler yanında dinî amaç güden bazı topluluklar da tüzel 

kişiliğe sahipti. Bu tür kişi toplulukları sodalitas adını alıyordu. Bunlar, 

Cumhuriyet Dönemi’nin son zamanlarında siyasal nedenlerle bazen 

kapatılmış da olsalar, özellikle Hıristiyanlığın etkisinin arttığı dönemde 

yeniden önem kazanmıştı. 37 

Roma hukukunda ticarî nitelikteki topluluklara tüzel kişilik tanınması 

konusunda çekingen davranıldığı, bununla birlikte ekonomik gelişmelere 

paralel olarak sonradan ticaret hukuku alanında da bazı tüzel kişilerin 

belirmeye başladığı, fakat günümüz ticaret hukuku alanındaki anlamıyla tüzel 

kişilerin bulunmadığı söylenebilir. 38 Bu bağlamda, Roma hukukundaki 

societas (şirket) ile dernekleri birbirinden ayırmak gerekir. Rızaî bir sözleşme 

olan societas’ta iki veya daha fazla kişi, meşru bir yarar amacıyla mal ve 

emeklerini bir araya getirmeyi taahhüt ederlerdi. 39 Societas yeni bir hukuk 




38 RADO, s. 148; MONIER, Manuel, 1947, C. I, s. 338’den aktaran OĞUZOĞLU, 

s. 130; KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 175. 

39 RADO, s. 143. 

14

süjesi yaratmayıp şirket ortakları arasında sözleşmeden doğan yükümlülükler 

doğuran bir sözleşme ilişkisinden ibaretti. 40 Societas’ın tüzel kişiliği olmadığı 

için şirketin malvarlığından söz edilemezdi. 41 Societas’ta ortakların bir araya 

getirdikleri malların mülkiyeti yine ortaklara aitti. Bunun dışında ortaklardan 

birinin ölümü veya şirketten çekilmesiyle societas sona ererdi. 42 Derneklerde 

ise, derneğin varlığı kendilerini kuran üyelere bağlı değildi. Bu üyeler ayrılsa, 

ölse bile dernek varlığını sürdürmeye devam ederdi. Societas’ın tersine, 

derneğin ayrı bir malvarlığı vardı. Bu mallar üyelerin malı değil, derneğin 

malıydı. 43 

Dominatus Dönemi’nde tüzel kişilik kavramı, Hıristiyanlığın etkisiyle 

gelişmiş ve kilise ile birtakım hayır kurumları bu dönemde tüzel kişilik 

kazanmıştır. 44 Hastalara, yaşlılara ve fakirlere yardım amacıyla kurulmuş 

olan birliklerin bağımsız ve soyut birer varlık durumuna gelmeye başlaması 

imparatorluk hukukuyla gerçekleşmişti. 45 


41 KOSCHAKER/AYİTER, s. 95; TAHİROĞLU, s. 207. 

42 TAHİROĞLU, s. 210. 

43 Ayrıntılı bilgi için bkz. RADO, s. 143-150. 

44 HAUSMANINGER/SELB, s. 89; OĞUZOĞLU, s. 131. 


15

Iustinianus Dönemi’nde, yukarıda belirtilen tüzel kişilere vakıflar 

eklenmiş ve böylece tüzel kişi düşüncesi özel hukuk alanında da gelişerek 

Roma hukukundaki son biçimini almıştır. 46 




yapılmış ve bunlar çağdaş hukuk tarafından geliştirilmiştir. 47 

IV. Tüzel Kişi Çeşitleri 

Roma hukukundaki tüzel kişiler, kamu hukuku tüzel kişileri de dahil 

olmak üzere, kişi toplulukları (universitates personarum) ve mal toplulukları 

(universitates bonorum ya da rerum) olmak üzere ikiye ayrılabilir. 48 Kişi 

toplulukları ise, genel olarak, devlet (populus Romanus), kamusal birlikler 

(civitates, coloniae, municipia, societates publicanorum) ve özel kişi 

toplulukları (collegium, sodalitas) olmak üzere üç ana gruba ayrılabilir. 49 

46 BURDESE, s. 166; VOCI, s. 104; OĞUZOĞLU, s. 131. 


48 Aslında universitas personarum ile universitas bonorum ifadeleri, Romalılar 

değil, postglossator’lar tarafından kullanılmıştı. Ancak çok çeşitli türdeki Roma 

tüzel kişilerini sınıflandırabilmek amacıyla, pratik gereksinimlerin etkisiyle bu 

kavramlar tercih edilmiştir. 

49 VOCI, s.103; JÖRS/KUNKEL/WENGER, s. 73; ARANGIO-RUIZ, s. 68-69. 

16

Kişi ve mal toplulukları kamu hukuku veya özel hukuk karakteri 

taşıyabilirler. Kamu hukuku karakteri taşıyan kişi ve mal topluluklarının 

kurulması, hak ve yükümlülükleri, ehliyetleri kamu hukukuna göre belirlenir. 50 

Bunların özel hukuk alanındaki faaliyetleri, ancak amaçlarına ulaşmakta bir 

araç niteliği taşır. 51 Buna karşın özel hukuk tüzel kişileri olan dernek ve 

vakıflar, özel hukuk sınırları içinde varlık gösterirler. 52 Ancak Roma 

hukukunda kişi topluluklarından oluşan tüzel kişiler arasında kamu hukuku ve 

özel hukuk tüzel kişileri şeklinde kesin bir ayrım yapılmamış olduğunu 

belirtmek gerekir. 53 

A. Universitates Personarum 

Universitates personarum, genel olarak kişi toplulukları, özel olarak da 

ortak bir amacın gerçekleştirilmesi için bir araya gelmiş gerçek kişilerin 

oluşturdukları topluluklardı. 54 Bunlar kendilerini oluşturan kişilerden bağımsız 

50 HONSELL/MAYER-MALY/SELB, s. 76. 

51 HONSELL/MAYER-MALY/SELB, s. 76. 

52 JÖRS/KUNKEL/WENGER, s. 73-74. 

53 JÖRS/KUNKEL/WENGER, s. 74, dn. 6; HONSELL/MAYER-MALY/SELB, s. 

77, dn. 5. 

54 Di MARZO, s. 212. Daha önce de belirtildiği gibi, kişi topluluklarını ifade eden 

universitates personarum tabiri, ortaçağ postglossator’larına aitti. Di Marzo bu 

17

ir kişilik ve malvarlığına sahiptiler. 55 Bunların en önemlisi res publica idi. 

Civitates (şehirler, siteler), coloniae (koloniler), municipia (özerk şehirler, 

belediyeler, eyaletler) bağımsız malvarlığı olan tüzel kişilerdendi. Bunlar 

dışında idarî nitelikte tüzel kişiler de vardı. Bunlar devlet topraklarını (ager 

publicus) işletme ve vergilerini toplama göreviyle yükümlü idarî nitelikte 

birliklerdi. 56 

Bunlar dışında meslekî ve dinî amaçlarla bir araya gelmiş insan 

toplulukları (collegium ve sodalitas’lar) da vardı. 57 

1. Roma Devleti (Res Publica, Populus Romanus) 

Roma’da hukukî bakımdan kendilerine kişilik tanınmış, belli bir amacın 

birleştirdiği kişi topluluklarının en eskisi ve en önemlisi Roma devletiydi. 58 

Ancak Roma’da devlet, ius civile’ye göre kişiliğinin tanınması gerekli 

kelimenin kaynağı olarak Dig.7.1.70.3 metninde yapılan interpolatio’yu 

gösteriyor; SALKOWSKI, s. 25, dn. 26. 

55 BERKİ, s. 137. 

56 OĞUZOĞLU, s. 131-132. 

57 BERKİ, s. 136; SCHWARZ, s. 236. 

58 DUFF, s. 51; KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 173; HAUSMANINGER/SELB, s. 

89; PERNICE, s. 263; NICOSIA, s. 130. 

18

olmayan, doğduğu andan itibaren hak ve borçlara sahip olan bir tüzel 

kişiydi. 59 

Hukuken Roma yurttaşlarının oluşturduğu bir topluluktan başka bir şey 

olmayan Roma devletinin resmi adı populus Romanus’tu (ya da populus 

Romanus Quiritium); resmi olmayan adı ise civitas ya da res publica, yani 

populus’a (halka) ait şeydi. 60 

Dig.50.16.16 (GAIUS libro tertio ad edictum provinciale) 

“…publica appellatio in compluribus causis ad populum 

Romanum respicit…” 

“…Publica adlandırması birçok durumda Roma halkını 

ifade eder…” 

Roma devletinden, populus Romanus (Roma halkı) olarak söz 

edilmesi, Cumhuriyet Dönemi’ndeki Roma devlet anlayışı ile açıklanabilir. 

Roma’da ilk devlet örgütü olarak civitas (örgütlenmiş kavim, şehir devleti) 

görülür. Roma yurttaşlarından oluşan, hukukî bakımdan bu yurttaşlardan ayrı 

bir kişiliğinin olduğu kabul edilen civitas’ın, ilk siyasal yönetim biçimi krallıktı. 

Krallık Dönemi’nde Roma yurttaşlarından oluşan civitas, hukukî bakımdan bir 

kişi olarak görülüyordu. Cumhuriyet yönetiminin kurulmasıyla egemenlik 

59 BERKİ, s. 137; VOCI, s. 106; PUGLIESE, s. 122. 

60 ALBANESE, s. 554; VOCI, s. 103-104; ARANGIO-RUIZ, s. 69; 

TALAMANCA, s. 177; HONIG, s. 69; KASER, RPR, s. 87; ORESTANO, s. 

112. 

19

halka geçince, Roma yurttaşlarından oluşan Roma halkı, hem yöneten hem 

de yönetilen konumuna geçmişti. Bu yönetim biçimine res publica adı 

verilmişti. Genel olarak kamuya ait şey (mal) demek olan res publica, devlet 

yönetimine ilişkin olarak kullanıldığında, ‘bir kavmin örgütlenme amaçlarının 

tümü’, başka bir deyişle ‘bir devletin tüm işlevleri’ anlamını kazanmaktaydı. 61 

Çünkü bu işlevler, bütün Roma yurttaşları tarafından birlikte yerine getirilen, 

yani topluma (publica) ait işlevlerdi. 62 

Populus Romanus, Principatus Dönemi’nde yerini, senatus 

populusque Romanus’a (S.P.Q.R. – Roma Senatosu ve Halkı) bırakmıştı. Bu 

durum, Principatus Dönemi’nde, senatus’un, devlet yönetimindeki işlevinin 

artmasıyla açıklanabilir. Kaynaklarda, imparatorluk yönetiminin 

kurulmasından sonra da Roma devletinden populus Romanus ya da senatus 

populusque Romanus olarak söz edilmesi, hukukî bakımdan bir kişi olarak 

görülen devletin, örgütlenmiş Roma halkıyla özdeş sayılması ile 

açıklanabilir. 63 

Roma devletinin kişiliği olmakla birlikte özel bir durumu vardı; mutlak 

egemenliğe sahip olduğundan özel hukuk kişilerinin üstündeydi. Bu nedenle 

Roma devletinin özel hukuk kişileriyle eşit koşullar altında hukukî ilişkiye 

61 KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 173; ERDOĞMUŞ, Latince, s. 117. 

62 UMUR, Roma Hukuku, s. 23; KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 173. 


20

girmesi düşünülemezdi. 64 Bunun sonucu olarak da, Roma devletinin taraf 

olduğu hukukî ilişkilere özel hukuk kurallarının uygulanması olanağı yoktu; 

devlete özel hukuk davalarının açılması düşünülemezdi. Böylece Roma 

devleti, kamusal yetkileri dolayısıyla bir kamu hukuku tüzel kişisi olarak 

görülür ve bütün faaliyetleri özel hukuk alanı dışında sayılırdı. 65 Ancak 

populus Romanus, her ne kadar gerçek kişiler ile ilişkilerinde egemenlik 

hakkı, başka bir deyişle kamusal yetki sahibi olduğundan, özel hukuk 

alanında ehliyeti söz konusu edilemese bile, gene de borç sözleşmeleri 

yapabilir, köle azat edebilir ve mirasçı olabilirdi. 66 

2. Civitates, Coloniae, Municipia 

Civitates, coloniae, municipia devlet tüzel kişisi gibi temsil olunan, 

bağımsız malvarlığına sahip, ancak iç ve dış siyasette res publica’ya bağlı 

olan tüzel kişilerdi. 67 

Dig. 50.16.16 (GAIUS ad ed. provinc.) 

“…civitates enim privatorum loco habentur.” 

“…nitekim şehirlere kişi gözüyle bakılır.” 



66 IMPALLOMENI, 140; Di MARZO, s. 54; ARANGIO-RUIZ, s. 69. 

67 BERKİ, s. 137. 

21

Bu tüzel kişilerin de tüm faaliyetleri kamu hukuku içinde 

düzenlenmişti. 68 

Civitas (Yunanca polij) kelimesinin çoğulu olan civitates kelimesi ile 

daha çok şehirler, şehir-devleti ifade edilmek istenmekteydi. Ancak yine de 

kelimenin anlamı belirsiz olup, devlet, site, vatan, ülke anlamlarına da 

gelmekteydi. 69 Cicero da, de re publica adlı eserinde civitas’ı ortak bir hukuk 

altında örgütlenmiş toplum olarak görmekteydi. 

CICERO, De re publica I.49 

“… Quid est enim civitas nisi iuris societas civium?” 

“Civitas, aynı hukuka tâbi yurttaşlar topluluğu değil de 

nedir?” 

Roma topraklarının genişlemesi üzerine, civitas şeklindeki örgütlenme 

biçimi yeni ele geçirilen yerlerde uygulanamadığı için buralarda yeni idare 

biçimleri uygulanmaya başlandı. Bunlardan idarî ve yargısal özerkliği olan 

şehirlere municipium adı verildi. 70 Municipium’ların kendi magistra’ları, 


69 ERDOĞMUŞ, Latince, s. 22; UMUR, Roma Hukuku, s. 9-10: Civitas’ın çeşitli 

tanımlamaları vardı. 1) Civitas, bir birlik halinde örgütlenmiş yurttaşlar 

topluluğudur. 2) Civitas, yurttaşların hukukî durumunu ifade eder; yani yurttaşlık 

anlamına gelir. 3) Civitas, yurttaşların çoğunluğunun üzerinde ikamet ettiği yer, 

yani ülke anlamındadır. 

70 UMUR, Roma Hukuku, s. 64; FRANCIOSI, s. 32. 

22

meclisleri ve danışma kurulu vardı. Bunların civitas’tan tek farkı egemenlik 

unsuruna sahip olmamalarıydı ve bir municipium’da yaşayanlar Roma devleti 

karşısında Roma yurttaşı (civis Romanus), kendi şehirleri içindeyse 

municipes’ti. 71 

Municipium’lar yanında Romalılar, ekonomik ve askeri amaçlarla, 

nispeten Roma’ya uzak yerlere fakir Roma yurttaşlarını yerleştirirlerdi. Bu 

yerlere colonia ismi verilirdi. 72 

3. Societates Publicanorum (Vectigalis) 

Societates publicanorum (vectigalis), devletin vergi gelirlerini 

toplamak, devlet topraklarını (ager publicus) işletmek görevlerini üzerine 

almış, tüzel kişiliği olan, bir idareci tarafından yönetilen, kamusal nitelikli kişi 

topluluklarıydı. 73 

Genellikle şövalyeler (equites) sınıfından olan ve aralarındaki bir 

sözleşmeye dayanarak Roma devletinin vergi gelirlerini toplayan kimselere 

publicani (vergi mültezimleri) adı verilmekteydi. 74 Bu kişilerin üzerlerine 

aldıkları vergi toplama işi nedeniyle devlete yüklü miktarda ödeme yapmaları 

71 UMUR, Roma Hukuku, s. 64-65. 

72 PUGLIESE, s. 462-463; UMUR, Roma Hukuku, s. 66. 

73 DUFF, s. 159; BERKİ, s. 137; VOCI, s. 68; Dig.3.4.1pr.; JOLOWICZ, s. 129. 

74 UMUR, Lügat, s. 171; Dig.39.4.1.1; SALKOWSKI, s. 30. 

23

gerektiğinden ve bunu tek başlarına karşılamaları zor olduğundan, bu kişiler 

bir araya gelerek şirket kurma yoluna gitmişlerdi. 75 

Societates publicanorum’un (vectigalis) diğer societas’lardan farklı 

olarak tüzel kişiliği vardı. Bu nedenle societas publicanorum’da, şirketin hak 

ve borçları ortaklara değil, şirketin kendisine aitti. Ayrıca diğer societas’larda 

ortaklardan birinin ölümü ortaklığın sona ermesine yol açarken, societas 

publicanorum’da (vectigalis) ortaklardan birinin ölümü ortaklığı sona 

erdirmezdi. 76 

Dig.17.2.59pr. (POMPONIUS libro duodecimo ad 

Sabinum) 

75 GÖNENÇ, s. 51. 

76 GÖNENÇ, s. 52-53. 

“Adeo morte socii solvitur societas, ut nec ab initio pacisci 

possimus, ut heres etiam succedat societati. haec ita in 

privatis societatibus ait: in societate vectigalium nihilo 

minus manet societas et post mortem alicuius, sed ita 

demum, si pars defuncti ad personam heredis eius 

adscripta sit, ut heredi quoque conferri oporteat: quod 

ipsum ex causa aestimandum est. quid enim, si is 

mortuus sit, propter cuius operam maxime societas coita 

sit aut sine quo societas administrari non possit.” 

24

“Bir ortağın (socius) ölümüyle şirket (societas) tamamen 

sona erdiğinden, ölenin yerine mirasçısının ortak 

olacağını kararlaştıramazlar. Bu kural özel şirketler 

(societates privatae) 77 için getirilmiştir. Societas 

vectigalis’te ise bir ortağın ölümünden sonra da şirket 

devam eder, yeter ki ölenin payı o kişinin mirasçısına 

geçirilmiş ve bu kişi onun yerine geçmiş olsun. Ölen kişi 

şirketin faaliyetinde en etkili kişi ise veya o olmaksızın 

şirket devam edemezse ne olacağına, halin gereklerine 

göre karar verilmelidir.” 

Görüldüğü gibi, özel hukuktaki şirket sözleşmesi, ortaklardan birinin 

ölümüyle sona ererken, societas publicanorum (vectigalis), ortaklarından 

birinin ölümüyle devam edebilmekte, mirasçılarla ortaklığın devamı mümkün 

olabilmekteydi. 

Cumhuriyet Dönemi’nde devletin kendileri aracılığı ile vergileri 

topladığı bu kamusal nitelikteki societas’lar (şirketler), İlk İmparatorluk 

Dönemi’nden itibaren önemlerini yitirmiş ve M.S. 5. yy’da ortadan kalkmıştı. 78 

77 Burada söz konusu edilen, Dig.3.4.1pr.’de bahsi geçen devletle sözleşme yapan 

ve resmi nitelik taşıyan societates publicanorum’un aksine, rızaî bir sözleşme 

olan ve societas denen şirket sözleşmesi ile iki veya daha fazla kimsenin, 

herhangi meşru bir menfaat gayesiyle mal ve emeklerini bir araya getirmeyi 

taahhüt ettikleri özel hukuk şirketleridir. GÖNENÇ, s. 53; RADO, s. 143. 

78 UMUR, Lügat, s. 171, 195; GÖNENÇ, s. 51. 

25

4. Dernekler (Collegium ve Sodalitas) 

Collegium’lar, esnaf ve zanaatçıların, tacirlerin kurdukları derneklerdi. 

Belli zanaat kolunda ya da başka bir ekonomi kesiminde faaliyet gösteren 

kişiler, karşılıklı yardımlaşmalarını sağlamak ve giderek ortak yararlarını 

korumak için, bu tip birlikler kurarlardı. Devlet hizmetinde çalışan memurların 

da bu tip dernekler kurma yoluna gittikleri kaynaklardan anlaşılmaktadır. 79 

Meslek birliklerinin (collegium’ların) ortaya çıkışı, Krallık Dönemi’ne, 

Roma’nın ikinci kralı Numa Pompilius zamanına kadar geri gitmektedir. 80 XII 

Levha Kanunu (tab.VIII.27) dernek kurma özgürlüğü getirmişti. Cumhuriyet 

Dönemi’nde çok sayıda ve çeşitli tipte dernekler söz konusuydu. 81 

Cumhuriyetin sonlarına doğru ve Principatus Dönemi’nin başlarında 

kurulmaları izne bağlı olan collegium’lar, Dominatus Dönemi’nde, girilmesi 

zorunlu meslekî birliklere dönüşmüştü. 82 

Sodalitas’lar ise dinî derneklerdi. Tanrılar için törenler düzenlemek, 

dinî bayramları birlikte kutlamak gibi amaçlara yönelik olan bu derneklerin 

kurulması, başlangıçta izne bağlı değildi. Ancak, Cumhuriyet Dönemi’nin son 

zamanlarına doğru, bu tip dernekler siyasal amaçlar için kullanılmaya 


80 VOCI, s. 104; ARANGIO-RUIZ, s. 71. 

81 VOCI, s. 104. 


26

aşlanmıştı. Bu nedenle, seçimler sırasında bir adayı desteklemek amacıyla 

kurulan bazı toplulukların kötüye kullanımlarının önüne geçilebilmesi için 

M.Ö. 55’te lex Licinia de sodaliciis isimli bir kanun çıkarıldı. 83 Ayrıca, 

Principatus Dönemi’nde Augustus tarafından, bu derneklerin kurulması izne 

bağlandı. Aynı dönemde bu derneklerin hak ehliyetlerine bir takım 

kısıtlamalar getirildi. 84 Özellikle ölüme bağlı iktisaplarda sınırlamalar olmuştu. 

Böylece Principatus Dönemi’yle birlikte dernek kurma özgürlüğü kısıtlanmış, 

yerine izin (concessio) sistemi gelmişti. 85 

B. Universitates Bonorum (Rerum) 

Universitates bonorum ya da rerum, belli amaçların gerçekleştirilmesi 

için tahsis edilen malvarlığından oluşan ve tüzel kişilerin tâbi olduğu kurallara 

bağlı olan mal topluluklarıydı. 86 Bu mal topluluklarının kendilerini oluşturan 

kişilerden ayrı bir tüzel kişiliği vardı. Bu tüzel kişiliği oluşturan kişiler, tüzel 

kişiliğin yönetiminde bulunabilirlerdi; ancak bu kişiler, tüzel kişiliğin üyeleri 

değildiler. 87 

83 UMUR, Lügat, s. 121. 



86 UMUR, Roma, s. 179; OĞUZOĞLU, s. 132: Çağdaş hukukta bu tür tüzel kişiler 

vakıf olarak adlandırılır. 

87 VOCI, s. 68. 

27

Universitates bonorum’un, Klâsik Hukuk Dönemi’nde Roma’da 

bilinmediği, Dominatus Dönemi’nde ortaya çıktığı düşünülmektedir. 88 Ancak 

bu tür birlikler Roma’da pek gelişmemiş; daha çok kilise ve hayır kuruluşları 

(piae causae, pia corpora) biçiminde ortaya çıkmıştı. 89 Hıristiyanlığın 

kabulünden sonra, dinî amaçlarla ve iyilik adına yapılan bağışların ve 

muayyen mal vasiyetlerinin yönetimlerinin piskoposlara ya da papazlara 

bırakıldığı görülmekteydi. 90 Bunlar daha çok kitaplık, hastane (nosocomia), 

hamam, tapınma ve spor tesisleri, fakirler için barınma yerleri 

(orphanotrophia) biçiminde ortaya çıkmıştı. 91 

Principatus Dönemi’nin başlarında princeps, kendisine bağlanmış olan 

eyaletlerden gelen gelirlerden oluşan ve fiscus Caesaris adı verilen hazineyi 

bir temsilci (procurator) aracılığıyla yönetiyordu. 92 Princeps, kişisel 

malvarlığından (patrimonium principis) ayrı olan ve yönetimi kendisine 

bırakılan bu hazineyi devlet işlerinde kullanıyordu. Senatus’a bağlı 

eyaletlerden gelen gelirlerden oluşan ve aerarium adı verilen devletin ikinci 

hazinesinin yönetimi ise senatus’a bırakılmıştı. Ancak princeps’in giderek 

devlet yönetimindeki yetkileri artınca, devlet işlerinin görülmesi amacına 

ayrılmış olan bu iki hazine birleşerek devletin genel hazinesi durumuna 

88 KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 175; UMUR, Roma, s. 179; ÖZSUNAY, s. 7. 

89 OĞUZOĞLU, s. 132; BERKİ, s. 136; ÖZSUNAY, s. 7; VILLEY, s. 79. 


91 VOCI, s. 106; HONIG, s. 70. 


28

gelmişti. Fiscus adı verilen bu genel devlet hazinesi, gerek halktan gerekse 

princeps’ten ayrı bağımsız bir nitelik kazanmıştı. 93 Böylece, devlet işlerinin 

görülmesi amacına yönelik olan bu malvarlığına, gerek hukuk biliminde gerek 

imparator emirnamelerinde bir kişilik tanınmaya başlandığı görülmektedir. 94 

Iustinianus Dönemi’nde bir amaca tahsis edilmiş mallara ayrı bir tüzel 

kişilik tanınmıştı. 95 Bir kişinin, ölümünde bıraktığı malvarlığına (terekeye), 

henüz mirasçılarına geçmediği süre içinde, hukukî bakımdan bir çeşit kişilik 

tanındığı ve bu malların universitates bonorum niteliğinde olduğu, tartışmalı 

olmakla birlikte, kabul edilmektedir. 96 

Bir malın bir amaca tahsisi için, söz konusu mal, bu şartla belli bir 

kişiye yediemin (güvenilir kişi) olarak bırakılırdı. Genellikle söz konusu 

malvarlığının belli bir amaç için, bir insan ömründen daha uzun süre 

kullanılması istendiğinden, yediemin olarak gerçek bir kişi değil, tapınak, 

belediye vb. bir tüzel kişi seçiliyordu. 97 

93 KASER, RPR, s. 87; PUGLIESE, s. 460. 

94 KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 175: “Nitekim, kaynaklarda, fiscus’un 

alacaklılarından, fiscus’un borçlularından söz edilmesi de bu durumu 

kanıtlamaktadır.” 

95 BERKİ, s. 136. 

96 OĞUZOĞLU, s. 132; KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 176. 


29

Roma hukukunda özel ticaret şirketlerine tüzel kişilik tanınmamıştı. 

Bunlar 19. yüzyılın başlarındaki ticarî ve ekonomik gereksinimlerin 

sonucunda tüzel kişilik kazanmıştı. 98 

Roma hukukunda bir kişinin ölümüyle mirasının kabulü arasında 

geçen zaman zarfında terekenin durumu da bir kişi olarak görülmekte ve 

buna hereditas iacens denmekteydi. 99 


Dig.46.1.22 (FLORENTINUS libro octavo institutionum) 

“Mortuo reo promittendi et ante aditam hereditatem 

fideiussor accipi potest, quia hereditas personae vice 

fungitur, sicuti municipium et decuria et societas.” 

“Eğer bir borçlu ölürse, miras kabul edilene kadar bir kefil 

kabulü mümkündür. Çünkü terekenin bir kişi olduğu 

varsayılır, tıpkı municipium, decuria ve societas gibi.” 100 

99 DUFF, s. 162; UMUR, Lügat, s. 80; PUGLIESE, s. 935. 

100 Metnin sonunda yer alan “sicuti municipium et decuria et societas” büyük 

ihtimalle bir interpolatio’dur. Buradaki persona kelimesi, günümüzdeki hak 

süjesi kavramıyla yakınlık taşımaktadır. SCHARR, s. 336, dn. 4. 

30

İKİNCİ BÖLÜM 

ROMA HUKUKUNDA DERNEK KAVRAMI, 

I. Dernek Kavramı 

A. Genel Olarak 

DERNEKLERİN TARİHİ VE ÇEŞİTLERİ 

Dernek denilince, dinî, meslekî ve sosyal sebeplerle ortak ve sürekli 

bir amacı gerçekleştirmek için serbest iradeleriyle bir araya gelmiş kişiler 

topluluğu anlaşılır. 101 Ancak Romalı hukukçuların dernek kavramı için ortak 

bir ifade konusunda anlaşabildiklerini, üzerinde görüş birliğine varılmış bir 

terminus technicus kullandıklarını söylemek mümkün değildir. 102 Bu çeşit kişi 

topluluklarını ifade etmek için, eş anlama gelen kelimelerden, özellikle de 

collegium ve corpus terimlerinden yararlanıyorlardı. 103 Hukuk hayatında 

101 COHN, s. 1; KORNEMANN, s. 380; HERZ, s. 67; SCHERTL, s. 13. 

102 LIEBENAM, s. 163; Dig.3.4.1pr.; Dig.47.22.3.1; PLINIUS, Epistulae ad 

Traianum X.34. 

103 AUSBÜTTEL, s. 16. 

31

çeşitli kişi topluluklarını ifade etmek üzere universitas, societas 104 , sodalitas, 

sodalicium, ordo terimlerinin kullanıldığı görülmektedir. 105 Bunlar arasında, 

dernekleri ifade etmek için sıklıkla kullanılan kelimeler ise collegium ve 

corpus idi. 106 Yine de, genel olarak, collegium tüzel kişiliği olsun olmasın 

bütün dernekler için kullanılırken, corpus daha çok tüzel kişiliği olan dernekler 

için kullanılırdı. 107 

B. Corpus 

Corpus (Yunanca susthma), genel olarak, collegium ile eş anlamlı olarak 

kullanılmakla birlikte ondan daha geniş bir anlama sahip olup kamu tüzel 

104 Aslında societas şirket sözleşmesi için kullanılan bir terminus technicus (teknik 

terim) idi. Şirket ortaklarına socii denirdi. Socii aynı zamanda kaynaklarda (CIL 

IX.1642, 1643, 1647; VI.4414; IX.5461) collegium üyelerini ifade etmek için de 

kullanılmıştı. KORNEMANN, s. 380-381; Cohn’a göre, Dig.3.4.1pr.deki 

societas kelimesi yerinde sodalicium olmalıdır. COHN, s.178-179. 

105 PERNICE, s. 289; KORNEMANN, s. 381; MITTEIS, s. 394. 

106 HAUSMANNINGER, s. 1553; KORNEMANN, s. 380: Collegium için aynı 

anlama gelen Yunanca collhgion da kullanılırdı; BOLLMANN, s. 22; Dig.3.4.1pr. 

107 MITTEIS, s. 394; LIEBENAM, s. 164. 

32

kişilikleri de dahil bütün kişi topluluklarını içine alan bir üst kavram 

niteliğindedir. 108 

Dar ve teknik anlamda ise corpus, hukuken bir varlık olarak tanınmış, 

tüzel kişilik verilmiş kişi topluluğunu ifade ederdi. 109 Livius ve Gaius, corpus 

kelimesini tüzel kişi anlamına gelecek şekilde teknik anlamı ile 

kullanmışlardır. 110 Bu sebeple bir derneğin kuruluşu için izin aranması 

zorunluluğu doğunca, başlangıçta aynı anlamda kullanılabilen corpus ve 

collegium kelimeleri arasındaki anlam farkı derinleşmişti. 111 

Batı dillerinde kişi topluluklarını ifade eden corporatio (İtalyanca), 

Körperschaft (Almanca), corporation (İngilizce) gibi kelimeler Latince’deki 

108 KORNEMANN, s. 380; Dig.47.22.3.1 (MARCIANUS libro secundo iudiciorum 

publicorum): “… collegium vel quodcumque tale corpus…”, “… collegium veya 

benzer bir corpus…; Dig.3.4.1pr. (GAIUS libro tertio ad edictum provinciale): 

“…neque huiusmodi corpus…”, “…ne de bu tür bir corpus…”; Dig.2.4.10.4 

(ULPIANUS libro quinto ad edictum): “…a corpore aliquo vel collegio…”, 

“…herhangi bir corpus veya collegium tarafından…”. 

109 DUFF, s. 27; KORNEMANN, s. 380; LIEBENAM, s. 165. 

110 MITTEIS, s. 394, dn. 13; Dig.3.4.1.1 (GAIUS libro tertio ad edictum 

provinciale): “…corpus habere collegii…”, “…collegium’un tüzel kişiliğe 

(corpus’a) sahip olması…”; LIVIUS XXVI.16: “…corpus nullum civitatis…”, 

“…şehrin tüzel kişiliği (corpus’u) yok…”. 

111 LIEBENAM, s. 165. 

33

corpus kelimesinden gelmektedir. 112 Corpus, niteliği bakımından münferit, tek 

olan, ancak hukuk aracılığıyla birlik halinde tutulan unsurların oluşturduğu 

varlık, yani kısaca kişi topluluğu anlamında kullanılmaktaydı. 113 

Corpus kelimesinin anlamını ortaya koyacak bir başka metni, 

Seneca’nın mektuplarından birinde görmek mümkündür. 

SENECA, Epistulae morales ad Lucilium XVII- 

XVIII.102.6 

“…quaedam continua corpora esse, ut hominem; 

quaedam esse composita, ut navem, domum, omnia 

denique quorum diversae partes iunctura in unum 

coactae sunt; quaedam ex distantibus, quorum adhuc 

membra separata sunt, tamquam exercitus, populus, 

senatus. Illi enim per quos ista corpora efficiuntur iure aut 

officio cohaerent, natura diducti et singuli sunt.” 

“…Bazı corpus’lar (varlıklar) tek başına var olan, kendi 

içinde kapalı bir bütündür: Örn. insan. Bazıları birleşiktir: 

Örn. gemi, ev gibi çeşitli parçaların bir araya gelerek yeni 

bir varlık oluşturduğu birleşik şeyler. Bazıları ise 

112 Corporatio kelimesi yalnızca bir kez, çok geç tarihli bir metinde kullanılmıştır. 

Novellae Severi 2, anno 465. Bu dönemde mevcut olan girilmesi zorunlu meslekî 

toplulukları ifade ederdi ve üyeleri corporati olarak adlandırılırdı. VOCI, s. 69, 

dn. 3; LIEBENAM, s. 165. 

113 Di MARZO, s. 53; VOCI, s. 69. 

34

irbirinden bağımsız ve ayrı ayrı varlıklarını sürdürmekte 

olan birden çok varlığın bir araya gelmesiyle oluşur: Örn. 

Ordu, halk ve senato. Topluluğu oluşturan her bir varlık 

hukuk ya da vazife gereği bir araya gelmektedir. Ancak 

bunlar doğaları gereği birbirlerinden ayrı ve bağımsızdır.” 

Seneca’nın, burada varlıkları, Stoa felsefesi 114 etkisi altında 

sınıflandırmış olduğunu söylemek mümkündür. 115 Burada corpus hem tek 

114 Stoa felsefe okulu Kıbrıslı Zenon (M.Ö.335-263) tarafından kurulmuştur. 

Seneca, Epiktetos ve Marcus Aurelius Roma Stoacıları olarak anılırlar. «Zenon 

von Kition der Jüngere», Multimedia-Enzyklopädie 2002, CD-ROM; 

SCHERMAIER, s. 215-216. 

115 Aynı sınıflama ilk olarak Stoacı felsefe okulunun kurucularından Chrysippos’ta 

görülmektedir. Stoicorum veterum fragmenta II, s. 302, http://www.jura.uni- 

passau.de/fakultaet/lehrstuehle/Manthe/VorlMat/MoSaRe.pdf (6.07.2003) 

adresinden naklen; Seneca’nın bu varlıklara ilişkin sınıflandırması (corpus 

continuum, corpus compositum, corpus ex distantibus), eşya hukuku alanında 

yapılan basit eşya, birleşik eşya ve mal birliği ayrımına da kaynaklık etmiştir. 

Ayrıntılı bilgi için bkz. KARADENİZ ÇELEBİCAN, Eşya Hukuku, s. 19-21; 

ERDOĞMUŞ, Eşya Hukuku, s. 10-12; HONSELL, s. 46-47; Di MARZO, s. 

212; Dig.41.3.30pr. (POMPONIUS libro trigensimo ad Sabinum): “…tria autem 

genera sunt corporum, unum, quod continetur uno spiritu et graece hnwmenon 

(unitum) vocatur, ut homo tignum lapis et similia: alterum, quod ex 

contingentibus, hoc est pluribus inter se cohaerentibus constat, quod sunhmmenon 

(connexum) vocatur, ut aedificium navis armarium: tertium, quod ex distantibus 

constat, ut corpora plura non soluta, sed uni nomini subiecta, veluti populus 

35

aşına bir varlığı hem de bağımsız varlıklardan oluşan topluluğu ifade 

etmektedir. 

Corpus terimi daha sonraları Dominatus Dönemi’nde katılımı zorunlu 

meslek örgütleri için kullanılır olmuş ve örneğin Codex Theodosianus’ta bu 

tür birlikler için sıklıkla kullanılmıştı. 116 

C. Universitas 

Corpus gibi universitas da hukuken tüzel kişilik verilmiş ve birlik olarak 

tanınmış topluluk, organize olmuş gerçek kişiler topluluğu anlamına 

gelmekteydi. 117 Hem kişi hem de mal topluluklarını da içeren anlamıyla 

legio grex. …”, “…Öte yandan, corpus’un (maddi malların) üç türü vardır: İlki, 

tek başına var olan ve Yunanlıların ‘tek, yalın, tekleşmiş’ dediği mallar. Örn. 

köle, ağaç gövdesi, taş ve benzerleri. İkincisi, birleşik mallardır. Yunanlıların 

‘birleşmiş, bağlanmış’ dediği bu mallar, birçok malın birleşmesinden oluşur. 

Örn. bina, gemi veya dolap. Üçüncüsü, bağımsız mallardan oluşur; öyle ki, 

birçok mal birbirinden ayrı kalmaya devam eder, ama tek bir isim altında 

birleşirler. Örn. halk, lejyon veya sürü…”; ORESTANO, s. 131; 

PHILIPSBORN, s. 42-44; BIONDO, s. 2; WIEACKER, s. 648. 

116 SCHNORR von CAROLSFELD, s. 175; DUFF, s. 34; KORNEMANN, s. 381. 

117 SALKOWSKI, s. 3; KORNEMANN, s. 380; GIERKE, Bd. III, s. 66, dn. 114; 

GRADENWITZ, ZSS 12, s. 145; NICOSIA, s. 131. 

36

universitas, kelime olarak, singuli’nin, yani tekilin karşıtı olup, birden çok 

olanın bir araya gelerek oluşturduğu topluluğu ifade ederdi. 118 

D. Collegium 

Collegium kelimesi, Cumhuriyet Dönemi’nde ve İlk İmparatorluk 

(Principatus) Dönemi’nin başlarında dernekler için en çok kullanılan ifade 

olmuştur. 119 Augustus rejiminin sonuna dek ve kısa bir süre Claudius ve 

Nero’nun iktidarları sırasında conlegium ve bunun dışında collegius, 

collignium, collecium, colligeus biçimlerinde de kullanılmıştı. 120 

Collegium (Yunanca collhgion) 121 ortak ve sürekli bir amacı 

gerçekleştirmek üzere bir araya gelen kişiler topluluğunu ifade eder. 122 

Collegium kelimesi anlam olarak kamu tüzel kişiliklerini kapsamaz, ancak bu 

konuda bir kesinlik olduğunu söylemek de mümkün değildir. 123 

118 LÜBTOW, s. 473; PERNICE, s. 289; PHILIPSBORN, s. 61; BIONDO, s. 5. 

119 KORNEMANN, s. 381; MITTEIS, s. 394. 

120 KORNEMANN, s. 380. 

121 ThLL, s. 1591-1599; Kaynaklarda collegium kelimesinin Yunancasının da 

kullanıldığı görülmektedir. DIO XXXVIII.13: “kai ta etairika kollhgia epicwriwj 

kaloumena, onta ek tou arcaiou, kataluqenta de cronon tina anenewsato”. 

122 KORNEMANN, s. 380; COHN, s. 1. 


37

Cumhuriyet Dönemi’nin başlarında Roma devlet idaresinin başında 

bulunan ve sayıları iki olan magistra’lar için de kullanılan collegium kelimesi, 

görevdeki iki magistra’nın birlikte iş yapmasını değil, birinin diğeriyle olan 

ilişkisini ifade etmekte kullanılır ve mesaî arkadaşı anlamını taşırdı. 124 Burada 

söz konusu olan magistra’lar topluluğu da bir collegium oluşturur ve ancak 

ius publicum (kamu hukuku) açısından bir kişi topluluğu karakteri taşırdı. 125 

E. Sodalitas, Sodalicium 

Sodalitas (Yunanca eranoj) kelime anlamı olarak kutsal bir örtüyle örtülü 

bir masa etrafında birleşen kişiler topluluğunu ve teknik anlamda ise dinî 

dernekleri ifade ederdi. 126 Önceleri dinî dernekler için kullanılan sodalitas 

124 KORNEMANN, s. 381; HAUSMANINGER, s. 1244; UMUR, Roma Hukuku, s. 

26. 


126 KORNEMANN, s. 381; CICERO, Cato maior de senectute 45: “…Primum 

habui semper sodalis. Sodalitates autem me quaestore constitutae sunt sacris 

Idaeis Magnae Matris acceptis. Epulabar igitur cum sodalibus omnino 

modice…”, “…İlkin öteden beri bir dinî derneğe (sodalitas) üyeyim; Magna 

Mater Idaea Kültü (Dini) kabul edildikten sonra, benim questor’luğum 

zamanında sodalitas’lar kuruldu. Bütün sodales’lerle beraber sıradan bir sofrada 

yemek yerdim…”. Cicero’nun konuşturduğu Cato’ya göre sodalitas’ların ortaya 

çıktığı zaman, onun quaestor’luk yaptığı zaman, yani M.Ö.204 yılı civarıdır; 

38

kelimesi, zamanla, özellikle Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında, siyasal ve 

devlet aleyhine faaliyet gösteren dernekleri, magistra seçimlerinde 

seçmenleri etkilemek amacıyla kurulan kişi topluluklarını tanımlamak için de 

kullanılır hale gelmişti. 127 

Sodalitas kelimesinin sıfatı olan sodales ise daha geniş bir anlama 

sahip olup, her türlü collegium üyesi için kullanılır ve dernek üyesi manasına 

gelirdi. 128 

Dig.47.22.4 (GAIUS libro quarto ad legem duodecim 

tabularum) 

“Sodales sunt, qui eiusdem collegii sunt: quam Graeci 

etaireian vocant…” 

“Aynı collegium’da (dernekte) bulunan kişilere sodales 

(dernek üyeleri) denir ki bunlara Yunanca etaireian (yoldaş, 

arkadaş, kardeş) denmektedir …” 

Sodalicium, sodalitas ile eş anlamlı olup collegium sodalicium şeklinde 

de kullanılırdı. 129 

SAVIGNY, Bd. II, s. 256; ZIEBARTH, Vereinswesen, s. 135; ZIEBARTH, 

Sodalitas, s. 785; CIULEI, s. 373; ALBANESE, s. 565. 

127 KORNEMANN, s. 381. CICERO, Epistulae ad Quintum fratrem II.3.5; 

LIEBENAM, s. 165; PFAFF, s. 784. 


129 KORNEMANN, s. 381; ZIEBARTH, Sodalitas, s. 785; MITTEIS, s. 390. 

39

Sodalicium bazen collegium kelimesiyle (yazıtlarda daha çok bu 

şekilde) birlikte bazen de sodalitas kelimesiyle birlikte, daha çok dinî 

dernekler, özellikle cenaze-defin dernekleri için kullanım alanı bulmuş ve aynı 

zamanda da olumsuz bir anlam verilmek istenen siyasî dernekleri (örn. lex 

Licinia de sodaliciis) ifade etmiştir. 130 Sodalicium (Yunanca etairia) kelimesi, 

hukuk literatüründe Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında ve Principatus 

Dönemi’nde daha çok devlet aleyhine faaliyet gösteren, kurulmalarına izin 

verilmeyen dernekleri ifade etmiştir. 131 

II. Derneklerin Tarihî Gelişimi (Augustus Zamanına Kadar) 

Geleneksel olarak meslekî derneklerin Krallık Dönemi’nde Numa 

Pompilius 132 (M.Ö.715-672) ya da Servius Tullius 133 (M.Ö.578-534) yönetimi 

130 KORNEMANN, s. 381; MITTEIS, s. 391. 

131 KORNEMANN, s. 381; Dig.47.22.1.1pr. 

132 PLUTARCHUS, Numa 17: “…twn d’allon autou politeumatwn h kata tecnaj dianomh 

tou plhqouj malista qaumazetai. hn de h dianomh kata taj tecnaj aulhtwn crusocown 

tektonwn bafewn skutotomwn skutodeywn calkewn keramewn. taj de loipaj tecnaj eij 

tauto sunagagwn en autwn ek taswn apedeixe susthma. koinwniaj de kai sunodouj kai 

qewn timaj apodouj ekastw genei prepousaj...”, “…Böylece [Numa] bütün halkı 

meslek ve sanat dallarına göre ayrıma tâbi tuttu. Müzisyenler, kuyumcular, 

marangozlar, boyacılar, ayakkabıcılar, dericiler, bakırcılar ve çömlekçilerden 

oluşan meslekî birlikler kurdu. Bunlar dışında kalan bütün zanaatçıları bir araya 

getirerek tek bir gruba indirgedi ve bunların her birinin kendilerine mahsus 

40

zamanında ortaya çıktığı kabul edilmektedir. 134 Bir yandan Numa Pompilius, 

Roma’nın kuruluşundan sonra dinsel ve kamusal alanda birçok önemli ve 

geniş çaplı düzenlemeler yapan ilk kişi olarak; öte yandan Servius Tullius, 

devleti yeniden yapılandıran, halkı tribus ve centuria şeklinde organize eden 

kişi olması nedeniyle meslekî derneklerin kurucusu olarak kabul edilmiştir. 135 

denetim ve danışma kurulları kurması ile dinî törenler düzenlemesine olanak 

tanıdı…” http://classics.mit.edu/Plutarch/numa_pom. html (21.12.2004); 

LIEBENAM, s. 3, dn. 3; COHN, s. 21-22, dn. 2. 

133 FLORUS 1.6.3: “Ab hoc (Servio Tullio) populus Romanus relatus in censum, 

digestus in classes, decuriis atque collegii distributus, summaque regis sollertia 

ita est ordinata res publica, ut omnia patrimonii, dignitatis aetatis, artium 

officiorumque discrimina in tabulas referentur, ac sic maxima civitas minimae 

domus diligentia contineretur.”, “Onun (Servius Tullius) sayesinde Roma 

yurttaşları ve mülklerinin saptanması ve sayımı yapılmış, sınıflara göre 

düzenlenmiş, curia’lar ve collegium’lar oluşturulmuştur. Büyüklüğü ve yeteneği 

ile bu kral devlette öyle bir düzen kurmuştur ki yurttaşlarla ilgili malvarlığı, 

şeref, yaş, meslekler ve vazifeler hakkındaki bütün farklılıkların tespiti 

yapılmıştır. Böylece bu büyük civitas, küçük bir ev gibi idare edilebiliyordu.” 

http://perso.wanadoo.fr/prima.elementa/Florus-1.html (21.12.2004); FLORUS, 

Epitomae De Tito Livio Bellorum Omnium Annorum DCC Libri Duo I.6.3. 

http://www.thelatinlibrary.com/Florus1.html (21.12.2004). 

134 BANDINI, s. 28; KORNEMANN, s. 403; BOLLMANN, s. 23; LIEBENAM, s. 

3. 

135 LIEBENAM, s. 3-4. 

41

Her ne kadar kaynaklardan elde edilen bu bilgiler efsanelere dayansa da, bu 

bilgilerin tarihi değeri pek olmasa da, bunlardan hareketle en azından bu tür 

kişi topluluklarının Roma’nın çok eski zamanlarında ortaya çıktığını söylemek 

mümkündür. Bir görüşe göre, bu derneklerin ortaya çıkışı Etrüsk, Sabin ve 

Yunan etkisi altında M.Ö. 6. yy.ın sonu, M.Ö. 5. yy.ın başıdır. 136 Derneklerin 

Roma’da tam olarak ne zaman ortaya çıktığına ilişkin kesin bir şey 

söylenemese de, Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarına doğru, meslekî 

derneklerin çok eski ve kanunî (antiqua et legitima) olduğu kabul 

ediliyordu. 137 

Derneklere ilişkin ilk kanunî düzenleme XII Levha Kanunu’nda 

yapılmış olduğundan, derneklerin en azından bu dönemde var olduğunu 

söylemek mümkündür. 138 Ancak bundan sonra Cumhuriyet Dönemi’nin 

sonlarına dek derneklerin gelişimine ilişkin kaynak, derneklerin faaliyetleriyle 

ilgili bilgi edinmek pek mümkün olamamıştır. 139 

136 SCHULZ-FALKENTHAL, s. 41 (BOLLMANN, s. 23, dn. 11’den naklen). 

137 BOLLMANN, s. 23; SUETONIUS, De vita Augusti 32. 

138 XII Levha Kanunu tab.VIII.27 tüzükleri kanunlara aykırı olmamak kaydıyla 

serbestçe dernek kurulabileceğini öngörüyordu; Dig.47.22.4. 


42

M.Ö.186 yılında Roma ve İtalya’daki bütün Bacchus (Dionysos) 

dernekleri, tapınma törenleri kamu ahlak ve düzenini tehdit ettiği gerekçesiyle 

yasaklanmıştı. 140 

Meslekî derneklerin kaynaklarda tekrar ortaya çıkması, M.Ö. 1. yy.da 

iç siyasî mücadelelerin yaşandığı ve bu derneklerin önemli siyasal öğeler 

olarak görülmeye başlandığı döneme rastlar. 141 

Collegium örtüsü altında bir takım kişi toplulukları (factiones, partiler, 

siyasi kulüpler) magistra seçimlerini etkilemek için para karşılığı oy sağlama, 

rüşvet ve hatta şiddet kullanma gibi davranışlar içine girmişti. 142 Özellikle bu 

tür kışkırtmalar için en uygun yer kölelerin de katılmasına izin verilen 

compitalis’lerin 143 dinî derneğiydi ve bunlar seçimlerde uyguladıkları şiddetle 

140 BOLLMANN, s. 23. 

141 BOLLMANN, s. 23-24. 

142 BOLLMANN, s. 24; MOMMSEN, RG, http://gutenberg.spiegel.de/mommsen/ 

roemisch/roem05.htm (20.12.2004): Bütün bu siyasî kulüpler (˜tair…a, gizli siyasî 

topluluklar, dernekler) satılıktı. Seçkin ve bayağı dernekler sadece tarife 

açısından birbirlerinden ayrılıyordu. Bunlar seçimlere karar veriyor; iddiaları 

kararlaştırıyor; savunmaları yönetiyordu. 

143 Bu derneğin üyeleri compitalia adı verilen tarla sınırlarının koruyucusu tanrılar 

(lares) için kutlamalar gerçekleştirirdi. Bu kutlamalar kavşak yerlerinde, dörtyol 

ağızlarında (compita) yapılırdı. Genellikle tarlalarda çalışan kölelerden 

müteşekkil derneklerdi. ANDRESEN et al., Bd. I, s. 656 (Le BONNIEC, H.); 

CICERO (Çev. FUHRMANN, M.), Bd. VI, s. 408-409, dn. 23. 

43

tanınıyorlardı. 144 Bunun gibi siyasî karışıklık çıkartmak isteyenler, dernek 

kurmanın serbest olmasını fırsat bilerek, collegium görünümü altında 

sistematik olarak örgütleniyorlardı. 145 Böylece sodalitas kelimesi seçimlerde 

lehlerine sonuç çıkartmak isteyenlerin kurmuş oldukları siyasî dernekleri ifade 

etmeye başlamıştı. 146 

M.Ö. 64 yılında, derneklerin kötüye kullanılmasını önlemek ve bu 

sırada ortaya çıkan Catilina tertibinin (Catilina komplosunun) 147 sarstığı 

devlet düzeninin devamını sağlamak için çıkartılan bir senatus consultum 

bütün derneklere yasak getirdi. 148 Ancak bu senatus consultum’la getirilen 

yasaklamanın, eski meslekî dernekleri de kapsayıp kapsamadığı konusu 

tartışmalıdır. 149 

144 LIEBENAM, s. 19; CICERO, Pro Sestio 34. 



147 Lucius Sergius Catilina, M.Ö. 66/65 yılında bir ihtilâl girişiminde bulunmuş ve 

bu başarısızlığa uğramıştı. Daha sonra tekrar devlet düzenini bozmaya yönelik 

bir hareket içine girmiş, fakat bu, M.Ö. 63 yılında consul Cicero tarafından 

ortaya çıkarılmıştı. ANDRESEN et al., Bd. I, s. 557 (MEIER, Chr.); Ayrıca bkz. 

SALLUSTIUS (Çev. VARINLIOĞLU, G. Ö.), Catilina Tertibi, İstanbul 1973. 

148 MARQUARDT, s. 139; BOLLMANN, s. 24. 

149 BOLLMANN, s. 24; MOMMSEN, de collegiis, s. 76; LIEBENAM, s. 21-22; 

COHN, s. 44-45. 

44

M.Ö. 58 yılında Publius Clodius Pulcher 150 yürüttüğü popülist 

politikaları nedeniyle bu derneklere (sodalicia) büyük önem verdiğinden, 

derneklerin yeniden kurulabilmesine olanak sağlayan bir kanun 

çıkartılmasına ön ayak oldu. 151 P. Clodius Pulcher bu kanun ile bizzat 

kendisi, kölelerin de üye olarak alınabileceği ve askerî tarzda (centuria 152 ve 

decuria 153 halinde) örgütlediği yeni dernekler kurdu ve bunları, politik 

rakiplerini saf dışı etmek amacıyla şiddete dayalı yürüttüğü politikasına alet 

etti. 154 

Roma’da meydana gelen siyasal karışıklıkları önlemek, bozulan kamu 

düzenini yeniden sağlamak üzere senato M.Ö. 56 yılında bir senatus 

consultum çıkarttı. Bu senatus consultum ile derneklerin siyasal faaliyetler 

yürütmesi yasaklandı; bu faaliyeti yürüten dernekler (sodalitates) kapatıldı ve 

bu tür dernekler hakkında bir kanun çıkartılması talep edildi. 155 Kesin 

olmamakla birlikte, bu senatus consultum’da çıkartılması talep edilen kanun, 

150 M.Ö. 58 yılı tribunus plebis’i (Halk Temsilcisi). ANDRESEN et al., Bd. I, s. 647 

(MEIER, Chr.). 

151 BOLLMANN, s. 24. LIEBENAM, s. 24. 

152 Yüz kişiden oluşan askerî birlik, grup veya birim. UMUR, Lügat, s. 36. 

153 On kişiden oluşan askerî birlik, grup veya birim. UMUR, Lügat, s. 55. 


155 BOLLMANN, s. 24; AUSBÜTTEL, s. 91. 

45

takip eden yıl, yani M.Ö. 55 yılında, Marcus Licinius Crassus 156 tarafından 

halk meclisine getirildi ve kabul edildi. Bu kanuna göre bütün dernekler değil, 

sadece seçimlere hile karıştıran, rüşvet ve şiddet olaylarına karışmış olanlar 

yasaklandı; dinî ve meslekî dernekler bu kanunun kapsamı dışında 

bırakıldı. 157 

Devlet aleyhine faaliyet gösteren derneklerin önü alınamayınca, 

sonunda dernek kurma özgürlüğünü önemli ölçüde sınırlandıran lex Iulia 

çıkartıldı. Bu kanunun kime ait olduğu konusunda tartışmalar olmakla birlikte, 

lex Iulia olasılıkla Caesar tarafından çıkartılmış ve Augustus tarafından 

uygulanmıştı. 158 

Lex Iulia’ya göre, sadece eski ve kanunî dernekler (collegia antiqua et 

legitima) varlıklarını sürdürmeye devam edebilirdi ve collegium örtüsü altında 

kurulmuş olan factiones (partiler) kapatılmıştı. 159 Ayrıca bu kanuna göre yeni 

kurulacak dernekler için senatus veya princeps’ten 160 izin alınması ve bu 

156 M.Ö. 55 yılı consul’ü. ANDRESEN et al., Bd. I, s. 673 (MEIER, Chr.). 


158 BOLLMANN, s. 24; SUETONIUS, De vita Augusti 32; SUETONIUS, De vita 

Iulii Caesaris 42. 


160 BOLLMANN, s. 24, dn. 22: Önceleri izin senatus tarafından veriliyordu. M.S. 2. 

yy.dan sonra hem senatus hem de princeps’ten izin almak mümkün oldu. 

Sonunda ise Septimius Severus’tan (iktidarı M.S. 193-211) itibaren dernek 

kurmak için gerekli izni sadece princeps verir oldu. 

46

derneğin kamuya yararlı (utilitas publica) olacağına dair bir kanıt getirilmesi 

gerekiyordu. 161 Bu kanunun sonucu olarak İlk İmparatorluk (Principatus) 

Dönemi’nden kalma derneklere ilişkin yazıtlarda, dernek isminden sonra 

“quibus ex sc coire licet“ (senato kararına göre kurulmasına izin verilen) 

ifadesine rastlanır. 162 

Tüm bu sınırlandırmalara rağmen özellikle İlk İmparatorluk 

Dönemi’nde çok sayıda ve türde dernek kurulduğunu belirtmek gerekir. 163 

Bundan sonraki yıllarda dernekler hukuku lex Iulia temelinde imparator 

emirnameleri, kanunlar ve senato kararlarıyla düzenlenmişti. 164 

III. Dernek Çeşitleri 

Roma hukukundaki başlıca dernek tipleri meslekî dernekler, özellikle 

zanaatçılar ve tacirlerin kurdukları dernekler (collegia opificum, mercatorum) 

ve dinî dernekler (sodalitates, socii cultores) ile cenaze-defin dernekleridir 

161 BOLLMANN, s. 24-25. 

162 BOLLMANN, s. 25: Ancak böyle bir ibarenin yer verilmediği derneklerin 

collegia illicita sayılıp sayılmayacağı ile devlet tarafından izin verilmediği halde 

faaliyetlerine müdahale edilmeyen derneklerin var olup olmadığı konuları 

tartışmalıdır. 



47

(collegia funeraticia). 165 Tüm bu dernek çeşitlerinin ortak özelliği, kutsal-dinî 

ödevlerin yerine getirilmesi açısından kamu hukuku karakteri taşımasıdır. 166 

Roma hukukunda sadece özel hukuk karakteri taşıyan ekonomik veya 

ideal amaç güden dernekler bilinmemekteydi. 167 Roma derneklerindeki bu 

kamusal fonksiyon özellikle mahalle, semt ve kırsallardaki kişi birliklerinde 

(montani, vicani, pagani) ve kamu görevlilerinin kurmuş olduğu derneklerde 

(decuriae apparitorum) görülmekteydi. 168 Derneğin temel kuruluş amaçları 

dışında sosyal ve dinî ek amaçları da söz konusu olabilirdi: Doğum günü 

kutlamaları, ölüleri anma, eğlence ve yemek organizasyonları, para 

bağışlarının (sportulae) üyeler arasında paylaştırılması ve kamuya açık 

törenlere (pompae) birlikte katılmak derneğin amaçları arasında yer 

alabilirdi. 169 Ayrıca burada belirtmek gerekir ki, tüm bu derneklerin amaçları 

arasındaki farklılık, İlk İmparatorluk Dönemi’yle birlikte ortadan kalkmış ve 

ayrım gözetilmeksizin hepsi de aynı şekilde collegium olarak 

adlandırılmıştı. 170 Şu kadar ki, isimleri arasında bir ayrım yapılabilmesi için 

165 KORNEMANN, s. 385; HAUSMANNINGER, s. 1553. 

166 HAUSMANNINGER, s. 1553. 



169 HERZ, s. 67; HAUSMANNINGER, s. 1553. 

170 MITTEIS, s. 394. 

48

dinî dernekler koruyucu tanrılarının adıyla, meslekî dernekler ise 

mesleklerine göre anılmıştı. 171 

A. Dinî Dernekler ve Cenaze-Defin Dernekleri 

Dinî dernekler, devletin din ile ilgili işlerini, törenlerini (sacra publica) 

yürütmesi için kurulan toplulukların aksine, sacra privata’yı (kişilerin, ailelerin 

veya gens’lerin din ile ilgili işleri ve törenlerini) idare eden kişi 

topluluklarıydı. 172 Sodalitas kelimesi, daha çok devlet tarafından kurulan ve 

dinî işleri yürüten topluluklar için kullanılan bir terminus technicus (teknik 

terim) iken, özel dinî işleri yürüten dernekler için kullanılan ifade collegium ya 

da sodalicium ve imparatorluğun doğusunda thiasus olmuştu. 173 Dinî 

sebeplerle dernek kurmanın serbest olduğu Dig.47.22.1.1’den 

anlaşılmaktadır. 

171 MITTEIS, s. 394. 

Dig.47.22.1.1 (MARCIANUS libro tertio institutionum) 

“Sed religionis causa coire non prohibentur, dum tamen 

per hoc non fiat contra senatus consultum, quo illicita 

collegia arcentur.” 

172 BANDINI, s. 2-3; KORNEMANN, s. 386. 

173 ROBERTIS, Storia, Vol. I, s. 19; KORNEMANN, s. 386. 

49

“Dini sebeplerle dernek kurmak yasak değildir, yeter ki 

izinsiz dernek kurmayı yasaklayan senato kararı ihlal 

edilmiş olmasın.” 

Dinî derneklerin üyeleri, genelde yabancı göçmenlerden oluşur ve 

mensubu oldukları dinî beraberlerinde getirirlerdi. 174 

M.Ö.186 yılında senatus tarafından yasaklama getirilen Bacchus dinî 

mensuplarının ve yine senatus tarafından defalarca yasaklanan, fakat daha 

Sulla zamanında bir collegium kuran Mısır tanrılarından Isis, Serapis, Osiris 

ve Anubis’e tapanların oluşturdukları topluluklar ile Roma’daki ve Caesar 

tarafından büyük bir hoşgörü gösterilen diğer yerlerdeki Musevî cemaatleri 

dinî derneklere örnek olarak verilebilir. 175 İlk İmparatorluk Dönemi’nde 

yabancı dinlere karşı sıcak bakılmamakla birlikte, dönemin başında bazı 

dinler Roma’ya girmiş ve bunların mensupları tarafından, collegium çatısı 

altında çeşitli kişi toplulukları kurulmuştu: Collegia Isidis, Osiris için collegia 

pastophororum, Cybele hizmetinde collegia dendrophororum ve 

cannophororum; ayrıca İmparatorluk Dönemi’nde Suriye ve Pers Tanrıları 

için imparatorluğun hemen hemen her yerinde kurulan, özellikle Mythras (Sol 

invictus, Iuppiter Heliopolitanus, Iuppiter Dolichenus) collegium’ları. 176 


175 KORNEMANN, s. 386; ZIEBARTH, Vereinswesen, s. 128: Caesar, Musevî 

cemaatini qiasoi (dernek) olarak nitelendirmişti. 

176 KORNEMANN, s. 386. Bunlar dışında eski Yunan-Roma tanrılarına hizmet 

etmek isteyenlerin kurmuş olduğu collegium’lar da vardı: Örn. Iuppiter, Vater 

50

Dinî derneklerin tümünde görülen karakteristik özellik, tapınakların 

bakımı ve dinî hizmetlerin yürütülmesi için gerekli masrafların karşılanması 

için üyeler tarafından stips (menstrua) adı verilen belli bir aidat 

ödenmesiydi. 177 Bir dine mensup kişiler, eğer belli tapınaklar etrafında 

örgütlenirlerse, tıpkı devlet içi dinsel örgütlenmelerde olduğu gibi collegia 

templi, cultores templi olarak adlandırılırlardı. 178 

Bu tip dinî derneklerin üyeleri daha çok, kendi koruyucu tanrıları adına 

ve cenaze-defin işlerini organize etmek isteyen fakir halk tabakasından gelen 

kişilerden, client’lerden, azatlılardan ve kölelerden oluşmaktaydı. Bu tip dinî 

dernekler hukuk kaynaklarında collegia tenuiorum ismiyle anılırdı. 179 

Dig.47.22.1pr. (MARCIANUS libro tertio institutionum) 

“Mandatis principalibus praecipitur praesidibus 

provinciarum, ne patiantur esse collegia sodalicia neve 

milites collegia in castris habeant. sed permittitur 

tenuioribus stipem menstruam conferre, dum tamen 

semel in mense coeant, ne sub praetextu huiusmodi 

Liber, Ceres, Mars, Hercules, Silvanus. Daha sonraları bir dinî yöneten ya da 

ölen imparatorlar için tapınma ve bu amaçla kurulan collegium’lar da görülmeye 

başlandı. 

177 MARQUARDT, s. 141; KORNEMANN, s. 386. 

178 KORNEMANN, s. 386-387; Dig.32.38.6. 

179 SCHERTL, s. 16; KORNEMANN, s. 387; JOLOWICZ, s. 129; RANDAZZO, 

Liberta, s. 229. 

51

illicitum collegium coeat. quod non tantum in urbe, sed et 

in Italia et in provinciis locum habere divus quoque 

Severus rescripsit.” 

“Princeps talimatı ile eyalet yöneticilerine, collegia 

sodalicia ve kışlalarda askerî collegia kurulmasına izin 

verilmemesi emredilmiştir. Sadece fakirlerin (tenuiores) 

bir aidat karşılığında yardımlaşma amacıyla ve ayda bir 

kez toplanmalarına izin verilmiştir ki herhangi bir 

bahaneyle izinsiz bir collegium kurmasınlar. Bunun 

sadece Roma şehrinde değil, ayrıca İtalya ve eyaletlerde 

de söz konusu olduğunu, Divus Severus da bir cevabında 

belirtmiştir.” 

Collegia tenuiorum’lar ile ilgili olarak üyelerinin karşılıklı 

yardımlaşmasının kapsamı konusunda çeşitli görüşler vardır. Mommsen 

örnek olarak aldığı Lanuvium’da 180 kurulmuş olan collegium salutare 

cultorum Dianae et Antinoi’nin tüzüğünden, üye aidatlarıyla elde edilen gelirin 

ölen üyelerin cenaze-defin işlerine harcanması gerektiğinden hareketle, 

cenaze-defin derneklerini (collegia funeraticia), collegia tenuiorum’un içinde 

gördüğünü, bu collegium’ların kanunen belli amaçlar için kurulduklarını, ama 

fiilen ek başka amaçlarla da üyeler arasında karşılıklı yardımlaşmanın 

180 Lanuvium: Latium bölgesinde, Alba Gölü’nün güneyinde sonradan bir Roma 

municipium’u olan eski bir şehir. GEORGES, Bd. II, s. 557. 

52

olabildiğini belirtmiştir. 181 Bu görüş genel olarak kabul görmüş, sonradan 

collegia funeraticia’nın collegia tenuiorum’un özel bir türü olduğu kabul 

edilmişse de 182 , Waltzing bu görüşü destekleyecek kaynak olmadığını 

belirtmiştir. 183 

Kornemann, Mommsen ve Schiess’in araştırmalarına göre cenaze- 

defin derneklerinin başlıca özellikleri şöyle tespit etmiştir: 184 1) Bir tanrı 

ismiyle anılan bu dernekler cultores ya da collegium adını alır. 185 2) Bu tür 

collegium’ların adına salutare (şifa getiren, kurtarıcı) eki getirilir. 3) Üyeleri 

köleler ve azatlılardan oluşan bütün collegia domestica ile collegia familiae 

publicae bu tür derneklerdendir. 

Collegia funeraticia’nın iki türünden bahsetmek mümkündür: 186 1) 

Bazıları sadece bir aidat karşılığında ölüm halinde cenaze ve defin masrafları 

için belli bir tutar (funeraticium) ödeme yapan dernekler, örn. cultores Dianae 

181 KORNEMANN, s. 387; LIEBENAM, s. 39; MOMMSEN, de collegiis, s. 91; 

MAUE, s. 30-33. 

182 KORNEMANN, s. 387; LIEBENAM, s. 40. 



185 Cultor kelimesi bu derneğin üyelerini ifade eder. MOMMSEN, Urkunden, s. 

118. 


53

et Antinoi. 2) Diğerleri üyelerini ölümleri halinde kendilerine özgü anıt 

mezarlara ya da mezarlıklara defneden dernekler. 

Cumhuriyet Dönemi’nin siyasî dernekleri, dinî derneklerin bir türüydü 

ve bunlar için sodalitas ya da sodalicium isimleri kullanılırdı. 187 Cumhuriyet 

Dönemi’nin sonlarına doğru dinî amaçlarla kurulan derneklerin siyasî 

faaliyetlere yöneldikleri görülür. 188 Derneğin dinî örtüsü, devlet aleyhine 

yürütülen faaliyetleri ve diğer karanlık işleri kapatmak için kullanmakta iyi bir 

araç olmakla birlikte, siyasî karışıklıkların yoğun olduğu Cumhuriyet 

Dönemi’nin son yıllarında, çeşitli isimler altında sadece siyasî amaç güden 

dernekler de kurulmuştu. 189 Burada söz konusu olan dernekler, collegium 

benzeri örgütlenmelerdi ve bunlar için collegium ismi kullanılmak 


188 MITTEIS, s. 391. 

189 KORNEMANN, s. 390.: Sodalitates (CICERO, Epistulae ad Quintum fratrem 

II.3.5; CICERO, pro Plancio 37: “…consensionem quae magis honeste quam 

vere sodalitas nominaretur…”), sodalicia (CICERO, pro Plancio 36: “…nomine 

legis Liciniae, quae est de sodaliciis…”), collegia sodalicia (Dig.47.22.1pr.), 

factiones (LIVIUS VII.32; SUETONIUS, De vita Augusti 32: “…et plurimae 

factiones titulo collegi novi …”), coetus factiosorum hominum (ASCONIUS, 

Commentarii, pro Cornelio 75), etairika, susthmata (DIO XXXVII.57), etairiai 

(PLINIUS, Epistulae ad Traianum X.34). 

54

istenmezdi. 190 Publius Clodius Pulcher tarafından M.Ö. 58 yılında kurulan 

askerî şekilde organize olmuş topluluklar, bunlara örnek olarak 

gösterilebilir. 191 

Dinî dernekler altında görülebilecek diğer bir kişi topluluğu, devlet 

tarafından yeni kabul edilmiş dinler ve tanrıları için gerekli hizmetleri 

gördürmek üzere kurulan collegia cultorum’dur. 192 Daha sonradan bu tür 

derneklerin özel kişilerce de kurulması mümkün olmuştur. 193 

B. Meslekî Dernekler 

Diğer dernek türleri için ortak bir terim kullanılmamakla birlikte, aynı 

meslek grubundaki kimselerin oluşturduğu kişi toplulukları, diğer bir deyişle 

meslekî dernekler için her zaman collegium ifadesi kullanılmıştı. 194 

190 KORNEMANN, s. 390: CICERO, post reditum in senatu 33: “…simulatione 

collegiorum …”. 

191 KORNEMANN, s. 390-391: Siyasî derneklerle ilgili olarak M.Ö. 56 yılında bir 

senatus consultum (ut sodalitates decuriatique discederent) ve M.Ö. 55 yılında 

lex Licinia de sodaliciis çıkartılmıştı. İlk İmparatorluk Dönemi’nde siyasal 

yapıdaki değişiklikle birlikte bu dernekler kendiliğinden ortadan kaybolmuş, 

fakat özellikle karışıklık içindeki doğu eyaletlerinde tekrar ortaya çıkmıştır. 

192 MITTEIS, s. 391-392. 

193 MITTEIS, s. 392. 


55

Kornemann’ın meslekî dernekleri açıklamak için yaptığı 

sınıflandırmadan hareketle, bu collegium’ları aşağıdaki gibi dörde ayırmak 

mümkündür: 195 1) Zanaatkâr Dernekleri: Zanaatkârların, sanatçıların, 

tacirlerin ve iş-hizmet görenlerin (collegia opificum, artificum, mercatorum, 

negotiatorum) kurmuş oldukları dernekler. 2) Askerlik hizmetini yerine 

getirmiş olan yurttaşların kurmuş oldukları dernekler (collegia veteranorum). 

3) Alt derece askerlerin kurmuş oldukları dernekler (collegia militum). 4) Sivil 

alt derece memurların kurmuş oldukları dernekler (collegia apparitorum). 

Tüm bu derneklerde ortak amaç dinsel gereksinimlerin 

karşılanmasıydı. Bunun için öncelikle koruyucu bir tanrı seçilir, ortak bir 

kurban ve kutlama törenleri düzenlenir, hatta bir de tapınak inşa edilirdi. 196 

Yani aynı meslek veya zanaat kolundaki kişiler bir araya gelip dernek 

kurabilirler ve bunun yanında bir tanrı şerefine ortak bir tapınım 

gerçekleştirebilirlerdi ve bu hatta, Magna-Mater tapınmasında önemli rol 

oynayan dendrophori’de olduğu gibi yeni dinî bir derneğin kuruluşuna vesile 

olabilirdi. 197 Sonuç olarak bütün derneklerin, az ya da çok, dinsel bir niteliğe 

sahip olduğunu belirtmek gerekir. 198 




198 HATEMİ, s. 43; BANDINI, s. 179. 

56

1. Collegia Opificum, Artificum, Mercatorum, Negotiatorum 

Hem Cumhuriyet Dönemi’nde hem de İlk İmparatorluk Dönemi’nde çok 

sayıda meslekî dernek mevcuttu; hatta İlk İmparatorluk Dönemi’nde gelişen 

kültür hayatıyla Roma toplumunda iş bölümü artmış ve çok daha fazla sayıda 

meslekî dernek ortaya çıkmış, fakat aynı ölçüde bu dönemde dernek kurma 

özgürlüğüne sınırlamalar getirilmişti. 199 

Zanaatçı, sanatçı, tacir ve iş-hizmet görenlerin kurmuş oldukları 

derneklere ilişkin Cumhuriyet Dönemi kaynaklarının az olması sebebiyle bu 

tür derneklerle ilgili o zamana özgü sınıflamayı ortaya koyma olanağı 

olmadığından burada, Kornemann tarafından yapıldığı gibi, başlıca dört 

büyük meslek grubuna göre bir inceleme yapılacaktır. 200 

a. Collegia Opificum 

Roma derneklerinin en eskisi muhtemelen collegia opificum’dur. 201 İlk 

meslekî örgütlerin-loncaların, yeterli ve güvenilir kaynak olmamasına rağmen, 

geleneksel olarak Kral Numa 202 veya Servius Tullius 203 zamanına kadar geri 




202 PLUTARCHUS, Numa 17. 

57

gittiği kabul edilmektedir. 204 Bazı yazarlara göre Roma’daki bu meslekî 

örgütlenmelerin kaynağı Etrüskler, Sabinler veya Yunanlılara 

dayanmaktadır. 205 

Eski çağlarda bir mesleği icra etmek ve satıcılık yapmak toplumsal 

açıdan küçük görülürdü; hatta bunun sonucu olarak bu kişiler uzun süre 

askerlik hizmetinden mahrum bırakılmışlardı. 206 Romulus’un özgür bir 

Romalının herhangi bir mesleği icra etmesini yasak ettiği söylenir. 207 

203 FLORUS 1.6.3. 

204 SAVAGNONE, s. 99; KORNEMANN, s. 391. 

205 KORNEMANN, s. 391; BOLLMANN, s. 23; DIRKSEN, s. 7; MOMMSEN, de 

collegiis, s. 27. 

206 LIEBENAM, s. 7; SENECA, Epistulae morales ad Lucilium XI.88.21: “Quattuor 

ait esse artium Posidonius genera: sunt vulgares et sordidae, sunt ludicrae, sunt 

pueriles, sunt liberales. Vulgares opificum, quae manu constant et ad 

instruendam vitam occupatae sunt, in quibus nulla decoris, nulla honesti 

simulatio est.”, “Posidonius zanaatların dört türü olduğunu söyler: âdi, aşağı 

olanlar; eğlendirenler; çocuklar için olanlar; özgürlükçü olanlar. Elle yapılan ve 

yaşam rahatlığını amaçlayanlar, işçilerin yapıtlarıdır. Bunlarda hiçbir manevi 

değer, onur kaygısına benzer bir yan yoktur”. SENECA (Çev. UZEL, T.), s. 217- 

218; CICERO, De officiis I.42.150: “…opificesque omnes in sordida arte 

versantur; nec enim quicquam ingenuum habere potest officina.”, “…bütün 

zanaatkarlar bayağı bir faaliyetle uğraşmaktadırlar, çünkü zanaatın icra edildiği 

hiçbir yer asil olamaz.” Roma’da sadece askerlik ve çiftçilik meslekleri onurlu 

58

Zanaatçı derneklerinin (collegia opificum) amaçları arasında temelde 

dinî bir öğenin yattığı, kendi koruyucu tanrılarına sahip oldukları ve olasılıkla 

bu tapınma sebebiyle collegium olarak adlandırıldıkları kabul edilir. 208 

Sonradan bu dinî amaçlar yanında karşılıklı dayanışma ve yardımlaşma da 

bu tür derneklerin amaçları arasında yer almıştı. 209 

Plutarchus’a göre Romalılar, ev ekonomisinden ayrılıp toplumu meslek 

dallarına göre işbölümüne sevk eden en eski kavimdi. 210 Roma’da yaşamsal 

önemi olan her şey evde üretilirdi. Bu sebeple bazı işlerin ev ekonomisinden 

ayrılması zaman almıştı. 211 

meslek olarak kabul edilirdi. CICERO (Çev. GUNERMANN, H.), s. 362, dn. 

261. 


208 MITTEIS, s. 393 ve aynı sayfa dn. 9: Collegium (legare-görevlendirmek 

kelimesinden gelir) asıl olarak ortaklaşa görevli olma, yani koruyuculuğu altında 

oldukları tanrıya hep birlikte hizmet etme, bu işle görevli olma durumunu ifade 

eder. 

209 MITTEIS, s. 393. 

210 KORNEMANN, s. 391; PLUTARCHUS, Numa 17. 

211 LIEBENAM, s. 8-9 ve dn. 2: Örn. Roma’da doktorluk M.Ö.535 yılından beri 

vardı. Bu zamana kadar ise, pater familias’lar evin doktoru olmuşlardı. 

59

Plutarchus’a göre collegia opificum oluşturacak şekilde örgütlenmiş 

olan meslek sahipleri şunlardı: 212 

1) Müzisyenler (tibicines, αυληταί), 

2) Kuyumcular (aurifices, χρυσοχόοι), 

3) Marangozlar, bina inşa edenler (fabri, fabri tignuarii, τέκτονες), 

4) Boyacılar (tinctores ya da infectores, βαϕείς), 

5) Ayakkabıcılar (sutores, σκυτοτόμοι), 

6) Dericiler (coriarii, σκυτοδέψαι), 

7) Bakırcılar, demirciler (fabri aerarii, χαλκείς), 

8) Çömlekçiler (figuli, κεραμείς). 

Plutarchus, Numa’nın bütün halkı bu sekiz meslek grubuna ayırdığını, 

bunların hiçbirine girmeyenleri ise ayrı bir dokuzuncu grup olarak 

sınıflandırdığını belirtmektedir. 213 

PLUTARCHUS, Numa 17 

212 KORNEMANN, s. 391-392; LIEBENAM, s. 4; PLUTARCHUS, Numa 17: 

“…aulhtwn crusocown tektonwn bafewn skutotomwn skutodeywn calkewn keramewn.…”, 

“…müzisyenler, kuyumcular, marangozlar, boyacılar, ayakkabıcılar, dericiler, 

bakırcılar, çömlekçiler…” http://classics.mit.edu/Plutarch/ numa_pom.html 

(21.12.2004). 


60

“...twn d’allon autou politeumatwn h kata tecnaj dianomh tou plhqouj 

malista qaumazetai. hn de h dianomh kata taj tecnaj aulhtwn 

crusocown tektonwn bafewn skutotomwn skutodeywn calkewn 

keramewn. taj de loipaj tecnaj eij tauto sunagagwn en autwn ek 

taswn apedeixe susthma. koinwniaj de kai sunodouj kai qewn timaj 

apodouj ekastw genei prepousaj...” 

“…Böylece [Numa] bütün halkı meslek ve sanat dallarına 

göre ayrıma tâbi tuttu. Müzisyenler, kuyumcular, 

marangozlar, boyacılar, ayakkabıcılar, dericiler, bakırcılar 

ve çömlekçilerden oluşan meslekî birlikler kurdu. Bunlar 

dışında kalan bütün zanaatçıları bir araya getirerek tek bir 

gruba indirgedi ve bunların her birinin kendilerine mahsus 

denetim ve danışma kurulları kurması ile dinî törenler 

düzenlemesine olanak tanıdı…” 214 

214 http://classics.mit.edu/Plutarch/numa_pom.html (21.12.2004); LIEBENAM, s. 3, 

dn. 3; COHN, s. 21-22, dn. 2. 

61

. Collegia Artificum 

Her mesleği bir sanat kabul eden Yunanlıların aksine pratik Romalılar 

için sanat da bir meslekti. 215 Bu sebeple collegia opificum ile collegia 

artificum arasında sıkı bir ilişki bulunduğunu belirmek gerekir. 216 

Collegia artificum arasında en eskisi, olasılıkla, M.Ö. 207 yılında 

kendilerine toplantı yeri ve devletin tapınma mekanı olarak Aventin 

Tepesi’ndeki Minerva Tapınağı verilen collegium scribarum histrionumque 

(yazarlar ve oyuncular derneği) idi. 217 Sonradan bu derneğin adı collegium 

poetarum olarak değiştirilmişti. 218 

İlk İmparatorluk Dönemi’nde görülen glâdyatörler, oyuncular ve atletler 

dernekleri de bu grup içinde yer alırdı. 219 

c. Collegia Mercatorum 

Collegia mercatorum denilince küçük ölçekli ticaret yapanların, 

bakkalların ve satıcıların kurdukları dernekler anlaşılırdı. 220 



217 ROMANO, s. 14; KORNEMANN, s. 397; LIVIUS XXVII.37. 

218 MAGNO, s. 5. 

219 KORNEMANN, s. 397; LIEBENAM, s. 121-122, 124. ZIEBARTH, 

Vereinswesen, s. 90. 

62

d. Collegia Negotiatorum 

Cumhuriyet Dönemi’nde Roma’nın sınırları çok genişlemiş, Akdeniz’e 

kıyısı olan birçok bölge Roma’nın egemenliği altına alınarak, Roma bir dünya 

imparatorluğu haline gelmişti. Yeni alınan bu bölgelerle birlikte, bir tarım 

toplumu olan Roma’nın ekonomik yapısı dönüşüme uğramış, ziraat yanında 

kara ve deniz yoluyla taşımacılık ve nakliye ticareti de gelişmişti. Özellikle 

deniz yoluyla ithalât ve ihracat yapan büyük tacir, donatan ve gemicilerin 

kurduğu sayısız dernek bulunuyordu. 221 Taşımacılık ve nakliyecilik yapan 

kişilerin kurduğu dernekler collegia negotiatorum olarak adlandırılıyordu. 222 

Bunlar arasında gemi adamlarının kurmuş olduğu derneklere collegia 

nautarum; donatanların kurmuş olduklarına ise collegia navicularii adı 

verilirdi. 223 

Her ne kadar ekonomik yapı değişse de, Roma’da tarım yine de 

önemli bir rol oynuyordu. Bu nedenle, özellikle hububat, zeytinyağı ve şarap 

ithalât ve ihracatıyla uğraşan büyük tacirlerin (negotiatores) kurmuş oldukları 

derneklere, Roma devletinin hemen hemen her bölgesinde 

rastlanabiliyordu. 224 

220 KORNEMANN, s. 397. LIEBENAM, s. 114-115; COLI, s. 6. 

221 KORNEMANN, s. 397-398. LIEBENAM, s. 81-89. 

222 KORNEMANN, s. 397. LIEBENAM, s. 107-108. 



63

2. Collegia Veteranorum 

Collegia veteranorum, askerlik görevini yerine getiren kişilerin sivil 

hayata döndüklerinde ihtiyaçlarını karşılamaları amacını güden 

derneklerdi. 225 

3. Collegia Militum 

Collegia militum, halen askerlik görevini yapmakta olan kişilerin 

oluşturduğu derneklerdi. 226 Bu kişilerin dernek kurmaları uzun yıllar boyunca 

yasaktı. 227 

4. Collegia Apparitorum 

Alt derece memurlar ve din görevlilerinin kendi aralarında kurmuş 

oldukları derneklere collegia apparitorum adı verilirdi. 228 


226 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. COHN, s. 109-135; KORNEMANN, s. 400; 

De PASCALE, s. 46. 

227 KORNEMANN, s. 400; Dig.47.22.1pr. 


64

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 

ROMA HUKUKUNDA DERNEĞİN KURULUŞU, 

ORGANİZASYONU, EHLİYETİ VE SONA ERMESİ 

I. Derneğin Kuruluşu 


Bir dernek (collegium) gerçek kişilerden oluşan kurucu üyelerin 

(constitutor collegii) ortak kararıyla kurulurdu. 229 Kanunî bir düzenleme 

olmamakla birlikte, bir collegium’un kurulabilmesi için en az üç kurucu üyenin 

bir araya gelmesi zorunluluğu vardı. 230 Bu sayı Neratius Priscus’a 231 ait bir 

Digesta metnine dayanmaktadır. 

229 HAUSMANNINGER, s. 1553; BOLLMANN, s. 22; LIEBENAM, s. 169. 

230 IMPALLOMENI, 140; Di MARZO, s. 55; KORNEMANN, s. 381; LÜBTOW, 

s. 481-482. 

231 Proculianus okuluna dahil, Traianus (ölm. M.S. 117) ve Hadrianus (ölm. M.S. 

138) zamanında önemli devlet hizmetlerinde bulunmuş, Klasik Dönem 

65

Dig.50.16.85 (MARCELLUS libro primo digestorum) 

“Neratius Priscus tres facere existimat ‘collegium’, et hoc 

magis sequendum est.” 

“Neratius Priscus’un görüşüne göre bir collegium’u [en az] 

üç kişi kurar ve daha çok bu görüşe katılmak gerekir.” 

Derneğin kurulabilmesi için gerekli en az üç kişi olmasının gerekçesi, 

bu sayının çoğunluk kararının elde edilebileceği en küçük sayı olmasıyla 

açıklanabilir. 232 

Üç kişi ile kurulabilen bir collegium’u oluşturan kişilerin hepsi değişse 

bile, dernek varlığını sürdürmeye devam ederdi. 233 

Bazı collegium’lar, amaçları arasında, kamusal alana yönelik bir görev 

(örn. yangınla mücadele) bulunması durumunda, devlet tarafından da 

kurulabilirdi. 234 

hukukçusu. Responsa, Epistula, Membranae isimli çok değerli eserleri vardı. 

UMUR, Lügat, s. 139. 

232 BOLLMANN, s. 30. Bir topluluk için çoğunluğun oluşabileceği en küçük sayı 

3’tür. 2 ve 1 için herhangi bir çoğunluk düşünülemez. 3 kişilik bir toplulukta 

çoğunluk kararı 2’ye karşı 1 şeklinde ortaya çıkar; LIEBENAM, s. 169; 

PERNICE, s. 292; COHN, s. 19-20, dn. 40. 

233 Dig.5.1.76; Di MARZO, s. 55; BERKİ, s. 138; LÜBTOW, s. 481; 

http://www.fortunecity.com/meltingpot/sanjacinto/708/kolej.html (15.05.2001). 

66

B. Dernek Kurma Özgürlüğü 

Dernek kurmak önceleri serbestti. 235 XII Levha Kanunu tab.VIII.27’ye 

(Dig.47.22.4) göre, her dernek kanunlara aykırı olmamak kaydıyla tüzüğünü 

istediği gibi hazırlayabilirdi. Daha sonradan devlet bazı derneklerin 

kuruluşuna yasaklama getirdi ve var olan bazı dernekleri de kapattı. 236 

Krallık ve Cumhuriyet Dönemleri’nde dernek kurmanın serbest olup 

olmadığı ya da bunun için devlet tarafından verilen bir izne gerek olup 

olmadığı konusunda doğrudan bir kaynak bulunmamaktadır. 237 Konuyla 

bağlantılı ilk metin Dig.47.22.4’teki, inscriptio’sundan Gaius’a ait olduğu 

anlaşılan ve XII Levha Kanunu tab.VIII.27’yi karşıladığı kabul edilen metindir. 

Dig.47.22.4 (GAIUS libro quarto ad legem duodecim 

tabularum) 

“Sodales sunt, qui eiusdem collegii sunt: quam Graeci 

˜taire…an vocant. his autem potestatem facit lex pactionem 

quam velint sibi ferre, dum ne quid ex publica lege 

234 Yazar ayrıca meslekî derneklerin önceleri sadece devlet eliyle, sonradan ise 

sadece sivil kişilerin girişimiyle kurulduğunu belirtiyor. BOLLMANN, s. 22 ve 

aynı sayfa dn. 5. 

235 HAUSMANNINGER, s. 1553; KASER, RPR, Abschn. 1, s. 308. 


237 MITTEIS, s. 394-395; LIEBENAM, s. 14. 

67

corrumpant. sed haec lex videtur ex lege Solonis tralata 

esse. nam illuc ita est: ¦n d dÁmoj À fr£torej À ƒerîn Ñrg…wn 

À naàtai À sÚssitoi À ÐmÒtafoi À qiasîtai À pˆ le…an o„cÒmenoi 

À e„j mpor…an, Óti ¨n toÚtwn diaqîntai prÕj ¢ll»louj, kÚrion e nai, 

¦n m¾ ¢pagoreÚsV dhmÒsia gr£mmata.” 

“Aynı collegium’da (dernekte) bulunan kişilere sodales 

(dernek üyeleri) denir ki bunlara Yunanca ˜taire…an (yoldaş, 

arkadaş, kardeş) denmektedir. XII Levha Kanunu bu 

kişilere, kamu hukuku kurallarını çiğnemedikleri müddetçe 

istedikleri gibi bir tüzük hazırlama hakkı vermekteydi. Bu 

kanun Solon Kanunları’ndan alınmış görünmektedir. 

Burada şöyle deniyordu: Eğer yöre halkı veya kardeşlik 

topluluğu üyeleri veya gizli dinî kutlamaların rahipleri veya 

gemiciler veya kamuya açık ortak masada yemek yiyenler 

veya aynı cenazenin ortakları veya şölen ortakları veya 

düşmana karşı birlikte yağmaya gidenler veya birlikte iş 

görenler, aralarında bir şey kararlaştırırlarsa, bu geçerli 

kabul edilmelidir, yeter ki bunlar kanunlarca yasaklanmış 

olmasın.” 

Bu metnin yorumuna göre bazı yazarlar XII Levha Kanunu’nun 

yapıldığı dönemde dernek kurma özgürlüğünün var olduğu görüşünü ileri 

sürmüşler; bazı yazarlar ise söz konusu metinden hareketle bu dönemde 

dernek kurma özgürlüğünün var olup olmadığına ilişkin bir sonuç 

68

çıkarılamayacağı görüşünü savunmuşlardır. 238 Mitteis’a göre, bu metnin 

dernek kurma özgürlüğüyle hiçbir ilgisi yoktur; bu metin mevcut dernekleri 

kastetmekte ve sadece tüzük hazırlamaya ilişkin bir yetki vermektedir. 239 

Mitteis ayrıca, Suetonius’un Roma imparatorlarının hayatlarını anlattığı 

kitabında aşağıda gösterilen metne dayanılarak, Augustus zamanında, eski 

kanunlarca özellikle kurulmasına izin verilmiş bir dernek kategorisi olduğunun 

söylenemeyeceğini, metinde geçen “legitima” (kanunî, yasal, meşru) 

kelimesinin güvenilir olmadığını, çünkü Suetonius gibi bir yazarın bu kelimeyi 

teknik anlamda kullanmamış olabileceğini belirtmektedir. 240 

SUETONIUS, De vita Augusti 32 

“… collegia praeter antiqua et legitima dissolvit.” 

“… [Augustus] eski ve kanunî olanlar dışındaki [bütün] 

dernekleri kapattı[ırdı].” 

XII Levha Kanunu’nun bu hükmü derneklere, kamu düzenini 

bozmamak kaydıyla, tüzüklerini diledikleri gibi hazırlama olanağı 

vermekteydi. Herhalde metnin yorumundan dernek kurmaya ilişkin bir 

238 LIEBENAM, s. 14; KAYSER, s. 137; MITTEIS, s. 395; JÖRS/ KUNKEL/ 

WENGER, s. 75; CIULEI, s. 372; De ROBERTIS, Storia, Vol. I, s. 44; 

GIERKE, Bd. III, s. 84; COHN, s. 33; SCHNORR von CAROLSFELD, s. 259- 

260; RANDAZZO, illicita, s. 48; MOMMSEN, Strafrecht, s. 875. 

239 MITTEIS, s. 395. 

240 MITTEIS, s. 395, dn. 18; De ROBERTIS, Associativo, s. 177-178, dn. 20; 

LINDERSKI, s. 323. 

69

serbestinin varlığı sonucuna varılabilmelidir. Burada devletin dernek kurmaya 

karşı bir engellemesi söz konusu değildir. Ancak Liebenam’ın görüşüne göre, 

burada devletin dernekler üzerinde bir denetiminden bahsetmek mümkündür 

ve bu senatus’un görev alanına girmekteydi. 241 Kayser’e göre, XII Levha 

Kanunu’nda önce bu denetim görevi consul’lere aitti. 242 

Bütün bu düzenlemelerden hareketle, Cumhuriyet Dönemi’nde 

devletin aslında derneklere karışmadığını, derneklerin serbestçe 

kurulabildiğini, ancak derneklerin devlet aleyhine faaliyet göstermeleri, kamu 

düzenini bozmaları durumunda, devletin müdahalesiyle karşı karşıya 

kaldıklarını söylemek mümkündür. Başka bir deyişle, burada, derneklere 

karşı olan devletin, bu nedenle birtakım yasaklamalar getirdiğinden değil de, 

aksine devlet aleyhine faaliyette bulundukları için kanunî düzenlemeler 

getirildiğinden bahsedilebilir. 243 

Cumhuriyet Dönemi’nin sona ermesiyle birlikte yeni rejimde (İlk 

İmparatorluk Dönemi) dernek kurmak sıkı bir şekilde devlet iznine bağlı hale 

getirildi. 244 


242 KAYSER, s. 137: Krallık Dönemi’nde ise bu yetki kraldaydı. 

243 LIEBENAM, 16. 

244 MITTEIS, s. 395. 

70

C. Sınırlandırmalar 

1. Genel Olarak 

Marcus Porcius Latro 245 tarafından aktarılan XII Levha Kanunu 

tab.VIII.26’ya göre gece toplantıları 246 yasaklanmış ve yine aynı kişi 

tarafından anılan ve M.Ö. 193 tarihli lex Gabinia’ya göre ise gizli toplantıların 

yapılamayacağı ve yaptırımının ölüm cezası 247 olacağı öngörülmüştü. 248 

LATRO, Declamatio in Catilinam 19 

“XII tabulis cautum esse cognoscimus, ne qui in urbe 

coetus nocturnos agitaret.” 

“XII Levha Kanunu’nda, hiç kimsenin şehirde gece 

toplantıları yapamayacağının öngörüldüğünü biliyoruz.” 

245 Augustus zamanında yaşamış ünlü bir hatip. ANDRESEN et al., Bd. II, s. 2414 

(TILL, R.). 

246 Buradaki gece toplantılarını ifade eden coetus nocturni ifadesi LIVIUS, II.28 ve 

32’de de geçmektedir. Liebenam, Kayser’in bu yasaklamanın derneklere ilişkin 

olduğuna delil olarak gösterdiği bu metinlerin sadece halk meclisi toplantılarına 

işaret ettiğini ve bu sebeple Kayser’in görüşüne katılmadığını belirtmektedir. 

LIEBENAM, s. 17, dn. 4; LIVIUS (Çev. ŞENBARK, S.), s. 51-60. 

247 DÜLL, s. 95: Yaptırımın ölüm cezası olacağına ilişkin kısmın lex Gabinia’da 

olup olmadığı meselesi tartışmalıdır. “Qui coetum et concursum fecerit, capitale 

sit.”, “Toplanan ve bir araya gelenler ölümle cezalandırılsın.” 

248 LIEBENAM, s. 17; BERGER, s. 552. 

71

Ancak burada söz konusu edilen toplantıların, halk meclisi toplantıları 

olduğu, dernek toplantılarıyla bir ilgisinin olmadığı iddia olunmuştur. 249 

Liebenam, dernek kurmaya ilişkin hiçbir yasaklamanın kaynaklarda izine 

rastlanmadığını; sadece sivil (özel) kişilerin halk meclisi toplantısı 

gerçekleştirmesinin yasaklandığını 250 ; hatta Bacchus dinini yürüten derneğin 

üyelerine verilen ölüm cezasının gerekçesinin, bu kişilerin faaliyetleri 

yasaklanmış bir derneğe katılmaları değil, üyelerin ortaklaşa bir suç 

işlemeleri olduğunu, yani burada da dernekler için söz konusu bir yasaklama 

kanunu olmadığını belirtmiştir. 251 

2. M.Ö. 186 Tarihli Senatus Consultum 

Roma devletinin derneklerle ilgili belki de ilk ve en önemli müdahalesi, 


derneklerinin, tapınma törenlerinin kamu ahlak ve düzenini tehdit ettiği 

249 LIEBENAM, s. 17 ve aynı sayfa dn. 4. 

250 LIEBENAM, s. 17: Çünkü bu hak (ius agendi cum populo) sadece magistra’lara 

verilmişti; BERGER, s. 526: Ius agendi cum populo, özellikle kanun teklifleri 

için halk meclisini (comitia) toplantıya çağırma hakkını ifade ederdi. Bu hak 

sadece yüksek magistra’lara (consul, praetor, dictator) tanınmıştı. 

251 LIEBENAM, s. 18, dn. 1: Çünkü gerçekten, derneklerin geceleri ve gizlice 

yaptığı toplantıları yasaklayıp bunlar için ölüm cezası öngören bir kanun olsaydı, 

bunun XII Levha Kanunu ya da lex Gabinia’da yer almış olması gerekirdi. 

72

gerekçesiyle yasaklanmasına, daha doğrusu katı kurallara bağlanmasına 

ilişkin ünlü senato kararıdır. 252 

CIL I 2 .581 (Triolo) SENATUS CONSULTUM DE 

BACCANALIBUS 

“Q. Marcius Luci filius, Spurius Postumius Luci filius 

consules senatum consuluerunt Nonis Octobribus apud 

aedem Bellonae. Scribendo adfuerunt M. Claudius Marci 

filius, L. Valerius Publi filius, Q. Minucius Gai filius. 

De Bacchanalibus, qui foederati essent, ita edicendum 

censuere: 

«Ne quis eorum Bacchanal habuisse vellet. Si qui essent, 

qui sibi dicerent necesse esse Bacchanal habere, ei ut ad 

praetorem urbanum Romam venirent, deque eis rebus, 

ubi eorum verba audita essent, ut senatus noster 

decerneret, dum ne minus senatoribus centum adessent, 

cum ea res consuleretur. Bacchas vir ne quis adisse 

vellet civis Romanus neve nominis Latini neve sociorum 

quisquam, nisi praetorem urbanum adissent, isque de 

senatus sententia, dum ne minus senatoribus centum 

adessent, cam ea res consuleretur, iussissent. 

252 ROBERTIS, Storia, Vol. I, s. 57-58; BOLLMANN, s. 23; NIPPEL, s. 65 vd.; 

MOMMSEN, Strafrecht, s. 875. 

73

Censuere. 

Sacerdos ne quis vir esset. magister neque vir neque 

mulier quisquam esset. Neve pecuniam quisquam eorum 

communem habuisse vellet. Neve magistratum neve pro 

magistratu neque virum neque mulierem quisquam 

fecisse vellet. Neve posthac inter se coniurasse neve 

convovisse neve conspondisse neve compromisisse 

vellet, neve quisquam fidem inter se dedisse vellet. Sacra 

in occulto ne quisquam fecisse vellet. Neve in publico 

neve in privato neve extra urbem sacra quisquam fecisse 

vellet, nisi praetorem urbanum adisset isque de senatus 

sententia, dum ne minus senatoribus centum adessent, 

cum ea res consuleretur, iussissent. 

Censuere. 

Homines plus quinque universi, viri atque mulieres, sacra 

ne quisquam fecisse vellet, neve interibi viri plus duobus, 

mulieribus plus tribus adfuisse vellent, nisi de praetoris 

urbani senatusque sententia, ut supra scriptum est.» 

Haec ut in contione edicatis ne minus trinum nundinum, 

senatusque sententiam ut scientes essetis, eorum 

sententia ita fuit: «Si qui essent, qui adversum ea 

fecissent, quam supra scriptum est, eis rem capitalem 

faciendam censuere»; atque ut hoc in tabulam aeneam 

74

incideretis, ita senatus aequum censuit, utque eam figi 

iubeatis, ubi facillime nosci possit. Atque ut ea 

Bacchanalia, si qua sunt, extra quam si quid ibi sacri est, 

ita ut supra scriptum est, in diebus decem, quibus vobis 

tabellae datae erunt, faciatis, ut dimota sint. 

In agro Teurano.” 253 

“Consul’ler Lucius oğlu Quintus Marcius ve Lucius oğlu 

Spurius Postumius, Bellona tapınağında 7 Ekim’de 

(M.Ö.186), senatus’la bir toplantı yaptılar. Aşağıdaki 

bildirinin kaydedilmesinde, Marcus oğlu Marcus Claudius, 

Publius oğlu Lucius Valerius ve Gaius oğlu Quintus 

Minucius da hazır bulundular. 

Bacchanalia’ya 254 ilişkin olarak, senatörler Roma’nın 

müttefiki konumunda olanlara ilişkin aşağıdaki yasaklama 

kararını aldılar: 

253 http://www.thelatinlibrary.com/scbaccanalibus.html (22.03.2003); BRUNS, 

Leges, s. 164-166; BRUNS, Additamentum, s. 3; SCHUMACHER, s. 79-83; 

http://www.khm.at/static/page661.html (22.03.2003): Ele geçmiş en eski senato 

kararı niteliği taşır. Halen Viyana’daki Sanat Tarihi Müzesi’nde olup bronz bir 

levha üzerine yazılı durumdadır. Orijinal belgenin metni çoğaltılmış ve Roma 

dışındaki yerlerde de ilan edilmişti. Mevcut kopya Kalabria’daki Tiriolo 

bölgesine gönderilmiş olanıdır. 

75

«Onların hiçbiri evinde Bacchus’çu tören düzenlemeye 

kalkışmayacaktır. Biri çıkıp onlar için Bacchanalia 

düzenlenmesinin zorunlu olduğunu ileri sürerse, 

Roma’daki praetor urbanus’un huzuruna çıkmalıdır. Bu 

kişinin önerileri dinlendikten sonra, senatus’umuz bu 

konulara ilişkin son kararı verecektir. Bu konunun 

tartışılması sırasında en az yüz senatörün hazır 

bulunması gerekir. Hiç kimse, ister Roma yurttaşı olsun, 

ister Latin ya da müttefiklerden biri, praetor urbanus’un 

huzuruna çıkmadan bir Bacchus’çular arasına katılamaz. 

Praetor urbanus, senatus’un önerisi doğrultusunda bu 

konuya ilişkin kararını bildirecektir. Bu konunun 

tartışılması sırasında en az yüz senatörün hazır 

bulunması gerekir. 

Senatus bu kararı almıştır. 

Hiçbir erkek, rahip olmasın. Hiçbir erkeğin ya da kadının 

magister (yönetici) olmasına izin verilmesin. Hiç kimse bir 

topluluk kasası idare edemesin. Erkek veya kadın olsun, 

hiç kimsenin birini yöneticiliğe ya da temsilciliğe 

254 Tanrı Bacchus/ Bakchos/ Dionysos için yapılan Roma gizem dini (mysteria, 

initia) kutlamalarına, ayinlerine verilen isim. ANDRESEN et al., Bd. I, s. 426- 

427 (Le BONNIEC, H.); Bacchanalia kutlamaları, ayineri her üç yılda bir, 

geceleyin, gizlice ve taşkınlıklar içinde yapılırdı. GEORGES, Bd. I, s. 772. 

76

getirmesine izin verilmesin. Bundan böyle aralarında 

karşılıklı yeminler, adaklar, vaatler ya da birbirlerine söz 

vermeler konusunda ant içmeye kalkışmasınlar ya da 

aralarında bir inanç birliği yaratmaya çalışmasınlar. Hiç 

kimse dinlerine ait törenleri gizlice yapmaya kalkışmasın. 

Hiç kimse kamuya açık, özel ya da kent dışında, praetor 

urbanus’un huzuruna çıkmadıkça, bu dinî törenleri 

gerçekleştirmeye kalkışmasın. Praetor urbanus, 

senatus’un önerisi doğrultusunda bu konuya ilişkin 

kararını bildirecektir. Bu konunun tartışılması sırasında en 

az yüz senatörün hazır bulunması gerekir. 

Senatus bu kararı almıştır. 

Hiç kimse bu dinî törenleri kadınlı erkekli beş katılımcıdan 

daha fazla kişiyle yapmaya kalkmasın. Katılımcılar olarak 

tören yapmak isteyenlerin sayısı, yukarıda belirtildiği 

biçimde, praetor urbanus ve senatus’un izni olmadıkça, iki 

erkek ve üç kadından daha fazla olmamalıdır.» 

Yürürlüğe girmeden en az üç gün önce bu kararlar 

kamuya açık olarak yapılan bir toplantıda beyan 

edilmelidir. Senatus’un kararından tam anlamıyla 

haberdar olunmak istenirse, senatus’un kararı aşağıdaki 

gibidir: «Yukarıda bildirilen kısıtlamalara karşı hareket 

edecek kişiler varsa, kendilerine en ağır cezaların 

uygulanacağını bilsinler.» Bu bronz bir levhaya 

77

kaydedilecektir; çünkü senatus bunun böyle olmasını 

uygun görmüştür. Bu levha da kolayca okunabilecek bir 

yere asılmalıdır. Bu bildirinin size ulaşmasından sonra on 

gün içinde Bacchus’çu tapım yerlerini belirlemelisiniz. 

Eğer yaşadığınız bölgede bunlardan biri varsa, yukarıda 

kaydedildiği gibi, içlerinde kutsal herhangi bir şey yoksa, 

yok edilmelidir.” 255 

M.Ö.186 yılında bir grup Bacchus’çu tarafından consul’lere, geceleri 

ve gizlice ayin yapıldığına ilişkin ihbar üzerine, bu topluluğun, tarikatın üyeleri 

hakkında, dinî şemsiye altında kamu ahlakını rencide edecek davranışlar 

içinde oldukları ve ayrıca kutlamalar sırasında bir takım suçlar işledikleri 

gerekçeleriyle davalar açılmıştı. 7000 kişinin bu sebeplerle takibe uğramış ve 

çoğu idam edilmişti. 256 Ancak belirtmek gerekir ki, söz konusu senatus 

consultum ile bu dinî tapınım aslında yasaklanmamış, sadece çok sıkı 

kurallara bağlı kılınmıştı. Tarihte “Bacchanalia skandalı” olarak da bilinen bu 

olayın ayrıntılarını Livius, Ab urbe condita’sının (Roma Tarihi-Şehrin 

Kuruluşundan İtibaren) 39. kitabında şöyle anlatmıştır: 

LIVIUS XXXIX.8 

“Insequens annus Sp. Postumium Albinum et Q. Marcium 

Philippum consules ab exercitu bellorumque et 

255 DÜRÜŞKEN, s. 104-105. 

256 ANDRESEN et al., Bd. I, s. 426 (Le BONNIEC, H.); NIPPEL, s. 67. 

78

provinciarum cura ad intestinae coniurationis vindictam 

avertit. …Graecus ignobilis in Etruriam primum venit nulla 

cum arte earum, quas multas ad animorum corporumque 

cultum nobis eruditissima omnium gens invexit, 

sacrificulus et vates; nec is qui aperta religione, propalam 

et quaestum et disciplinam profitendo, animos errore 

imbueret, sed occultorum et nocturnorum antistes 

sacrorum. initia erant, quae primo paucis tradita sunt, 

deinde vulgari coepta sunt per viros mulieresque. additae 

voluptates religioni vini et epularum, quo plurium animi 

illicerentur. cum vinum animos , et nox et 

mixti feminis mares, aetatis tenerae maioribus, discrimen 

omne pudoris exstinxissent, corruptelae primum omnis 

generis fieri coeptae, cum ad id quisque, quo natura 

pronioris libidinis esset, paratam voluptatem haberet. nec 

unum genus noxae, stupra promiscua ingenuorum 

feminarumque erant, sed falsi testes, falsa signa 

testamentaque et indicia ex eadem officina exibant: 

venena indidem intestinaeque caedes, ita ut ne corpora 

quidem interdum ad sepulturam exstarent. multa dolo, 

pleraque per vim audebantur. occulebat vim quod prae 

ululatibus tympanorumque et cymbalorum strepitu nulla 

vox quiritantium inter stupra et caedes exaudiri poterat.” 

79

“Consul’ler Spurius Postumius Albinus ve Quintus 

Marcius Philippus dikkatlerini, ordudan, savaştan ve 

eyalet yönetiminden yurt içinde tasarlanan bir komplonun 

bastırılmasına çevirdiler. …Adı sanı bilinmeyen bir 

Yunanlı, Etruria’ya gelmişti. Yüksek eğitimli Yunan ırkının, 

ruhumuzun ve bedenimizin bakımını bize öğrettiği şu 

birçok yetiden yoksun bir adamdı bu. Daha çok falcı ve 

kurban kesicisiydi. Bir çeşit gezici vaiz de değildi bu 

adam, dinsel sistemini açıkça ortaya koyacak ve hem 

kendi niyetlerini hem de inancını kamuya beyan ederek 

safsatalarla halkın zihnini bozacak nitelikte. Hayır- bu 

adam gizemli gece ayinleri düzenleyicisiydi. Gizem dininin 

gizleri ilk başta sadece birkaç kişiye açıktı, ama hemen 

sonra yayılarak hem erkeklere hem de kadınlara öğretilir 

hale geldi. Şarap ve şölenden alınan zevkler de dinsel 

törenlere eklendi, çok sayıda halkın zihnini çelmek için. 

Şarap ruhları alevlendirdiğinde, karanlık gece ve 

erkeklerle kadınların, yaşlısı genciyle birbirine karışması, 

her tür iffet duygusunu yok etti; her çeşit ahlak bozukluğu 

ortaya çıkmaya başladı, çünkü her birey zihninin kendisini 

yönelttiği her sapıklığı kabul etmeye hazırdı. Bu işte tek 

bir ahlaksızlık yoktu, karmakarışık ve sapkın tek bir ilişki 

de; bunların yanında yalancı tanıklıklar, sahte mühürler, 

miraslar ve belgeler de ortaya çıktı, zehirlenmeler ve 

80

cinayetler de. Cinayetler öyle gizliydi ki, bazen bedenler 

gömütlere yerleştirilemiyordu bile. Sahtekarlıkla, daha çok 

şiddet kullanılarak birçok zorbalığa kalkışıldı. Fakat, 

yüksek sesli inlemeler ve davullarla zillerin çınlamaları 

yüzünden sapık ilişkilerden azap çekenlerin çığlıkları ya 

da işlenen cinayetler duyulamadığı için, bu şiddet gizli 

tutuldu.” 257 


“Huius mali labes ex Etruria Romam veluti contagione 

morbi penetravit. primo urbis magnitudo capacior 

patientiorque talium malorum ea celavit: tandem indicium 

hoc maxime modo ad Postumium consulem peruenit…” 

“Bu berbat kirlenme, Etruria’dan, Roma’ya yayıldı, tıpkı bir 

veba salgını gibi. Başlangıçta, kentin büyüklüğü, çok 

geniş olup bu yüzden böyle kötülükleri hoş görebildiği için, 

bu tür insanları saklayabildi. Ama sonunda bütün bunlar 

consul Postumius’a kadar ulaştı…” 258 


“…Ita cum indices ambo in potestate essent, rem ad 

senatum Postumius defert, omnibus ordine expositis, 

257 DÜRÜŞKEN, s. 98-99. 

258 DÜRÜŞKEN, s. 99. 

81

quae delata primo, quae deinde ab se inquisita forent. 

patres pauor ingens cepit, cum publico nomine, ne quid 

eae coniurationes coetusque nocturni fraudis occultae aut 

periculi importarent, tum privatim suorum cuiusque vicem, 

ne quis adfinis ei noxae esset. censuit autem senatus 

gratias consuli agendas, quod eam rem et cum singulari 

cura et sine ullo tumultu investigasset. quaestionem 

deinde de Bacchanalibus sacrisque nocturnis extra 

ordinem consulibus mandant; indicibus Aebutio ac 

Faeceniae ne fraudi ea res sit curare et alios indices 

praemiis invitare iubent; sacerdotes eorum sacrorum, seu 

viri seu feminae essent, non Romae modo sed per omnia 

fora et conciliabula conquiri, ut in consulum potestate 

essent; edici praeterea in urbe Roma et per totam Italiam 

edicta mitti, ne quis, qui Bacchis initiatus esset, coisse aut 

convenisse sacrorum causa velit, neu quid talis rei 

divinae fecisse. ante omnia ut quaestio de iis habeatur, 

qui coierint coniuraverintue, quo stuprum flagitiumve 

inferretur. haec senatus decrevit. consules aedilibus 

curulibus imperarunt, ut sacerdotes eius sacri omnes 

conquirerent, comprehensosque libero conclavi ad 

quaestionem servarent; aediles plebis viderent, ne qua 

sacra in operto fierent. triumviris capitalibus mandatum 

est, ut vigilias disponerent per urbem servarentque, ne 

82

qui nocturni coetus fierent, utque ab incendiis caveretur; 

adiutores triumviris quinqueviri uls cis Tiberim suae 

quisque regionis aedificiis praeessent.” 

“…Postumius yeterli kanıt toplayınca, kendisine ulaşan 

haberle işe başlayıp kendisinin yaptığı incelemeler 

sonucu, elde ettiği bilgiler doğrultusunda, her şeyi 

ayrıntılarıyla açıklayarak senatus’a getirdi. Senatörleri 

büyük bir korku aldı; hem geceleri düzenlenen komplolar 

ve hizipler bazı gizli entrikaların çevrilmesine neden 

olacak ve tehlike yaratacak diye, toplumun güvenliği için 

endişe duyuyorlardı hem de bu soysuzluğa kendi 

ailesinden biri karışacak diye, kendilerine özgü 

nedenlerden endişe duyuyorlardı. Senatus, consul’ün bu 

konuyu hem dikkate değer bir özenle hem de hiçbir 

kargaşaya meydan vermeden araştırdığı için teşekkür 

edilmesini kararlaştırdı. Sonra consul’lere, Bacchanalia ve 

gece düzenlenen ayinlere ilişkin özel bir araştırma 

yapmak görevini yüklediler. Onlara tanık Aebutius ile 

Faecenia’nın kendilerine tanıklık etmesinden dolayı 

tehlikeye girmemelerinden emin olmalarını buyurdular ve 

armağanlar teklif ederek diğer tanıkların da bulunmasını 

istediler. Bu kültün (dinin) rahipleri, erkek ya da kadın 

olsun, sadece Roma’da değil, kasabanın her köşesinde, 

hatta köylerin çayırlarında bile aranmalıydı, öyle ki 

83

consul’lerin gözetiminde olabilsinler. Bacchus’çu ayinlerin 

katılımcılarının bu ayinleri kutlamak amacıyla 

buluşmalarını ya da toplanmalarını yasaklayan senatus 

kararı, Roma kentinde okunmalı ve bütün İtalya’ya 

yollanmalıydı; bunlardan başka, senatus, sefahati ve 

cinayeti teşvik etmek amacıyla toplanmış olan ya da 

komplolar hazırlamış olan halktan kişilerle da ilgili bir 

soruşturma yapılmasını istedi. Consul’ler, aedilis 

curulis’lere 259 bu kültün rahiplerini arayıp bulmalarını, 

tutuklanmalarını ve ifadeleri alınana kadar tutuk evine 

kapatılmalarını buyurdular. Aedilis plebis’ler 260 de gizlice 

hiçbir Bacchus’çu ayinin yapılmamasını sağlamak 

zorundaydılar. Kentin üç temsilcisine kentin başından 

sonuna kadar nöbetçiler yerleştirmek görevi verildi ve 

hiçbir gece ayininin yapılmadığından ve hiçbir ateş 

yakılmadığından emin olmaları istendi. Tiber nehrinin iki 

kıyısındaki bu temsilcilere yardımcı olarak beş adam 

259 Roma’da oyunların yapılması, düzenin sağlanması, yolların bakımı ve pazar 

yerlerindeki alım satımların kontrolü ile görevli bir tür belediye hizmeti gören 

Cumhuriyet Dönemi magistra’sı. UMUR, Lügat, s. 20. 

260 Pleb sınıfının menfaatlerini korumak için tribunus plebis’in yardımcısı olarak 

bazı malî işlerle meşgul olan görevli. Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında 

magistra olmuşlardı. UMUR, Lügat, s. 20. 

84

verildi. Her biri kendi bölgesindeki binaları gözetlemekle 

yükümlü kılındı.” 261 


“Recitari deinde senatus consulta iusserunt, indicique 

praemium proposuerunt, si quis quem ad se deduxisset 

nomenve absentis detulisset. qui nominatus profugisset, 

diem certam se finituros, ad quam nisi citatus 

respondisset, absens damnaretur. si quis eorum, qui tum 

extra terram Italiam essent, nominaretur, ei laxiorem diem 

daturos, si venire ad causam dicendam vellet. edixerunt 

deinde, ne quis quid fugae causa vendidisse neve emisse 

vellet; ne quis reciperet, celaret, ope ulla iuvaret 

fugientes. 

Contione dimissa terror magnus urbe tota fuit, nec 

moenibus se tantum urbis aut finibus Romanis continuit, 

sed passim per totam Italiam, litteris hospitum de senatus 

consulto et contione et edicto consulum acceptis, trepidari 

coeptum est. multi ea nocte, quae diem insecuta est, quo 

in contione res palam facta est, custodiis circa portas 

positis fugientes a triumviris comprehensi et reducti sunt: 

multorum delata nomina. quidam ex iis viri feminaeque 

261 DÜRÜŞKEN, s. 99-100. 

85

mortem sibi consciverunt. coniurasse supra septem milia 

uirorum ac mulierum dicebantur…” 

“Sonra consul’ler, senatus’un kararının yüksek sesle 

okunmasını ve herhangi bir kimseyi kendi huzurlarına 

getirecek ya da yokluğunda birinin adını verecek kişilere 

ödül verilmesini emrettiler. Adı verilmiş ve bu yüzden 

kaçıp gitmiş olan kişinin karşılarına çağrıldığı belli bir gün 

belirlenmesini istediler. Çağrılara yanıt vermek için ortaya 

çıkmazsa, yok sayılmalıdır. Bir ihbarcı tarafından adı 

verilen kişi o sırada İtalya sınırları dışındaysa, davada 

kendisini savunmak için Roma’ya gelmek isterse, 

kendisine bir süre tanınmalıdır. Ardından, hiç kimsenin 

kaçışı sağlayacak bir şey satmaya ya da almaya 

çalışmamasını ve hiç kimsenin kaçaklara yataklık etmeye, 

saklamaya ya da bir şekilde yardım etmeye 

kalkışmamasını istediler. 

Topluma açık olarak yapılan bu toplantı bittiğinde, tüm 

kente bir panik yayıldı ve bu panik kentin surları ya da 

Roma’nın sınırı içinde de kalmadı. İnsanların korkuları, 

dostlarından, senatus kararını ve consul’lerin topluma 

açık olarak yaptıkları toplantıyı ve buradaki kararı 

açıklayıcı mektuplar aldıklarında daha da büyüdü. Bu 

konunun topluma açık olarak yapılan toplantıda 

konuşulduğu günün gecesinde, üç temsilci tarafından 

86

kent kapılarında yerleştirilmiş nöbetçiler, kaçmaya çalışan 

birçok kişiyi yakalayıp getirdiler. Ayrıca, birçok kişinin adı 

rapor edildi. Bunlardan bazıları, kadınlı erkekli intihara 

kalkıştı. Olaya karışanların sayısı kadınlı erkekli yedi binin 

üzerindeydi…” 262 


“…consules circa fora proficisci ibique quaerere et iudicia 

exercere. qui tantum initiati erant et ex carmine sacro, 

praeeunte uerba sacerdote, precationes fecerant, [in] 

quibus nefanda coniuratio in omne facinus ac libidinem 

continebatur, nec earum rerum ullam, in quas iureiurando 

obligati erant, in se aut alios admiserant, eos in vinculis 

relinquebant: qui stupris aut caedibus violati erant, qui 

falsis testimoniis, signis adulterinis, subiectione 

testamentorum, fraudibus aliis contaminati, eos capitali 

poena adficiebant. plures necati quam in vincula coniecti 

sunt. magna uis in utraque causa virorum mulierumque 

fuit. mulieres damnatas cognatis, aut in quorum manu 

essent, tradebant, ut ipsi in privato animaduerterent in 

eas: si nemo erat idoneus supplicii exactor, in publico 

animaduertebatur. datum deinde consulibus negotium 

est, ut omnia Bacchanalia Romae primum, deinde per 

262 DÜRÜŞKEN, s. 100-101. 

87

totam Italiam diruerent, extra quam si qua ibi vetusta ara 

aut signum consecratum esset. in reliquum deinde 

senatus consulto cautum est, ne qua Bacchanalia Romae 

neve in Italia essent. si quis tale sacrum sollemne et 

necessarium duceret, nec sine religione et piaculo se id 

omittere posse, apud praetorem urbanum profiteretur, 

praetor senatum consuleret. si ei permissum esset, cum 

in senatu centum non minus essent, ita id sacrum faceret, 

dum ne plus quinque sacrificio interessent, neu qua 

pecunia communis neu quis magister sacrorum aut 

sacerdos esset.” 

“…consul’ler, incelemelerde bulunmak ve davalara 

bakmak üzere, kasabaları ve köyleri gezip durdular. 

Sadece gizemlere girmiş olan ve kültün töresine uygun 

olarak dualar etmiş olan kişiler zincire vuruluyordu. 

Ahlaksızlık ya da cinayetle adlarını kirletmiş olanlar ya da 

yalancı tanıklıkla, sahte mühürler, miras vekilleriyle, ya da 

diğer yanıltıcı eylemlerle adlarını kirletmiş olanlar ölüm 

cezasına çarptırılıyordu. Her kategoride, kadınlı erkekli 

birçok kişi olmasına rağmen, bunların çoğu zincire 

vurulmak yerine öldürülüyordu. Mahkum edilmiş kadınlar 

ise akrabalarına ya da koruyucularına, özel olarak 

cezalandırılmaları için teslim edildi. Kadınların uygun bir 

cezalandırıcısı yoksa, devlet tarafından açıkta cezası 

88

verildi. Ardından, consul’ler, ilkin Roma’da, sonra tüm 

İtalya’da, eski bir sunağın ya da kutsanmış bir heykelin 

olduğu yerler dışında, bütün Bacchus’çu tapım yerlerinin 

yıkılması görevini üstlendiler. Daha sonra senatus 

gelecekte hiçbir Bacchus’çu tören kutlanmaması 

konusunda uyarıda bulundu. Eğer birisi bu törenlerin 

gerekli ve geleneksel olduğunu düşünüyorsa, ya da 

bunları ihmal etmenin dinsel bir saygısızlık ve günah 

olduğuna inanıyorsa, senatus’a danışacak olan praetor 

urbanus’un 263 huzuruna çıkabilirdi. İzin alındığı takdirde, 

en az yüz senatörün hazır olması koşuluyla, topluluk 

kasasından bir harcama yapılmadan ve bir yönetici 

(magister) veya rahip bulunmaksızın bu tapımı 

gerçekleştirebilir.” 264 

263 Roma şehrinde yargı işlerine bakmakla görevli magistra. UMUR, Lügat, 166. 

264 DÜRÜŞKEN, s. 101-102. 

89

3. M.Ö. 64 Tarihli Senatus Consultum 

Genellikle M.Ö. 64 (a.u.c. 690) 265 yılında çıktığı kabul edilen bu 

senatus consultum, derneklerin siyasî mücadelelerde araç olarak 

kullanılmasının önüne geçmek amacıyla bütün derneklerin kapatılmasını, 

yasaklanmasını öngörmüştü. 266 

Bu senatus consultum’un ne zaman çıktığı konusu tartışmalı olup, 

çeşitli görüşler vardır. Asconius’a göre bu senatus consultum, lex Clodia’dan 

6 yıl önce, L. Iulius ve C. Marcius’un consul’lükleri zamanında, yani M.Ö. 64 

yılında çıkmıştır. 267 Liebenam, bu senatus consultum’un tarihinin kesin olarak 

265 Doğal olarak kaynaklarda Roma takvimi kullanılıyordu. Bu takvim ab urbe 

condita, yani “şehrin kuruluşundan beri” geçen zamana göre hesap ediliyordu. 

Roma şehrinin kuruluş tarihi olan M.Ö. 753 bu takvimin başlangıcıdır. 

266 ROBERTIS, Storia, Vol. I, s. 83; BOLLMANN, s. 24; ACCAME, s. 13 vd. 

267 ASCONIUS, Commentarii, in senatu contra L. Pisonem § 8: “‘Quos Q. Metellus 

facio iniuriam fortissimo viro mortuo, qui illum cuius paucos pares haec civitas 

tulit cum hac importuna belua conferam , sed ille designatus consul, cum quidem 

tribunus plebis suo auxilio magistros ludos contra senatus consultum facere 

iussisset, privatus fieri vetuit. Tu cum in kalendas Ianuarias Compitaliorum dies 

incidisset, Sex. Clodium, qui numquam ante praetextatus fuisset, ludos facere et 

praetextatum volitare passus es.’ (CICERO, in L. Calpurnium Pisonem oratio 

IV, 9:) L. Iulio C. Marcio consulibus quos et ipse Cicero supra memoravit 

senatus consulto collegia sublata sunt quae adversus rem publicam videbantur 

esse constituta. Solebant autem magistri collegiorum ludos facere, sicut magistri 

vicorum faciebant, Compitalicios praetextati, qui ludi sublatis collegiis discussi 

90

tespit edilememesinin nedeni, consul isimlerinin tam olarak aktarılamamış 

olmasına bağlamaktadır. 268 Eğer M.Ö. 64 yılı kabul edilecek olursa, bu 

senatus consultum, L. Iulius Caesar ve C. Marcius Figulus’un consul’lükleri 

zamanında çıkartılmış ve bütün dernekler ve ludi compitalicii (compitalia 

kutlamaları) yasaklanmıştı. 269 Ayrıca yine Asconius’un 270 bu metnine göre, 

sunt. Post VI (NOVEM) deinde annos quam sublata erant P. Clodius tr.pl. lege 

lata restituit collegia. Invidiam ergo et crimen restitutorum confert in Pisonem, 

quod, cum consul esset, passus sit ante quam lex ferretur facere Kal.Ianuar. 

praetextatum ludos Sex. Clodium. Is fuit familiarissimus Clodii et operarum 

Clodianarum dux, quo auctore postea illato ab eis corpore Clodii curia cum eo 

incensa est. Quos ludos tunc quoque fieri prohibere temptavit L. Ninnius tr.pl. 

Ante biennium autem quam restituerentur collegia, Q. Metellus Celer consul 

designatus magistros vicorum ludos Compitalicios facere prohibuerat, ut Cicero 

tradit, quamvis auctore tribuno plebis fierent ludi; cuius tribuni nomen adhuc 

non inveni.” 

268 LIEBENAM, s. 21: Metindeki rakamın 9 olduğu kabul edilirse M.Ö. 67 yılı bu 

S.C.’un tarihi olarak karşımıza çıkacaktır. Cohn ise bu tarihi M.Ö. 68 kabul 

etmektedir. Liebenam’a ayrıca Asconius’a dayanarak (Cicero pro Cornelio) 

M.Ö. 65 yılında collegium’ların hâlâ kapatılmamış olduğuna işaret ediyor. 

Kayser ve Cohn ise Asconius’un bu iki metninde sözü edilen senatus 

consultum’ların aynı olmadığını ifade etmişlerdir. KAYSER, s. 160; COHN, s. 

40, 51; DIRKSEN, s. 38; PERNICE s. 300 dn. 38. 

269 CICERO (Çev. FUHRMANN, M.), s. 408-409, dn. 23. 

270 ASCONIUS, Commentarii, in senatu contra L. Pisonem § 8. 

91

M.Ö. 61 yılı Aralık ayında tr.pl. L. Ninnius tarafından bu kutlamaların tekrar 

yapılmasına yönelik girişimlerde bulunulmuş, fakat bunlar Q. Caecilius 

Metellus Celer tarafından engellenmişti. 271 

M.Ö. 64 tarihli bu senatus consultum ile hangi derneklerin kapatıldığı 

da tartışma konusu olmuştur. Mommsen’e göre söz konusu dernekler 

collegia compitalicia’dır. 272 Cohn ise bu compitalicia topluluklarının collegia 

teşkil etmediği, bu sebeple de ilgili senatus consultum’un konusunu 

oluşturmadığı; senatus’un sadece toplumsal karışıklığa yol açabilecek 

derneklere ilişkin bir yasaklama yoluna gittiği görüşündedir. 273 

Asconius’un metnine 274 geri dönecek olursak, M.Ö. 64 tarihli bu 

senatus consultum devlet karşıtı görülen dernekleri (collegia … quae 

271 CICERO (Çev. FUHRMANN, M.), s. 408-409, dn. 23. 

272 MOMMSEN, de collegiis, s. 76; LIEBENAM, s. 21-22. 

273 COHN, s. 44-45; LIEBENAM, s. 22, dn. 2: Cohn’un görüşüne esas aldığı 

Cicero’ya ait metinde, compitalicia toplulukları collegium değil, sadece 

“conventicula et quasi consilia” (küçük, önemsiz ve benzeri topluluklar) olarak 

kabul edilmektedir. CICERO, de domo sua 74: “…Nullum est in hac urbe 

conlegium, nulli pagani aut montani, quoniam plebei quoque urbanae maiores 

nostri conventicula et quasi concilia quaedam esse voluerunt, qui non 

amplissime non modo de salute mea sed etiam de dignitate decreverint.” Ancak 

Liebenam’a göre collegium o zamanlar Cohn’un anladığı anlamda teknik bir 

terim olarak kullanılmıyordu. 

274 ASCONIUS, Commentarii, in senatu contra L. Pisonem § 8. 

92

adversus rem publicam videbantur esse) kapatmıştı. Ancak Liebenam bu 

genel ifadelerden, hangi derneklerin bu tür faaliyet içine girdiğinin 

belirlenemeyeceğini ifade etmektedir. 275 

Sonuç olarak bu senatus consultum, hangi isim altında olursa olsun, 

hiçbir ayrım gözetilmeksizin devlet aleyhine faaliyet gösteren bütün 

derneklere karşı çıkarılmıştı. 276 Bu senatus consultum ile derneklere karşı 

getirilen bu tedbirlerin ağırlığının nedenini Catilina’nın devlet düzenini 

yıkmaya yönelik tertibinde, komplosunda bulmak mümkündür. 277 

Ancak bu senatus consultum ile getirilen yasağın, eski meslekî 

dernekleri de kapsayıp kapsamadığı konusu tartışmalıdır. 278 Liebenam bu 

275 LIEBENAM, s. 22; Söz konusu metinlerin yorumunda Asconius’un şu sözlerini 

de göz ardı etmemek gerekir: “Hoc Cicero oratorio more, non historico, videtur 

posuisse”, “Cicero tarihçi değil, daha çok bir hatip olarak kabul edilir”. 

ASCONIUS, in senatu contra L. Pisonem § 52. 


277 LIEBENAM, s. 23; Lucius Sergius Catilina, M.Ö. 66/65 yılında bir ihtilâl 

girişiminde bulunmuş ve bu başarısızlığa uğramıştı. Daha sonra tekrar devlet 

düzenini bozmaya yönelik bir hareket içine girmiş, fakat bu, M.Ö. 63 yılında 

consul Cicero tarafından ortaya çıkarılmıştı. ANDRESEN et al., Bd. I, s. 557 

(MEIER, Chr.); Ayrıca bkz. SALLUSTIUS (Çev. VARINLIOĞLU, G. Ö.), 

Catilina Tertibi, İstanbul 1973. 

278 BOLLMANN, s. 24; LIEBENAM, s. 20 vd.; KORNEMANN, s. 405; 

AUSBÜTTEL, s. 87. 

93

konuda devletin kuruluşuna kadar giden en eski meslekî derneklerin (collegia 

opificum), dinsel nedenlerle bu yasaklamanın kapsamına girmediği 

görüşündedir. 279 

4. M.Ö. 58 Tarihli Lex Clodia de Collegiis 

M.Ö. 58 yılında tr. pl. Publius Clodius Pulcher’in teklifi ile çıkarılan lex 

Clodia de collegiis ile bütün derneklerin yeniden kurulmasına izin verildiği 

gibi, bizzat P. Clodius Pulcher tarafından yeni derneklerin kurulması 

sağlanmış ve hatta bu derneklere kölelerin de üye olabilmesi kabul 

edilmişti. 280 

Dig.47.22.3.2 (MARCIANUS libro secundo iudiciorum 

publicorum) 

“Servos quoque licet in collegio tenuiorum recipi 

volentibus dominis..” 

“Köleler de efendilerinin rızasıyla bir collegium 

tenuiorum’a kabul edilebilirler…” 

M.Ö. 64 tarihli senatus consultum ile collegia opificum’un 

kapatılmadığı kabul edilecek olursa, lex Clodia de collegiis ile yeniden 


280 ROBERTIS, Storia, Vol. I, s. 109; SCHERTL, s. 17; BOLLMANN, s. 24; 

LIEBENAM, s. 24-25; IMPALLOMENI, 140. 

94

kurulmasına izin verilen dernekler arasında collegia opificum’un yer 

almaması gerekirdi. 281 

Lex Clodia de collegiis ile bu dönemde kurulmuş olan yeni dernekler 

hakkındaki bilgiler daha çok Cicero kaynaklıdır. 

CICERO, in L. Calpurnium Pisonem oratio IV.9 

“…conlegia, non ea solum, quae senatus sustulerat, 

restituta, sed innumerabilia quaedam nova ex omni faece 

urbis ac servitio concitata.” 

“…bu şekilde sadece senatus tarafından kapatılmış olan 

collegium’lar yeniden kurulmakla kalmadı, ayrıca şehrin 

bütün ayaktakımı ve kölelerinden oluşan çok sayıda 

yenisi kuruldu.” 

Başka bir eserinde Cicero benzer görüşlerini yinelemektedir: 

CICERO, pro P. Sestio oratio XXV.55 

“…recordamini … legum multitudinem … quae latae 

sunt… Nam latae quidem sunt consulibus illis ... ut 

conlegia non modo illa vetera contra senatus consultum 

restituerentur, sed … innumerabilia alia nova 

conscriberentur…” 


95

“Çıkartılan … kanunların çokluğunu … hatırlayın… Bu 

consul’ler zamanında çıkartılan [kanunlar sayesinde] … 

sadece senatus kararına aykırı olan eski collegium’lar 

tekrar kurulmakla kalmadı, ayrıca … çok sayıda yenisi de 

kuruldu…” 

Cicero’nun anlattıklarından da açıkça anlaşılacağı üzere Publius 

Clodius Pulcher, çıkartılmasını sağladığı kanun sayesinde, daha önce 

senatus tarafından kapatılmış olan derneklerin yeniden kurulmasına önayak 

olmuş ve ayrıca yeni derneklerin kurulmasını da sağlamıştı. Hatta yine 

anlaşılmaktadır ki, bu kanun sayesinde kölelerin de collegium’lara üye olarak 

katılması olanağı getirilmişti. P. Clodius bu kanun ile bizzat kendisi de, 

kölelerin de üye olarak alınabileceği, askerî tarzda (centuria 282 ve decuria 283 

halinde) örgütlediği ve siyasî rakiplerini saf dışı etmek amacıyla yeni 

dernekler kurmuştu. 284 Asconius’un da, Cicero’nun bu ifadelerini teyit ettiği 

görülmektedir. 

ASCONIUS, Commentarii, in senatu contra L. 

Pisonem § 9 

“Diximus L. Pisone A. Gabinio coss. P. Clodium tr.pl. 

quattuor leges perniciosas populo Romano tulisse:… 

282 Yüz kişiden oluşan askerî birlik, grup veya birim. UMUR, Lügat, s. 36. 

283 On kişiden oluşan askerî birlik, grup veya birim. UMUR, Lügat, s. 55. 


96

tertiam de collegiis restituendis novisque instituendis, 

quae ait ex servitiorum faece constituta…” 

“L. [Calpurnius] Piso [Caesoninus] ve A. Gabinius’un 

consul’lükleri zamanında (M.Ö. 58) P. Clodius’un Roma 

halkı aleyhine dört kanun getirdiğini söyledik:… Bunlardan 

üçü collegium’ların tekrar kurulması ve kölelerle 

ayaktakımından oluşan yenilerinin açılması 

hakkındaydı…” 

Asconius’un ve Cicero’nun metinlerinden çıkartılabilecek diğer bir 

sonuç ise kanunun tarihidir. Buna göre P. Clodius’un bu kanunu L. Piso ve A. 

Gabinius’un consul’lükleri zamanında, yani M.Ö. 58 yılında çıkmıştı. 

P. Clodius, lex frumentaria (tahıl kanunu) ile alt tabaka halk kitlelerinin 

yiyecek ihtiyacını karşılamış; bunun için de kendilerine tahıl dağıtılacak kişiler 

arasına bütün fakirleri yerleştirmiş ve böylece kendisine minnettar alt tabaka 

halk kitlelerinden ve kölelerden kendi amaçlarına hizmet edecek çeşitli 

dernekler kurmuştu. 285 

Clodius’un kişisel çıkarlarına hizmet eden dernek görünümündeki bu 

birlikler, Roma’da huzursuzluklara yol açınca senatus’un bu duruma karşı bir 

tedbir alması zorunluluğu doğmuş ve böylece M.Ö. 56 tarihli senatus kararı 

ortaya çıkmıştır. 286 

285 LIEBENAM, s. 24; CICERO, de domo sua 25. 


97

5. M.Ö. 10 Şubat 56 Tarihli Senatus Consultum 

Roma’da meydana gelen politik karışıklıkları önlemek, bozulan kamu 

düzenini yeniden sağlamak üzere senato M.Ö. 10 Şubat 56 yılında bir 

senatus consultum çıkartmıştır. Bu senatus consultum ile, derneklerin siyasî 

faaliyetlerde bulunması yasaklanmış; bu faaliyetler içinde olan, magistra 

seçimlerinde yolsuzluk yapan, rüşvet ve parayla yandaşları için oy kazanma 

yoluna giden dernekler (sodalitates) kapatılmış ve bu tür dernekler hakkında 

bir kanun çıkartılması talep edilmişti. 287 Bu senatus consultum’un başka 

düzenlemeler içerip içermediği ve ertesi yıl çıkarılmış olan lex Licinia’nın bu 

senatus consultum’a dayanıp dayanmadığı konularında kesinlik 

bulunmamaktadır. 288 

287 ROBERTIS, Storia, Vol. I, s. 116; BOLLMANN, s. 24; CICERO, ad Quintum 

fratrem II.3.5; AUSBÜTTEL, s. 90; MOMMSEN, de collegiis, s. 60; COHN, s. 

61; LIEBENAM, s. 25-26. 

288 ACCAME, s. 32 vd.; LIEBENAM, s. 26. 

98

6. M.Ö. 55 Tarihli Lex Licinia de Sodaliciis 

Tartışmalı 289 olmakla birlikte, M.Ö. 10 Şubat 56 tarihli senatus 

consultum’da çıkartılması talep edilen kanun, takip eden yıl, yani M.Ö. 55 

yılında, Marcus Licinius Crassus 290 tarafından halk meclisine getirilmiş ve 

orada kabul edilmişti. 291 Kanun, Cicero’nun bir eserinde belirtildiğine göre lex 

Licinia de sodaliciis olarak adlandırılmaktaydı. 

CICERO, pro Cn. Plancio oratio XV.36 

“…nomine legis Liciniae, quae est de sodaliciis…” 

“…sodalicium’larla ilgili Licinius kanunu adı altında…” 

Bu kanuna göre bütün dernekler değil, sadece seçimlere hile 

karıştıran, rüşvet ve şiddet olaylarına karışmış olan dernekler yasaklanmış; 

dinî ve meslekî dernekler bu kanunun kapsamı dışında bırakılmıştı. 292 

289 Mommsen’e göre lex Licinia de sodaliciis M.Ö. 56 tarihli senatus consultum’da 

söz edilen kanun değildir. MOMMSEN, de collegiis, s. 45, 55; KAYSER, s. 

168; COHN, s. 66. 

290 M.Ö. 55 yılı consul’ü. ANDRESEN et al., Bd. I, s. 673 (MEIER, Chr.). 

291 BOLLMANN, s. 24; LIEBENAM, s. 26; AUSBÜTTEL, s. 91; De ROBERTIS, 

Associativo, s. 110-111; ACCAME, s. 32 vd. 


99

Aslında bu kanunun bir çeşit lex de ambitu 293 olduğunu söylemek 

mümkündür. 294 Çünkü bu kanunun asıl amacı derneklerle ilgili bir 

düzenlemeden ziyade, magistra seçimlerinin doğru düzgün yapılabilmesi ve 

usulsüzlük yapanların cezalandırılmasıydı. Bu sebeple lex Licinia de 

sodaliciis, seçimler sırasında bir adayı desteklemek amacıyla kurulan bir 

takım kişi topluluklarının suiistimallerine son vermek üzere çıkartılmış bir 

kanundu. 295 Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında bir takım dernekler, 

seçmenlerin oylarını satın almaya çalışıyor, bu amaçla onlara rüşvet veriyor 

ya da zor kullanma yoluna gidiyorlardı. Bu dernekler, daha çok belli bölge 

(tribus) 296 sakinlerinin bir araya gelmesinden oluşur; sağlam bir 

organizasyona sahip olup bir yönetici altında idare olunurlardı ve bu yönetici 

genelde onların oy potansiyelini seçimlerde aday (candidatus) olan kimselere 

293 Seçimlerde yapılan dalaverelere karşı çıkartılan kanun. UMUR, Lügat, s. 118; 

BERGER, s. 361. 


295 UMUR, Lügat, s. 120. 

296 Roma populus’unun nüfus ve toprak bakımından teşkilatının esası. Aşiret. 

Sayıları ilk zamanlarda üç ve daha sonra altı olmuştur. Patricii ve plebs 

mücadelesi sonunda bu iki sınıf eşit hale geldikten sonra, tribus’lar hem Roma 

arazisinin hem de Roma populus’unun malî, askerî ve siyasî bakımdan taksimine 

esas olmuştur. Arazi genişledikçe sayıları artmış, sonunda M.Ö. 241 yılında 35 

adet olmasına karar verilmiştir. Bunların dördü şehir, geri kalanları ise köy 

tribus’ları idi ve censor, yeni Roma yurttaşlarını bunlar içine yerleştirmekte idi. 

UMUR, Lügat, s. 211. 

100

satardı. 297 Bu topluluklar, amaçlarına ulaşabilmek için kargaşa ve ayaklanma 

da çıkarabilir, zor kullanma yoluna gidebilirdi. Lex Licinia de sodaliciis, 

sodalicium’ları 298 yasaklamış, bunların kurulması ve magistra seçimlerinde 

seçmenlerin oylarını etkileme amacıyla bu tür derneklerin kullanılmasını 

cezalandırmıştı (interdictio aquae et igni). 299 Kanun sadece bu şekilde 

seçmenleri etkileyen magistra adaylarına değil, aynı zamanda bu işlerin 

organizasyonunu sağlayan derneklerin üyelerine de ceza öngörmüştü. 300 

7. Lex Iulia de Collegiis 

Dernek kurma özgürlüğünün kötüye kullanılması, Caesar ve Augustus 

zamanında birçok derneğin kapatılmasına yol açmıştı. 301 Bu dönemde 

çıkartılan lex Iulia de collegiis, derneklerin kurulmasına ilişkin yeni kurallar 

297 CICERO (Çev. FUHRMANN, M.), Bd. VI, s. 225-226. 

298 Bu tür dernekler için Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında sodalicium, bazen de 

collegia sodalicia ifadeleri kullanılır olmuştu. ZIEBARTH, Sodalitas, s. 786. 

299 CICERO (Çev. FUHRMANN, M.), Bd. VI, s. 226; UMUR, Lügat, s. 90: 

Interdictio aquae et igni kelime anlamı olarak su ve ateşten mahrum edilmek 

demek olup, Roma’da ve İtalya’da ikamet etmenin yasaklanmasıdır. Ömür boyu 

sürgün cezası. Ayrıca bu cezaya çarptırılan kişi Roma yurttaşlığını kaybederdi; 

PFAFF, s. 785. 

300 COHN, s. 66; LIEBENAM, s. 26. 


101

getirmişti. 302 Bu kanun üzerine oturtulan dernekler hukuku düzenlemeleri 

daha sonraki yıllarda senatus kararları (senatus consultum) ve imparator 

emirnameleri (constitutio) aracılığıyla geliştirilmiş ve bu alandaki eksiklikler 

tamamlanmıştı. 303 

Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında, daha çok M.Ö. 1. yy.da, devlet 

aleyhine faaliyet gösteren derneklerin önü alınamayınca, sonunda 

derneklerin kuruluşuna ilişkin düzenlemeler getiren lex Iulia de collegiis 


genel kabul gören görüşe göre, lex Iulia olasılıkla Caesar tarafından 

çıkartılmış ve Augustus tarafından uygulanmıştı. 304 

SUETONIUS, De vita Iulii Caesaris 42 

“… cuncta collegia praeter antiquitus constituta distraxit.” 

“… [Iulius Caesar] çok eski zamandan beri var olanlar 

dışındaki bütün dernekleri kapattı[ırdı].” 

Suetonius’a göre C. Iulius Caesar bütün dernekleri kapatmış; ancak 

çok eski zamandan beri var olanları istisna tutmuştu. Suetonius’un bahsettiği 

Caesar’a ait bu tasarrufun dernekler hakkında geniş bir düzenleme içerip 

içermediği konusunda bir açıklık bulunmamakla birlikte Caesar’ın, pontifex 

302 KASER, RPR, Abschn. 1, s. 308; ACCAME, s. 39 vd. 

303 HAUSMANNINGER, s. 1553; Dig.3.4.1pr.; Dig.47.22.1,3. 

304 LINDERSKI, s. 323, BOLLMANN, s. 24. 

102

maximus 305 olduğu zamanda, derneklerle ilgili bir düzenleme yoluna gittiği 

bilinmektedir. 306 

Lex Iulia de collegiis’e göre, sadece eski ve kanunî dernekler (collegia 

antiqua et legitima) varlıklarını sürdürmeye devam edebilmiş ve collegium 

örtüsü altında kurulmuş olan factiones (partiler, siyasî gruplar) kapatılmıştı. 307 

Clodius tarafından kurulan dernekler, bir takım dinî tapınımlar ile ilgili 

dernekler yine bu kanun tarafından kapatılan dernekler arasındaydı. 308 

İstisna tutulan dernekler ise collegia antiquitus, yani kuruluşu Kral Numa 

zamanına kadar giden meslekî dernekler (collegia opificum) ile çok eskiden 

kurulan bazı dinî derneklerdi. 309 

Lex Iulia de collegiis adıyla anılan bir diğer kanun ise Augustus 

tarafından çıkartılmıştı. 310 

305 Caesar M.Ö. 63 yılında Cicero’nun consul olduğu dönemde pontifex maximus 

seçilmişti. OPPERMANN, s. 164. Cohn ise Caesar’ın bu düzenlemeyi 

praefectus morum olduğu zaman yaptığı görüşündedir. COHN, s. 71. 





310 Çıkış tarihinin, kesin belli olmamakla birlikte M.Ö. 7 olduğu düşünülmektedir. 

VOCI, s. 104, dn. 8; De ROBERTIS, Associativo, s. 180; BANDINI, s. 64; 

JOLOWICZ, s. 128. 

103

SUETONIUS, De vita Augusti 32 

“…et plurimae factiones, titulo collegii novi, ad nullius non 

facinoris societatem coibant. … collegia praeter antiqua et 

legitima dissolvit.” 

“…ve çok fazla sayıda factiones (partiler, siyasî gruplar) 

collegium novum (yeni kurulmuş dernek) adı altında, 

ancak suç işlemek üzere topluluklar oluşturdu. 

…[Augustus] eski ve kanunî olanlar dışındaki [bütün] 

dernekleri kapattı[ırdı].” 

Augustus tarafından çıkartılan kanun ile de en eski dernekler hariç, 

tüm derneklerin kapatılması öngörülmüştü. Suetonius, Augustus’un hayatını 

anlatan kitabında, onun zamanında, çok sayıda siyasî grubun dernek adı 

altında (titulo collegii), devlet aleyhine gizli faaliyetlerde bulunmak ve suç 

işlemek gayesiyle bir araya gelerek oluşturdukları toplulukların var olduğunu 

ve bunların da Augustus’un kanunu ile kapatıldığını belirtmektedir. Caesar’ın 

kanunu ile benzerlikler taşımakla birlikte iki kanun arasındaki ilişki konusunda 

Suetonius’tan başkaca bir bilgi elde etmek mümkün olmamıştır. Ancak, 

Liebenam’a göre, bu iki kanun arasındaki başlıca fark, Augustus tarafından 

çıkartılanın temel dernekler kanunu niteliğinde olması yönündedir. 311 

311 LIEBENAM, s. 29. Liebenam bu konuda, Cohn’un aksine, Mommsen ile aynı 

fikirdedir. MOMMSEN, de collegiis, s. 82 vd.; COHN, s. 80 vd. 

104

Augustus’un lex Iulia’sı ile dinî derneklerin çok sıkı bir devlet kontrolü 

altına girmiş olduğu, Dio Cassius’un 312 Roma Tarihi kitabında anlattığı ve 

Maecenas’ın 313 Augustus’a, yabancı dinî ibadetlere hoşgörü göstermemesi 

yönündeki tavsiyesinden anlaşılabilir. 

DIO LII.36 

“... και κολαζε με μονων των θεων ενεκα αλλ οτι 

και καινα τινα δαιμονια οι τοιουτοι αντεσφεροντ 

ες πολλους αναπειθουσιν αλλοτριονομειν κακ 

τουτον και συνωμοσιαι και συστασεις εταιρειαι 

τε γιγνονται, απερ ηκιστα μοναρχια συμφερει. ” 

“… bu yolla sadece yerli tanrılara haksızlık edildiği için 

değil, aynı zamanda yabancı dinler ve yabancı gelenekler 

taraftar da bulduğu için. Bu sebeplerden, bir monarşi için 

312 Cocceianus olarak da tanınan, Nicaea doğumlu, 155-235 tarihleri arasında 

yaşamış Yunanlı tarihçi. 80 kitapta Roma’nın tarihini başlangıçtan M.S. 211 

yılına dek yazmıştır. Eserinin M.Ö. 69 ile M.S. 46 yıllarını kapsayan 36-60. 

kitapları günümüze kadar gelebilmiştir. 51-56. kitaplar Augustus’a adanmıştır. 

Özellikle ünlü olan 52. kitapta Augustus ile hukukçular Agrippa ve Maecenas 

arasındaki devletin temel yasaları üzerine tartışmalar anlatılmıştır. ANDRESEN 

et al., Bd. I, s. 737-738 (SPOERRI, W.); SCHÜTZE, s. 205-207. 

313 M.Ö. 70 – M.Ö. 8 tarihleri arasında yaşamış, Romalı politikacı ve yazar. 

«Maecenas, Gaius Clinius», Multimedia-Enzyklopädie 2002, CD-ROM. 

105

tehlikeli olan komplolar, ayaklanmalar, hetaireia 

(εταιρία, gizli siyasî topluluklar, kulüpler, dernekler) 

ortaya çıkmaktadır.” 

SUETONIUS, De vita Augusti 32’de sözü edilen collegia antiqua et 

legitima, yani eski ve kanunî dernekler şunlardı: 314 A- Collegia antiqua (Eski 

dernekler): 1) Collegia opificum, yani Romalıların Kral Numa zamanında 

kurulduğunu kabul ettiği meslekî dernekler. 2) Din adamlarının kurmuş 

olduğu dernekler ve diğer çok eskiden beri var olan kutsallığına inanılan kişi 

toplulukları (örn. compitalicia toplulukları) 315 . B- Collegia legitima (Kanunî 

dernekler): Cohn bu ifadeyi kanuna uygun dernekler olarak yorumlarken, 

Liebenam, varlıkları meşru ve daha önceki gerek kanun gerekse senatus 

consultum’lar ile temin edilmiş dernekleri bu gruba sokmakta ve bunlara 

örnek olarak da, Musevilerin kurmuş oldukları toplulukları göstermekte; ancak 


315 SUETONIUS, De vita Augusti 31: “… Nonnulla etiam ex antiquis caerimoniis 

paulatim abolita restituit, ut Salutis augurium, Diale flamonium, sacrum 

Lupercale, ludos Saeculares et Compitalicios. … Compitales Lares ornari bis 

anno instituit vernis floribus et aestivis.”, “… zamanla unutulan eski dinî 

geleneklerden bazılarını yeniden canlandırdı. Örn. devletin esenliği için yapılan 

augurium’lar, Jupiter başrahipliği, Lupercalia törenleri, yüzyıl oyunları ve 

Compitalicia bayramı. …İki yılda bir cadde kavşaklarındaki Lares’in (koruyucu 

tanrıların) ilkbahar ve kış çiçekleriyle süslenmesini sağladı”. 

106

aslında burada Augustus’un, doğu dinlerini küçümsediğini ve fakat Musevileri 

siyasî gerekçelerle koruduğunu belirtmektedir. 316 

Augustus’un kanununa göre, yeni kurulacak dernekler için senatus 

veya princeps’ten 317 izin alınması ve bu derneğin kamuya yararlı (utilitas 

publica) olacağına dair bir kanıt getirilmesi gerekiyordu. 318 Bu kanunun 

sonucu olarak İlk İmparatorluk Dönemi’nden kalma derneklerle ilgili 

yazıtlarda, dernek isminden sonra “quibus ex sc coire licet“ (senato kararına 

göre kurulmasına izin verilen) ibaresi görülür. 319 Bu konuda ele geçmiş en 

önemli yazıt, Scipio aile mezarlığı yakınlarında 1847 yılında keşfedilmiş olan 

bir mezar yazıtıdır. 320 


317 MARQUARDT, s. 140; MOMMSEN, de collegiis, s. 80; BOLLMANN, s. 24, 

dn. 22: Önceleri izin senatus tarafından veriliyordu. M.S. 2. yy.dan sonra hem 

senatus hem de princeps’ten izin almak mümkün oldu. Sonunda ise Septimius 

Severus’tan (iktidarı M.S. 193-211) itibaren dernek kurmak için gerekli izni 

sadece princeps verir oldu. 

318 KOSCHAKER/AYİTER, s. 98; BOLLMANN, s. 24-25; JÖRS/ KUNKEL/ 

WENGER, s. 75; TALAMANCA, s. 182. 

319 BOLLMANN, s. 25: Ancak böyle bir ibarenin yer verilmediği derneklerin 

collegia illicita sayılıp sayılmayacağı ile devlet tarafından izin verilmediği halde 

faaliyetlerine müdahale edilmeyen derneklerin var olup olmadığı konuları 

tartışmalıdır. AUSBÜTTEL, s. 14; LIEBENAM, s. 230; KORNEMANN, s. 410. 


107

CIL VI.4416 (Roma) 

“Dis manibus. | Collegio symphonia|corum, qui sacris 

publi|cis praestu (!) sunt, quibus | 5 senatus c(oire) 

c(onvocari) c(ogi) permisit e | lege Iulia ex auctoritate | … 

Aug(usti) ludorum causa.” 321 

“Yeraltı tanrılarına. Oyunlar nedeniyle, Augustus’un onayı 

ve senatus’un Iulius Kanunu’na göre kurulmasına izin 

verdiği, kamusal dinî törenlerde çalgı çalan müzisyenler 

derneği için.” 

Bu yazıt öncelikle, derneklerle ilgili bir lex Iulia’nın varlığını 

ispatlamaktadır. Ayrıca yine bu yazıttan, bir derneğin kuruluşu için gerekli 

iznin senatus tarafından verildiği, senatus’un ise princeps’in yetkisiyle bağlı 

olduğu ve bir derneğin kamuya yararlı olma amacını taşıması gerektiği 

sonuçları ortaya çıkmaktadır. 322 Bir dernek bu özelliklere sahip ise Augustus 

zamanında kapatılmamış ve yeni kurulacak olanlar ise bu şartları yerine 

getirdikleri takdirde kurulma izni alabilmişti. Böylece yazıtta bahsi geçen 

dernek, yani collegium symphoniacorum kapatılmamıştı; çünkü bu derneğin 

ludi scaenici’ye (kamuya açık oyunlara) katılımı zorunluydu. 323 

321 SCHUMACHER, s. 265. 

322 MOMMSEN, Urkunden, s. 115; LIEBENAM, s. 31. 

323 LIEBENAM, s. 31; COMAND, s. 323. 

108

Cohn’un 324 yukarıdaki yazıtta geçen ludorum causa’yı, derneğin 

kendine özgü oyunları olarak yorumlamasını, Liebenam zorlama bularak 

reddeder ve Cohn’un bu yorumunu collegium symphoniacorum ile collegium 

tibicinum’u özdeş kabul etmesine bağlar. 325 Eğer her iki dernek özdeş 

olsaydı, collegium symphoniacorum’a, eski dernek kabul edilerek lex Iulia ile 

müdahale edilmemesi gerekecekti. 326 Bu sebeple neden dolayı yazıtta 

“quibus senatus c(oire) c(onvocari) c(ogi) permisit e lege Iulia” ibaresinin 

bulunduğu tartışma konusu edilmiştir. Waltzing lex Iulia ile önce bütün 

derneklerin kapatıldığını, sonra yeniden kurulmalarına izin verildiğini iddia 

etmiştir. 327 Ancak Liebenam’ın da belirttiği gibi, bu görüş ile Suetonius’un (de 

vita Augusti 32) aktardığı bilgi uyuşmamaktadır. 

Lex Iulia’nın bir diğer özelliği de sadece Roma şehriyle sınırlı 

olmasıydı. 328 Bu kanunun daha sonra imparatorluğun diğer bölgelerine de 

yayılmış olması kuvvetle muhtemeldir. Eyaletlerde princeps’in valileri, 

dernekler üzerinde bir denetim yetkisine sahipti ve onları kapatma yetkileri de 

324 COHN, s. 75. 

325 LIEBENAM, s. 31; COMAND, s. 325. 


327 WALTZING, Revue de l’instruction publique en Belgique 1888, s. 158 

(LIEBENAM, s. 31’den naklen). 

328 LIEBENAM, s. 32; PERNICE, s. 299. 

109

vardı. 329 Ancak princeps’e bağlı bu eyaletlerde, bir derneğin kurulmasına izin 

veren vali değil, princeps’ti. 330 Örn. Bithynia Valiliği sırasında (M.S. 111 – 

M.S. 113) Plinius, princeps Traianus’a yazdığı mektupta, eyaletin başkenti 

Nicomedeia’da yangınlarla mücadele kapsamında, sadece meslek 

sahiplerinden oluşacak 150 kişilik bir collegium fabrorum kurulması için izin 

talep etmiş; üye sayısının az olması sebebiyle denetiminin kolay olacağını 

belirtmiş ve ayrıca bu derneğin başka bir amaca hizmet etmeyeceği 

konusunda garanti vermişti. 331 Fakat Traianus, bu mektuba verdiği cevapta, 

bu eyalette ve özellikle bu şehirdeki kişi topluluklarının rahatsızlığa yol 

açtıkları, her ne isim ve amaçla kurulurlarsa kurulsunlar, kısa sürede siyasî 

topluluklara (hetaireia) dönüştükleri gerekçesiyle, bu derneğin kuruluşuna izin 

329 LIEBENAM, s. 32: Örn. Mısır Valisi Flaccus, göstermelik dinî amaç taşıyan 

dernekleri kapatmıştı. Buna karşın Achaia proconsul’ü Gallio, Paulus’u dava 

etmek isteyen Musevilerin davasını, onların öğretileri, isimleri ve kanunları 

üzerine yargıç olmak istememesi gerekçesiyle reddetmişti. Elçilerin İşleri 18:15. 


331 PLINIUS, Epistulae ad Traianum X.33: “… Tu, domine, dispice an instituendum 

putes collegium fabrorum dumtaxat hominum CL. Ego attendam, ne quis nisi 

faber recipiatur neve iure concesso in aliud utantur; nec erit difficile custodire 

tam paucos.”, “…Acaba efendimiz, en fazla yüz elli kişilik zanaatçılardan 

oluşacak bir itfaiye topluluğu (collegium fabrorum) kurdurulmasını arzu ederler 

miydi. Bu topluluğun sadece zanaatçılardan oluşacağı ve izin verilenden başka 

amaçlar dışında kullanılmayacağı konularıyla ben bizzat ilgileneceğim. Ayrıca, 

böyle küçük bir topluluğu denetlemek, hiç de zor olmayacaktır.” 

110

vermemişti. 332 Yine başka bir mektubunda Traianus, bir yardım derneğinin 

ancak legitim, yani yasaya uygun olarak kurulduğu takdirde ve toplanan 

paraların izin verilmeyen amaçlar için değil de, yoksulların ihtiyaçları için 

kullanılması durumunda varlığını sürdürebileceğini, yoksa bu tip derneklerin 

yasaklanması gerektiğini belirtiyor. 333 

332 PLINIUS, Epistulae ad Traianum X.34: “… Sed meminerimus provinciam istam 

et praecipue eas civitates eius modi factionibus esse vexatas. Quodcumque 

nomen ex quacumque causa dederimus iis, qui in idem contracti fuerint, 

hetaeriae eaeque brevi fient…”, “…Ama biliyoruz ki, senin eyaletin ve özellikle 

bu şehir (İznik) bu tür topluluklar bakımından sorun teşkil etmektedir. Bu 

topluluklar için hangi ismi versek, hangi hükümleri tespit etsek, bunlar kısa 

sürede siyasal topluluklara (hetaireia) dönüşüyorlar…” 

333 PLINIUS, Epistulae ad Traianum X.93: “Amisenos, quorum libellum epistulae 

tuae iunxeras, si legibus istorum, quibus beneficio foederis utuntur, concessum 

est, eranum habere, possumus quominus habeant non impedire, eo facilius, si 

tali collatione non ad turbas et ad illicitos coetus, sed ad sustinendam tenuiorum 

inopiam utuntur. In ceteris civitatibus, quae nostro iure obstrictae sunt, res huius 

modi prohibenda est”, “Mektubuna dileklerini eklemiş olduğun Amisus 

(Samsun) sakinleri için, ittifak anlaşmalarına göre onların kanunları çerçevesinde 

bir yardımlaşma derneği (eranus) kurulmasına izin verilirse, toplanacak 

yardımların yoksulların ihtiyaçlarını karşılamak için değil de, kargaşa çıkaran 

izinsiz topluluklar için kullanılmasının önünü alamayız. Bizim hukukumuza tâbi 

şehirlerde bunlar yasaklanmalıdır.” 

111

Derneklerin kuruluşunda senatus izninin alınması ve bunun dernek 

tüzüğünde öngörülmesi zorunluluğunun başlıca sebebi siyasî komploları 

engellemekti. 334 Böyle olunca da dernek kurma özgürlüğü dolaylı olarak 

sınırlandırılmış oldu. 335 Ancak senatus zamanla hükmü yumuşatmış ve 

çıkartmış olduğu bir senatus consultum ile, tehlike oluşturdukları 

düşünülmeyen fakirlerin kurmuş olduğu dernekler (collegia tenuiorum) için bu 

iznin baştan verilmiş olduğu kabul edilmiş ve collegia tenuiorum, lex Iulia’dan 

muaf tutulmuştu. 336 

Tüm bu sınırlandırmalara karşın özellikle İlk İmparatorluk Dönemi’nde 

çok sayıda ve türde dernek kurulmuştu. 337 Bu çok sayıda dernekten bazıları 

devlet için özel önem arz ettiğinden sıkı kontrol altında tutuluyordu; özellikle 

üyelerine kamusal görevler yüklenmiş olan meslekî dernekler (örn. Roma’nın 

yiyecek ihtiyacını karşılayan navicularii-gemiciler, mensores frumentariorum- 

tahıl temin edenler, pistores-fırıncılar, olearii-zeytin yağı temin edenler ile 

yangınla mücadele eden fabri, centonarii, dendrophori) için durum buydu. 338 


335 KASER, RPR, Abschn. 1, s. 308. 

336 HAUSMANNINGER, s. 1553; KASER, RPR, Abschn. 1, s. 308; LIEBENAM, 

s. 39. Söz konusu senatus consultum’un tarihi açık olmamakla birlikte, Liebenam 

bunun Hadrianus’tan önce olduğunu belirtiyor. 



112

Bu tür dernekler, görevlerinin kamusal niteliği nedeniyle princeps’ten bazı 

imtiyazlar elde ederdi, örn. vergiden muafiyet (immunitas). 339 

Lex Iulia Roma’da dernekler hukukunun temelini oluşturmuş ve 

gelecek yüzyıllar boyunca bu alan princeps-imparator emirnameleri, kanunlar 

ve senato kararları yoluyla düzenlenmişti. 

Dig.3.4.1pr. (GAIUS libro tertio ad edictum provinciale) 

“Neque societas neque collegium neque huiusmodi 

corpus passim omnibus habere conceditur: nam et 

legibus et senatus consultis et principalibus 

constitutionibus ea res coercetur. paucis admodum in 

causis concessa sunt huiusmodi corpora: ut ecce 

vectigalium publicorum sociis permissum est corpus 

habere vel aurifodinarum vel argentifodinarum et 

salinarum. item collegia romae certa sunt, quorum corpus 

senatus consultis atque constitutionibus principalibus 

confirmatum est, veluti pistorum et quorundam aliorum, et 

naviculariorum, qui et in provinciis sunt.” 

“Ne societas’ın ne collegium’un ne de bu tür bir corpus’un 

düzenleme olmaksızın kurulmasına izin verilir. Çünkü bu 

konu kanunlar, senatus kararları ve princeps 

emirnameleriyle düzenlenir. Sadece bazı hallerde bu tür 

339 BOLLMANN, s. 25-26. 

113

corpus’lara baştan izin verilebilir: Örneğin, kamusal 

gelirlerin toplanmasının veya altın ve gümüş madenlerinin 

veya tuz ocaklarının işletilmesinin kiraya verildiği 

topluluklara bu şekilde dernek kurma izni verilmiştir. 

Ayrıca Roma’da, corpus’u senatus kararı ve princeps 

emirnamesiyle onaylanmış belli collegium’lar vardır: 

Örneğin fırıncılar, diğer bazı meslek erbabı ve gemi 

işletenler, ki bunlar eyaletlerde de bulunur.” 

Bu dönemde siyasî bir amaç taşımayan derneklerin izin almasında 

hiçbir zorluk çıkartılmıyordu. 340 Ayrıca bundan böyle, dinî veya başka bir 

amaç kisvesi altında, devlet aleyhine faaliyet gösterebilecek bir dernek 

kurmak da mümkün değildi, zira bu tür derneklerin kurulmasına izin 

verilmezdi. 

Dernek kurmada senatonun onayının alınması zorunluluğu sonucu 

olarak, kurulmasına izin verilen dernekler (collegia legitima) ile kurulmasına 

izin verilmeyen dernekler, daha doğrusu kişi toplulukları (collegia illicita) 

ortaya çıkmıştı. 

Dig.47.22.3pr. (MARCIANUS libro secundo iudiciorum 

publicorum) 


“Collegia si qua fuerint illicita, mandatis et constitutionibus 

et senatus consultis dissolvuntur: sed permittitur eis, cum 

114

dissolvuntur, pecunias communes si quas habent dividere 

pecuniamque inter se partiri.” 

“Kurulmasına izin verilmeyen collegium’lar princeps 

talimatıyla, emirnamesiyle ve senato kararıyla kapatılır: 

Ama kapatıldıklarında ortada kalan topluluk parasının 

üyeler arasında pay edilmesine izin verilmiştir.” 


publicorum) 

“In summa autem, nisi ex senatus consulti auctoritate vel 

Caesaris collegium vel quodcumque tale corpus coierit, 

contra senatus consultum et mandata et constitutiones 

collegium celebrat.” 

“Üstelik şu kural geçerlidir: Eğer bir collegium veya 

benzer bir corpus, senato kararı veya princeps yetkisine 

uygun şekilde kurulmazsa, bu, senato kararına, princeps 

talimatlarına ve emirnamelere aykırı collegium olarak 

kabul edilir.” 

Gerekli izin alınmadan bir dernek kurulması veya sonradan 

yasaklamalara aykırı durumların ortaya çıkması halinde, bu dernekler 

kapatılır ve malvarlığı üyeleri arasında paylaştırılırdı. 341 

341 KASER, RPR, Abschn. 1, s. 308-309. 

115

Principatus Dönemi’nden itibaren her princeps ya da imparatorun 

dernekler üzerindeki etkisi farklılıklar göstermişti. Bunun dışında kuruluşuna 

izin verilmeyen bir derneğe (collegium illicitum) girmek, devlet otoritesine 

karşı gelmek olarak kabul edilmiş ve bir crimen maiestatis 342 olarak 

görülmüştü. 343 

Dig.47.22.2 (ULPIANUS libro sexto de officio proconsulis) 

“Quisquis illicitum collegium usurpaverit, ea poena 

tenetur, qua tenentur, qui hominibus armatis loca publica 

vel templa occupasse iudicati sunt.” 

“İzin verilmeyen bir derneği kuran kişi, kamusal bir 

mekanı veya bir tapınağı silahlı adamlarla işgal eden 

kişilere verilen cezaya çarptırılır.” 

342 Önceleri pleb tribunus’una tecavüz suçu iken, Klasik Dönem’de perduellio’nun 

yerini alarak devletin varlığına karşı işlenen suç. En büyük suç, devlet başkanına 

karşı işlenen suç, vatana ihanet suçu. Cezası idamdı. UMUR, Lügat, s. 51; 

ERDOĞMUŞ, Latince, s. 30; Dig.48.4.1.1 (ULPIANUS libro septimo de officio 

proconsulis): “Maiestatis autem crimen illud est, quod adversus populum 

Romanum vel adversus securitatem eius committitur…”, “Crimen maiestatis, 

Roma halkına (devletine) veya onun güvenliğine karşı işlenen suçtur.” 


116

D. Derneğin Tüzüğü (Lex Collegii) 

Dernekler organizasyonlarında şehir idarelerini örnek aldıklarından, 

şehir idarelerinin anayasası olan leges municipii’sine karşılık, derneklerin de 

leges collegii’si vardı. 344 

Kendi iç işlerinin düzenlenmesi konusunda devlet tarafından 

derneklere herhangi bir sınırlandırma getirilmemiş, kamu düzenini 

bozmadıkları ve kanunlara riayet ettikleri müddetçe, bu tür işlerin 

düzenlenmesi kendilerine bırakılmıştı. 345 Dernek bunları bir tüzük (lex 

collegii) yoluyla düzenlerdi. 346 Bu tüzüklerin denetimi senatus tarafından 

yapılırdı. 347 Lex collegii’de üyelerin derneğe giriş ve çıkışları ile üyelerin hak 

ve yükümlülükleri tespit edilirdi. 348 Dernek, tüzüğüne uygun tayin olunan 

organları (magistri veya quinquennales, curator, quaestor veya arcarius) 

344 BOLLMANN, s. 31 ve dn. 68: Waltzing, Kornemann ve Ausbüttel bu leges 

collegii’yi tüzük olarak kabul etmemekte, bilâkis dernek yaşamındaki tartışmalı 

sorunlar hakkında verilmiş olan kararlar topluluğu olarak görmektedirler. 

345 HAUSMANNINGER, s. 1553; KASER, RPR, Abschn. 1, s. 309; LIEBENAM, 

s. 14; Dig.47.22.4. 

346 De ROBERTIS, Fenomeno, s. 65. 

347 LÜBTOW, s. 476. 

348 HAUSMANNINGER, s. 1553; ROBERTIS, Storia, Vol. II, s. 26; KASER, RPR, 

Abschn. 1, s. 309. 

117

aracılığıyla temsil edilirdi. 349 Ancak bu organların temsil yetkisinin çerçevesi 

açık değildir. 350 Lex collegii’ye göre üyeler için tespit edilen hak ve 

yükümlülükler konusu, özel hukukun dışında olduğundan Özel Yargılama 

Sistemi’ne göre dava edilemezdi. 351 

Dışa karşı dernek hak sahibi olabilir, borç altına girebilir ve Özel 

Yargılama Sistemi’ne göre davalarda taraf olabilirdi. 352 

Lex collegii içinde ne tür düzenlemeler olduğuna ilişkin genel bir 

saptama için, örnek olarak bir cenaze-defin derneğinin tüzüğünü, yani lex 

collegii Lanuvini’yi incelemek yeterli olacaktır. Bu derneğin tüzüğünde yer 

alan düzenleme konuları şunlardı: Giriş ücreti ile aidat tutarları, aidatların altı 

ay ödenmemesi halinde üyelikten çıkarma hükümleri, köle veya özgür 

olmalarına göre ölümleri halinde derneğin üyelerine karşı yükümlülükleri, 

intihar halinde yükümlülüklerin ortadan kalkmasına ilişkin hükümler, azat 

edilen kölelerin aidatlarının yükseltilmesi, derneğin düzenleyeceği yemek 

organizasyonlarına ilişkin düzenlemeler, derneğe zarar verecek davranışlar 

için öngörülen cezalar vs. 353 

349 VOCI, s. 103; ARANGIO-RUIZ, s. 72; HAUSMANNINGER, s. 1554. 




353 HAUSMANINGER/SELB, s. 90. 

118

II. Derneğin Organizasyonu 


Roma dernekleri, XII Levha Kanunu’ndan beri iç organizasyonlarını 

sağlamada tamamen özgürdü. Bu sebeple her derneğin yapısı bir takım 

kendine has özellikler taşıyabilirdi. Ancak gene de bütün derneklerde ortak 

temel bir ilke mevcuttu: Derneklerde organizasyonları açısından şehir idaresi 

ve devlet model olarak alınmıştı. 354 

Dig.3.4.1.1’de derneklerin organizasyonları açısından res publica ile 

kıyaslandığı görülür. 

Dig.3.4.1.1 (GAIUS libro tertio ad edictum provinciale) 

“Quibus autem permissum est corpus habere collegii 

societatis sive cuiusque alterius eorum nomine, proprium 

est ad exemplum rei publicae habere res communes, 

arcam communem et actorem sive syndicum, per quem 

tamquam in re publica, quod communiter agi fierique 

oporteat, agatur fiat.” 


“Collegium, societas veya bu türden herhangi başka bir 

kişi topluluğu olarak, kendilerine corpus habere (tüzel 

kişiliğe sahip olma) izni verilen [kişi toplulukları]nın ortak 

özelliği şudur: Bunlar res publica modeline göre topluluk 

mallarına, topluluk kasasına ve bir actor ya da syndicus’a 

119

sahiptir, ki bu kişi aracılığıyla res publica’da olduğu gibi 

topluluk halinde yapılmak ve meydana getirilmek zorunda 

olunan yapılır ve meydana getirilir.” 

Mommsen, buradan hareketle, derneklerin municipium’ları örnek 

olarak aldığına hükmetmiştir. 355 Yukarıdaki metinden de anlaşılacağı gibi 

dernekler organizasyonları açısından devlet idaresini model almış ve buna 

göre örgütlenmişlerdir. Ayrıca anlaşılıyor ki, her derneğin malları (res 

communes), kasası (arca communes) ve yöneticisi (actor, syndicus) 

bulunmaktadır. 

Her derneğin bir quaestor tarafından idare edilen bir kasası (arca) 

vardı ve aylık üye ödentileri ile diğer para bağışları buraya yatırılırdı. 356 

Dernek bu paralarla faaliyetlerini yürütür, ziyafet düzenler, para dağıtımı 

(sportulae) yapar, dernek binasının (schola) 357 harcamalarını karşılardı. 358 

355 BOLLMANN. s. 31, dn. 67; MOMMSEN, de collegiis, s. 120; LIEBENAM, s. 

178. Belki de bu konudaki en güzel ifade WALTZING’e aittir: “petite cité”, 

“küçük şehir” (BOLLMANN, s. 31, dn. 67’den naklen); KRELLER, s. 16. 

356 BOLLMANN, s. 32; Dig.3.4.1.1; LIEBENAM, s. 208; KORNEMANN, s. 423. 

357 Derneklerin toplanma yeri olarak kullandıkları bina. GEORGES, Bd. II, s. 2525. 


120

B. Derneğin Organları 

Dernek, organizasyonu açısından magistra’ları, danışma kurulu ve 

populus’u ile şehir idarelerinin bir sureti biçimindeydi. 359 Derneklerin de bir 

topluluk kasası (arca, arca communis), üyeleri (plebs collegii-genel kurul), 

danışma kurulu (ordo) ve bir başkanı (actor, magister, magistri, 

quinquennales, curator, quaestor veya arcarius) vardı. 360 

Bir dernek bütün üyelerden meydana gelen ve plebs ya da populus 

olarak adlandırılan bir genel kurul ile kural olarak her üyenin, hatta kölelerin 

de getirilebileceği idareciler, danışmanlar ordo’sundan (düzen, kurul, yönetim 

kurulu) oluşmaktaydı. 361 

İdareciler çoğunlukla, dernek üyelerince bir ya da beş yıllığına seçilen 

magistri ya da quinquennales’ti. 362 Dernekler decuria (on kişilik grup) ve 

centuria’lara (yüz kişilik grup) bölünebilir ve her birinin başına decuriones ve 

centuriones getirilirdi. 363 İdareciler, derneği dışarıya karşı temsil eder, genel 

kurulu toplantıya çağırır, onu yönetir; burada yapılan yapılan leges (tüzük) ve 

alınan decretum’ları (karar) yürütürdü. 364 Bu idareciler ayrıca dernek 

359 HERZ, s. 67; BOLLMANN, s. 31. 

360 VOCI, s. 103; ARANGIO-RUIZ, s. 72. 

361 BOLLMANN, s. 31; VOCI, s. 105. 

362 LIEBENAM, s. 178; BOLLMANN, s. 31. 


364 IMPALLOMENI, 140; BOLLMANN, s. 31. 

121

yemeklerini organize eder; dernek başkanlığını yönetir; ortak tapınma 

törenlerinde rahiplik (sacerdos) görevini üzerine alırdı. 365 

Yöneticiler dernek için bir takım görevleri ve malî edimleri yerine 

getirmekle yükümlüydü ve bunun karşılığında bir takım imtiyazlar elde ederdi: 

Örn. dernek üyelerinin bir arada bulunduğu yemeklerde daha büyük 

porsiyonlar, para bağışlarının üyelere dağıtımında daha büyük bir pay gibi. 

Hatta yöneticiler eğer görevlerini layıkıyla yerine getirmişlerse, dernek 

tarafından şereflerine bir yazıt ya da heykel yaptırılabilirdi, fakat bunun 

masraflarını çoğu kez kendileri ödemek durumunda kalırlardı. Daha önce 

yöneticilik yapmış olanlar, bazı derneklerde quinquennalis perpetuus ya da 

honoratus fahri görevi elde ederdi. 366 

Sosyal prestijleri yükselsin diye dernekler önemli ve varlıklı kimseleri 

patronus olarak seçerdi. Bunlar arasında kadınlar da yer alabilirdi ve genelde 

derneğin bulunduğu yerdeki üst tabakadan bir kimse, atlı sınıfından biri ya da 

bir senatör bu makama seçilirdi. 367 

C. Dernekte Üyelik 

Üyelerin derneğe giriş ve çıkışları lex collegii çerçevesinde 

gerçekleştirilirdi. Birçok derneğin üyeleri arasında kadınlar ve köleler de yer 

365 BOLLMANN, s. 31-32. 

366 BOLLMANN, s. 32. AUSBÜTTEL, s. 56. 


122

alırdı. 368 Ayrıca dernek üyelerinin aynı kalmasının, kısmen veya tamamen 

değişmesinin hiçbir önemi yoktu. 

Dig.3.4.7.2 (ULPIANUS libro decimo ad edictum) 

“In … universitatibus nihil refert, utrum omnes idem 

maneant an pars maneat vel omnes immutati sint. sed si 

universitas ad unum redit, magis admittitur posse eum 

convenire et conveniri, cum ius omnium in unum 

recciderit et stet nomen universitatis.” 

“…universitas’larda, üyelerinin hepsinin birden aynı 

kalmasının, kısmen veya tamamen değişmesinin hiçbir 

önemi yoktur. Fakat universitas üye sayısı bire inerse, bu 

üyenin universitas adına dava açmasına ve kendisine 

dava açılmasına izin vardır. Çünkü bütün haklar bu bir tek 

kişidedir ve universitas ismi varlığını devam ettirmektedir.” 

Dernekler üye kabulünde (adlectio) pek de seçici davranmazdı. 

Derneğe üye kabul yetkisi genel kurula (populus collegii) aitti. 369 Meslekî 

dernekler kendilerini, üyelerinin çoğunluğunun ait olduğu mesleğe göre 

adlandırırlardı ve başka meslekle uğraşan kimseleri de üye olarak kabul 

368 HAUSMANNINGER, s. 1553; LIEBENAM, s. 173. 

369 De ROBERTIS, Storia, Vol. II, s. 33. 

123

edebilirlerdi. 370 Bu durum daha çok patronus halinde söz konusu oluyordu, 

zira çoğu zaman toplumun önde gelen kişileri birden fazla derneğin 

patronus’luğunu alıyordu ve bu dernekler çok çeşitli meslek dallarından da 

olabilirdi. 371 Ayrıca dernek üyelerinin başka derneklere de üye olmaları 

mümkündü. 372 Örn. birçok meslekî derneğin üyesi aynı zamanda Augustales 

veya seviri Augustales üyesiydi. 373 Ancak Principatus Dönemi’nde bu durum 

değişti ve tek bir dernek üyeliğine izin verildi. 

Dig.47.22.1.2 (MARCIANUS libro tertio institutionum) 

“Non licet autem amplius quam unum collegium licitum 

habere, ut est constitutum et a divis fratribus: et si quis in 

duobus fuerit, rescriptum est eligere eum oportere, in quo 

magis esse velit, accepturum ex eo collegio, a quo 

recedit, id quod ei competit ex ratione, quae communis 

fuit.” 

370 BOLLMANN, s. 27 ve dn. 41: Bunun istisnaları da vardır. Örn. Roma’daki 

negotiantes eborarii et citriarii (fildişi oymacılığı mesleğinden olanların) 

tüzüğüne göre üyeleri sadece bu meslekten olan kimseler olabilir. Ayrıntılı bilgi 

için bkz. GRADENWITZ, ZSS 11, s. 73-83; ZSS 12, s. 138-145. 



373 Tiberius tarafından Augustus onuruna kurulan 25 kişilik rahipler collegium’u.. 

GEORGES, Bd. I, s. 728-729; BOLLMANN, s. 28. 

124

“Kurulmalarına izin verilmiş derneklerden sadece bir 

tekine katılmak mümkündür. Her kim iki derneğin üyesi 

ise, princeps cevabında belirtilmiştir ki, hangisinde kalmak 

istediğine karar vermelidir; aynı zamanda çıktığı 

dernekten payına düşeni alma hakkına sahiptir.” 

Derneklere girmek isteğe bağlıydı ve prensip olarak azatlılar ve köleler 

de dahil olmak üzere herkes dernek üyesi olabilirdi. 374 Ancak köleler için 

ayrıca efendilerinin onayı aranırdı. 375 


publicorum) 

“Servos quoque licet in collegio tenuiorum recipi 

volentibus dominis, ut curatores horum corporum sciant, 

ne invito aut ignorante domino in collegium tenuiorum 

reciperent, et in futurum poena teneantur in singulos 

homines aureorum centum.” 

“Köleler de efendilerinin rızasıyla bir collegium 

tenuiorum’a kabul edilebilirler. Dernek yöneticileri 

bilmelidirler ki efendilerinin irade ve bilgisi dışında onları 

collegium tenuiorum’a kabul edemezler; aksi halde ceza 

olarak her bir köle için 100 altın ödemeleri gerekir.” 

374 AUSBÜTTEL, s. 25; BOLLMANN, s. 28. 


125

Derneklere kabul için herhangi bir yaş sınırı da yoktu. Dernek üyeleri 

arasında, azatlıların (libertinus) ve azatlı soyundan gelme kişilerin sayısı, 

doğuştan özgür olan kişilerin (ingenuus) sayısından fazlaydı. 376 

Yazıtlarda tespit edilen üye listelerine (album) göre derneklerdeki üye 

sayısı 17’den 1.500’e kadar değişebilmekte ve ortalama bir derneğin 

büyüklüğü hakkında kesin bir şey söylemek mümkün olamamaktadır. Her 

şehirde birçok dernek olduğu, örn. 15-20.000 nüfuslu küçük bir şehir olan 

Pompei’de 45 dernek olduğu bilinmektedir. Daha büyük ticaret şehirlerinde 

ise bu sayı doğal olarak artar. Örn. Roma’daki fabri tignarii’nin yaklaşık 1.500 

üyesi vardı. 377 

Tüm üyeler arasında mutlak bir eşitlik vardı; her üye derneğin 

idaresine katılabilir ve dernek yöneticiliğine seçilebilirdi. 378 

Derneğin, üyeleri üzerinde disiplin yetkisi vardı ve dernek tarafından 

gerektiğinde üyelere ceza verilebilirdi. 379 


377 BOLLMANN, s. 30-31; AUSBÜTTEL, s. 35-36. 



126

III. Derneğin Ehliyeti 

Derneklerin de içinde olduğu tüzel kişiler, hukuk düzeninin kendilerine 

kişilik tanıdığı, ayrı malvarlıkları olan, hak sahibi olabilen, borç altına 

girebilen, dava açabilen, bağış veya muayyen mal vasiyeti (legatum) kabul 

edebilen varlıklardı. 380 Ancak tüzel kişiler, ehliyet bakımından birbirlerine eşit 

değildiler. Devlet tam ehliyet sahibiydi; toprak ve köle sahibi, borçlu, alacaklı 

veya mirasçı olabilirdi. Köle azat edebilirdi. Azatlılar üzerinde patronus’luk 

hakkı vardı. Buna karşın örneğin şehirlerin ehliyeti kısıtlıydı. Meslekî ve dinî 

derneklerin ehliyeti ise zaman içinde arttı ve Iustinianus Dönemi’nde bütün 

tüzel kişilere tam ehliyet tanındı. 381 

Dernekler ilk ortaya çıktıkları eski zamanlarda henüz bağımsız birer 

hak süjesi niteliğine sahip değildi. 382 Bunun sebebini, eski zamanlarda 

uygulanan legis actio’lar (kanunî davalar) usulünde bulmak mümkündür. 

Legis actio’lar usulünde dava ile ilgili kişilerin kural olarak davada hazır 

bulunmaları gerekiyor ve bu kişilere kendilerini davada temsil ettirmeleri 

olanağı tanınmıyordu. 383 Romalı hukukçular bu durumu Dig.50.17.123pr.’daki 

şu kuralla açıklıyorlardı: 

380 VILLEY, s. 78-80; HONSELL, s. 23. 

381 VOCI, s. 106. 

382 MITTEIS, s. 398. 


127

Dig.50.17.123pr. (ULPIANUS libro quarto decimo ad 

edictum) 

“Nemo alieno nomine lege agere potest.” 

“Hiç kimse başkası adına dava yürütemez.” 

Bu kural gereğince legis actio’lar usulünün uygulandığı dönemde, 

dernekler için bir hukukî koruma sağlanması söz konusu olmuyordu; çünkü 

derneğin başındaki kişi, onu temsilen bir dava yürütemezdi ve bunun 

yanında, praetor’un koruma yollarından (actio, exceptio, restitutio in integrum, 

interdictum, missio in bona) yararlanılabilmesi de mümkün değildi. 384 

Yine legis actio’lar usulünün uygulandığı dönemde, dernek mallarının 

mülkiyeti, socii (şirket ortakları) olarak dernek üyelerine aitti; başka bir 

deyişle, dernekler bu dönemde şirket veya hak ehliyeti olmayan topluluklar 

olarak varlık gösteriyordu. 385 Üyelerin kendi aralarındaki ilişkide, dernek 

varlığını sürdürdüğü müddetçe, taksim davası açılamazdı ve ilişkiler 

açısından derneğin şirket sözleşmesi karakteri, ancak derneğin ortadan 

kalmasından sonra söz konusu olurdu. 386 

Formula usulünün yaygınlaşmasıyla, davalarda temsil (dolaylı) 

olanağının tanınmasıyla dernek kişiliğinin kabulündeki en büyük engel 

384 MITTEIS, s. 398. 

385 MITTEIS, s. 398. 

386 MITTEIS, s. 398-399. 

128

ortadan kalkmış oldu. 387 Daha sonra lex Iulia ile birlikte derneklerin hak 

ehliyetini, daha doğrusu bu kanuna göre verilen izin ile aynı zamanda gerekli 

hak ehliyetini kazandıkları kabul edilmektedir. 388 

Formula usulünün uygulanmasından sonra ve lex Iulia ile birlikte 

derneklerin hak ehliyetinden söz etmek mümkün oldu. 389 Yani artık dernekler, 

hak sahibi olabilir ve borç altına girebilirdi. 

Borçlarından üyeleri değil, derneğin kendisi sorumluydu. Bu 

sorumluluk derneğin malvarlığı ile sınırlıydı. 390 Örn. bir derneğin borcu, onu 

oluşturan üyelerinin borcu olmadığı gibi, bu kişilerin borcu da derneğin borcu 

olamazdı. Bir derneğin üyeleri sürekli değiştiği halde, tüzel kişilik aynı kalırdı. 

18. yy.ın ünlü İngiliz hukukçusu William Blackstone, bu durum ile suları her 

zaman değişen ve fakat kendi hep aynı kalan bir nehir arasında benzerlik 

kurmuştur. 391 

387 MITTEIS, s. 399. 

Dig.3.4.7.1 (ULPIANUS libro decimo ad edictum) 

“Si quid universitati debetur, singulis non debetur: nec 

quod debet universitas singuli debent.” 

388 MITTEIS, s. 399; PERNICE, s. 306. 

389 HONSELL, s. 23. 

390 SCHWARZ, s. 236; LÜBTOW, s. 479; HONSELL, s. 23; KOSCHAKER/ 

AYİTER, s. 95. 

391 Aktaran SCHWARZ, s. 236. 

129

“Eğer bir universitas’a borçlanılmışsa, bu onun üyelerine 

borçlanılmış değildir. Universitas’ın borcunu da üyeleri 

borçlanmış değildir.” 

Metinden de açıkça anlaşılacağı gibi, söz konusu kişi topluluğu, 

üyelerinden bağımsız, bir bütün olarak hukuken bir kişi olarak görülmekteydi. 

Romalılar teknik olarak buna tüzel kişi dememiş olsalar da, bu durum 

bugünkü anlamda tüzel kişilere uymaktadır. 392 

Dernek ilişkisinden doğan haklar dava konusu edilemezdi. 393 Ancak 

derneğin dışarıya karşı özel hukuk açısından hak sahibi olması ve medenî 

yargılama hukukuna göre taraf sıfatıyla davacı ve davalı olabilmesi 

mümkündü. 394 Daha önce de açıklandığı gibi, bir derneğin davada taraf 

olabilmesi formula usulüyle mümkün olabilmişti. Bunun için de elbette 

praetor’un edictum’unda derneklerin dava ehliyetini tanımış olması 

gerekiyordu. Mitteis, bu konuda, praetor’un, hak ehliyetini bir imtiyaz olarak 

elde etmiş olan dernekleri davanın tarafı olarak tanıdığı görüşündedir ve 

buna dayanak olarak Dig.3.4.1.1’i göstererek, Gaius’un burada corpus 

habere ile derneklerin hak ehliyetini ifade ettiğini belirtmektedir. 395 


392 SCHARR, s. 336, dn. 3. 



395 MITTEIS, s. 400. 

130

“Quibus autem permissum est corpus habere collegii 

societatis sive cuiusque alterius eorum nomine …” 

“Collegium, societas veya bu türden herhangi başka bir 

kişi topluluğu olarak, kendilerine corpus habere (tüzel 

kişiliğe sahip olma) izni verilen [kişi toplulukları] …” 

Mitteis ayrıca yine bu metinden hareketle bütün derneklerin hak 

ehliyetine sahip olmadığı, bu ehliyetin ancak bazılarına ve bir ayrıcalık olarak 

verildiği görüşündedir. 396 Mitteis, bunun dışında Dig.3.4.1pr.’deki corpus 

kelimesinin idari açıdan kurulmasına izin verilmiş kişi topluluğu anlamında 

kullanıldığını belirtir. 397 

Dig.3.4.1pr. (GAIUS libro tertio ad edictum provinciale) 

“Neque societas neque collegium neque huiusmodi 

corpus passim omnibus habere conceditur …” 

“Ne societas’ın ne collegium’un ne de bu tür bir corpus’un 

düzenleme olmaksızın kurulmasına izin verilir …” 

Gierke de bu konuda, bir derneğe corpus verilmesinin, yani bir 

derneğin corpus’a sahip olmasının, ona tüzel kişilik verilmesiyle eş anlama 

geldiğini söylemektedir. Buradan da şu sonuç çıkarılabilir: Bir kişi 

topluluğunun collegium kurmasına izin verilirken, aynı zamanda onun hak 

396 MITTEIS, s. 401. 

397 MITTEIS, s. 401. 

131

ehliyetinden mahrum bırakılabilmesi de mümkündü. 398 Mitteis, bu durumu, 

Gaius’un zamanında derneklere kuruluş izni verilmesiyle onlara tüzel kişilik 

tanınmasının birbirinden ayrı olmasıyla açıklıyor. 399 

Dernek malvarlığı (arca) üyelerin res communis’iydi ve onların özel 

malvarlığından kesin bir şekilde ayrı tutulmuştu. 400 

Derneğin malvarlığı üyelerden alınan aidatlarla fideicommissum 

yoluyla geçirilen bağışlar ve taşınmazlardan oluşurdu. 401 

Derneğin köleleri olabilirdi ve dernek bu köleleri Marcus Aurelius 

zamanından itibaren azat edebilirdi. 402 

Dig.48.18.1.7 (ULPIANUS libro octavo de officio 

proconsulis) 

398 MOMMSEN, de collegiis, s. 40; GIERKE, Bd. III, s. 97. 

399 MITTEIS, s. 401. 

400 HAUSMANNINGER, s. 1554; Dig.3.4.7.1; Dig.1.8.6.1 (MARCIANUS libro 

tertio institutionum): “Universitatis sunt non singulorum veluti quae in 

civitatibus sunt theatra et stadia et similia et si qua alia sunt communia 

civitatium. ideoque nec servus communis civitatis singulorum pro parte 

intellegitur, sed universitatis…”, “Tiyatro ve stadyum gibi civitas’a ait şeyler, 

kişilere değil, bilâkis universitas’a aittir. Bu nedenle civitas’a ait bir köle, 

yurttaşların ortak malı değil, universitas’ındır…” 

401 HERZ, s. 67. 

402 BOLLMANN, s. 32; MITTEIS, s. 399. 

132

“… nec enim plurium servus videtur, sed corporis.” 

“… çünkü böyle bir köle birçok kişiye değil, corpus’a ait 

olarak görülür.” 

Dig.40.3.1 (ULPIANUS libro quinto ad Sabinum) 

“Divus marcus omnibus collegiis, quibus coeundi ius est, 

manumittendi potestatem dedit.” 

“İlahi Marcus [Aurelius], kurulmasına izin verilen bütün 

collegium’lara, köle azat etme yetkisi verdi.” 

Bir derneğin köle azat edebileceğine ilişkin bir başka metinde ise 

azatlının, derneğin üyelerinin değil, dernek tüzel kişiliğinin azatlısı olduğu 

vurgulanmıştır. 

Dig.2.4.10.4 (ULPIANUS libro quinto ad edictum) 

“Qui manumittitur a corpore aliquo vel collegio vel civitate, 

singulos in ius vocabit: nam non est illorum libertus. sed 

rei publicae honorem habere debet et si adversus rem 

publicam vel universitatem velit experiri, veniam edicti 

petere debet, quamvis actorem eorum constitutum in ius 

sit vocaturus.” 

“Herhangi bir corpus veya collegium veya civitas 

tarafından azat edilen kimse, bunların üyelerini dava 

edebilir (magistra önüne çağırabilir - in ius vocare). Çünkü 

onların azatlısı değildir. Ancak [azatlı] res publica’ya karşı 

saygı göstermek (honorem habere) zorundadır. Eğer 

133

[azatlı] res publica veya universitas’a karşı dava açmak 

isterse ve bunun için, üyeler tarafından tayin edilen 

temsilciyi (actor) magistra önüne çağırmak istese bile, 

edictum ile öngörülen izni talep etmelidir.” 

Görüldüğü gibi burada azatlı dernek üyelerinin veya onlardan birinin 

değil, sadece derneğin azatlısı durumundaydı. Bu sebeple azatlı bu kişilere 

karşı dilediği gibi bir dava açmakta serbestti. Ancak azatlının, kendisini azat 

eden efendisi konumundaki derneğe karşı dava açması konusunda bir takım 

sınırlamalar vardı. Çünkü azat edilen kişinin, kendisini azat eden eski 

efendisine karşı hem manevi hem de maddi bir takım yükümlülükleri söz 

konusuydu: Azatlı, eski efendisine boyun eğmeli (obsequium), saygı 

(reverentia) göstermeli, itibar (honor) etmeliydi. 403 Bu nedenle bir azatlının, 

eski efendisine karşı, onun mahkum olması, şerefsiz (infamis) duruma 

düşmesi sonucunu doğuracak davalar açması yasaklanmıştı. 404 Elbette bir 

derneğin, gerçek kişiler için söz konusu olabilen ve toplum içindeki itibarın 

yitirilmesini ifade eden infamis (şerefsiz) duruma düşmesi düşünülemezdi. 

Ancak derneğe karşı azatlının açacağı dava ile mahkumiyet sağlaması 

mümkündü. Bu sebeple eski efendiye gösterilmesi gereken saygı ve 

yükümlülükler nedeniyle azatlının eski efendisine dava açması mümkün 

değildi. Ancak, metinden de anlaşılacağı üzere, azatlının dava açmasına 



134

imkân veren bir edictum vardı ve bunun gereği olarak da izin alması 

zorunluydu. 

Roma hukukunda tüzel kişiler, kural olarak, sadece insanlara özgü 

haklardan yararlanamazdı. Bu kuralın tek istisnası, tüzel kişilerin azatlıları 

üzerindeki egemenlik hakkıydı. Bunun sonucu olarak tüzel kişinin azatlıları, 

azat etme işleminden sonra, tâbi oldukları tüzel kişinin adını taşırdı. 405 

Marcus Aurelius zamanında bir senatus consultum ile derneklere 

legatum (muayyen mal vasiyet edilmesi) izni verildi. 406 

Dig.34.5.20 (PAULUS libro duodecimo ad Plautium) 

“Cum senatus temporibus divi Marci permiserit, collegiis 

legare, nulla dubitatio est, quod, si corpori cui licet coire 

legatum sit, debeatur: cui autem non licet si legetur, non 

valebit, nisi singulis legetur: hi enim non quasi collegium, 

sed quasi certi homines admittentur ad legatum.” 

“İlahi Marcus [Aurelius]’un zamanında senatus, 

collegium’lara legatum bırakılmasına (muayyen mal 

vasiyet edilmesine) izin verdiği için, hiç şüphe yoktur ki, 

kurulmasına izin verilen corpus’a bırakılan vasiyet ona 

borçlanılmış olur. Ancak vasiyet, kurulmasına izin 

verilmeyen bir topluluğa bırakılmışsa, bu geçerli değildir, 

405 BERKİ, s. 138, dn. 3; OĞUZOĞLU, s. 133. 

406 MITTEIS, s. 399. 

135

meğer ki dernek üyelerinden birine vasiyet edilmiş olsun. 

Bunlara dernek olarak değil de, belli bir kişiye yapılan 

vasiyet olarak izin verilir.” 

Bu iki düzenlemenin birbiriyle doğrudan doğruya bir bağlantısının olup 

olmadığı ve bu düzenlemelerde dernekler için tam bir hak ehliyeti amacı 

güdülüp güdülmediği hakkında tam bir bilgi sahibi olunamasa da, en azından 

Marcus Aurelius zamanına (M.S.161-180) kadar derneklerin köle azat 

etmesinin ve derneklere muayyen mal vasiyetinde bulunulmasının mümkün 

olmadığı kesin olarak söylenebilir. 407 

Derneklere legatum mümkündü; ama, özel bir imtiyaz olmaksızın 

derneklerin miras iktisap etmesine izin verilmemişti. Çünkü, murisin hayatta 

iken hakimiyeti altında olup da onun ölümüyle sui iuris duruma gelen 

mirasçılar (heres suus) dışında bulunup muris tarafından mirasçı nasbolunan 

kişilerin (heres extraneus-heredes voluntarii) mirası iktisap edebilmesi 

doğrudan doğruya gerçekleşmezdi; bu kişiler şekle tabi bir işlem olan aditio 

hereditatis 408 (mirasın kabulü) ile mirası iktisap edebilirlerdi. 409 Bu işlem için 

407 MITTEIS, s. 399-400. 

408 Mirastan yararlanması söz konusu olan kişinin, sarih ya da zımni olarak bu 

mirasçılığı ve mirasçılığın hukukî sonuçlarını kabul ettiğini beyan etmesine 

aditio hereditatis adı verilirdi. GÜNAL, s. 429, dn. 21; UMUR, Lügat, s. 18; 

BERGER, s. 349. 

409 GÜNAL, s. 429; HONSELL, s. 182; UMUR, Lügat, s. 80-81. 

136

gerekli olan irade açıklamasını ise ancak, bunun için kendisine özel olarak 

imtiyaz verilmiş bir dernek yerine getirebilirdi. 410 

Cod.6.24.8 (Imperatores DIOCLETIANUS et 

MAXIMIANUS Aug. Hadriano) 

“Collegium, si nullo speciali privilegio subnixum sit, 

hereditatem capere non posse dubium non est. 

diocl. et maxim. aa. hadriano. 

a 290 PP. X kal. Iun. ipsis IV et III AA. conss.” 

“Kendisine özel bir imtiyaz sağlanmadıkça, hiçbir dernek 

miras iktisap edemez. Buna şüphe yoktur. 

İmparatorlar Diocletianus ve Maximianus. 

23 Mayıs 290 yılında ilan edildi.” 

Iustinianus’un çıkartmış olduğu bir emirnameden, onun zamanında da 

yasaklı olmamaları kaydıyla derneklerin miras iktisap edebileceği 

anlaşılmaktadır. 

Cod.6.48.1.10 (Imperator IUSTINIANUS Augustus) 411 

“Si quis sacro senatui vel curiae civitatis vel officio … vel 

medicorum professorumve vel advocatorum corpori vel 

410 MOMMSEN, Korporationen, s. 67; SCHARR, s. 338, dn. 5. 

411 SCHARR, s. 338-341. Bu emirnamenin tarihi, tam olarak belli olmamakla 

birlikte, yaklaşık M.S. 528’dir. 

137

militibus vel eiusdem artis opificibus vel clericis vel uno 

verbo si cuicumque non illicito corpori quid reliquerit, valet 

relictum.” 

“Eğer biri, saygıdeğer senatus’a, curia civitatis’e, … resmi 

bir makama ya da doktorların, öğretmenlerin, avukatların, 

askerlerin, aynı iş kolundaki meslek sahiplerinin ve 

rahiplerin corpus’una, kısaca: eğer bir kişi kanunlarca 

yasaklanmamış bir tüzel kişiliğe bir şey bırakırsa, bu 

geçerlidir.” 

Roma hukukunun ilk dönemlerinde, başta civitas ve municipium’lar 

olmak üzere, tüzel kişiler lehine intifa hakkı vasiyet edilmesi, kurulması kabul 

edilmiyordu. 412 Bunun sebebi tüzel kişilerin, gerçek kişiler gibi ölmesinin veya 

istisnaî bazı durumlar 413 dışında, capitis deminutio’ya uğramasının mümkün 

412 KÜÇÜKGÜNGÖR, s. 127. 

413 Örn. bir municipium veya civitas’ın nadiren de olsa hukukî statüsü değişebilirdi. 

Dig.7.4.21 (MODESTINUS libro tertio differentiarum): “Si usus fructus civitati 

legetur et aratrum in ea inducatur, civitas esse desinit, ut passa est carthago, 

ideoque quasi morte desinit habere usum fructum.”, “Eğer lehine intifa hakkı 

vasiyet edilen bir civitas, Kartaca şehrinde olduğu gibi, yakılıp yıkılırsa, civitas 

olmaktan çıkar. Bunun sonucunda da, tıpkı ölüm halinde olduğu gibi, intifa 

hakkı sona eder.” 

138

olmamasıydı. 414 Çünkü eğer belli bir süre belirlenmeden bir tüzel kişi lehine 

intifa hakkı kurulacak olursa, bu hak sürekli bir nitelik kazanır ve bu da 

mülkiyet hakkı sahibinin zararına olur. Ancak daha sonraları, süreye veya 

infisahî şarta bağlı olarak tüzel kişiler lehine intifa hakkı kurulması kabul 

edilmişti. 415 

Dig.7.1.56 (GAIUS libro septimo decimo ad edictum 

provinciale) 

“An usus fructus nomine actio municipibus dari debeat, 

quaesitum est: periculum enim esse videbatur, ne 

perpetuus fieret, quia neque morte nec facile capitis 

deminutione periturus est, qua ratione proprietas inutilis 

esset futura semper abscedente usu fructu. sed tamen 

placuit dandam esse actionem…” 

“İntifa hakkı sebebiyle bir municipium lehine dava verilip 

verilemeyeceği soruldu. Burada intifa hakkının sürekli 

hale gelmesi tehlikesi açıkça görülmektedir. Çünkü ne 

ölümle ne de capitis deminutio ile sona erebilir. Bu 

sebeple mülkiyet zamanla değersiz hale gelecektir; zira 

[malik için] kullanma ve semerelerinden yararlanma hiçbir 

414 “Collegium non moritur”, “insan topluluğu ölmez (sona ermez)”. ERDOĞMUŞ, 

Latince, s. 23. 


139

zaman mümkün olmayacaktır. Ancak buna rağmen, bir 

dava verilmesi görüşü geçerlik kazanmıştır…” 

Gaius’un municipium’lar lehine bir intifa hakkı kurulmasının mümkün 

olduğuna ilişkin bu metninin, diğer tüzel kişiler ve bu arada dernekler için de 

geçerli olduğu söylenebilir. Metne göre, tüzel kişiler lehine intifa hakkı 

kurulması şüpheyle karşılanıyor. Çünkü bir kere kurulduktan sonra nasıl sona 

ereceği meselesi ortaya çıkıyor. Bir tüzel kişi, gerçek kişiler gibi 

ölemeyeceğine ya da capitis deminutio’ya uğramayacağına göre, intifa hakkı 

sona ermeyecek ve bu durumda da malik hiçbir zaman usus (kullanma) ve 

fructus (semerelerinden yararlanma) haklarını kullanamayacaktır. Bu da 

malın değerinin düşmesine yol açacaktır. Ancak metin yine de böyle bir 

hakkın tanınması gerektiği görüşüne yer veriyor. Ardından, başta belirtilen 

intifa hakkının nasıl sona ereceğine ilişkin sorun, metnin diğer yarısında, bu 

hakkın kullanılmasına süre açısından bir üst sınır getirilerek çözülüyor. 

Dig.7.1.56 (GAIUS libro septimo decimo ad edictum 

provinciale) 

“…unde sequens dubitatio est, quousque tuendi essent in 

eo usu fructu municipes: et placuit centum annos tuendos 

esse municipes, quia is finis vitae longaevi hominis est.” 

“…Bu durumda da municipium lehine kurulacak intifa 

hakkının ne kadar süreyle korunacağı meselesi ortaya 

çıkar. Bu konudaki hakim görüş korumanın yüz yıl 

140

sürmesi yolundadır. Çünkü bu [daha uzun yaşasa bile], 

bir insanın yaşayacağı en uzun süre [kabul edilir.]” 

Böylece, herhangi bir süre belirlenmeden, bir municipium ve buradan 

hareketle bir dernek lehine intifa hakkı kurulursa, yüz yıl geçmekle bu hakkın 

sona ereceği kabul edilmişti. 

Süre dışında bir dernek lehine kurulmuş bir intifa hakkının sona 

erebileceği diğer bir durum da, dernek tarafından bu hakkın 

kullanılmamasıydı. 416 Dig.31.66.7’de bu durum açıkça belirtilmiştir. 

Dig.31.66.7 (PAPINIANUS libro septimo decimo 

quaestionum) 

“A municipibus heredibus scriptis detracto usu fructu 

legari proprietas potest, quia non utendo possunt usum 

fructum amittere.” 

“Mirasçı olarak tayin edilen bir municipium lehine intifa 

hakkı çıkartılmış halde bir mal vasiyet edilebilir. Çünkü 

kullanmadıkları takdirde intifa hakkını kaybedebilirler.” 

Dernekler, hukukî işlemlerin yapılmasında magistra’ları veya actor’ları 

tarafından temsil ediliyordu. 417 Roma hukukunda doğrudan doğruya temsil 

bilinmediği için, temsilcinin (actor veya magistra) dernek hesabına yaptığı 


417 IMPALLOMENI, 140. 

141

hukukî işlemlerin sonuçları önce kendi üzerinde ortaya çıkıyor; daha sonra bu 

işlemlerden doğan hak ve borçları derneğe devrediyordu. 418 

Derneğe karşı yürütülen davalar ise gerçek kişilere karşı yürütülenlerle 

aynı karakteri taşıyordu. 419 


“Quod si nemo eos defendat, quod eorum commune erit 

possideri et, si admoniti non excitentur ad sui 

defensionem, venire se iussurum proconsul ait. et quidem 

non esse actorem vel syndicum tunc quoque intellegimus, 

cum is absit aut valetudine impedietur aut inhabilis sit ad 

agendum.” 

“Fakat bir davada kimse onları (topluluk üyelerini) 

savunmazsa, proconsul edictum’unda, onlara ait olanı, 

davacının zilyetliğine verilmesini ve eğer kendilerini 

savunmaları için yapılan çağrıya cevap vermezlerse, 

bunların satılmasını emredeceğini söylüyor. Eğer actor ya 

da syndicus hazır değilse veya hastalık nedeniyle 

418 Roma hukukunda sadece dolaylı temsil söz konusu idi. Nitekim, Gaius, 

Institutiones (II.95), adlı kitabında, “... per liberos homines, quos neque iuri 

nostro subiectos habemus … nulla ex causa nobis adquiri posse”, “… 

hakimiyetimiz altında bulunmayan hür kişiler aracılığıyla ... hiçbir şey 

kazanamayız” demektedir. KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 263. 

419 MITTEIS, s. 403. 

142

gelemiyorsa veya dava ehliyetine sahip değilse, bu halleri 

onun yokluğu olarak kabul ediyoruz.” 


“Et si extraneus defendere velit universitatem, permittit 

proconsul, sicut in privatorum defensionibus observatur, 

quia eo modo melior condicio universitatis fit.” 

“Eğer dışarıdan biri universitas’ı savunmak isterse, 

proconsul, tıpkı gerçek kişilerin savunmasında olduğu 

gibi, buna izin verir. Çünkü bu şekilde universitas’ın 

durumu daha iyi hale gelmektedir.” 

Dernekler davalarda actor aracılığıyla temsil edilirdi. Actor dernek 

adına dava açabileceği gibi, ona karşı açılan bir davada savunmayı da 

üzerine alabilirdi. 

Dig.3.4.2 (ULPIANUS libro octavo ad edictum) 

“Si municipes vel aliqua universitas ad agendum det 

actorem, non erit dicendum quasi a pluribus datum sic 

haberi: hic enim pro re publica vel universitate intervenit, 

non pro singulis.” 

“Eğer municipes veya herhangi bir universitas dava 

açması için bir temsilci (actor) tayin ederse, bu kişinin, 

topluluk üyelerince tayin edilmiş olduğu söylenemez. 

Çünkü bu kişi, topluluk üyelerinin her biri için değil, res 

143

publica veya universitas için [davaya] müdahale 

etmektedir.” 

Dig.3.4.6.3 (PAULUS libro nono ad edictum) 

“Actor universitatis si agat, compellitur etiam defendere, 

non autem compellitur cavere de rato. sed interdum si de 

decreto dubitetur, puto interponendam et de rato 

cautionem. actor itaque iste procuratoris partibus fungitur 

et iudicati actio ei ex edicto non datur nisi in rem suam 

datus sit. et constitui ei potest. ex isdem causis mutandi 

actoris potestas erit, ex quibus etiam procuratoris. actor 

etiam filius familias dari potest.” 

“Bir universitas’ın temsilcisi (actor), dava açıyorsa, 

savunmayı da üzerine alması için zorlanabilir; ancak 

davaya onay verileceğine dair teminat vermesi için 

(cavere de rato-cautio de rato) 420 zorlanamaz. Ancak 

karara dair bir şüphe olursa, bana göre, bu kişiye, davaya 

onay verileceğine dair teminat vermesi yükümlülüğü de 

420 Cautio ratam rem dominum habiturum. Bir davada temsil edilen tarafın, 

procurator (davacıyı veya davalıyı davada temsil eden kişi. Vekil) aracılığıyla 

yapılan işlere onay vereceğine dair, bizzat procurator’un yaptığı praetor 

stipulatio’su. UMUR, Lügat, s. 35. 

144

getirilebilir. Yani temsilci (actor), procurator 421 rolü de 

üstlenmiş olur ve edictum’a göre actio iudicati 422 ona 

verilmez, meğer ki onun bir işi söz konusu olsun. Ayrıca 

borç vaadinde bulunması istenebilir. Benzer sebeplerden 

dolayı, procurator’larda olduğu gibi, actor’ların da 

değiştirilmesi mümkündür. Aile evlatları da actor tayin 

edilebilirler.” 

Derneklerin haksız fiil ehliyetinin olup olmadığı konusunda kesin bir 

şey söylemek mümkün olmamakla birlikte, temsilcilerinin haksız fiillerinden 

dolayı, derneklerin sorumlu tutulması olanaksız değildi; ancak kaynaklarda 

buna ilişkin derneklerle ilgili bir örnek bulunamamıştır. 423 Digesta’da bu 

konuyla ilişkili olabilecek en yakın örnekler, kamu tüzel kişilerinden 

421 Procurator, davalıyı veya davacıyı davada temsil eden kişidir. Bir kişinin bütün 

işlerini veya bir işini idare etmekle görevlendirilmiş kişi. Vekil. Davalıyı temsil 

ederken, mahkumiyet miktarının mahkum tarafından ödeneceğine dair bir 

teminat (cautio iudicatum solvi) vermesi gerekirdi. UMUR, Lügat, s. 168. 

422 İcra davası. Formula usulünde, mahkumiyet kararı mahkum edilen borçlu 

aleyhine, kararda belirtilen para miktarını ödeme yükümlülüğü doğuruyordu. 

Eğer borçlu ödemeye mahkum olduğu bu parayı 30 gün içinde ödemezse, lehine 

karar verilmiş olan alacaklı actio iudicati açardı. KARADENİZ ÇELEBİCAN, s. 

309. 

423 MITTEIS, s. 403. 

145

municipium’larla ilgidir. Bunun dışında derneklerin de ikrahta (metus) 

bulunabileceğine ilişkin metinler vardır. 

Dig.4.2.9.1 (ULPIANUS libro undecimo ad edictum) 

“…et ideo sive singularis sit persona, quae metum intulit, 

vel populus vel curia vel collegium vel corpus, huic edicto 

locus erit…” 

“… bu sebeple, ikrahta (metus) bulunan, ister tek bir kişi 

olsun, ister populus (halk), curia 424 , collegium (dernek) ya 

da corpus (kişi topluluğu) olsun, bu edictum 425 

uygulanır…” 


“… sed ex facto scio, cum campani metu cuidam illato 

extorsissent cautionem pollicitationis, rescriptum esse ab 

424 Rivayete göre Romulus tarafından atanmış, patricius’lardan oluşan, idare, seçim, 

din ve askerlik işleriyle meşgul olan comitia curiata isimli halk meclisinin 

üniteleri. UMUR, Lügat, s. 53. 

425 Bu edictum ile M.Ö. 80 yılı civarında Octavius isimli bir praetor tarafından actio 

quod metus causa denilen bir dava tanınmıştı. Doğrudan doğruya bir ceza davası 

olan bu dava ile tehdide, metus’a maruz kalan kimse, korku tesiriyle karşı tarafa 

verdiği şeylerin veya bu tehdit yüzünden uğradığı zararların dört mislini tehditte 

bulunandan isterdi. RADO, s. 201; UMUR, Lügat, s. 75. 

146

imperatore nostro posse eum a praetore in integrum 

restitutionem postulare, et praetorem me adsidente 

interlocutum esse, ut sive actione vellet adversus 

campanos experiri, esse propositam, sive exceptione 

adversus petentes, non deesse exceptionem…” 

“… Fakat uygulamadan biliyorum ki, bir başvuru üzerine 

imparatorumuz [Caracalla] tarafından, Capua’lıların 

birinden, ona ikrahta bulunarak, [Capua şehri için] zorla 

yazılı bir bağış vaadi alması durumunda, ilgilinin 

praetor’dan eski hale iade (in integrum restitutio) 

isteyebileceğine karar verilmiştir ve praetor, yardımcısı 

olarak benimle birlikte şu ara kararı vermiştir: Eğer bu kişi 

Capua’lıları dava etmek isterse, edebilir; kendini davacıya 

karşı bir defi ile savunmak isterse, savunabilir…” 


“Sed an in municipes de dolo detur actio, dubitatur. et 

puto ex suo quidem dolo non posse dari: quid enim 

municipes dolo facere possunt? sed si quid ad eos 

pervenit ex dolo eorum, qui res eorum administrant, puto 

dandam…” 

147

“Hile (dolus) sebebiyle municipes’e 426 karşı bir dava 

verilip verilemeyeceği meselesi açık değildir. Ve ben, 

onun hilesi sebebiyle kesinlikle bir dava verilemeyeceği 

fikrindeyim. Çünkü nasıl olur da municipes hileli bir 

davranış içinde bulunabilir? Ancak, municipes’in mallarını 

idare edenlerin bir hilesi söz konusu olursa, bu durumda 

bana göre bir dava verilmelidir…” 

Dig.4.3.15.1’de Ulpianus, bir topluluğun haksız fiil ehliyetinin 

olamayacağını, tüzel kişinin hileli bir davranışta (dolus facere) 

bulunamayacağını belirtmektedir. Ancak burada bir ayrım yapılmıştır. Eğer 

tüzel kişinin organı sıfatıyla başındaki kimse, magister ya da actor, bu 

çerçevede bir haksız fiilde bulunursa tüzel kişi bundan sorumlu olurdu; ancak 

bu kişi, tüzel kişinin organı olarak hareket etmediği zaman sorumluluk sadece 

kendisindedir. Bu durum “universitas non delinquit”, “tüzel kişi suç işlemez” 

kuralı ile ifade ediliyordu. 427 

426 Bir şehrin (municipium) yurttaşlarının tümü, yurttaşlar topluluğu. 

Municipium’lar, halkına Roma yurttaşlığı tanınmış ve kendilerine ius civile 

uygulanan, ancak kendi kanunlarıyla idare edilen, İtalya yarımadasındaki 

şehirlerdir. 

427 KOSCHAKER/AYİTER, s. 96; IMPALLOMENI, 140. 

148

IV. Derneğin Sona Ermesi 

Bir derneğin, kuruluşundaki amacı gerçekleşirse, bu derneğin tüzel 

kişiliği sona ererdi. 428 

Dernekler, yasaklamalara aykırı faaliyetlerde bulunurlarsa ya da 

amaçları kamu düzenine ayrıkı duruma gelirse, collegium illicitum durumuna 

düşer ve magistra’larca kapatılırdı. 429 

Dernek üye sayısı üçün altına düşünce de (Dig.50.16.85) dernek sona 

ermiş olurdu. 430 

Dernek tüzel kişiliğinin sona ermesinin hüküm ve sonuçları hakkında, 

kaynaklarda fazla bilgi yortur. Böyle bir durumda, üyeler koydukları malları 

geri alabiliyor ya da aralarında paylaşabiliyorlardı. 431 

428 BERKİ, s. 138; OĞUZOĞLU, s. 133-134. 

429 HAUSMANNINGER, s. 1553; Örn. C.Theod.16.10.20. 

430 HAUSMANNINGER, s. 1553-1554; Dig.50.16.85: “Neratius Priscus tres facere 

existimat collegium”; LIEBENAM, s. 176. 

431 İmpatorlar, ilerleyen dönemlerde, tüzel kişiliği kaldırılmış bir derneğin mallarını 

dinî bir kuram verebiliyordu. BERKİ, s. 138, dn. 7. 

149

SONUÇ 

Tezde, Roma hukukunda gerçek kişiler yanında hak ehliyeti sahibi 

olan tüzel kişiler ve bunlar arasında özel hukuk açısından önemli bir yer tutan 

dernekler (collegium ve sodalitas) inceleme konusu olarak seçilmiştir. 

Çağdaş hukuktaki tüzel kişilik teorileri temellerini Roma hukukundan 

almaktadır. Her ne kadar, Romalılar tüzel kişiliğin teorisini geliştirememiş 

olsalar da, Roma’da değişik tür ve isimde bir takım insan ya da mal 

toplulukları bağımsız birer tüzel kişilik olarak kabul edilmiş ve hukukî 

bakımdan tek tek düzenlenmişti. Tüzel kişilerin ve özellikle derneklerin Roma 

hukukundaki uzun yıllar boyunca gelişimi günümüz tüzel kişilik teorilerinin 

çıkış kaynağı olmuş ve geliştirilmesinde yardımcı olmuştur. 



tanınan, hukuken kişi sayılan insan ya da mal topluluklarına ise tüzel kişi adı 

verilmektedir. Her hukuk düzeni, ilişkin olduğu toplumda geçerli olan siyasal, 

ekonomik, kültürel, ahlakî, dinsel inançların sonucu olan genel düşünce 

akımlarına bağlı olarak, daha geniş ya da daha dar bir gruba hak ehliyeti, 

hukukî anlamda kişilik tanıyabilir. 

150

Kendilerine hak ehliyeti tanınan ve hukuken kişi sayılan varlıkların 

başında insanlar gelir. Çünkü hukuk düzeni insanlar tarafından ve insanlar 

için meydana getirilmiştir (hominum causa omne ius constitutum est). Ancak 

insanların kişi sayılacağı kuralı, gelişmiş bir hukuk düzeninin eseridir. Nitekim 

Roma hukukunda kişi sayılabilmek için insan olmak yeterli değildi. Zira Roma 

hukukunda özgür, yurttaş ve sui iuris olan insanlar kişi sayılırdı. Ancak 

zamanla, insanlar dışında bazı varlıklara hukuken kişilik tanımak, bazı 

gereksinimler nedeniyle bir zorunluluk olarak ortaya çıktı. İnsanların geçici 

varlıklar olması ve toplumsal hayatta daha uzun ömürlü ve kendisini 

oluşturan insanların varlığından bağımsız varlıklara gereksinim duyulması, 

insanlar dışında bazı varlıklara da hukuk düzeninin kişilik tanıması sonucunu 

doğurmuştur. Devletler, belediyeler, ekonomik, siyasal, toplumsal, bilimsel, 

dinsel ve hayır işlemek amaçlarına yönelik örgütler, bu gereksinimlerle ortaya 

çıkmıştır. 


olabilir ve borç altına girebilirler. Hak sahibi olabilen ve borç altına girebilen 

gerçek kişilerin karşılığı olarak bu tip varlıklara tüzel kişi adı verilir. Tüzel 

kişiler geleneksel olarak iki ana gruba ayrılır: Bunlar ya kişi topluluklarından 

(örn. dernekler) ya da vakıflarda olduğu gibi, bir mal topluluğundan meydana 

gelebilir. Tüzel kişiler, bir hukuk süjesi olarak, kendilerini oluşturan 

insanlardan tümüyle ayrıdırlar ve bu tüzel kişinin, topluluğun yararlarını 

gerçekleştirmeye yönelik hak ve yükümlülükleri vardır. 

Roma hukukunda tüzel kişilik, kavram olarak çok geç doğmuş ve bir 

sistem olarak gelişememişti. Buna karşılık bağımsız birer kişilik anlamında 

151

tüzel kişilik kabul edilmiş, ayrı ayrı adlar verilmiş bir takım insan ya da mal 

toplulukları, hukukî bakımdan tek tek düzenlenmişti. Roma devleti (populus 

Romanus), kişi ya da mal toplulukları (universitates), dernek (collegium’lar- 

meslekî dernekler, sodalitates-dinî dernekler) ve vakıflar, bunlara örnek 

olarak gösterilebilir. 




yapılmış ve bunlar modern hukuk tarafından geliştirilmiştir. 

Roma hukukunun hak ehliyeti tanıdığı tüzel kişiler ya bir amacın 

gerçekleştirilmesi için bir araya gelen gerçek kişilerin oluşturdukların 

topluluklar (universitates personarum) ya da bir amaca tahsis edilmiş mal 

toplulukları (universitates bonorum ya da rerum) biçimlerinde ortaya çıkmıştı. 

Romalıların tüzel kişiler için kullandıkları bir terminus technicus (teknik 

terim) mevcut değildi. Bir topluluğun tüzel kişiliği olduğunu ifade etmek için 

corpus habet (corpus’u var) denmekteydi. 

Roma hukukunda tüzel kişilik için kullanılan kavramlar daha çok 

corpus ve universitates idi ve universitas, bir birlik oluşturduğu kabul edilen, 

çeşitli biçimlerde ortaya çıkan her türlü insan ya da mal topluluklarını ifade 

ederdi. Yani universitas kavramı, singuli’nin, yani tekilin karşıtı olarak birden 

çok olanın bir araya gelerek oluşturduğu topluluğu, birliği anlatmak için 

kullanılırdı. 

152

Batı dillerinde kişi topluluklarını ifade eden corporatio (İtalyanca), 

Körperschaft (Almanca), corporation (İngilizce) gibi kelimeler Latince’deki 

corpus kelimesinden gelmektedir. Corpus, niteliği bakımından münferit, tek 

olan, ancak hukuk aracılığıyla birlik halinde tutulan unsurların oluşturduğu 

varlık, yani kısaca kişi topluluğu anlamında kullanılmaktaydı. 

Kişiler, gerçek (tabiî) ve tüzel (hükmî, farazî) kişiler olmak üzere iki ana 

gruba ayrılır. Tüzel kişiler de geleneksel olarak, dernekler (cemiyet) ve 

vakıflar (tesisler) olarak ikiye ayrılır. Birden fazla gerçek kişinin belli bir amacı 

gerçekleştirmek üzere kurduklara kişi topluluğuna dernek, bir amacın 

gerçekleşmesi için teşkilatlanmış mal topluluğuna ise vakıf adı verilir. 

Ancak belirtmek gerekir ki, Roma hukuku, kişi topluluklarını ve geç 

dönemlerde mal topluluklarını bağımsız birer tüzel kişilik olarak tanımakla 

birlikte, tüzel kişiliğin genel bir teorisini kurmamıştı. 

Roma hukukundaki tüzel kişiler, kamu hukuku tüzel kişileri de dahil 

olmak üzere, kişi toplulukları (universitates personarum) ve mal toplulukları 

(universitates bonorum ya da rerum) olmak üzere ikiye ayrılabilir. Kişi 

toplulukları ise, genel olarak, devlet (populus Romanus), kamusal birlikler 

(civitates, coloniae, municipia, societates publicanorum) ve özel kişi 

toplulukları (collegium, sodalitas) olmak üzere üç ana gruba ayrılabilir. 

Kişi ve mal toplulukları kamu hukuku veya özel hukuk karakteri 

taşıyabilirler. Kamu hukuku karakteri taşıyan kişi ve mal topluluklarının 

kurulması, hak ve yükümlülükleri, ehliyetleri kamu hukukuna göre belirlenir. 

Bunların özel hukuk alanındaki faaliyetleri, ancak amaçlarına ulaşmakta bir 

153

araç niteliği taşır. Buna karşın özel hukuk tüzel kişileri olan dernek ve 

vakıflar, özel hukuk sınırları içinde varlık gösterirler. Ancak Roma hukukunda 

kişi topluluklarından oluşan tüzel kişiler arasında kamu hukuku ve özel hukuk 

tüzel kişileri şeklinde kesin bir ayrım yapılmamış olduğunu belirtmek gerekir. 

Bir amacı gerçekleştirmek üzere bir araya gelen gerçek kişilerin 

oluşturduğu ve onu oluşturan kişilerden bağımsız ayrı bir kişiliği olan 

universitates personarum’un en önemli çeşidi olarak dernekler ortaya 

çıkmaktadır. 

Dernek denilince, dinî, meslekî ve sosyal sebeplerle ortak ve sürekli 

bir amacı gerçekleştirmek için serbest iradeleriyle bir araya gelmiş kişiler 

topluluğu anlaşılır. Ancak Romalı hukukçuların dernek kavramı için ortak bir 

ifade konusunda anlaşabildiklerini, üzerinde görüş birliğine varılmış bir 

terminus technicus kullandıklarını söylemek mümkün değildir. Bu çeşit kişi 

topluluklarını ifade etmek için, eş anlama gelen kelimelerden, özellikle de 

collegium ve corpus terimlerinden yararlanıyorlardı. Hukuk hayatında çeşitli 

kişi topluluklarını ifade etmek üzere universitas, societas, sodalitas, 

sodalicium, ordo terimlerinin kullanıldığı görülmektedir. Bunlar arasında, 

dernekleri ifade etmek için sıklıkla kullanılan kelimeler ise collegium ve 

corpus idi. Yine de, genel olarak, collegium tüzel kişiliği olsun olmasın bütün 

dernekler için kullanılırken, corpus daha çok tüzel kişiliği olan dernekler için 

kullanılırdı. 

Geleneksel olarak meslekî derneklerin Krallık Dönemi’nde Numa 

Pompilius (M.Ö.715-672) ya da Servius Tullius (M.Ö.578-534) yönetimi 

zamanında ortaya çıktığı kabul edilmektedir. Bir yandan Numa Pompilius, 

154

Roma’nın kuruluşundan sonra dinsel ve kamusal alanda birçok önemli ve 

geniş çaplı düzenlemeler yapan ilk kişi olarak; öte yandan Servius Tullius, 

devleti yeniden yapılandıran, halkı tribus ve centuria şeklinde organize eden 

kişi olması nedeniyle meslekî derneklerin kurucusu olarak kabul edilmiştir. 

Her ne kadar kaynaklardan elde edilen bu bilgiler efsanelere dayansa da, bu 

bilgilerin tarihi değeri pek olmasa da, bunlardan hareketle en azından bu tür 

kişi topluluklarının Roma’nın çok eski zamanlarında ortaya çıktığını söylemek 

mümkündür. Bir görüşe göre, bu derneklerin ortaya çıkışı Etrüsk, Sabin ve 

Yunan etkisi altında M.Ö. 6. yy.ın sonu, M.Ö. 5. yy.ın başıdır. Derneklerin 

Roma’da tam olarak ne zaman ortaya çıktığına ilişkin kesin bir şey 

söylenemese de, Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarına doğru, meslekî 

derneklerin çok eski ve kanunî (antiqua et legitima) olduğu kabul ediliyordu. 

Derneklere ilişkin ilk kanunî düzenleme XII Levha Kanunu’nda 

yapılmış olduğundan, derneklerin en azından bu dönemde var olduğunu 

söylemek mümkündür. Ancak bundan sonra Cumhuriyet Dönemi’nin 

sonlarına dek derneklerin gelişimine ilişkin kaynak, derneklerin faaliyetleriyle 

ilgili bilgi edinmek pek mümkün olamamıştır. 


dernekleri, tapınma törenleri kamu ahlak ve düzenini tehdit ettiği gerekçesiyle 

yasaklanmıştı. 

Meslekî derneklerin kaynaklarda tekrar ortaya çıkması, M.Ö. 1. yy.da 

iç siyasî mücadelelerin yaşandığı ve bu derneklerin önemli siyasal öğeler 

olarak görülmeye başlandığı döneme rastlar. 

155

Collegium örtüsü altında bir takım kişi toplulukları (factiones, partiler, 

siyasi kulüpler) magistra seçimlerini etkilemek için para karşılığı oy sağlama, 

rüşvet ve hatta şiddet kullanma gibi davranışlar içine girmişti. Özellikle bu tür 

kışkırtmalar için en uygun yer kölelerin de katılmasına izin verilen 

compitalis’lerin dinî derneğiydi ve bunlar seçimlerde uyguladıkları şiddetle 

tanınıyorlardı. Bunun gibi siyasî karışıklık çıkartmak isteyenler, dernek 

kurmanın serbest olmasını fırsat bilerek, collegium görünümü altında 

sistematik olarak örgütleniyorlardı. Böylece sodalitas kelimesi seçimlerde 

lehlerine sonuç çıkartmak isteyenlerin kurmuş oldukları siyasî dernekleri ifade 

etmeye başlamıştı. 

M.Ö. 64 yılında, derneklerin kötüye kullanılmasını önlemek ve bu 

sırada ortaya çıkan Catilina tertibinin (Catilina komplosunun) sarstığı devlet 

düzeninin devamını sağlamak için çıkartılan bir senatus consultum bütün 

derneklere yasak getirdi. Ancak bu senatus consultum’la getirilen 

yasaklamanın, eski meslekî dernekleri de kapsayıp kapsamadığı konusu 

tartışmalıdır. 

M.Ö. 58 yılında Publius Clodius Pulcher yürüttüğü popülist politikaları 

nedeniyle bu derneklere (sodalicia) büyük önem verdiğinden, derneklerin 

yeniden kurulabilmesine olanak sağlayan bir kanun çıkartılmasına ön ayak 

oldu. P. Clodius Pulcher bu kanun ile bizzat kendisi, kölelerin de üye olarak 

alınabileceği ve askerî tarzda (centuria ve decuria halinde) örgütlediği yeni 

dernekler kurdu ve bunları, politik rakiplerini saf dışı etmek amacıyla şiddete 

dayalı yürüttüğü politikasına alet etti. 

156

Roma’da meydana gelen siyasal karışıklıkları önlemek, bozulan kamu 

düzenini yeniden sağlamak üzere senato M.Ö. 56 yılında bir senatus 

consultum çıkarttı. Bu senatus consultum ile derneklerin siyasal faaliyetler 

yürütmesi yasaklandı; bu faaliyeti yürüten dernekler (sodalitates) kapatıldı ve 

bu tür dernekler hakkında bir kanun çıkartılması talep edildi. Kesin 

olmamakla birlikte, bu senatus consultum’da çıkartılması talep edilen kanun, 

takip eden yıl, yani M.Ö. 55 yılında, Marcus Licinius Crassus tarafından halk 

meclisine getirildi ve kabul edildi. Bu kanuna göre bütün dernekler değil, 

sadece seçimlere hile karıştıran, rüşvet ve şiddet olaylarına karışmış olanlar 

yasaklandı; dinî ve meslekî dernekler bu kanunun kapsamı dışında bırakıldı. 

Devlet aleyhine faaliyet gösteren derneklerin önü alınamayınca, 

sonunda dernek kurma özgürlüğünü önemli ölçüde sınırlandıran lex Iulia 


lex Iulia olasılıkla Caesar tarafından çıkartılmış ve Augustus tarafından 

uygulanmıştı. 

Lex Iulia’ya göre, sadece eski ve kanunî dernekler (collegia antiqua et 

legitima) varlıklarını sürdürmeye devam edebilirdi ve collegium örtüsü altında 

kurulmuş olan factiones (partiler) kapatılmıştı. Ayrıca bu kanuna göre yeni 

kurulacak dernekler için senatus veya princeps’ten izin alınması ve bu 

derneğin kamuya yararlı (utilitas publica) olacağına dair bir kanıt getirilmesi 

gerekiyordu. Bu kanunun sonucu olarak İlk İmparatorluk (Principatus) 

Dönemi’nden kalma derneklere ilişkin yazıtlarda, dernek isminden sonra 

“quibus ex sc coire licet“ (senato kararına göre kurulmasına izin verilen) 

ifadesine rastlanır. 

157

Tüm bu sınırlandırmalara rağmen özellikle İlk İmparatorluk 

Dönemi’nde çok sayıda ve türde dernek kurulduğunu belirtmek gerekir. 

Bundan sonraki yıllarda dernekler hukuku lex Iulia temelinde imparator 

emirnameleri, kanunlar ve senato kararlarıyla düzenlenmişti. 

Roma hukukundaki başlıca dernek tipleri meslekî dernekler, özellikle 

zanaatçılar ve tacirlerin kurdukları dernekler (collegia opificum, mercatorum) 

ve dinî dernekler (sodalitates, socii cultores) ile cenaze-defin dernekleridir 

(collegia funeraticia). Tüm bu dernek çeşitlerinin ortak özelliği, kutsal-dinî 

ödevlerin yerine getirilmesi açısından kamu hukuku karakteri taşımasıdır. 

Roma hukukunda sadece özel hukuk karakteri taşıyan ekonomik veya 

ideal amaç güden dernekler bilinmemekteydi. Roma derneklerindeki bu 

kamusal fonksiyon özellikle mahalle, semt ve kırsallardaki kişi birliklerinde 

(montani, vicani, pagani) ve kamu görevlilerinin kurmuş olduğu derneklerde 

(decuriae apparitorum) görülmekteydi. Derneğin temel kuruluş amaçları 

dışında sosyal ve dinî ek amaçları da söz konusu olabilirdi: Doğum günü 

kutlamaları, ölüleri anma, eğlence ve yemek organizasyonları, para 

bağışlarının (sportulae) üyeler arasında paylaştırılması ve kamuya açık 

törenlere (pompae) birlikte katılmak derneğin amaçları arasında yer alabilirdi. 

Ayrıca burada belirtmek gerekir ki, tüm bu derneklerin amaçları arasındaki 

farklılık, İlk İmparatorluk Dönemi’yle birlikte ortadan kalkmış ve ayrım 

gözetilmeksizin hepsi de aynı şekilde collegium olarak adlandırılmıştı. Şu 

kadar ki, isimleri arasında bir ayrım yapılabilmesi için dinî dernekler koruyucu 

tanrılarının adıyla, meslekî dernekler ise mesleklerine göre anılmıştı. 

158

Bir dernek (collegium) gerçek kişilerden oluşan kurucu üyelerin 

(constitutor collegii) ortak kararıyla kurulurdu. Kanunî bir düzenleme 

olmamakla birlikte, bir collegium’un kurulabilmesi için en az üç kurucu üyenin 

bir araya gelmesi zorunluluğu vardı. 

Cumhuriyet Dönemi’nde kural olarak dernek kurma özgürlüğü söz 

konusuydu. XII Levha Kanunu tab.VIII.27’ye (Dig.47.22.4) göre, her dernek 

kanunlara aykırı olmamak kaydıyla tüzüğünü istediği gibi hazırlayabilirdi. 

Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında, bu serbestinin kötüye kullanılması 

üzerine Iulius Caesar, eskiden beri varlığını sürdürenleri istisna ederek, bütün 

dernekleri kaldırdı. Augustus zamanında çıkarılan lex Iulia de collegiis ile, 

dinî dernekler istisna edilerek, sadece imparatorun uygun görüşü ile, 

senatus’un izin (concessio) verdiği derneklerin kurulabileceği kabul edildi. 

Klasik Hukuk Dönemi’nde collegium’ların kurulabilmesi için en az üç 

kurucu üyenin varlığı koşulu aranırdı (tres faciunt collegium) ve collegium, 

onu oluşturan kişilerin hepsi değişse bile, varlığını sürdürürdü. Bu koşul 

Iustinianus zamanında da geçerliğini sürdürmüştü. 

Kendi iç işlerinin düzenlenmesi konusunda devlet tarafından 

derneklere herhangi bir sınırlandırma getirilmemiş, kamu düzenini 

bozmadıkları ve kanunlara riayet ettikleri müddetçe, bu tür işlerin 

düzenlenmesi kendilerine bırakılmıştı. Dernek bunları bir tüzük (lex collegii) 

yoluyla düzenlerdi. 

Roma dernekleri, XII Levha Kanunu’ndan beri iç organizasyonlarını 

sağlamada tamamen özgürdü. Bu sebeple her derneğin yapısı bir takım 

159

kendine has özellikler taşıyabilirdi. Ancak gene de bütün derneklerde ortak 

temel bir ilke mevcuttu: Derneklerde organizasyonları açısından şehir idaresi 

ve devlet model olarak alınmıştı. 

Dernek, organizasyonu açısından magistra’ları, danışma kurulu ve 

populus’u ile şehir idarelerinin bir sureti biçimindeydi. Derneklerin de bir 

topluluk kasası (arca), üyeleri (plebs collegii-genel kurul), danışma kurulu 

(ordo) ve bir başkanı (actor, magister) vardı. 

Üyelerin derneğe giriş ve çıkışları lex collegii çerçevesinde 

gerçekleştirilirdi. Birçok derneğin üyeleri arasında kadınlar ve köleler de yer 

alırdı. Ayrıca dernek üyelerinin aynı kalmasının, kısmen veya tamamen 

değişmesinin hiçbir önemi yoktu. 

Roma hukukundaki kişi toplulukları, üyelerinden bağımsız, bir bütün 

olarak hukuken bir kişi olarak görülmekteydi. Romalılar teknik olarak buna 

tüzel kişi dememiş olsalar da, bu durum bugünkü anlamda tüzel kişilere 

uymaktadır. 

Dernekler davalarda actor aracılığıyla temsil edilirdi. Actor dernek 

adına dava açabileceği gibi, ona karşı açılan bir davada savunmayı da 

üzerine alabilirdi. 

Dernekler, yasaklamalara aykırı faaliyette bulunduklarında collegium 

illicitum durumuna gelir ve magistra’larca kapatılırdı. 

ermiş olurdu. 

Dernek üye sayısı üçün altına düşerse (Dig.50.16.85) dernek sona 

160

Roma hukukunda daha Krallık Dönemi’nde ortaya çıkan dernekler, 

Roma devletinin uzun yıllar gelişimiyle çeşitli şekillerde düzenlemelere konu 

olmuştur. Ortaçağdan başlayarak, Roma hukuk biliminde, Roma hukukuna 

ilişkin metinlere dayanılarak, tüzel kişilik kavramı ve tüzel kişilere ilişkin 

kuramlar oluşturulmuş, belli bir sisteme dayanan çeşitli tüzel kişi 

sınıflandırmaları yapılmış ve bunlar modern hukuk tarafından geliştirilmiştir. 

Derneklerin hukukî durumunun Roma hukuku içindeki gelişim aşamalarının 

tespiti, günümüz hukuku tüzel kişiler teorilerinin çıkış kaynağı ve geliştirilmesi 

açılarından önem taşımaktadır. 

161

ÖZET 

“Roma Hukukunda Augustus Zamanına Kadar Derneklerin 

Hukukî Durumu” isimli bu doktora tez çalışması, giriş ve sonuç dışında 

üç bölümden oluşmaktadır. 

Birinci Bölüm’de, öncelikle derneklerin de içinde yer aldığı tüzel 

kişi kavramı genel olarak açıklanmış, ardından tüzel kişilerin tarihçesi 

ve çeşitleri hakkında bilgi verilmiştir. 

İkinci Bölüm’de, Roma hukukunda özel hukuk açısından en 

önemli yeri alan dernekler, ilkin corpus, universitas, collegium ve 

sodalitas kavramlarıyla açıklığa kavuşturulmuş, daha sonra derneklerin 

Augustus zamanına kadarki tarihî gelişimi ve çeşitleri üzerinde 

durulmuştur. 

Üçüncü Bölüm’de ise, derneklerin kuruluşu, dernek kurma 

özgürlüğü ve buna getirilen kısıtlamalar, derneğin organizasyonu, 

ehliyeti ve sona ermesi konuları incelenmiştir. 



tanınan, hukuken kişi sayılan, insan ya da mal topluluklarına ise tüzel 

kişi adı verilmektedir. 

162

Kendilerine hak ehliyeti tanınan ve hukuken kişi sayılan 

varlıkların başında insanlar gelir. Çünkü hukuk düzeni insanlar 

tarafından ve insanlar için meydana getirilmiştir (hominum causa omne 

ius constitutum est). Roma hukukunda özgür, yurttaş ve sui iuris olan 

insanlar kişi sayılırdı. Ancak zamanla, insanlar dışında bazı varlıklara 

hukuken kişilik tanımak, bazı gereksinimler nedeniyle bir zorunluluk 

olarak ortaya çıktı. Çünkü insanlar geçici varlıklardır ve toplumsal 

hayatta daha uzun ömürlü ve kendisini oluşturan insanların varlığından 

bağımsız varlıklara gereksinim duyulmuştur. Devletler, belediyeler, 

ekonomik, siyasal, toplumsal, bilimsel, dinsel ve hayır işlemek 

amaçlarına yönelik örgütler, bu gereksinimlerle ortaya çıkmıştır. 


olabilir ve borç altına girebilirler. Hak sahibi olabilen ve borç altına 

girebilen gerçek kişilerin karşılığı olarak bu tip varlıklara tüzel kişi adı 

verilir. 

Roma hukukunda tüzel kişilik kavram olarak çok geç doğmuş ve 

bir sistem olarak gelişememişti. Buna karşılık bağımsız birer kişilik 

anlamında tüzel kişilik kabul edilmiş, ayrı ayrı adlar verilmiş bir takım 

insan ya da mal toplulukları, hukukî bakımdan tek tek düzenlenmişti. 

Roma devleti (populus Romanus), kişi ya da mal toplulukları 

(universitates), dernek (collegium’lar-meslekî dernekler, sodalitates-dinî 

dernekler) ve vakıflar, bunlara örnek olarak gösterilebilir. 

Bir amacı gerçekleştirmek üzere bir araya gelen gerçek kişilerin 

oluşturduğu ve onu oluşturan kişilerden bağımsız ayrı bir kişiliği olan 

163

universitates personarum’un en önemli çeşidi olarak dernekler ortaya 

çıkmaktadır. 

Cumhuriyet Dönemi’nde kural olarak dernek kurma özgürlüğü 

söz konusuydu. Oniki Levha Kanunu’nda derneklerin, kamu düzenine 

(lex publica) aykırı olmamak şartıyla, kurulma ve idarelerinde tam bir 

serbesti tanınmıştı. 

Cumhuriyet Dönemi’nin sonlarında, bu serbestinin kötüye 

kullanılması üzerine Iulius Caesar, eskiden beri varlığını sürdürenleri 

istisna ederek, bütün dernekleri kaldırdı. Augustus zamanında çıkarılan 

lex Iulia de collegiis ile, dinî dernekler istisna edilerek, sadece 

imparatorun uygun görüşü ile, senatus’un izin (concessio) verdiği 

derneklerin kurulabileceği kabul edildi. 

Klasik Hukuk Dönemi’nde collegium’ların kurulabilmesi için en az 

üç kurucu üyenin varlığı koşulu aranırdı (tres faciunt collegium) ve 

collegium, onu oluşturan kişilerin hepsi değişse bile, varlığını 

sürdürürdü. Bu koşul Iustinianus zamanında da geçerliğini 

sürdürmüştü. 

Derneklerin organizasyonunun oluşturulmasında şehir idareleri 

örnek alınmıştı. Derneklerin, şehirlerin kuruluş kanunlarına (leges 

municipii) benzer tüzükleri (leges collegii), bir topluluk kasası (arca), 

üyeleri (plebs collegii-genel kurul), danışma kurulu (ordo) ve bir başkanı 

(actor, magister) vardı. 

164

Dernekler, yasaklamalara aykırı faaliyette bulunduklarında 

collegium illicitum durumuna gelir ve magistra’larca kapatılırdı. Dernek 

üye sayısının üçün altına düşmesi de (Dig.50.16.85) derneğin sona 

ermesine neden olurdu. 

Roma hukukunda daha Krallık Dönemi’nde ortaya çıkan 

dernekler, Roma devletinin uzun yıllar gelişimiyle çeşitli şekillerde 

düzenlemelere konu olmuştur. Ortaçağdan başlayarak, Roma hukuk 

biliminde, Roma hukukuna ilişkin metinlere dayanılarak, tüzel kişilik 

kavramı ve tüzel kişilere ilişkin kuramlar oluşturulmuş, belli bir sisteme 

dayanan çeşitli tüzel kişi sınıflandırmaları yapılmış ve bunlar modern 

hukuk tarafından geliştirilmiştir. Derneklerin hukukî durumunun Roma 

hukuku içindeki gelişim aşamalarının tespiti, günümüz hukuku tüzel 

kişiler teorilerinin çıkış kaynağı ve geliştirilmesi açılarından önem 

taşımaktadır. 

165

SUMMARY 

This thesis named “The Legal Status of Associations in Roman 

Law, Until the Age of Augustus” is composed of three chapters. 

In the first chapter, the concept of “legal entity (or legal person)” 

that includes associations is broadly explained and after that, history 

and different types of legal entities are examined. 

In the second chapter, the associations – which had a most 

important place for Roman private law – are firstly clarified by 

examining the concepts of corpus, universitas, collegium and sodalitas 

and then historical development and different types of associations 

until the age of Augustus are explained. 

In the third chapter, foundation of associations, right to form 

association and restriction to this right, organization of association, 

capacity of association and dissolution of it are examined. 

The person in the context of private law means a being who has 

capacity to acquire rights, namely to hold rights and undertake 

obligations and legal entity means combinations of people or goods 

that are granted the capacity to acquire rights and regarded as person 

by law. 

166

Beings who have capacity to acquire rights, namely to hold rights 

and undertake obligations are, at the first step, the human beings. 

Because the law order is created by human beings for the human 

beings (hominum causa omne ius constitutum est). In the Roman law, 

the human beings who are free, citizen and sui iuris are regarded as 

person. However, in the time, because of some necessities, some 

entities other than the human beings are regarded as person. Because 

human beings are moral entities and in the social life, there is a need 

for entities that are endless and free from the existence of their 

creators. Therefore, states, municipalities and economic, political, 

scientific, religious and charitable organizations are created. 

Not only the human beings but also political and social 

organizations may hold rights and undertake obligations. As if the 

human being who may hold rights and undertake obligations is called 

“person”, the entities that may hold rights and undertake obligations 

are named “legal entities (or legal persons)”. 

In the Roman law, the concept of legal entity is accepted very late 

and was not developed as a system. On the other hand, legal entity is 

accepted as an independent person and some organizations of people 

and good that are given different names are arranged legally one by 

one as separate organizations. The Roman state (populus Romanus), 

combinations of people or goods (universitates), associations 

(collegium – vocational associations, sodalitates – religious 

associations) and foundations are the examples. 

167

Associations are the most important kind of universitates 

personarum, which is formed by real persons who came together to 

achieve a purpose and which has a different personality other than its 

creators. 

At the republican period, as a rule, there was right to form 

association. According to the Twelve Tables compilation, it was free to 

form an association if the association was not against the public order 

(lex publica). 

At the late republican period, because of abuses, Iulius Caesar 

dissolved all associations except the associations that exist since 

ancient times. By lex Iulia de collegiis enacted at the age of Augustus, 

the associations, except the religious ones, might be formed by the 

permission (concessio) of senatus given after the conforming opinion 

of emperor. 

At the classical period, there must be minimum three founders to 

form collegium (tres faciunt collegium) and collegium exists even if all 

the founders are changed. This condition persists at the age of 

Iustinianus. 

Organization of associations was formed in the example of 

municipalities. Associations had status’ (leges collegii) like 

constitutional acts (leges municipii) of villages, treasury (arca), 

members (plebs collegii – board (assembly) of association), advisory 

board (ordo) and a president (actor, magister). 

168

Associations became collegium illicitum and were dissolved by 

magistras when they practiced against restrictions. If the number of 

members became less than three, this was a cause for dissolution 

(Dig.50.16.85). 

Associations were subject to different regulations according to 

the development of Roman state in time. In Roman law, beginning from 

the medieval era, theories were formed for the concept of legal entity 

and legal entities, different classifications were made systemically and 

modern law improves these. Determining the steps of evolution of the 

legal status of associations in Roman law is important for 

understanding the origins of modern legal entity theories and for 

improving them. 

169

roma hukukunda augustus zamanına kadar derneklerin hukukî ...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?