Premarital Guidance - Life issues in South Africa & Malawi

NDAYO-TSIRA YA VHUDIFARI
PREMARITAL GUIDANCE
HANNA LECHLER

This booklet on Premarital Guidance originated from
seminars with Lutheran church-women of ELCSA ND
Divhula/Lebowa Circuit 1965
It was meant as a preparatory guide for them
advicing teenage girls on congregational level how to
approach womanhood and Christian family life.
I thank Mrs. Yudith Masekela for assisting me in many
ways.
As I have been asked frequently to re-edit this
booklet, I am commending it to those who are
concerned about keeping up Christian values and
behaviour amongst the young generation.
To this end I have lightly reviced it.
January 1997
Hanna Steffens
Heckenweg 5
28816 Heiligenrode
Germany
Tel/ Fax 0949-4206-383
- 2 -

- 3 -
TSHI RE NGOMU:
Mathomele : Ha vhasidzana vha khomba !
I. U dzhena vhanweni ndi uri mini?
II. Nwana u bebiwa hani?
III. Muvhili washu u aluwa hani?
IV. Mbingano ndi mini?
NDILA YO LUGAHO YA U DI-LUGISELA
MBINGANO YA TSHIKRISTE NA NDILA
DZINE DZA RI XEDZA U SWIKA HONE.
V. RI nga hulisa hani muvhili washu vhunga u nndu
khethwa ya Mudimu?
VI. Mulayo wa 6 u ri mini?
VII. Ri nga di-fara hani uri ri si kundwe nga milingo?
VIII. Ndi nga vhofhololwa hani ndo vhoxwa nga zwivhi?
IX. Vhasidzana vha vhakriste vha di-lugisela hani u vha
na vha muta?
X. Ndi nnyi ane a nga vha mufarisi wanga?

- 4 -
MATHOMELE
Ha vhasidzana vha khomba!
Bugu hei i funa u vha khonani yanu. Musi ni tshi aluwa, ni na mbudsiso nnzhi mbiluni
dzanu.Ni funa u wana phindulo, hone hunzhi a ni i wani. Musi ni tshi aluwa tshanduko ine
ya vha hone muvhilini wanu a ni i pfesesi. Milayo ila ye vha kale vha aluswa ngayo a i
tsha ni fanela, ngauri ni vhatendi na tshifhinga tsho tshanduka. Maitele o shanduka. Ndi
hune vhasidzana vhanzhi vha sa tsha divha uri vha nga fara ndila ifhio.
Bugu hei i funa u ni farisa uri ni wane ndivho ine na fanela u vha nayo. Zwi fhiraho zwothe
ndi uri i ni sumbedza uri ni nga tshila hani zwavhudi musi ni sa athu u vhingwa na uri ni nga
di-lugisela hani duvha heli lihulwane la u vha na muta.
Hu na vhanzhi vhe nga u shaya ndivho na lutendo na lufuno na mututuwedzi vha
pambuwa ndilani hei ye Mudzimu a ri khethela.
Vhunga zwo ralo kereke yanu i khou funa u ni farisa nga NDAYO-TSIRA YA
VHUDIFARI, uri ni kona u fara ndila ya tshedza, ni pfesese uri no khethelwa vhutshilo ha
mbofhololo nga ipfi la Mune washu Yesu Kristo.
A ni koni u tanganya milayo ya vho dzhenaho zwikolo zwa Vha Venda vha kale na zwa
tshitendi kathihi. Ni vhale bugu hei zwavhudi nga mbilu ine ya tama u tanganedza
mafhungo ngoho.Hune na kundwa u pfesesa ni vhudzise mme anu kana vhomme anu
lutendoni vhane vha ni sumbedza ndila.

- 5 -
I. U DZHENA VHANWENI NDI URI MINI?
A ni athu u vha vhasidzana, hone ni do vha vhasidzana. A si kale no vha ni vhana. Zwino
ho da zwiswa, a ni tshe vhana,ni ndilani ya u vha vhasadzi. Hone a ni koni u vha vhasadzi
nga duvha lithihi, Ni fanela u vha na tshifhinga tshilapfu tsha u dzhena vhanweni tsha u vha
musidzana muhulwane.
Kha ri elelwe zwine ra vhona kha miri. Muri wa maungo u thoma u vhonala maluvha, hone
nga linwe duvha maluvha a a fhufhurea a wela fhasi. Vhudziloni ha maluvha ra vho vhona
maungo matuku-tuku. Ri divha uri a fanela u hula uri a vhe mitshelo yavhudi,nahone a
fanela u vha na tshifhinga tsha u vhibva.
Zwo ralo na kha musidzana wa khomba. U do vha musadzi nga linwe duvha, hone u
fanela u vha na tshifhinga tshilapfu tsha u aluwa.Tshifhinga tshenetsho ndi tsha uri a
vhibve. Ndi uri u a aluwa muvhilini,mihumbuloni na muyani uri a vhe musadzi o fanelaho
sa musi Mudzimu o mu khethela zwenezwo.
Vhanwe vha vho-inwi vha na thoni dza u vhudzisa dzimbudziso dzavho nga tshifhinga
hetshi,ngauri ni vhona zwiphiri zwa vhutshilo. Ni di vhona vhakegulu vha tshi amba nga
tshavho zwa mbebo.Musi vha tshi ni vhona vha fhumula, inwi na vho elekaya uri hu na
tshiphiri khass mafhungo a u bebwa ha nwana. Vhahulwane nga u divha vhuhulwane ha
mafhungo haya vha tou zwi amba nga tshiphiri, ngauri a vha funi zwi tshi sokou leludzwa
na kha mbingnao zwo ralo.
Hone maduvha ano ho no vha na vhanwe vha sokou tamba nga mafhungo haya vha tshi
amba nga maipfi a matamba vha tshi swaswa ngazwo. Zwino rine a ri tsha funa u tevhela
na nthihi ya ndila hedzi mbili dze ra pfa:
1.U shona nga u zwi ita tshiphiri.
2.Na u tamba ngazwo.
Ri songo humbula uri ndi zwa mashika, ngauri zwa vhusadzi na u beba ndi zwifhiwa zwa
Mudzimu.Zwe ene mune a sika ndi zwikhethwa. Kha Tshivenda ri an kuambele kwavhudi
kwa uri: „NDI MUTHU WA THOVHELA“.
Zwino-ha arali musadzi o vhifha muvhilini zwi amba mini? Zwi ri sumbedza uri uyu
musadzi o huliswa, ngauri o fhatutshedzwa nga Mudzimu. O khathutshelwa ngae,ngauri u
hwala zwithu zwiswa zwa vha vhutshilo vhuswa. Mbudziso dzothe dzi re kha vho-inwi,
dzi kona u fhindulwa zwavhudi,arali dzi tshi fhindulwa tshedzani tsha Mudzimu. Vhunga ri
tshi divha zwe Mudzimu a shuma kha muri uri u aluwe u anwe mishelo, Ene musiki washu
u shuma zwothe muvhilini washu. Ri vhona mushumo mukhethwa wa Musiki washu
ndanganoni ya munna na musadzi na mbeboni ya nwana muswa.
Mafhungo a tevhelaho ni a vhale ni pfesese ni tshi livhuha Mudzimu ni tshi hulisa Musiki
wanu, we a lugisa mivhili yashu zwavhudi-vhudi.
Zwothe zwe a sika zwi sumba vhutolo hawe. A hu na muthu na muthihi shangoni lothe
ane a kona u ita zwi no fana na mushumo wonoyu wa u sika muthu na u mu alusa uri a
dovha a bebe nwana muswa. Ri tshi vhala enea mafhungo kha ri mu rende ri takalele
vhutolo ha maanda awe.
Tsha u thoma ri funa u vhudzisa:
Nwana u bebwa hani?
Nga vhuya ri funa u divha uri zwi da hani uri muvhili washu wo aluwa uri na rine-vho ri do
kona u beba vhana.

II. NWANA U BEBIWA HANI?
1. VHUTSHILO VHUSWA VHU THOMA HANI?
Vhutshilo vhunwe na vhunwe vhu bva kha mbeu.
Tshivhumbwa tshinwe na tshinwe tshi bebwa bga milayo i no fana.
Mathomoni hu na mbeu thukhu-thukhu. Ndi vhutolo vhuhulu-hulu ha uri mbeuni hei thukhuthukhu
zwothe zwi ngomu zwo fhambanaho zwine zwa aluwa nga vhuya kha
tshivhumbwa tshiswa.
Mbeuni ya mavhele zwine zwa ita lushaka lwa mavhele zwi ngomu.Hu thoma u mela
mutomba, nga murahu mavhele a hula a rumbuwa ha bva luponze, ha kona u da tshikoli.
Kha mbeu ya zwinoni zwo ralo-vho. Zwothe zwine zwa vhumba zwinoni zwo
fhambanaho na zwinwe zwinoni zwa lushaka lunwe, zwine zwa zwi fhufhisa, vhuhulwane
ha muvhili na muvhala wa mato zwi hone mbeuni.
Kha muthu zwo ralo-vho. Kha mbeu thukhu-thukhu zwothe zwi hone zwine zwa do ita
muthu onoyu o fhambanaho munwe na mbumbo yawe: kufhatele kwa mirado yawe na
ningo yawe na tshifhatuwo tshawe - kana ndi mutukana kana ndi musidzana. Ndi vhutolo
vhuhulwane vhune ra si kone u vhu pfesesa.
Tshi kanukisa kha zwithu zwothe ndi uri vhabebi vhavhili tshiduna na tshisadzi zwi a todea
uri hu kone u thomea vhutshilo ha tshithihi tshiswa. Zwo ralo kha tsiko yothe. Ni a zwi
vhona arali musidzana o vha o bva kha khotsi awe fhedzi o vha a tshi do vha o dzhia
khotsi awe fhedzi. Hone ngauri u na mme, u di vha dzhia-vho. Zwenezwo u fana navho
vhothe a vhe muthu nga ethe. Munwe na munwe o fhambana na munwe. Hezwi ndi
zwone zwine zwa kanukisa kha mulayo wa Mudzimu wa u isa vhutshilo kha mirafho na
mirafho.
Khamusi ni a divha uri maluvha a di bveledza hani. Muvula wa mbeu zwine zwa bva kha
liduna zwa hwalwa nga notshi kana zwa vhudzulwa nga muya uri zwi kone u wela kha
manwe maluvha zwa tangana na zwisadzi zwine zwa vha bogisini la mbeu. Zwenezwo
zwikumbana zwituku zwi tangana na muvula wa zwiduna ha kona u vha na mbeu. Ni a
divha ndila ine zwi mela zwa aluwa ngayo.
Kha zwinoni zwi shuma nga ndila nthihi. Hu na phambano nthihi khulwane. Tshinoni tsha
tshisadzi tshi na zwikumbana zwituku-tuku ngomu muvhilini watsho.
Zwikumba hezwi zwi fanela u thoma zwa andedzwa uri hu kone u vha na kufhondo.
Gumba heli li andedzwa nga mbeu ya tshiduna. Gumba heli li andedzwa nga ngomu
muvhilini wa mme hune mbeu ya tshiduna ya tangana nalo. Nga murahu ha zwenezwo
kula kukumba ku a thoma u hula kwo tangedzwa nga tshitswuku na tshitshena tsha
gumba. Nga vhuya ha kudzelwa gumba la alamelwa ha thothonya. Ha bva kufhondo
lwavhudi kwa u naka
2. MBEBELWE YA NWANA.
- 6 -
Tsiki kana mbumbo ine nwana a bva khayo ndi kuthu kutuku-tuku. Yo tukufhala lune ya
nga lingana na thodzi ya nelete ine na runga ngayo. Mbumbo (tsiki) hei hune nwana a
bvelela khayo ndi tsiki ya mme. Tsiki hei i aluwa i ngomu muvhilini wa mme kha
mbumbelo.
Musi musidzana a tshi vho aluwa uri a vhe musadzi ndi hune tsiki hedzi dza aluwa. Dzi ba
kha mbumbelo (mudi wa magumba-ovaries).

- 7 -
3. MIVHILI YA VHANNA I FHAMBANA NA MIVHILI YA VHASADZI.
Mbeu tshisadzi i re muvhilini wa mme ha koni u sokou thoma u aluwa e ethe a ita nwana.
A aluwa u ita nwana musi o tangana na ila mbeu ya tshiduna i bvaho muvhilini wa khotsi.
Vhuvhili havho khotsi na mme vha todea uri hu thome vhutshilo vhuswa. Musiki washu o
dzula a lugia zwothe nga lufuno lwawe uri mbeu ya tshiduna i songo sokou xela, i
tangane na mbeu tshisadzi uri dzi vhe na vhudzumbamo hune mbumbo nntswa ya kona
u aluwa zwavhudi yo tsireledzwa. Vhudzumbamo hovhu ndi tshitanga tsha musadzi.
Tshitanga tshi na mulomo mutsekene. Tshi kha khundu dza muthu wa musadzi.
Muvhili wa munna wo vhumbwa nga ndila ine wa kona u ita uri mbeu ya tshiduna i kone u
wana ndila ya u swika mudini (womb) wa musadzi.Arali mbeu ya tshiduna ya dzhena
mulomoni wa mudi (vagina) wa musadzi henefho i tshimbila ya swika ngomu kha
tshitanga (uterus) ya ya kha dziphaiphi (tubes).
Henefho mbeu ya tshisadzi i nga tangana na yeneyo mbeu ya tshiduna ha vha u
andedza yeneyo mbeu ya tshisadzi. Mbeu nthihi ya tshiduna i tangana na nthihi ya
tshisadzi ha kona u vha na tsiki yo andedzwaho ( fertilized egg).
Mbeu ya tshisadzi ine ya pfi tsiki i vha hone kha dziphaiphi hedzi tshipida tsha nwedzi
munwe na munwe.Hone a hu na muthu na muthihi ane a divha uri tshifhinga hetshi ndi
tshifhio.Zwenezwo a si misi yothe hune mbeu ya tshiduna ya wana mbeu ya tshisadzi
musi yo dzhena kha mudi.
Mbeu tshisadzi yo anededzwaho (mbumbo) i tshimbila na dziphaiphi ya dzhena kha
mbumbelo ho lugiselwaho u vhulunga mbumbo. Zwino vhunga hu tshi khou todea
malofha manzhi a tshi todea uri a fushe nwana zwenezwo a hu tshe ha u tamba ha
nwedzi munwe na munwe.
Ndi zwone zwine musadzi a divha ngazwo uri o vhifha muvhilini. Vhathu vha ri nowa yo
fara nga maambele avho.

4. NWANA U ALUWA HANI?
Mbumbo yo andedzwaho i a hula nga zwituku na zwituku hu tshi vhumbwa mirado yothe
ya muvhili na zwothe zwi re muvhilini. Nwana u fushiwa nga malofha a mme awe a no
bva kha ngozwi a tshi dzhena thamboni ya mukombo wa nwana.Mushumo hoyu wa u
aluwa ha nwana muvhilini wa mme awe u dzhia minwedzi ya thahe (9), ndi hone nwana a
konou bebwa.
Nga tshifhinga hetshi huna tshanduko nnzhi muvhilini wa mme henefho hune nwana a
khou aluwa e hone. Mudi u a tatamuwa u itela nwana vhudzulo vhune a dzula hone ngauri
u khou aluwa. Nga murahu ha minwedzi mitanu kana mina hoyu nwana ane a khou aluwa u
a thoma u tsukunyea a tshiraharaha a tshi rembuluwa. Ndi zwone zwine mme a divha
ngazwo zwauri nwana u khou tshila.
Nwana uyo a aluwaho u fanela u vha na zwiliwa henefho muvhilini wa mme-awe. O
farakanywa na mme nga ludali lulapfu. Ndi nga lutsinga lwonolwo lwa mukombo hune
nwana a wana muya na zwiliwa zwa u mu fusha.
Zwino ni a zwi vhona zwauri a ri todi zwiliwa zwo fanelaho musi ro no bebwa fhedzi zwi
todea-vho na musi ri sa athu u bebwa ri kha di aluwa mivhilini ya vho-mme ashu.
Mudzimu o vhumba musadzi nda ndila hei ine a kona u itela nwana vhudzulo muvhilini
wawe. Mudi wa mme u a tatamuwa uri nwana a tshi aluwa a wana vhudzulo. Hezwi zwi ni
farisa u divha uri ndi ngani muvhili wa musadzi u tshi vhonala wo ralo musi nwana a tshee
muvhilini wawe. Nwana u ya ntha na fhasi ngomu muvhilini wa mme musi a sa athu u
bebwa.
Nga mulandu wa mushumo hoyu une wa itea kha mme hu todea uri a vha na zwiliwa
zwavhudi zwi fhataho muvhili musi a tshi kha di lisa.
Na hone a songo shuma lwa u tou kalula. Ndi zwine vhathu vha fanela u vha na vhulenda
na thuso kha vhothe vho di-hwalaho.
5. U DA HA NWANA SHANGONI.
Nga murahu ha minwedzi ya thahe (9) nwana u do vha o no aluwa o no swika uri a bvele
nnda shangoni a bebwe. Nwana hoyu a tshi bebwa u na ndila ine a bva ngayo.Ndila hei
i a vulea nga yothe uri nwana a bvelela nnda.
6. U VHA HONE HA MAFHATA.
- 8 -
Zwi a konea uri hu andedzwe mbeu tshisadzi nthihi musi i tshi thoma u aluwa i ita zwipida
zwivhili ha vha u ita vhana vhavhili, vhenevho vha u ralo vho vha vha mbeu nthihi (
vhasidzana kana vhatukana), nahone vha tou u fana vhukuma vha nga muthu muthihi.
Kanzhi vhathu a vha koni na u vha divha nga u fana havho.
Nga tshinwe tshifhinga mme a nga vha na tsiki mbili ye ya andedzwa nga khathihi ha vha
u ita vhana vhavhili nga khathihi avho vha nga di fhambana nga tshivhumbeo na nga
mbeu (sex) , ngauri vho bva kha tsiki mbili dzo fhambanaho.Vha di tou fana-vho sa musi
vhe vhana vha musadzi muthihi.
7. MME U FANELA U LONDWA ZWAVHUDI NGA TSHIFHINGA TSHA U BEBA
NWANA.
Musi nwana o no bebwa u vha a kha di vha o vhofhekanywa na mme awe nga lula
lutsinga lwa mukambo,lwe ra lu vhala kalenyana.Zwino ngauri nwana u vho kona u tshila
nga ethe lula ludede lwo mu farakanaho na mme-awe lu fanela u tuswa. Hoyu ndi

mushumo wa vhaongi vhane vha tsheula nwana. Zwi itwa nga vhone ngauri vho funzwa
maitele. Ngauri vhomme vha fanela u vha na u londwa zwavhudi nga tshifhinga hetshi.
Vha fanela u ya vhuongeloni hune vha nga wana thuso yeneyo kana clinic. Kha minwedzi
hei ya thahe (9) ya musi nwana a tshi khou aluwa muvhilini wa mme awe, mme u fanela u
di ita a tshi vhonana na vhaongi uri a dzule a tshi divha uri zwothe zwi khou tshimbila
zwavhudi.
8. DAKALO LA MME.
- 9 -
Zwino ni nga zwi vhona uri ndi ndivhuho nngafhani kha vho-mme nge vha fhiwa maanda
haya a u sika.Ndi dakalo. Ndi dakalo lingafhani line la vha hone kha musadzi musi a tshi
fara nwana wawe wa u thoma.
Mme wa mutendi u divha uri Mudzimu we a sika hoyu nwana muswa u a kona u mu
tsireledza.
Havha vhane vha ri nwana nga a thusiwe nga mushonga musi a sa athu u bva nduni vha
di fhambana na musiki wavho nga u ita zwenezwo. Vha nyadza Mudzimu a tshilaho nga
u amba uri lutshetshe a lu koni u tshila hu si na mushonga wa nanga ya vha kale.
Vhabebi vha vhakriste vha tanganedza nwana muswa sa tshifhiwa tshihulwane tshi
bvaho zwandani zwa Mudzimu a tshilaho. Nge vha divha hezwi vha sumbedza
ndivhuho nga u tavhanya vha mu isa ndovhedzoni a tshe mutuku-tuku uri tshilidzi tsha
Muphulusi wawe tshi dzhene khae. Khanzhi nwana wa vhatendi u wana dzina line la
sumbedza tshilidzi hetshi tsha Mudzimu.
9. MBUDZISO DZINWE KHA MAFHUNGO A U BEBA:
Vhanwe vha ri: Muumba a nga si kone u vha na nwana. Arali musidzana o no dzulesa, ha
koni u beba naho o vhingiwa.Haya mafhungo ndi ngoho naa?
Hai, a si ngoho. Vhanzhi vha tenda mazwifhi aya , vha khakhiswa ,vha tenda u tangana na
munna muvhilini naho vha sa athu u dzewa, ngauri vha ofha u vha muumba.
Ngoho ndi hezwi: Naho musidzana o no vha muhulwane nga maanda nga minwaha, a sa
athu u tangana na munna, a nga beba nwana, arali mbeu tshiduna tshi tangana na mbeu
tshisadzi muvhilini wawe. A nga beba u swika a tshi kegula. „Nowa“ yawe a i edeli, a i
faneli u vuswa, ngauri mbeu tshisadzi i hone tshifhinga tshinwe na tshinwe, arali hu si na
vhulwadze phaiphini kana tshitangani tsha muvhili wa musadzi.
Hone ni elelwe uri nwana o bebiwaho ndi tshifhiwa tsha Mudzimu a tshilaho. Ene ndi
munei wa tshifhiwa hetshi. A zwi koni u kombetshedzwa nga muthu, ndi phathutshedzo
yawe.
10. KHA RI RENDE MUSIKI WA VHUTSHILO VHUSWA
Ro vhona uri u aluwa ha nwana muvhilini wa mme-awe ndi tshiphiri tshihulwane tshine tshi
si kone u talutshedzwa nga maipfi. Hafha ri vhona maanda na vhuhulwane na lufuno lwa
Musiki washu. Davida a tshi elekanya tshiphiri tsha u sikwa ha muthu muswa o ri a tshi
hulisa Mudzimu a ri:
„Ndi Iwe wa we mbumbela luvalo, wo ndudzanya ndi sathu u bebwa. Ndi u livhuha nge
wa mbumba lwa vhutolo,mishumo yau i a kanukisa, muya wanga u elekanya zwithu
zwihulu.Marambo anga wo a vhona zwila ndi kha di sikiwa ndo dzumbiwa, ndi kha di
lukiwa ndi tshiphirini fhano shangoni. Mato au o zwi vhona ndi kha di vhumbea, buguni
yau ho vha ho no nwalwa zwothe; maduvha o vha o no vheakanywa, na lithihi lau li sathu
u vha hone.“ (Dzipsalme l39: 13 - 16)

- 10 -
Zwi sumbedza mini? Mbumbo ya nwana a tshe mutuku-tuku, rine ri nga ri, a si muthu,
hone Mudzimu a tshilaho o m u nea mbumbo hei nga lufuno lwawe, a mu khethela
vhutshilo vhu sa fheli. Naho a ri koni u pfesesa vhutolo honoho, tshashu ndi u khoda
vhuhulwane ha lufuno lwa Musiki washu ane a di vhofhekanya na rine vhatuku-tuku.

1. U BVA HANANI.
III. MUVHILI WASHU U ALUWA HANI?
Zwino no zwi vhona zwauri mafhungo a u bebwa ha nwana a kanukisa hani. Hu na
manwe mafhungo a kanukisaho ndi a u aluwa hashu. Ro da shangoni ri vhana, hone a ri
dzuli ro ralo , ri fema muya wavhudi ri la zwiliwa zwavhudi, ri onyolosa mivhili yashu uri ri
aluwe. Ri bva vhutshetsheni ra da hanani ra da vhusidzanani ra kona u swika
vhuhulwaneni.
2. MATHOMO A TSHANDUKO.
- 11 -
Khamusi ni khou di-vhudzisa tshifhinga tshinwe uri musidzana a alutshela hani
vhusadzeni.Musi musidzana a tshi vha wa minwaha ya 11 kana 13 muvhili wawe u a
aluwa a nga vha musidzana wa khomba. U tunga madamu, khundu dzawe na dzone dzi
a hula, u a lapfa na hone u vha o khwathaho.U thoma u vha na mavhudzi bwakwani na
ngeno fhasi hawe.
Nga tshifhinga hetshi ndi hone hune ra aluwa nga u tavhanya na marambo ashu a a lapfa.
Vhanwe vhasidzana vha a lapfa vha sekena,vhanwe vha pfufhifha vha khwatha. Vhanwe
vha bva mapundu khofheni, vhanwe a vha na hezwi zwi a fhambana nga vhathu. Hone a
zwi dini ndi u aluwa, zwi songo dina vhane zwa vha bva.
3. TSHANDUKO MIHUMBULONI NA MBILUNI.
Hu na vhasidzana vhanzhi vhane nga u sa talukanya hei tshanduko vha dinalea ngazwo.
U vhona uri mbiluni yawe u na zwithu zwinzhi zwi mu khakhisaho. Ha divhi uri o no vha
muthu a no fana na vhala vho thanyaho kana u tshe mutuku. Ene mune u khou zwi vhona
uri ha tsha fana na zwila kale na mihumbulo yawe yo no vha minwe. Ha tsha nga zwila
kale. U a ita zwa u tavhanya u lila kana ha lengi u nala, vhanwe vha na mbiti. Vhanwe vha
tou vhuya vha dina vhukuma ngauri nga tshifhinga hetshi vha nga a vha tsha funa u
thetshelesa. Honohu u aluwa ha muvhili, hu nga mu nea maneto. Ngomu muvhilini na
malofhani a musidzana hu khou dzhena mushumo muswa, une wa itwa nga u aluwa ha
dzithanga dzi re muvhilini wawe.
4. ZWI DA HANI URI MUSIDZANA A THOMA U TAMBA?
Thanga hedzi ndi nnzhi,dzinwe dzi shuma zwenezwo musi nwana o bebwa, ngauri ndi
dzine dza ita uri a aluwe. Hu na dzinwe thanga dzine dza vha mbebo dzine dza si
tavhanye dzo shuma, dzi thoma u shuma fhedzi musi muthu a tshi thoma u aluwa, dzi
thoma kha minwaha ya 11 u swika 15 na u fhira. Ndi dzenedzi thanga dzine dza ita mbeu
tshisadzi ye ra i amba. Hu na thanga mbili dzine dza pfi mudi wa magumba. (ovaries) dzi
re kha tshipida tsha mirado ya mbebo. Ndi dzone dzine dza isa mbeu tshisadzi kha
tshitanga tsha musadzi. I bva mulomoni watsho arali i songo andedzwa.
Zwino thanga hedzi (mudi wa magumba) dzi bvisa mbeu tshisadzi nthihi nwedzi munwe
na munwe. Nahone mbumbelo i fanela u vha yo takalaho, ngauri ndi yone i
tanganedzaho yeneyo mbeu tshisadzi arali yo andedzwa ya shanduka ya vhumba
nwana.
Ndi zwone zwine mbumbelo ya fanela u lata lukanda lwayo nwedzi munwe na munwe
ha dovha ha mela lunwe. Hezwi zwi ita uri dzidzinga dzila tsekene tsekene dzi bve
malofha maduvha mararu kana u swika kha kha a sumbe haya malofha a tou ela zwavhudi
a tshi bvela nnda. Musi haya malofha a tshi bva nwedzi munwe na munwe mbeu
tshisadzi yo dzhenaho kha mbumbelo a si andedzwe i a latwa-vho. Arali mbeu tshisadzi

- 12 -
yo andedzwa mbumbelo a i tsha do lata lula lukanda lwayo na u tamba ha uyo muthu hu
a ima.
U tamba u da nga u fhambana musi musidzana a tshi thoma a nga ita maduvhanyana
kana a ri u vha na nwedzi a dovha a dzula munwe kana minzhi a sa tsha vhona munwe.
Hone nga vhuya u do tamba nwedzi munwe na munwe.
Ndi duvha lihulwane ni tshi thoma u tamba. Ni musidzana wa khomba. Ndi duvha la
dakalo. Duvha heli li takalelwa nga vhabebi vhanu.
Nwedzi munwe na munwe u ni eletshedza uri muvhili wanu u khou di lugisela dakalo line
la do ni dela la u vha mme. Litshani uyu muhumbulo u dzule mbiluni yanu ni di linde u
swika minwaha yeneyo ni tshi do swika u vha mme nga ndila yo laedzwaho nga
Mudzimu.
5. U LONDA MUVHILI MUSI WA NI TSHI TAMBA.
Muvhili maduvhani ayo a u tou di-phini tshothe. Muthu u funa u di-londa uri u takale. Hone
vhasidzana vha songo ri ndi maduvha a u lwala na u lala. Muthu u songo di-ita mulwadze.
A huna vhulwadze, ndi ndila yo lugaho kha vhathu vhothe. Ri divhe uri muthu o di takalela
na muvhili wawe wo takala Muthu u dzula o takala, na vha hayani vha songo vhuya vha
zwi lavhelesa sa zwi dinaho. U tshimbila na u shuma ndi zwone zwi thusaho uri zwothe
zwi luge nga ayo maduvha.
Ni dowele u tamba muvhili maduvha othe. A si uri pfanelo ndi u tolou tamba nga madi a
u dudela na a u rothola a a thusa. Hone hu tambwe muvhili wothe. Hune ha funa u tamba
vhukuma ndi mapitoni a muvhili. U tamba na hothe-hothe kha muvhili wothe ndi u thivhela
na malwadze
Nguvho dzine muthu a ambara dzi vhe dzi linganaho dzi sa fari muvhili nga u u shamula.
Kha muvhili na kha madamu hu vhe na tshiambaro tshine tsha sa tou shamula uri a aluwe
zwavhudi.
Zwiambaro zwa tsini zwa tanzwiwe zwi vhe zwo tambaho maduvha othe uri muthu a sa
do pfala a tshi nga ha tambi muvhili. Arali e malabi a sa divhalei khwine ndi u a fhisa. Ane
a tanzwiwa a tambe misi yothe uri a bve munukhoo wonoyu.
6. U LONDA MUVHILI MADUVHA OTHE.
Khofhe:
Vhasidzana vha songo vha na mitambo ine vha ita dziparties dzi no dzulwa vhusiku. Vha
nga si vhe na mutakalo wavhudi muvhilini arali vha tshi ralo. Malwadze manzhi a muvhili a
thoma nge vhasidzana vha sa fhedze khofhe dzavho..
Mufhe muswa (fresh air):
Ri ralo kanzhi ri sa divhi uri zwi amba mini. Nga u fema mufhe wavhudi malofha a a tamba.
Hafhu ri divhe u twa nduni wo khurumela a u femi muya wavhudi. Khanani na manwe
malwadze a thoma henefho. Muthu musi o edela ndi khwine u sa khurumela nguvho.
Nyonyoloso:
Tsinga dza muvhili dza khwatha nge dza shuma. Ndi zwine vhana vha funzwa u
onyolosa mirado uri tsinga dzavho dzi khwathe na malofha a gidime nga tsingani. Na nga
heneo maduvha a u tamba muthu a nga onyolosa mirado nga ndila i yo linganaho u
takadza malofha. Ndi hone u vhavha hoho hu tshi fhungudzea.
Zwiliwa:
Vha hone vhasidzana vhane vha sa fune u la vha fura vha tshi ri vha nga do vha na
muvhili wo nonaho. Ilani zwavhudi ni fungelele u la mitshelo na miroho. Muroho une wa

- 13 -
tenda u liwa u muvhisi ndi wone u lugisaho malofha a muthu. Mafhi ndi one a re na
zwothe zwine muvhili wa lila uri u vhe na mutakalo. Ni songo a nengwa. U nwa madi na
hone ndi u tanzwa malofha. Nama i a dina, arali i tshi leswa, khwine ndi u sa lesa nama.
Musidzana kha di aluwe u fanela u la vhuswa, zwezwo zwine zwa pfi: starches.
Mala:
Mushumo u sa faneli u teledzwa ndi u vhona uri u bvela nnda hu vhe hone uri ndila
dzothe dza muvhili dzi vhe dzo luga. Zwi no tshinya zwinzhi kha u shumela muvhili wa
vhathu ndi u dowela mishonga ya u tanzwa malani. Ni songo dowedza mala anu u shuma
nga mushonga.
Vhunga muvhili ndi nndu khethwa ine Murena Yesu a dzula khayo ri u tonde uri u takale
maduvha othe. U songo nyadziwa vhunga u tshifhiwa tsha Mudzimu.

- 14 -
IV. MBINGANO NDI MINI?
Ri vhala: Genesi 1: 26 - 28 na 2 : 18-24
Ro thoma u vhona uri Mudzimu o lugisa zwothe zwavhudi-vhudi mivhilini yashu, uri ri
shumisane na Mudzimu kha u sika nwana. Ndi tshifhiwa tshihulu tsha uri vhathu vhavhili -
munna na musadzi vha laedzwa u sika vhutshilo vhuswa. Mudzimu o fhatutshedza
vhathu vha u thoma a amba navho a ri: „ Bebani ni ande ni dadze shango, ni li kunde.“
Zwino kha ri vhone uri zwo thoma hani?
1. NDI NGA MINI MUDZIMU O SIKA MUNNA NA MUSADZI?
Muthu we a sikwa e tshifanyiso tsha Mudzimu u tshivhumbwa tsha musiki wawe
vhukuma, musi e si dzule e ethe e munna kana e musadzi. U fanyisa lufuno luhulu lwa
Mudzimu nga u vhofhekanyiwa sa munna na musadzi nga u funana na u vha vhathihi
namani, mihumbuloni na muyani.
Mudzimu o sika havha vhavhili Adamu na Eva uri vha shumelane, vha funane, vha
hulisane, vha bebe vhana, vha vhuse zwa shango. Nga hei ndila vha vha tshifanyiso
tsha Mudzimu.
2. NDI NGA MINI EVA O VHUMBWA NGA DZIMBABVU DZA MUNNA?
Mafhungo a sumbedza tshiphiri: muthihi u tshipida tsha munwe, vhavhili vha vhathihi.
„Ngoyu-ha a re shambo la shambo langa, na nama ya nama yanga“, ndi zwine Adamu a
vhidza nga u mangala. Munna u vha munna nga musadzi wawe, musadzi a vha musadzi
nga munna wawe. Vhathu vhavhili vha sikelwana - ndi tshiphiri - nga mulandu wonoyu
Adamu o ededzwa khofheni khulu.
Mudzimu u vhofhekanya vhathu vhavhili a vha ita vhathihi namani, mihumbuloni na
muyani. Ndi zwine mbingano ya vha hone ngazwo.
3. U FUNANA NAMANI HA MUNNA NA MUSADZI A SI ZWA FHASI, ZWI SI NA
MUSHUMO NA LUFUNO LWA MUDZIMU?
Hai. Ndi mushumo mukhethwa, ngauri nga u ita zwenezwo ndi u ita zwe Mudzimu o
laedza zwone, vha vha tshifanyiso tsha lufuno lwa Mudzimu.
„Ndi zwine munna a do sia khotsi-awe na mme- awe ngazwo, a do nambatela musadzi
wawe, vha vha nama nthihi.“ (Genesi 2: 24)
Murena Yesu u a engedza-vho: „Zwo vhofhekanyiwa nga Mudzimu muthu a songo zwi
fhandekanya.“ (Mateo 19: 6b)
A zwo ngo nwaliwa Bivhilini uri lufuno namani ndi zwivhi. Lufuno holu lu a khodiwa:
„Lufuno lu na maanda vhunga lufu. Vivho a li konei, li nga vhu-dzula-vhafu. Mulilo wa
lufuno u nga wa masimbe, ndi mulilo wa Yehova. Madi mahulu ha koni u dzima lufuno, na
milambo a i koni u lu khumba.“(Ngosha ya dzingosha 8: 6b - 7)
Lufuno lwa Mudzimu lu fanyiswa nga lufuno holu lwa muthu:
„Mutei wau we a U fhata u do U dzea vhunga munna a tshi dzea musidzana. Mudzimu
wau u do U takalela vhunga muhwe a tshi takalela muselwa.“ (Yesaya 62: 5 )
4. MUNNA U LWA NA NDAELO YA MUDZIMU ARALI A TSHI FUNA U VHA NA
VHAFUMAKADZI VHANZHI VHO FHAMBANAHO?
Tshifanyiso tsha Mudzimu henefhho tshi a thuthekanyiwa. Vha Testamente ya kale vho
tshinya nga vha dzea vhasadzi vha fhiraho muthihi. Misi yothe ri vhala uri vho vha vha sa

- 15 -
wani mashudu nga u vha na vhasadzi vhanzhi. Mafhungo a Hagara a ri sumbedza fhungo
heli.
5. NGA U VHA VHATHIHI MUNNA NA MUSADZI VHA VULEDZA NDAELO YA
MUDZIMU, NAHO KHAMUSI HU SI NA VHANA.
Arali ri tshi pfesesa uri nga mbingano vhathu vhavhili vha kunyeledza ndaelo ya
Mudzimu ndi hone ri tshi talukanya uri munna ha dzei musadzi uri a vhe na vhana, arali o
pfesesa fhungo la Mudzimu.
Vhana ndi mphatutshedzo ya mbingano, ndi tshifhiwa tshi engedzaho mashudu a lufuno
lwa avho vhavhili, vhunga Mudzimu a amba a ri: „Bebani vhana.“
Havha vhavhili vha do livhuha phathutshedzo ya Mudzimu arali vha do fhiwa vhana. Arali
mufumakadzi u kundwa u beba nwana, havha vhavhili vha nga ya ha Vho-dokotela. Vha
do vha sumbedza ndila uri vha nga ita mini. Naho zwo ralo khamusi mme u do kundwa u
beba vhana. A vha na vhana. Hone havha vhavhili vha khou di vuledza zwe Mudzimu a
vha khethela zwone.
Arali vha tshi pfesesa mbidzo yavho vha funana, vha hulisana,vha takalelana, vha ita zwi
funwaho nga Mudzimu. Havha vhavhili Mudzimu u kona u vha shumisa arali vho
tanganedza lufuno lwawe zwandani zwa we nga lutendo, ngauri vha nga vha tsumbedzo
kha vhanzhi ya uri mbingano ndi khunyeledzo ya u vha tshifanyiso tsha Mudzimu.
Ndi khombo arali munna a sa tendi u shaya vhana. U isa musadzi wawe dzithanguni,
khamusi u fanela na u tshina malombo, khamusi u lala na musadzi munwe uri ene a vhe na
nwana a re zwawe.
Hezwi zwi ri sumbedza uri kha vha kale hunzhi musadzi u huliswa nge a vha na vhana.
Nga ene mune ha tamisi. Ha na mutengo. Ho ngo bindula tshithu. Ndi zwine na
kuambele kwashu kwa zwi sumbedza. Arali musadzi o beba nwana, nwana uyu wa
tanzhe u hulisa mme awe, ngauri vhathu vha tshi vhidza uyu musadzi vha ri: Mme a
mugede.
A si zwone phanda ha Mudzimu uri musadzi a nyadziwe nga a shaya vhana.
6. MUDZIMU HO NGO HUMBULA MUSHUMO WA MUNNA KANA WA
MUSADZI FHEDZI MUSI O SIKA MBINGANO.
a) Tsha phanda musadzi ho ngo sikiwa uri munna a kona u fusha myemulo yawe.
b) Tsha vhuvhili musadzi ho ngo sikiwa uri munna a wane mubikeli, a wane muthu a no
lima masimu awe. Lunzhi vhanna vha kale vho funa u vha na vhasadzi vhavhili kana
vhararu musi mushumo wo no vha munzhi mutani na masimuni. Tsha phanda
musadzi a si mushumeli wa munna matoni a Mudzimu.
c) Munna ho ngo sikiwa uri tsha phanda a vhe mufarisi wa musadzi a mu fhe zwiliwa.
d) Ro no amba fhungo heli la uri musadzi ho ngo sikiwa tsha phanda uri a bebe vhana.
Arali munna kana musadzi u todiwa nga mulandu wa mishumo hei fhedzi a vha na
khonano ye Mudzimu a i toda musi a tshi sika vhathu vha u thoma. Arali munna a tshi toda
musadzi wawe fhedzi nga mulandu wa muvhili wawe, u do toda munwe musi muvhili wa
musadzi uyo u songo tsha mu fusha khamusi arali a tshi lwala.
Arali musadzi u toda munna wawe fhedzi nge a toda vhana kana nga a toda mufarisi, a
nga mu litsha arali o beba vhana vho edanaho kana arali ene mune a tshi hola.
Mudzimu ha todi u vhofhekanya vhathu mishumoni yavho fhedzi ine vha shumelana, u

- 16 -
vha vhofhekanya mbinganoni u swika lufuni nga u vha ita vhathihi- namani, mihumbuloni
na muyani.Vha fhathutshedzwa kerekeni nga Mudzimu nga mushumo wa vhafunzi uri vha
vhofhekanyiwa ngauralo phanda ha Mudzimu na phanda ha vha tshivhidzo.
Zwino ro pfesesa uri mukriste wa ngoho u talukanya mini nga mbingano yawe:
7. MBINGANO NDI TSUMBEDZO YA LUFUNO LWA KRISTO A TSHI DI-
NEKEDZELA VHA HAWE.
Nga mulandu wa Kristo munwe u di-nekedzela munwe. Hune vhavhili vha tshilelana
lufunoni lwa Kristo munwe a tshi di-kumedza munwe ndi hone vha tshi vhonadza
mbingano i funwaho nga Mudzimu. ( Vhaefesa 5: 24 na 25)
8 ZWI AMBA´NI HU TSHI PFI: MUNNA U DO SIA KHOTSI-AWE NA MME-AWE
NGAZWO, A DO NAMBATELA MUSADZI WAWE?
Rine ro dowela nga mukhwa washu uri musadzi u sia vhabebi vhawe a tshi vhingwa. U
dzhena lushakani lwa munna, vhana vhane a do beba, a si wawe, u vha bebela munna
na lushaka lwawe.
Nga ndaelo ya Mudzimu zwi songo ralo. Munna u fanela u sia vhabebi vhawe uri a
nambatele musadzi wawe. U fhira vhabebi vhawe o vhofhekanyiwa na musadzi wawe.
Nga tshikriste musadzi ha dzheni lushakani lwa munna nga mbingano,ngauri munna u sia
lushaka lwawe a tshi vhinga musadzi wawe. Havha vhavhili vha thoma muta muswa.

NDILA YO LUGAHO YA U DI LUGISELA MBINGANO YA
TSHIKRISTE
NA NDILA DZINE DZA RI XEDZA U SWIKA HONE.
V. RI NGA HULISA HANI MUVHILI WASHU VHUNGA U NNDU KHETHWA YA
MUDZIMU?
Ri vhala: I. Vhakorinta 6: l9 na 2o
Naho ni tshe vhatuku, hone khamusi no no pfesesa mushumo muhulu-hulu mukhethwa
wa mbingano ya munna na musadzi. Ndi a fulufhela na vho-inwi ni tama u vha vhasadzi
vha re na mita na vhana. Mudzimu o vhea maanda a u beba vhana muvhilini wanu.
Mudzimu u do vusa lufuno kha inwi uri ni do kona u di-kumedzela munna. Lufuno holu ndi
tshifhiwa tshawe. Ni fanela u guda u vhusa maanda a lufuno na a u di-nekedza, uri a si ni
vhuse a si ni ise nga thungo.
Talukanynai zwe Muapostola Paulo a amba kha lunwalo lwawe lwa u thoma lwa
Vhakorinta ( 6: 19 - 2o ).
1. MUVHILI WANU NDI WA KRISTO.
- 17 -
Muvhili wanu ndi wa Kristo. No rengwa nga mutengo wa malofha awe uri ni songo tsha
vhoxwa nga mazwifhi. Zwine na ita muvhilini wanu kana muvhilini wa munwe, ni itela
Kristo, a ni di-iteli. Vhunga Muzimu o dela rine nga Kristo, Mudzimu ene mune u toda u
tshila mivhilini yashu. Mivhili yashu ndi tempele, ine Muya wa Mudzimu wa dzula khayo,
Mivhili yashu a si i nyadziwaho a si ya shango lino. Aiwa, ndi yo badekanywaho nga
Muya wa Mudzimu. I tshipida tsha muvhili wa Kristo.
Zwino-ha arali muthannga a tshi thoma u takalela musidzana na musidzana a tshi thoma u
takalela muthannga, hezwi a si tshivhi a zwi vha fhandekanyi na Kristo we a rengulula
mivhili yanu.
Zwi nga sa musi muthu a tshi pfa dora na ndala ndi uri zwitutusi zwi fanela u shuma uri
muvhili u wane zwiliwa. Na kha lufuno holwu zwo ralo lu fanela u vha hone uri hu phethee
zwo laedzwaho nga Mudzimu. Hone hafhu zwitutusi hezwi zwi fanela u vhusiwa nga
muya wa muthu.
2. LUFUNO LWA NGOHO NA LUFUNO LU SI LWA NGOHO.
Tshifhingani hetshi tsha u aluwa musidzana wa khomba u thoma u vha na mihumbulo ya u
takalela vhathannga. Muthannga na ene a vhona musidzana u a mu takalela-vho.
Mihumbulo yawe yothe i dzula i kha onoyu musidzana na kha musidzana zwo ralo-vho.
Khamusi arali a tshi dzula tsini nae tshikoloni ha tsha pfa zwine mudededzi a amba zwone
na hone ha tsha divha zwavhudi zwine a funzwa, u thoma na u tsilufhala kha pfunzo
dzawe. Tshifhinga hetshi a tshi thomi khathihi kha vhothe, vhanwe vha a tavhanya,
vhanwe vha a lenga.
Mihumbuloni hei hunzhi musidzana u vhona muthannga ane a do mu dzea. A si uri muthu
u vhona vhukuma, u vhona tshifanyiso tshawe fhedzi. Zwenezwo a tshi wana vhurifhi vhu
bvaho kha muthannga u a takala a tenda ngauri u ri: ula muthu we nda vha ndo mu lindela
namusi ndo mu wana. U vhona zwi takadzaho kha ene. U a tenda uri muthannga uyu u do
mu funa u do mu tonda tshifhinga tshothe. Khamusi vhanwe vha nga talukanya uri uyu
muthannga u sokou tamba nae, u sokou mu rumela zwifhiwa uri a mu vhofhe, hone a si
muthu o fulufhedzeaho. Hunwe u wana uri muthannga a nga vha a tshi khou nwalelana na

- 18 -
vhasidzana vhanzhi. Onoyu ha divhi zwavhudi uri ane a mu funa vhukuma ndi ufhio.
Kanzhi musidzana ene ha londi u toda u divha nga ha mafhungo a raloho. Ngauri ene a
vhuswa nga tshifanyiso tshi si na ngoho. Ndi vhala vhane nga vho pofula vha ri itali lufuno
lu tshi pofudza. Hone holwo a si lwone lufuno lwa ngoho.
Kanzhi vhasizana vha a di-fura nga u sa talukanya lufuno lwa ngoho na lufuno lwa u difuna.
Lufuno lwa ngoho misi yothe lu bonyolosa mato, lu vhona uri uyu muthannga a si
muthu wa ngoho. Lufuno lwa ngoho lu talukanya zwi re hone kha muthu, zwo lugaho na
zwi songo lugaho a lu vha swingisi lu vhona zwi re ngoho ya muthu, zwivhi na zwivhuya.
Hone naho zwo ralo vha di pfa lufuno lu hone, lwonolwo ndi lwone lufuno hune lwa funa u
vhuswa.
3. PHAMBANO YA MUTHANNGA NA MUSIDZANA MUSI VHA TSHI ALUWA
VHA TSHI THOMA U PFA LUFUNO MBILUNI:
Musidzana - naho a tshe nwana u tama u vhingiwa. Musidzana mutuku u tambisa popi, u
tama u vha mme.
Muthannga ha tami u vha khotsi, u tamba na goloi, u funa u tshi i fhata nga thanda kana
nga darata. U funa u fhata nndu.
Phambano hei i di vha hone-na kha minwaha i daho ya vhutshilo havho. Muthannga ane
a takalela musidzana ha na mihumbulo ya u mu vhinga mathomoni. U mu toda fhedzi uri a
fushe nyemulo dzawe dzine dza mu dina malofhani awe. Lutamo holu lu vuwa mbiluni
yawe a pfa a tshi funa u vha na musidzana, hone murahu ha tshifhinganyana lutamo holu
lu a dzima, a pfa a tshi vho tama munwe. Kupfele ku a shanduka.
Nga TV kana zwifanyiso kana nga u vhona zwine vhanwe vha ita nyemulo hei i nga
dzhena-vho malofhani a musidzana wa khomba, fhedzi a si lufuno lwa ngoho.
Siani la mushumo wa muthannga musidzana u fanela u divha uri ene ha ambi zwone nga
tshifhinga hetshi tsha musi a tshi kundwa u di- tshifhinga hetshi tsha musi a tshi kundwa u
di-fara.
4. VHASIDZANA VHA NGA FARISA VHATHANNGA NGA U DI-LINDA.
Musidzana u bva hanani hawe u toda u dzewa u humbula nwana. Arali muthannga na
musidzana vha tshi lingana vhe murole muthihi ndi hone hune zwa tavhanya u vhonala uri
a vha talukanyi nga u fana kha mafhungo a lufuno. Nga u talukanya musidzana u fhira
muthannga. Nyemulo ya muthannga i fhira musidzana kule. Zwenezwo musidzana u
fanela u vha ene a thusaho muthannga nga u sa tenda zwine a toda zwone arali malofha
awe a tshi fhisa. Muthannga u a vhila arali a fara musidzana. Musidzana ane a tongela
vhathannga u vha dzhenisa mulingoni muhulwane.
Nga kushumele na kuambarele musidzana a nga thusa nga maanda vhathannga uri vha di
fare. Arali vhathannga vha sa hulisi musidzana i nga vha mulandu wawe. Musidzana a
songo di-lata nga u ita zwine vhathannga vha humbela zwone.
Arali muthannga a tshi di hangwa a tshi kwama nga ndila i si yone, a tshi toda u mu
kuvhatedza nga nyemulo yawe, a tshi toda u dzhena mabaini nae, musidzana a songo
ofha u hana mushumo wonoyu. Muthannga u di-fara nga ndila ine musidzana a mu
tendela ngayo. Vhathannga vha toda u tikiwa ngauralo nga vhasidzana, naho vha songo
zwi tenda nga milomo yavho. Muthannga u hulisa musidzana hoyu ane a mu hanela.
Musidzana wavhudi u hulisa muthannga ufhio? Ane a kona u di-fara sa munna.
Muthannga a si munna nga u ambara vhurukhu ha munna. Muthannga u vha munna arali o
guda u di-vhusa na u di-fara ane a tenda u laiwa. „U ofha Yehova ndi hone u ranga ha
ndivho,tsilu li nyadza vhutali na u lwaia.“ ( Mirero 1:7 )
Muthannga u vha munna musi a tshi vho kona u hulisa musidzana a tshi pfa a sa vhoni

tshithu khae tshine a nga sokou amba nae zwine a funa. U fanela u vhona muthu ane a do
mu hulisa nga maipfi na zwiito (meeting her with respect).
5. HULISANI MUVHILI WANU.
Musidzana u sedze uri muvhili wawe u dzule u nndu khethwa ya Mudzimu, u fanela u
divha uri zwothe zwine a ita muvhili wawe u itela Kristo. Nga mishumo yawe yothe u
kona u khetha ndila hei ya Kristo kana a i lata. Musidzana a linde tshiphiri tshawe nga
zwanda zwivhili sa muthu ane a linda tshedza tsha khandela arali a tshi tshimbila nnda
muyani. U tibedza khandela nga zwanda zwivhili.
Vhasidzana, ni fana na mitshelo yavhudi ine ya do vhibva linwe duvha. Ndi khombo arali
mutshelo wonoyu u tshi fuliwa u sathu u vhibva, ngauri a hu na ane a takalela u la
mutshelo u songo vhibwaho. Arali muthu u tshi toda u u la u a dovha u a pfa ngauri a u
difhi.
Zwine zwa aluwa kha inwi ni zwi londe mbiluni yo tambaho. Arali ni tshi shela madi khalini i
bvudaho madi othe a do shulutshela fhasi khali i sa athu u vhila. Arali damu la madi li na
buli madi a shululwa a sathu u kona u shumiswa uri miri i sheledzwe.Zwi ralo-vho kha
musidzana.Arali a tshi kovhekanaya lufuno lwawe nga zwifhiwa sa disente,ha tshee na
thengo.Ha tsha kona u di-nekedza. U sokou ima fhedzi o shona.
Ni vhe na mbilu yo tambaho. Uyu u do vha na mbilu yo tambaho ane a tama u vha na
mbilu hei. Ni do zwi kona nga Murena Yesu fhedzi. Ni di-vhudzise ni ri: „ Murena Yesu a
nga ri mini a tshi pfa maipfi anga, a tshi vhona kushumela kwanga?“ Naa ndi khou shata
tempele yawe mashika nga mishumo yanga kana nga maipfi anga? Ni elelwe ndi nga
misi ni tshipida na Kristo, Murena u tshila kha inwi.Ene a tama u huliswa nga zwine na
amba na zwine na ita.
Thabelo:
- 19 -
Yesu,nkokodze, hu khathuwe
Thambo dza zwivhi,ndi takuwe.
tuse zwo vhifhaho.
Mbilu yo tambaho
U mphe, ndi nake,ndi sendele.
Yesu,nkokodze,U endedze
Nne nwana wau,U dededze
Na nga zwi kondaho
Na nga zwi vhavhaho,
U nkohe ngazwo, ndi sendele.
Amen.

VI. MULAYO WA 6 U RI MINI?
Ri vhala : 1.Vhakorinta 6 : 19 na Ekisodo 2O : 14
Ndi lungana ri tshi pfa uri mukene na mukene a vha tsha tendelwa u swika tshilaleloni nge
vha pfuka mulayo wa 6 ? Ndi vhutungu vhuhulwane ha mufunzi arali o fanela u divhisa
fhungo heli tshivhidzoni. Vhatendi vhanwe namusi a vha tsha zwi londa, vha ri: a zwi dini,
u do dzhena kilasini ya u di-sola, u do hangwelwa. Nwana mutuku u do lovhedzwa. (hone
ri do vhona uri zwi a dina vhukuma)
Vhasidzana vhanwe nga u pfa fhungo heli vha nga humbula vha ri: „Ri na mashudu. A ri
na mulandu, ngauri a ro ngo vhifha muvhilini. Ro tanya ri tshi la pilisi (Antibaby pill) misi
yothe. A ro ngo pfuka mulayo wa 6 sa mugede we a bviswa tshilaleloni.“ A vha talukanyi
uri phanda ha Mudzimu mulandu wavho u hone.
Zwi a shuwisa uri namusi zwo no tou vha ndowelo zwo no vha zwa munwe na munwe.
Ri tshi vhudzisa Vho-dokotela vha no shuma vhuongeloni, ri pfa vha tshi ri a si lunzhi vha
tshi wana musidzana a sa athu u tshinywa. Naho a sa athu u vha na nwana u tshinywa o
no di-tshinywa. Kutshilele nga u tou rali ku sumbedza u fhambana ha vhathu vha musala
uno na zwi re pfanelo dza vhathu kwavho.
Tsha phanda a si zwi no andana na lufuno lwa Mudzimu. Mudzimu ho ngo ri nea maanda
a u beba uri ri a tambise.
Tsha vhuvhili maitele a musala uno u nga disa vhulwadze kha mivhili yashu (Venereal
Deseases, AIDS ).
Tsha vhararu a zwi pfani na maitele a lushaka na mikhwa khwayo ya u dzula na vhathu.
Milandu ya vhuphombwe i tshi hanedzwa i vho nga ndi ya vhasidzana fhedzi.
Musidzana o vhifhaho muvhilini ha koni u hanedza tshithu,ngauri vhutanzi vhu re hone kha
muvhili wawe a hu hanedzei. Hone mulandu u nga vha wawe e ethe naa?
Arali murathu o twiswa nduhu nga mukomana mulandu muhulwane ndi wa nnyi? Kha
mafhungo a vhupombwe uhu ri tshi vho nga ri a hatula nga ndila inwe ri tshi vhofha
musidzana mulandu muhulwane nge a wanala o fara dzila nduhu? Hu na munna o
vhingaho kana muthannga , a re ene mune wa mulandu u ponyoka nga mulomo, kana
nga u tuwa afho a ya hu no nga doroboni.
1. FHUNGO LA MUDZIMU A LI VHUYI LA HANEDZA MAFHUNGO A
VHUPOMBWE.
Vhalani: Levitiko 2O :1O
Vhaefesa 5:5
1.Vhakorinta 6:9-11
Vhaheberu 13:4
- 20 -
2. NGA MULANDU WA MINI MUDZIMU A RI NEA MULAYO WA 6 ?
Hunwe ri pfa vhana vha zwino vha tshi funa u landula mulandu wa vhupombwe nga
mafhungo mavhili.
La u thoma vha ri, huufha ri vhona mafhungo a vhupombwe kha dzifilms nnzhi kha TV na
fhano vhahulwane vha sa dzivhiswi, rine ri dzivhisela´ni?
La vhuvhili li bva kha tsiko. Vha ri huufha zwithu zwothe zwo pfi: „bebani ni ande“, rine ni ri
dzivhisela´ni?

- 21 -
Tshitutusi tsha u beba nangoho i tshifhiwa tsha Mudzimu hone ri tshi ita vhupombwe ri
khou tambisa tshifhiwa tshawe ri tshi tevhela lutamo lwa mivhili yashu.Tshitutusi itshi
Mudzimu o ri nea uri ri bebe ri ande.
Hone munna na musadzi vha tangana vha tshi funa u beba ndi hone vha tshi khou ita zwi
re lutamo lwa Mudzimu,ndi uri arali mbingano yavho vho i tanganedza khae.
Hone vhatukana na vhasidzana vha tshi tangana mivhili yavho a vha funi u beba.Ndi u
funa u fusha nyando dzavho ha vha u bva kha mulayo wa Mudzimu.
U tangana ngaurali Mudzimu o hu vhea uri munna na musadzi vha vha nama nthihi
(Genesi 2:24).Nga tshitutusi itshi Mudzimu u funa u fhata mita hune vhana vha kona u
alutshela hone.
Khonani mbili dzi nga pfana vha dzula nduni nthihi, hone hunwe muthu a nga wana hu tshi
da vhalutanyi vha fhambana.Ndi nge vha vha vhavhili.
Hone kha munna na musadzi wawe a zwo ngo vha fanela. Nga mbingano vha nama
nthihi. Nga ndaelo ya Mudzimu vha fhandekanywa nga lufu fhedzi.
Tshivhi a si tshitutusi. Tshivhi a si u tangana ha munna na musadzi wawe. Tshivhi ndi u
tangana mivhili naho hu u tamba fhedzi,ni sathu u vha munna na musadzi kana u tangana
na munwe munna e si wau.
3. NDI NGANI VHUPOMBWE NDI TSHIVHI PHANDA HA MUDZIMU?
Ngauri Mudzimu a tshi funa vhathu o zwi dzivhisa. O zwi dzivhisela´ni?Ndi zwithu zwina:
a) U tangana na munwe ngauralo ndi u dzeana. U dzeana hu songo tendelwa nga
Mudzimu? Zwe zwa tendelwa nga Mudzimu vhathu vha nga di zwi divha.
Arali musidzana u tangana na muthannga muvhilini o vhofhekanyiwa-vho nae muyani.
Ha tsha kona u mu hangwa na kathihi. A nga fhambana nae namani, naho a sa tsha mu
vhona, hone mbilu u do di mu elelwa. U a mu dina mihumbuloni yawe. U do di mu
dina na kha maduvha a daho naho a nga vhingwa nga munwe. Naho ni nga mu
vhenga mbiluni ngauri o ni tutshela, hone a ni koni u mu hangwa. Zwi nga ita uri
musadzi a nga kundwa na u funa munna wawe nga lufuno lu sa fhandekanywiho,
ngauri matoni awe a muya mufunwa mugede wa kale u tshee hone.
Arali uyo mugede e tsini hu thoma u shaeya mulalo mutani. Musadzi uyu muswa u
fana na maswiri o tshewaho vhukati a bvisaho madi manzhi. Musadzi uyo o raloho u a
vhona zwi a konda u di-nekedzela munna wawe nga mbilu yothe, ngauri mbilu yawe
yo tswiwa kale.
b) U tangana mabaini hu nga bveledza vhana.
Vhana ndi tshifhiwa tsha Mudzimu . Mudzimu u funa u kumedza vhana vhabebi
vhavho vhe vhavhili.Arali vhana vha tshi bebwa nga nnda ha mbingano vha do
shaya zwinzhi ngauri khotsi ha ho. Arali vho no aluwa lunzhi vha tevhela ndila ya
vhomme.
c ) Hone naho ha sa bebwa vhana u di-dzumbululela munwe ndi u tenda uri ni vhathihi.
Zwe zwa itwa nga u tswa ndi tshivhi. Tshivhi tshi nga tshilonda tsha tshi nwatela,
tshine tsha di sita tshi tshi nana.Tshi nga ni vhofha. Hu nga vha hu si na tshivhi tshine
fhano shangoni tshi re na maanda sa hetshi , tshine tsha kombetshedza muthu u tshi
dovholola hafhu na hafhu, arali o vhuya a tshi tendela duvha lithihi. Muvhili wanu na
muya wanu u fana na nndu ine ya khou swa nga mulilo. Arali mulilo hoyu wa sa
dzimiwa muthu u fhandekana na tshilidzi tsha Mudzimu.Muthu uyu u xelelwa nga
mulalo wa mbilu, ha tsha funa u elelwa Mudzimu, ngauri a mu shavha.

- 22 -
d) Tshivhi hetshi tshi a endelela na kha vhanwe,ngauri vha a funzedzwana, ula u thomaho
u dzhenisa na vhala vhanwe vha sa athu u thoma. Hu si kale hu do vha vha ho no vha
vhanzhi. Mita minzhi yo thuthea nga vhupombwe. Muthu u kona u dzima mulilo musi
u tshi kha di thoma u fhisanyana. Arali mulilo u tshi vho tou bvuma zwi a konda u u
dzima arali nndu dza dana dzi tshi swa.
e) Tshivhi hetshi tshi nga vhulaha muvhili.
Vhane vha tenda u lala na vhanna vho fhambanaho vha nga hatulwa nga u rathelwa
nga malwadze (veneral diseases). A nga fara muthu a re na ndangano na munwe ane
a lwala ngaho. Vhulwadze honoho (Syphilis na Gonorrhea ) vhu nga vhulaha
vhutshilo ha muthu. Vhasidzana vhanwe vho lwalo ngaho a vha tsha kona u beba
vha muumba. Vhanwe vha beba vhana vhane vha pofula, vha no penga, vha vha
zwihole kana vha si na mihumbulo yavhudi.
Vha no farwa nga vhulwadze honohu vha fanela u tavhanya u ya ha Vho dokotela.
Tsumbedzo ya vhulwadze hovhu ndi zwilonda kha phanda.Dzithanga dzi nga
zwimba.Ngavhuya dzitshikha dzi nga dzhena muvhilini wothe dza tshimbila na
malofha.
Namusi vhanzhi vha nga fara vhulwadze ha AIDS.
AIDS ndi uri mini?
The virus which causes AIDS is called HIV (human Immuno-deficiency Virus).The
virus attacks the Immune system, the body´s protection against disease.So many
different medical problems occur. The germ HIV which causes AIDS spreads mostly
by sex.AIDS is not yet curable. It is preventable by avoiding infection with HIV.
f) Mitshelo minwe ya tshivhi hetshi: Vhana vhane vha bebiwa vha si na khotsi vha
vhaisala muyani.
Namusi hu na vhana vhanzhi vha si na vhabebi vha vha funaho. Zwi da hani uri
mubebi a si fune nwana wawe? Nwana ndi wa vhathu vhavhili vhe Mudzimu a ri: vha
do vha nama nthihi. Nga vhutshilo ha vhuyada hu na vhana vhanzhi-vhanzhi vhane
vha vha na mme fhedzi,ngauri a zwi konadzei nga inwe ndila.
Onoyu mme we a vha na nwana wa khotsi a re phombwe u tou pfa hoyu nwana u
muhwalo.
-Ha mu funi ngauri u tanziela vhutshilo hawe.
-Ha mu funi, ngauri lunzhi ha koni u mu vhavhalela.
-Ha mu funi, ngauri u vha hone hawe hunzhi ho mu kundisa u dzewa zwavhudi.
Onoyu nwana u alutshela u sa divha vhabebi vhawe zwavhudi. U ri:“Mme “a tshi amba
makhulu. A ri „Sesi “, a tshi amba mme-awe. U ri:“Baba “ a tshi amba malume kana
makhulu wa mukalaha. Vhana havha vha shaya lufuno vhutshiloni havho, vha pfa
vhutungu arali vha tshi vhona vhanwe vhana vha funiwa nga khotsi-avho.
Arali vha tshi aluwa lunzhi vha toda lufuno nga ndila i si yone , vha dovha vha tevhela
ndila ya mme awe.
4. SATHANE U VHOFHA VHANA VHA MUDZIMU NGA VHUPOMBWE.
Zwenezwo zwi a vhonala uri ndi tshivhi tshi ngafhani tshi diswaho nga vhuvhi ho
livhanaho na mulayo wa 6. Sathane a tshinya tshila tshifhiwa tshavhudi tsha Mudzimu
tshine tsha vha lufuno lwa u funana. Nga maanda kha vhathu vhaswa o ita uri mulingo
hoyu wa nyemulo ya nama u vhe muhulwane. Ndi lone pfumo lawe line a lwa navho
ngalo. Ngangoho u a kunda kha vhatendi na vha songo lovhedzwaho, kha vho funzwaho
na vha songo funzwaho.
A re kha tshivhi hetshi ha humbuli zwine zwa do da murahu u sokou huvhadza muya
wawe na muya wa thama yawe nga dakalo la nama la tshifhinganyana. Sathane u mu
fhura nga u mu hangwisa Mudzimu na milayo yawe.
Kana arali a tshi kha di timatima u ita hetshi tshivhi Sathane u a mu hevhedza a ri: „U

- 23 -
songo vhilaela Mudzimu ha londi zwithu hezwi zwituku na hone hafhu Mudzimu a
khathutshela vhathu vhothe vha vhaitazwivhi.Ndi u shaya nungo ha muthu. A zwi dini
vhanwe vho no di wa phandani vha di dovha vha hangwelwa.Vhonani vha re kha dakalo
heli. Mudzimu u do vha lata vhothe naa?“ Ha vha hone u kundwa nga mulingo.
Nga murahu ha zwenezwo iteaho luvalo lwawe lu do mu dina nga maanda u do
tshenuswa nga tshinwe na tshinwe tshi mu humbudzaho tshenetsho tshivhi. U do
tetemela a tshi pfa ipfi la Mudzimu vhunga tshi amba tsimuni ya Edeni a tshi ri:“Adamu u
ngafhi?“ Nga vhuya luvalo ha tsha pfa ipfi la Mudzimu. Muthu ha tsha vhona uri o xela
ndila ya vhutshilo. Arali u songo di-hwala kana arali wa munna a songo wanala zwothe
zwo luga. „Vha khou tamba“ na vhabebi vha nga di zwi amba uri ndi u tamba. Hone ndila
hei ya u humbula ndi ya vha sa tendaho Mudzimz a tshilaho arali hu si na u tshinya nga u
vhona mitshelo.Murena Yesu u ri funza zwine zwo fhambanaho na hezwi.
U ri: „A vha nne ndi ni vhudza inwi ndi ri:A lavhelesaho musadzi nga u mu emula, o no
vha vha phombwe mbiluni yawe.“ (Mateo 5:28)
Musi ri tshi humbula tshivhi tsha vhupombwe kha ri humbule leri ine na zwitepisi zwa rathi
ine tshivhi hetshi tsha gonya ngazwo.
Hu thoma vhupombwe ha MATO.
Vhupombwe hu thomisa zwone: u vhona tshithu tsho dzivhiswaho wa tama u tshi dzhia.
Arali mato a tshi takalela u zwi dzhia wa sa tuwa, wo no vha phombwe. (Mateo 5:28)
Tshi tevhelaho tshi pfi ndi vhupombwe ha MUHUMBULO.
Hezwi zwi amba uri arali muthu o no vhona tshithu tsha dakalo livhi u thoma u dzula a tshi
tshi humbula a vhuya a tshi ita. Hezwi zwi itwa nga u tshi humbula lunzhi na lunzhi hune
muthu a vhuya a ita na u tshi lora. Vhutshilo hawe ha nga ngomu ho tshinyala hune a sa
tsha funa na u tetshelesa lila ipfi la Mudzimu li re nga ngomu ha muthu, ngauri li khou thutha
dakalo la vhuvhi li re ngomu hawe.
U bva henefho liga li tevhelaho li pfi ndi vhupombwe ha LULIMI.
A si sokou humbula .Muthu u pfa a tshi funa u amba nga hazwo a tama u rathisela lutamo
holu kha vhanwe-vho. A takala musi vhathu vha tshi sea musi a tshi amba zwenezwo
zwa vhudabadaba.
Tshivhi hetshi musi tsho no toka midzi a tshi nga tupuwi hu songo tevhela liga line vhana
kana vhahulwane vha ri ndi U TAMBA. Vha humbula uri ndi u tamba ngauri a huna tshi
bvelelaho.
Vhupombwe ha ZWIITO.
Hone ho tou sala zwituku-tuku u swika kha liga li tevhelaho. Vhupombwe ha mishumo
vhune ha bveledza mitshelo yothe.Ho swika heli liga arali Mudzimu a sa tou rwa nga
thamu i pfalaho.
Vhupombwe ha NDOWELO.
A huna tshine tsha do ni kundisa u swika kha liga li tevhelaho li no pfi vhupombwe ha
ndowelo.
A si vhathu vhanzhi vhane vha nga kona u di-sola musi vho no vha kha liga heli la u
fheledza uri vha kone u vhofhololwa kha mbofho hei ya vhupombwe. Nga maanda a
vhathu a zwi konei. Vho xela. Ngauri vho tshinyekanya muvhili vhawe u re nndu khethwa
ya Muya Mukhethwa.(1.Vhakorinta 6: 19)
Vhane vha edzisa u dzumba tshivhi tshavho musi vho dzhena mabaini na munna e si
wawe. Vha la mishonga ya u thivhela uri nowa i songo fara.Tshivhi hetshi tshi sokou
tshinya muvhili.
Vhanwe vha engedza tshivhi hafhu nga u wisa thumbu,musi vho vhifha muvhilini nga u ita
vhupombwe. Kha mulayo muswa wa South Africa u bva 1997 ABORTION i nga

tendiwa ( under certain condition), fhedzi mulayo wa Mudzimu u ri: „U songo vhulaha.“
Phanda ha Mudzimu ndi tshivhi, ngauri ane a wiswa thumbuni ndi nwana mutuku, o fhiwa
vhutshilo hawe nga Mudzimu.
Uyu u vhulaha nwana a thomaho muvhilini wawe na ene mune a nga fa nga u wisa
thumbu, arali mushumo hoyu a songo itiwa Sibadela. Vhanwe vho no fa ngauralo zwi tshi
itiwa dakani. Vho di vhulaha nga u ita zwenezwo. A vho ngo tsha kona u di-sola na u
rembuluwa.
Vhe vha ya Sibadela u wisa thumbu vha nga tshila, fhedzi vha pfa vhutungu mbiluni
minwaha minzhi.Luvhaloni vha divha uri vho ita tshivhi phanda ha Mudzimu nga u vhulaha
nwana wavho.
Kha ri vhee thabelo ya u di-sola:
- 24 -
Murena,ri pfa ro tshinyala,
Dzimbilu dzhashu dzi a lwala.
U nanga i ri fhodzaho,
U ngwana yo ri felaho.
U ri hangwele he ra pfuka,
U ri farise u shanduka,
Bvisa mbilu dzi sa vudi,
U ri vhumbele dzavhudi.

VII. RI NGA DI FARA HANI URI RI SI KUNDWE NGA MILINGO?
Ri vhala : 1.Yohane 2 : 15 - 17.
Ri nga phetha hani mulayo wa 6? Ri nga kona hani u kunda milingoni yashu? Ri nga
fhindula nga ndila nnzhi:
SHAVHANI MULINGO U TSHI NI DELA.
Tsha u thoma nga ri sendele kule arali ri tshi divha uri hune ra vha hone
mulingo u nga do ri dela.
1.NI SONGO MONA-MONA NNDA VHUSIKU.
Vhaswa vhanzhi vha ponyoka mulingo hoyu tshifhinga tshothe, ngauri u tshesa nnda
vhabebi vhavho a vha vha tendeli. A vha tendi uri musidzana a tshimbila e ethe duvha li
tshi kovhela. Ni na mashudu arali vhabebi vhanu vha ni lavhelesa ngauralo. Ni songo vha
nyadza nga u sa pfa arali vha tshi ni kaidza, ngauri nga ndaelo hei ni nga ponyoka
mulingo. Vhana vhanzhi vha na ndowelo mmbi dza u tshimbila vhusiku musi nwedzi wo
tshena, hone swiswi ndi nguvho ya zwivhi. Zwenezwo vhasidzana na vhathannga vha
songo tenda uri vha vhe swiswini vhe vhavhili.
2. NI SI DZULE HUNE HA KHOU NWIWA HALWA KANA ZWINWE ZWI
VHILAHO.
Halwa ho thutha mita minzhi.Vhathu vho kambiwaho a vha tsha divha zwine vha ita
zwone.Thoni a dzi tshee ho.A vha tsha kona na u di-vhusa. Vhupombwe hunzhi ndi
mutshelo wa halwa. Vhana vho no bebwa nga vho kambiwaho hunzhi vha shaya nungo
kana vha lwala nga inwe ndila, ngauri zwi vhilaho (alkohol) zwo dzhena malofhani a nwana
a mvhilini wa mme awe.
3. SHAVHANI KHONANI MMBI.
Vhanzhi vho xela ndila ngauri vho sumbedzwa ndila mmbi nga vhanwe. Arali ni tshi
vhona uri mugede ndi muthu o tshinyalaho, ni songo ofha u mu shavha,naho vhanwe vha
tshi ni sea. U konana na muthu o tshinyalaho ndi u konana na zwivhi zwawe.
Hu na madakalo manzhi ane vhathu vhanzhi vha di-phina ngao o vhofhekanaho na
mushumo muvhi. Haya madakalo ni songo a tama.
Kha ri elelwe dakalo line rine ra wana nga ipfi la Murena Yesu kerekeni na khuvhanganoni
ya vhaswa na hune ha dzula muya wa Kristo.
Arali ni tshi dzula na Murena Yesu mbiluni dzanu, madakalo a zwivhi ni a pfa sa mitshelo
yo sinaho, ha tsha kona u ni kunga,ni a a nengwa.
4. FHAMBANANI NA VHANE VHA VHA NA ZWIAMBO ZWI SHONISAHO.
Vhanwe vha funa u amba miswaswa nga mafhungo a vhusadzi vha amba nga u tonga.
Ni si see navho, ni si tende uri hu swaswiwa sa dabadaba ni hone.
5. SHAVHANI ZWIFANYISO ZWIVHI.
- 25 -
Hunzhi dziguranndani dzo fhambanaho hu na mafhungo kana zwifanyiso zwi songo

lugaho.Nga TV mafhungo manzhi a songo fhataho vhutshilo hu dzhena mitani yashu. Vha
sumbedza vhasidzana vha songo ambaraho nga pfanelo kana zwifanyiso zwa munna na
musadzi zwi no vusa nyemulo fhedzi. Vha sumbedza mafhungo manzhi a vhupombwe
na a mutalano a limodzaho muya ya muthu.
Vhanwe nga u sa pfesesa fhungo heli vha vhea zwifanyiso zwo raloho nduni dzavho
arali tshi hone kha khalenda.Arali muthu a tshi lavhelesa zwifanyiso zwivhi hunzhi nga
maanda kha TV, zwi do dzhena tshothe muthuni. Hunzhi muthu uyu u do dovha a zwi
vhona phanda ha mato awe a muya,ha tsha kona u zwi hangwa. Zwe a vhona zwone ndi
pfunzo khae,u tama u fana na muthu we a mu vhona nga zwifanziso we a khodiwa nga
maipfi manzhi.I ri: a no toda bvela-phanda u ita ngauralo. Zwifanyiso hezwi ndi mulimo
kha vhathannga na vhasidzana vhanzhi na kha vhanna na vhasadzi vhanzhi.Khwine ndi u
dzima TV arali mafhungo enea a sumbedzwa.
„Tshivhonetsheli tsha muvhili ndi ito. Huno arali ito li livhi,na muvhili wau u do vha wa
swiswi wothe. Zwino-ha arali tshedza tshi re kha iwe tsho no vha swiswi, swiswi lone li do
vha lingafhani.“ (Mateo 6 : 22 na 23)
Ngauralo ni si vhale dzibugu dzi si na mafhungo avhudi. Ndi tshefu i no kona u tshinyadza
muthu. Arali dzi zwandani zwanu ni dzi kerukanye dzi fhisiwe uri vhanwe vha si khakhiswe
ngadzo.
6. IVHANI NA MIHUMBULO YO TAMBAHO.
Ndila hei ya u vhoxwa nga vhupombwe i thoma nga u tama zwithu mihumbuloni.
Ni vhe na mbilu yo tambaho. Ni si humbule zwine na toda u dzumba phanda ha mmeanu
kana phanda ha Mudzimu. Ni rabele ni humbule zwa tshedza,ndi hone mihumbulo
hei i tshi do ni tutshela, mbilu i kona u elelwa zwa lufuno lwa Kristo.
Thabelo:
7.NI SONGO TAKALELA VHUBVA.
- 26 -
„Murena! Mbvise zwivhini,kha ndi tou
handululwa nga Iwe ndi bve tshikha.
Ntanzwe,ndi fhire mahada nga u tshena.
U songo ntsanda nga mulandu wa zwivhi zwanga,
phunya vhutshinyi hanga hothe.
Ntsikele mbilu yo tambaho,U mpe muya muswa
wo khwathaho.“ (Psalme 51)
Ni fanela u guda u shuma nga maanda. Shumani ni netise muvhili wanu ndi hone nga
madekwana ni tshi do edela nga u tavhanya nahone ni do edela nga maanda,ngauri no
neta. Ndi hone mihumbulo hei ine ya dela muthu vhusiku i kundwa u ni vhofha.
8. KUAMBARELE KWANU KU HULISE MUDZIMU.
Vhasidzana vhanwe vha vhona uri vhanwe vha a di-phina na vhathannga. Vha na
vivho,ngauri na vhone vha funa u takalelwa ngauralo.Vha pikisa vhala nga kuambarele
kwavho uri vha vhonwe nga vhathannga.Nga ndila hei vhathannga vha nga dzheniswa
mulingoni wa nyemulo nga mulandu wa u tonga hanu na inwi ni nga di-dzhenisa mulingoni
ni mune.
Khamusi ni a di-vhudzisa nga u tima-tima: „ndi nnyi ane a kona u di-fara? A hu na.“
Kha Vhagalata 5:16 ho nwaliwa ha pfi:
„Tshimbilani lwa Muya,ndi hone ni sa do ita zwine nama ya emula zwone.“

- 27 -
Ane a di-kumedza ha Murena Yesu u fhiwa mbilu nntswa. Ha tsha tama zwivhi nahone
ha tsha takalela zwivhi. U a tama zwivhuya.Murena Yesu u mu shumisa uri a do vha
muthu wa tshedza.

- 28 -
VIII. NDI NGA VHOFHOLOLWA HANI NDO VHOXWA NGA ZWIVHI?
Vhalani Yohane 8 : 36
1. VHANZHI VHO VHOXWA NGA TSHIVHI.
Vhanwe vha nga ri:“Nne ndo kundwa u di-fara na u khetha ndila yavhudi. A thi na maanda
a u pandela mihumbulo mivhi na mishumo mivhi. Sathane u na maanda. Mudzimu u a
divha uri ndi a zwi kona kana a thi zwi koni.“
Vha no ralo vho talukanya fhungo lithi li re na ngoho. Milingo i ri delaho a i di i tshi bva nga
nnda fhedzi, i bva ngomu mbiluni dzashu. (Mateo 15: 18 na 19).
Arali ri tshi khakha ri vhona uri mbeu ya vhuvhi i NGOMU hashu. Ndi zwone zwine
vhanwe vha ri: „A zwi nga konei u lwa na u kunda mulingo wa vhupombwe.“ Ndi ngoho
naa?
Ee, zwi nga vha ngoho, arali muthu a sa athu u rembuluwa a sa divhi maanda a Muya
Mukhethwa. Arali a tshi fulufhela maanda awe fhedzi u wa hafhu na hafhu.
Bivhili i ri funza uri tshivhi tsho dzula namani yashu u bva khakhani ha Adamu na Eva.
Mbeu ya tshivhi i kombetshedza vha lino shango u ita tshivhi vhunga Paulo a tshi amba
kha Vharoma 7:19:
„A thi iti zwivhuya zwine nda zwi tama,zwivhi zwine ni si zwi tame ndi zwone zwine nda
zwi ita.“
Haya maipfi a livhana na muthu e wa tsiko a sa athu u bebwa hafhu.
Ndi mafhungo mahulwane a uri mutendi muswa u fanela u guda uri a divhe uri hu na
vhathu vhavhili vho fhambanaho vhukuma. Muthu wa tsiko, o waho, a songo
rembuluwaho na muthu o rembuluwaho o bebwaho hafhu ane a ima ndovhedzoni yawe
lutendoni.
2. MUTHU MUSWA O BEBWAHO HAFHU HA TSHILI NGA HUNE NYEMULO
DZAWE DZI MU KOMBETSHEDZA na hone ha fulufheli maanda awe. Hone u
divha uri:
„A hu tsha tshila nne, hu tshila Kristo kha nne.“ (Vhagalata 2 : 2O a)
Kristo o fa uri zwivhi zwashu zwi fhedziswe, zwino rine vhakriste ro lovhedzwaho nga
lutendo ra diswa khae ro tanzwiwa zwivhi zwashu.Ri vho tshila kha vhutshilo vhuswa ha
lufuno lwa Mudzimu. Ngauri zwino ro no vha matavhi a mutokola u wa vha Kristo.
Ndi ngoho na kha nama ya vhakriste hu kha di vha na zwivhi, zwine zwa linga nga
maanda u vhusa muthu,zwine zwa di funa u dovha u mu kunda. Hone zwivhi zwi re
ngomu hashu a zwi tsha kona u ri vhusa arali Murena Yesu e ngomu mbiluni dzashu.
3. HU NA NNDWA YA DUVHA LINWE NA LINWE YA ZWIVHI ZWI RE NAMANI
YASHU NA MUYA WA KRISTO A RE MBILUNI DZASHU.
(Vhagalata 5:1)
Yesu Kristo o kunda maanda a zwivhi tshifhambanoni a ri vhofholola.A kunda-vho tshivhi
namani yashu na muyani yashu.
Rine vhakriste ri songo ri: „A ri zwi koni, ri a kundwa ngauri a ri na maanda, Sathane u a ri
kunda .Maanda awe a fhira ashu.“ Kristo ane a dzula dzimbiluni dzashu nga Muya
Mukhethwa u na maanda a fhiraho a Sathane na maanda a nama yashu.

Zwino mbudziso ine na fanela u i fhindula ndi hei:
MURENA YESU KRISTO U TSHILA KHA NNE?
U dzhena hani kha nne?
No fhiwa Muya Mukhethwa ndovhedzoni. Tshifhiwa hetshi tsho dzumbama nga ngomu
hanu sa lupfumo.Hone Muya Mukhethwa u funa u shuma nga ngomu mbiluni yanu na
muvhilini yanu. U fanela u ni shandukisa. U toda u ni funza u vhenga zwivhi na vho funa
Murena Yesu na u mu shumela. Hei shanduko i pfi thembuluwo. Naa no no thoma u
rembuluwa naa? Na rine vhatendi ri fanela u thoma u rembuluwa ra kona u pfi vhatevheli
vha Kristo .Muthu ha koni u rembuluwa nga ene mune.Ndi Muya Mukhethwa a mu
rembulusaho.
Muya Mukhethwa u ni isa ha Mutshidzi Yesu Kristo uri a vhe ene a vhusaho mbilu yanu
na muya wanu na muvhili wanu.
Muya Mukhethwa u do thoma nga u ni sumbedza uri ni muthu muvhi wa muitazwivhi.U
do ni sumbedza zwivhi zwe na ita na zwine na khou ita. Zwi pfisa vhutungu. Hone arali ni
tshi tenda u pfa vhutungu honoho mbiluni yanu ni tshi khou di-sola nga ngoho.
4. DAKALO LA MUTENDI A NO TSHILA NA KRISTO:
Muya Mukhethwa u do ni isa ha Yesu Mutshidzi na uri o tusa zwivhi zwothe zwa kale kha
inwi . Kristo u funa hani ni tshi di kumedza kha ene u do dzula mbiluni yanu .U do ni
tshimbidza e Mulisa wa ndele. U do ni tanzwa hafhu na hafhu vhunga ni tshi mu humbela.
U do ni funza u phepha zwivhi. U do kunda maanda a Sathane nga tshifhinga tsha
mulingo. Hunwe na hunwe hune na ya Kristo u kha inwi, u do amba na inwi. Ni gude u
tetshelesa ipfi lawe. Ni vhale ipfi lawe Bivhilini duvha linwe na linwe uri ni takalele u
tshidzwa ha ene. Ni livhuhe thabeloni kana nga luimbo lwa u khoda maanda awe. Ni
khode lufuno lwawe lungafhani a tshi ni vhofholola. Ni livhuhe uri Kristo o ni ita
tshivhumbwa tshiswa.
Ni tode u konana na vhanwe vhatendi vha re ndilani hei.Ndi zwone zwine na dzula ni kha
dakalo. A ni tsha diphina nga zwivhi ngauri dakalo lanu ndi u vha na Kristo.
5. O VHOXWAHO A NGA REMBULUWA HANI?
Arali ni tshi ri: „Nne a thi athu u rembuluwa,ndi kha di takalela madakalo a zwivhi a no nga
vhupombwe na zwinwe na u sa losha Yesu Kristo.“ Ndi hone ni thome u di-sedza.
Zwino afho no fanela u ita mini?
Rabelelani,Muya wa Kristo u do ni sumbedza ndila ya u bva mbofhoni dzanu.
Ni tavhanye ya u ya ha Mufunzi wanu kana ha muranga-phanda wa musadzi. Uyu muthu
u do vha mulisa wanu, u do ni tetshelesa. U do ni farisa uri ni wane ndila hei ya u ya ha
Kristo.
Tsha phanda ndila hei ndi ndila ya u di-sola.
6. U DI-SOLA NDI URI MINI?
- 29 -
a) No fanela u lila mbiluni yanu ni tshi lilela zwivhi zwanu.
b) Bulani zwivhi zwanu phanda ha Mudzimu na phanda ha mudinda wawe.Ni songo
ofha u amba nae tshiphirini ni ambe zwothe zwi ni lemedzaho ni sa dzumbi tshithu.
Ha nga ni lati. Ha tendelwi u vhudza vhanwe vhathu. Zwothe zwe na mu vhudza
mushumo wawe ndi u thetshelesa zwine na bula a kona u ni vhudza zwine na fanela u
ita uri ni thomolole vhutshilo vhuswa. U do humbelo khangwelo ya Kristo kha zwothe

- 30 -
zwe vha bula zwone.Kristo u do ni tanganedza nga dakalo na tshilidzi tshawe.
Mudinda wa Mudzimu u do ni divhisa khangwelo ya Kristo dzinani lawe. Vhadinda
vha Yesu vha na eneo maanda: Vhalani Yohane 2O : 22 - 23.
c) Ni fanela u tenda vhukuma uri ngoho tshivhi tshanu tsho tuwa tshothe matoni a
Mudzimu. Tsho tanzwiwa nga malofha a Kristo a thengo khulu .Tendani uri nga
thabelo ya mudinda wa Mudzimu Muya wa Yesu u ngomu hanu.U do ni tika uri ni si
we hafhu.
d) Itani zwothe zwe mufunzi kana muranga-phanda a ri ni ite.
„U songo tsha dovha wa ita tshivhi.“ ( Yohane 8:11)
Zwi amba uri ni fanela u tutshela kule na zwivhi nga u sa sendela tsini ha nga vha na
mulingo wa tshenetsho tshivhi. Elelwani zwe tshivhi tshanu tsha thomisa zwone uri ni
si dovhe na ita zwine zwa nga dovha zwa tshi vhuisa.
7. RI NGA LWA HANI NNDWA TSHIDELE?
Ri khou lingwa duvha linwe na linwe,nahone a hu na muthu ane a nga lwa na maanda a
swiswi ene mune. Na vhane vha vha vhakriste vhukuma vha kona u suvha , vha wa arali
vha sa sedzesi. Zwenezwo nothe ni fanela u lwa ni tshi khou khwathiswa nga Muya wa
Kristo duvha linwe na linwe. Kristo u funa ri tshi aluwa maandani awe ri ise phanda
lutendoni kha minwaha ya vhutshilo hashu.
Zwino ri do lwa hani ra aluwa hani lutendoni?
a) Rabelani nga u amba na Murena Yesu Kristo na nga u fhumula phanda ha ene uri a
kone u amba na inwi.
b) Vhalani fhungo la Mudzimu duvha linwe na linwe uri ni divhe zwi funwaho nga
Mudzimu.
c) Ni songo tahela u vha hone kerekeni na mitanganoni ya vhaswa. Ambani na mufunzi
kana na vhanwe vharanga-phanda nga ha u tshidzwa hanu.
d) Ivhani murado wo khwathaho wa tshivhidzo nga u shuma mushumo wa Kristo nga
mulomo na nga zwiito zwanu.
e) Tshisima tshihulwane tsha maanda ndi Tshilalelo tshikhethwa, ngauri ndi hone hune na
tanganedza Kristo hu si muyani fhedzi na nga muvhili yanu. Ndi hone hune malofha
awe a ni tanzwa zwivhini zwa mihumbulo na zwa zwiito.
Imbelani Murena Yesu luimbo lwa thendo duvha linwe na linwe.
Thabelo: Kha ndi U nambatele, Kha ndila ya u tenda,
U mpfunze,ndi U pfe. Ndi vhe o khwathaho,
U mpfare ndi si xele, Ngei hune vha U renda
Ndi tshile,ndi si bve Na nne ndi swike-vho. Amen.

- 31 -
IX. VHASIDZANA VHA VHAKRISTE VHA DI-LUGISELA HANI U VHA NA VHA
MUTA?
Ri vhala : Vhaefesa 4 : 15.
Ni nga ri ri tshe vhathu vhaswa, ni nga sea ni tshi pfa mafhungo a u di-lugisela u vha na
vha muta ngauri mihumbulo hei i tshee kule na a huna mukhwasha o divhwaho.
Hone vhonani fhungo heli: arali no no fhedza tshikolo, vhanwe kha inwi vha khou funa u
vha vhadededzi kana vhaongi kana vha do ita mushumo munwe. Vha fanela u guda
minwaha minzhi tshikoloni kana yunivesiti uri vha do kona u fara mushumo une vha do
funa u ita.
Zwenezwo ri fanela u guda na u di-lugisela minwaha minzhi uri ri vhe vhomme na
vhasadzi vhukuma.
U thoma u di-lugisela vhusadzi a zwi thomi musi musadzi o no vha muthu wa thovhela.Ni
fanela u thoma ZWINO u di-lugisela. Ni ya phanda minwahani i daho.
Arali ni tshi sedza vhafhati na vhona uri vha thoma nga u ita mutsheto wa matombo o
khwathaho. Nndu ine ya fhatiwa kha mutsheto i songo khwathaho a i imi, i a wa nga u
shaya thikho. Ndi tshifanyiso vhutshiloni hashu. Ri si humbule uri ri do vha vhafumakadzi
na vhomme vha re na lufuno lwa ngoho arali ri songo thoma namusi u vha na mutsheto na
matombo manzhi o khwathaho ane a do shumiswa kha u fhata nndu yavhudi.
1. ZWINE NA TAMA ZWONE MUSI NO NO ALUWA NDI MINI?
Khamusi vhanwe vha pfesesa mbidzo yavho naho vha tshe vhaswa vha fhindula
mbiluni dzavho:
RI FUNA U VHA MME WA LUFUNO!
Ndi nga vha tshipikwa tsha vhasadzi mashangoni othe.
Ni takalela nwana na lushie. Hayani ni beba nwana mutuku.Zwino ni tshi tonda nwana
mutuku,mbiluni yanu hu da zwe Mudzimu a ni kovhela zwone,zwine zwa vha tshifhiwa
tsha vhasidzana vhanzhi-vhanzhi: dakalo la u tonda na u linda na u beba. Ndi mbidzo
yashu u vha mme a lufuno. Mbidzo hei i hone-vho arali vhanwe vha si tame u dzewa
kana vha kundwa u dzewa kana vha songo vha na vhana vho bebiwaho ngavho.
Lufuno lwa ngoho lu nga vhonwa nga mushumo wa vhutshilo hothe ha muthu. Khamusi
munwe a nga vha mudededzi kana muongi kana mudokotela kana murengisi kana
munwaleli. Mishumo i a fhambana. Hone vhathu vha zwi vhona ndi muthu-de kana ndi
muthu wa lufuno na wa vhuthu a konaho u di-hangwa a di-nekedzela vhanwe mushumoni
wawe a tonda vha no shaya lufuno a tama u farisa vhanwe vha no toda thuso. Ndi zwe
ra khethela zwone nga Mune wa lufuno uri na rine ri vhe vhafarisi na vhomme vha lufuno
lwa ngoho.
Hezwi a zwi dzuli zwi hone mbiluni dzashu naho ro vhona uri musidzana munwe na
munwe u tama u vha na vhana. U tambisa popi a tshee mutuku. Hone musi muthu a tshi
vho vha mme vhukuma u fanela u fhiwa tshifhinga tsha u aluwa lufunoni lwa ngoho. Ri
fanela u guda zwi kondaho tshifhingani hetshi tsha u hula.
2. RI FANELA U GUDA LUFUNO VHUKUMA NA U DI-VHUSA NA U DI-
HANGWA NA U SHUMELA VHANWE.
Ri gude uri ri si di-hudze nga u toda zwone zwine zwa takadza rine vhane fhedzi, ri tode
zwine vhanwe vha zwi takalela. Kutshilele kwo nakaho a ri koni u ku guda nga duvha lithihi
kana nga munwedzi muthihi.
Madi a tshi bva tshisimani thavhani a vha na maanda mahulu musi a tshi ela miedzini.
Hone ngei fhasi madi a nga oma arali o swika hu re na mutavhani na hatsini arali a si
manzhi mulamboni. Fhedzi madi a nga shuma nga maanda arali vhathu vho tou ita
mugero, a nga kona u sheledza ngade khulwane. Ri humbula na madi e a dzhena
dzibommbini a ya hothe-hothe hune vhafhati vha vhea dzibommbi hone. A nga gonya-

- 32 -
vho, ngauri maanda mahulu a a kombetshedza u ya phanda. Zwo ralo-vho na kha lufuno
lwe lwa vhewa vhutshiloni hashu nga Muya wa Mudzimu. Lufuno hulu lu fanela u aluwa lu
fanela u vhusiwa u tshimbidzwa „mugeroni“, uri lu kona u shumela vhanwe.
3.RI NGA GUDA HANI U SHUMELA VHANWE NGA LUFUNO?
a) Ni thome u vhona zwine vhanwe vha zwi takalela hayani kana tshikoloni kana henefho
hune na dzula hone. Ipfani zwine vhanwe vha tama zwone,zwine vha shaya zwone
zwine zwa vha farisa.
Ni fhiwe MATO A NO VHONA VHUKUMA. Gudani u vhona zwine vhabebi vhanu
na vho-makhulu vha tshi toda zwone. Ni vha farise vha sa athu u ni humbela.
b) Gudani u pfesesa vhanwe naho vha sa fani na inwi.
Vhathu vhothe a vha fani na inwi. Vha fhambana nga ndila nnzhi ya maitele na mikhwa
na zwiito. Ni pfesese nga mini vha ita ngauralo. Vhathu vha songo ni takadzaho vha
toda-vho u funiwa.
c) Ni gude u vha na vhulenda.
Ni songo vha na maipfi a vhuhali arali ni tshi fhambana na munwe. Ni hulise
vhahulwane vhothe vhane na tangana navho.Ni vhuse maipfi anu ni si seme vhanwe,
ni silifhedze vhuvhi nga vhuvhi. Ni hangwele munwe na munwe we a ni khakhela. Ni
tavhanye u humbela khangwelo arali inwi no tungufhadza munwe. Ni songo lindela u
humbela pfarelo u swika tshifhinga tsha musi mugede o no talukanya u tshinya hanu.
„Lufuno lu pandela nyofho kule.“(Yohane ya 1, 4 : 18) A re na lufuno ha ofhi u amba
na mafhuno ngoho. Mazwifhi a nga thuta u konana ha vhathu.
Ni gude u di-dzima zwithu zwituku. Arali mme vho ka tshikoli vha nea vhana vhavho
tshikoli tshi sa vha tanganye vhothe, inwi gudani u di-dzima uri vharathu vha kona u la.
d) NI SONGO DI-HUDZA NGA U NYADZA VHANWE.
Arali ni tshi laiwa ni songo di-kukumusa na hana u pfa. Ni di-hangwe ni humbule uri
vhanwe ni nga vha takadza hani. Ni tamele vhothe mashudu, ni si vhe na maswina.
Hulisani vhabebi vhanu,naho ni sa koni u talukanya zwothe zwine vha ni laya zwone,
ngauri vha tama uri ni wane vhutshilo havhudi.
Ni songo vha nyadza nga u humbula uri a vho ngo funziwa, ni vha fhira nga ndivho.
Zwi nga vha ngoho, fhedzi vha ni fhira kule nga u talukanya vhutshilo. Ni songo
sasaladza vhabebi vhanu.
e) NI TONDE VHANWE NGA VHUTSHILO HA DUVHA LINWE NA LINWE.
Arali vhaeni vha dzhena mutani ni vha sumbedze lufuno nga u vha shumela.Ni songo
thoma na vhudzwa.
Arali khonani yanu a tshi lwala ni ye ni mu thuse nga u mu itela zwo fanelaho mutani
naho ni songo laedzwa uri ni zwi ite.
Ni songo hangwa u vhea thabelo nae.
4. LUFUNO LWA NGOHO LU NGA DZHENA HANI MBILUNI DZASHU?
Ni nga ri: „hezwi zwothe a thi zwi koni, zwi a konda.“
Ndi ngoho. Hone arali ni sa zwi tami zwi a ni kondela u zwi ita. Arali ni tshi zwi tama nga
mbilu yanu yothe ni do koniswa.
Lufuno lwa ngoho muthu ha koni u guda nga maanda awe u fanela u tou fhiwa. Nga nnyi?
Ndi Murena Yesu ane a do ni konisa ane mbiluni yawe ha vha na tshisima tshi sa xiho
tsha lufuno, lu re lwone lufuno lwa ngoho. Ni ye tshisimani tshenetsho nga thabelo.
Sedzani tshifanyiso tsha musamaria wa khathutshelo kana Murena a tshi di-tukufhadza a
tshi tanzwa milenzhe ya vhafunziwa vhawe.
Lufuno lu no fhira zwothe ni lu vhona tshifhambanoni Murena Yesu a tshi fela vhatshinyi
vhahulu-hulu.

- 33 -
Kha ri di-nekedzele lufuno holu,ri tame uri Murena Yesu a vhe khonani yashu ane a vhusa
mihumbulo, maipfi na mishumo yashu.Muhumbulo wa u thoma ri tshi vuwa nga
matsheloni na mihumbulo wa u fhedza ri tshi lala nga madekwana i vhe thabelo.Ane a dinekedzela
Murena Yesu tshothe u fhiwa Muya wawe na lufuno nga ene a vha tshisima
tsha lufuno.
Ane a guda u vha na lufuno na u sa fhela mbilu vhe muthu muswa ndi ene e re na mulalo
na dakalo mutani musi o no dzewa.Lufuno lu fhata muta. Mitshelo ya lufuno ndi pfano na u
hulisana na u tetshelesana. Mashudu arali hu na muta hune munna na musadzi vho guda u
shumelana na u takadzana vha kathutshelana kathihi na vhana vhavho.

- 34 -
X. NDI NNYI ANE A NGA VHA MUFARISI WANGA?
Musi muthu a tshi funa u di-khethela muthu ane a fanela u vha mufarisi wawe vhutshiloni u
ita zwihulwane. Ndi mafhungo vhukuma uri ndi nnyi ane a khethiwa, nahone lufuno ndi
lwone lune lwa fanela u sumbedza ndila kha u khetha honohu.
Zwila kale ndi musi vhabebi vha tshi khethela vhana vhavho mita ine vha funa vha tsi
dzea kana vha tshi dzewa khayo. Vhane vha muta ndi hone vhe vha vha vha tshi sumba
muthannga kana musidzana ane a fanela u dzea kana u dzewa.
Maduvha ano muthannga u di-khethela mufarisi wawe ene mune. Hone naho zwo ralo
vha murole wonoyu une wa khou khetha vhafarisi vha songo nyadza nyeletshedzo dza
vhabebi vhavho, nga maanda vhabebi vha re vhakriste.
Vhasidzana vha funa u dzewa musi vho aluwa. Hone aya maduvha vhasidzana vhanzhi
a vha tsha vhingiwa, ngauri vha vha na vhana vha sa athu u dzewa.
Naho muthannga a nga fulufhedzisa musidzana uri u do mu vhinga kanzhi a mu tutshela
arali a vhuya a mu khakhisa,ngauri ene u do vha a sa athu u swika kha murole wa uri a
kona u vhinga. Ha athu u kona u wana tshelede ya u mala na hone ha athu u kona u vha
na muta wawe, ngauri u tshee muthu muswa.Ha holi ene mune.
Divhani uri na vhathannga vhenevho vho xela-ho ndila yo lugaho.Kanzhi a vha funi u
dzea o no vha ho „musadzi“ wa munwe. A vha todi musadzi munwe wa „second hand.“
Vha toda musidzana wa sa athu u divha munna. Ndi u di-fhura arali musidzana a tshi
humbula uri o fanela u fha muthannga tsumbedzo ( proof ) ya lufuno lwawe a sa athu u
vhingwa a tshi tenda u lala nae.
1. VHATHANNGA VHO FULUFHEDZEAHO VHA TODA MUSIDZANA-DE VHA
TSHI DZEA?
Arali e muthannga o fulufhedzeaho ha nga todi musidzana a tshi sedza madzanga manzhi
a u tonga ngao na u naka ha tshivhumbeo tsha muthu. U a takalela musidzana o nakaho,
hone u a funa ane a nga vha-vho mme a vhana vhawe nga maduvha a daho.
Namusi huna vhasidzana vhanwe vhane vha xedza vhathannga nga u vha kunga nga
ndila nnzhi mmbi. Musidzana o fulufhedzeaho u farisa vhathannga nga u vha na thoni, nga
u linda tshiphiri tshawe, tshine a do tshi divha murahu ha mbingano fhedzi. Musidzana
nga a litsha u di-linda a di-lata, o xedza mudifho wothe wa vhutshilo ha matshelo.
Muthannga o fulufhedzeaho ha todi musidzana ngauralo a tshi dzea.
Zwine zwa mu takadza-vho kha musidzana ndi kushumele kwothe kwawe arali a tshi kona
u di-fara nga ndila yavhudi, a tshi ambara zwiambaro zwi si na mashika, musidzana a sa
di-gudisaho u tambisa tshelede.Arali muthannga u na dzipfunzo dza nntha hunzhi u todavho
musidzana ane a funziwa ngauralo.Musidzana o tamiwaho u divha u shuma a sa
bvafhi. U fulufhedzea kha zwothe zwine a ita, a na ngoho e mutendi vhukuma.
Sedzani vha kale Bivhilini vho khetha hani musadzi. Vhalani Genesi 24. Mudinda wa
Abrahamu o toda u shumiswa nga Mudzimu a tshi todela Isaaka musadzi. O humbela
thabeloni u sumbedzwa o khethwaho nga Mudzimu. Na namusi ndi ndila yo fanelaho kha
muthannga ane a vha mutendi. Hu songo khetha nama fhedzi, hu khethe na muya u
vhuswaho nga Muya wa Mudzimu.
2. MUSIDZANA A NGA KHETHELA HANI MUFARISI?
Musidzana a nga khetha-vho? Ee, fhedzi u khetha nga inwe ndila i sa faniho nga ya
muthannga. Vhunga e ene ane a do maliwa, e ene ane a do vhingiwa,zwenezwo u
fanela uri nga kudifarele kwawe u sumbedza zwavhudi uri ha tendi muthannga ane a si
vhe na mikhwa yavhudi.

- 35 -
Vhasidzana, divhani zwauri ndi liga lihulu u khetha mufarisi ngauri ndi wa vhutshilo
hothe.Zwi a vhavha arali tshivhili tshi ita mutalano nga u sa pfana. A zwi funiwi nga
Mudzimu.Nga ndaelo yawe na phathutshedzo yawe vho vhinganaho vha vhathihi u
swika lufuni.
Ni songo humbula mathomoni: arali ndi kundwa u pfana nae, ri nga dovha ra fhambana.Ni
khethe muthannga ane na toda u vha vhathihi na ene vhutshiloni hanu hothe nga tshilidzi
tsha Mudzimu.
Mihumbulo yanu ndi ifhio kha munna ane a toda u ni dzea?
Ni humbula muthu ane a do ni hulisisa nga dzina lawe kana nga mushumo wawe, a re na
tshelede nnzhi kana u sokou vha na munna ane a do fusha nyemulo dzanu?
Humbulani uri nga maanda a Mudzimu u do vha khotsi a vhana vhanu.
Ni si tende u malwa nga munwe na munwe.
3. NI TSHI KHETHA NI FANELA U SEDZA MINI?
Hu na mbudziso dzine dza ni farisa uri ni do khetha nga ndila yavhudi:
Maimo a muvhili:
Ndi muthu-de namani?
U kundwa u londa muvhili wawe naa?
U tshimbila e na zwiambaro zwa mashika?
U na vhulwadze naa? Ni a divha uri a si na AIDS?
Mikhwa:
U na bvumbo ifhio?
Hayani u shuma hani? U a bvafha kana u shuma nga matata naa?
U na phungo mmbi kana phungo mbuya?
Dzikhonani dzawe ndi vho nnyi?
Zwine zwa mu takadza ndi zwifhio?
U a kona u di-vhusa?
U funa u vhusa vhanwe?
U hulisa mme-awe naa? Arali a tshi mu nyadza a nga nyadza-vho mufumakadzi wawe
minwahani i daho.
U a kona u kondelela?
Ni tama uri vhana vhanu vha tevhela mikhwa ya muthannga uyu naa?
U a kona u pfesesa vhanwe naho a sa fani navho?
U a kona u pfesesa inwi, arali ni tshi amba nae? U a tetshelesa naa?
U a tama u farisa vhanwe naa kana u toda u di-shumela misi yothe naa?
U muthu wa ngoho naa?
U tambisa tshelede yawe naa?
U dowela u nwa halwa naa? A hu na mulao mutani, arali munna o di-kumezela halwa.
O vhoxwa nga zwinwe-vho?
Dzipfunzo:
U na dzipfunzo dzifhio?Zwi a thusa arali dzipfunzo dza muthannga na musidzana dzi
songo fhambana kule. Hunzhi muthu wa mudededzi a nga si kone u pfana na muthu a
songo funzwaho.Vhuoga vha nga konda.
Lutendo:
Muthannga ane a tama u ni mala ndi mukriste naa?
U murado wa kereke? Khwine u murado wa kereke ine inwi na dzhena.
U funa u dzhena kerekeni na na khuvhanganoni ya vhaswa?
Ndi mutevheli wa Murena Yesu naa?
Ndi muthu wa thabelo?
Ni do kona u rabela nae?

- 36 -
Ni a kona u hangwelana? Lufuno mutani lu nga khwathiswa fhedzi arali ni tshi kona u
hangwelana dzinani la Murena Yesu. Arali hu si na thabelo na u khwathisana lutendoni nga
u hulisa ipfi la Mudzimu, lufuno lu do fa naho vho thoma u fulufhedzisana uri vha do funana
u swika lufuni.
Hune Murena Yesu a vhusa hone mutani, hu nga vha na mashudu na lufuno lu sa fheli,
ngauri ene u do lu vusa hafhu na hafhu.
Ni si tende u maliwa na muthu a songo lovhedzwaho, ni nga xedza lutendo lwanu nga u
vha vhathihi na ene.Ni si fulufhele uri ni nga mu rembulusa musi no no vhingwa.
Lufuno:
Mutani u si na lufuno u nga nndu i si na mutsheto wa muteo. Lufuno lu bva ha Mudzimu,
ngauri ene ndi lufuno.
Zwino ni do zwi divha hani uri u pfa hanu a si u sokou takalelana?
Ni funa u vha mme a vhana vhawe na vhanu kana ni sokou u mu funa, ngauri u na
tshifhatuwo tsho nakaho?
Ni takalela u vha nae nga misi kana ni mu takalela na musi ni tshi mu vhona e tsini hanu?
Lufuno vhukuma lu do aluwa lwa hula lwa hulisa ane na mu funa nga maipfi na
zwiito.Zwenezwo a ni tsha kona u funa nga vhavhili ngauri a lu fhandei. Lu do kwathiswa
nga MUDZIMU u swika mbinganoni na u ya u swika u fhanbanywa nga lufu.
4. NI TSHIMBIDZWE LUTENDONI NA THABELONI NI TSHI KHETHA MUFARISI.
Vhunga mafhungo aya a mahulwane,ngauri ni khou u do vhofhekanya nae u swika lufuni ni
thome u rabela u bva zwino:
„Murena Yesu, Iwe mune U nkhethele mufarisi o funwaho nga Iwe. Iwe mune U a mu
divha. U mpfarise uri ndi lindele uyu we nda khethelwa ene nga khathutshelo yau, ndi si
fhele mbilu u swika tshifhinga tshau tshi tshi swika. U mpfarise ndi talukanye ene ndi nnyi.“
Nga zwothe todani u tshimbidzwa nga Kristo. Fhedzi ni divhe uri a ni koni u pfa u
tshimbidzwa nga Yesu arali ni tshi pfuka milayo yawe.
Elelwani uri hu na „lutingo“ i re hone vhukati ha Mudzimu na inwi. Lu khaukanywa nga
tshivhi.Ndi hone ni humbele khangwelo , ni tame u mu takadza nga mbilu i pfaho.
„Tsha phanda todani muvhuso wa Mudzimu
na u luga hawe, hezwi zwothe zwi do vha
zwine na ingiwa ngazwo´.“ Mateo 6 : 33
„Difhelwa nga Yehova, u do U nea
zwine mbilu yau ya humbela zwone.“
Psalme ya 37 : 4