FRIENDS SCHOOL KAMUSINGA - Peak Success Education
FRIENDS SCHOOL KAMUSINGA - Peak Success Education
FRIENDS SCHOOL KAMUSINGA - Peak Success Education
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
102/2<br />
KISWAHILI LUGHA<br />
KARATASI 2<br />
MUDA: MASAA 2 ½<br />
MAAGIZO KWA MTAHINIWA<br />
� Jibu Maswali Yote. Majbu Yote Yaandikwe Katika Kijitabu Hiki.<br />
1 UFAHAMU<br />
SOMA MAKALA YAFUATAYO KISHA UJIBU MASWALI.<br />
Katika shairi ‘kichekesho’. Said Karama anazungumzia jamaa ambaye mchana huwasha taa na<br />
usiku hufua nguo kwa sababu ya kuchanganyikiwa na dawa za kulevya. Kumekuwa na visa nchini<br />
ambapo watu wamepofuka baada ya kubugia pombe iliyochanganywa na kemikali hatari.<br />
Kisa cha kusikitisha kilikuwa cha yule bwana ambaye alipofuka kwa ghafla wakati akinywa<br />
pombe.kwa sababu kulikuwa usiku alisikika akiuliza ‘mbona mnatuzimia taa ?’kumbe upofu<br />
ulikuwa unaingia !<br />
Ulanguzi wa dawa za kulevya ni swala nyeti katika kizazi chetu.hivi majuzi polisi wa Kenya<br />
walinasa mihadarati ya aina ya ‘ cocaine’ yenye thamani ya mabilioni ya pesa.<br />
Dawa hizi zina madhara makubwa sana hasa ya kiafya. Silabasi mpya inahimiza waandishi na<br />
wachapishaji wazungumzie swala la dawa za kulevyia kinaga ubaga na walipe ufumbuzi. Swala hili<br />
linaweza kusukwa kwa urahisi katika vitabu vya lugha iwe ya Kiswahili au kingereza. Mashairi na<br />
nyimbo za kukejeli ulanguzi wa dawa za kulevya ni nyenzo bora. Pia hadithi fupi, riwaya na<br />
tamthilia zionyeshe wazi madhara ya dawa za kulevya .<br />
Madhara haya ni mengi na ni tofauti kulingana na aina ya dawa inayotumiwa. Kuna dawa<br />
zinazoathiri akili na kusababisha wazimu hasa ule wa kuokota karatasi barabarani. Nyingine<br />
husababisha magonjwa kama kansa, magonjwa ya moyo na mengineyo.<br />
Isitoshe, dawa hizi humfanya mtu awe na uraibu usioachika kwa urahisi. Mtu anapozoea dawa<br />
fulani. Mwili wake hutegemea dawa hiyo kila siku na hawezi kufanya lolote bila bila dawa hiyo.<br />
Utumwa! La kusikitisha ni kuwa dawa hizi hazipatikani bure na ni ghali sana. Mbali na kuzorotesha<br />
wa kiafya, huwazorotesha kiuchumi.<br />
Taasisi ya Elimu ya Kenya (K.I.E) inastahili kupongezwa kwa kusuka swala hili sugu katika<br />
silabasi. Hata wanaposoma Kiswahili, Hesabu au Jiografia, wanafunzi kukumbushwa madhara ya<br />
dawa za kulevya.<br />
Swala lingine linaloibuka , ni maadili mema yanayosisitizwa katika silabasi mpya. Swala hili ni<br />
muhimu sana kwani katika utamaduni wa kiafrika maadili yalisifiwa katika ngano , nyimbo na<br />
methali. Watu waliofanya matendo yasiokubalika katika jamii walitungiwa nyimbo za masimango<br />
wawe mifano kwa wengine.
2<br />
Silbasi mpya inaangazia pia swala la ufisadi katika juhudi za kupatia maadili kipaumbele. Tabia<br />
mbaya ya kutoa na kupokea hongo lazima ikomeshwe kwa njia zote. Waandishi hutumia mifano<br />
mwafaka kudunisha na kukejeli tabia hiyo ili watoto wakue na maadili mema . Hii ni njia mwafaka<br />
ya kupigana na tabia iliyokita mizizi katika jamii yetu ya kuzunguka mbuyu. Wahenga walisema<br />
kwamba kambare mkunje angali mbichi na ni vizuri tubadilishe tabia za watoto wakiwa wadogo<br />
kabla ya kuwa wananchi sugu wa nchi ya kitu kidogo ‘ wanapenda kula mlungula.<br />
Ufisadi ni jinamizi kubwa katika serekali na jamii nzima. Tumesikia kesi za watu wachache<br />
wanaoiba kwa kalamu mabilioni ya pesa waweke mifukoni mwao wakati wakenya wengine<br />
wanakosa hata chakula cha kila siku. Wafisadi wanamithilishwa vizuri na Shaaban Robert katika<br />
kitabu chake ‘Kusadikika’ ambapo anaangazia kiini cha vitu vingine lakini kila dakika alilia. ‘kiu ,<br />
njaa’ Kiini cha ufisadi ni ulafi hata kama mtu yuko na vitu vyote anavyohitaji.<br />
Kuna swala lingine la stahamala. Silabasi mpya inahimiza waandishi na wachapishaji wasisitize<br />
stahamala ili watu waishi pamoja hata kama wametofautiiana kama ardhi na mbingu hasa katika<br />
maswala ya kidini. Stahamali ni muhimu nchini Kenya nchi , nchi yenye makabila mbalimbali<br />
zaidi ya arubaini. Lengo moja la kitaifa la elimu katika silabasi ni kuchangia umoja wa kimataifa<br />
kwa kuleta makabila yote pamoja kielimu. Shule ndio mahali pazuri sana pa kumaliza ukabila<br />
kwani wanafunzi kutoka makabila mbalimbali hukutana na kushirikiana.<br />
MASWALI<br />
(a) Ipe taarifa uliyoisoma anwani inayofaa. (alama 1)<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(b) Taja vichekesho viwili vilizungumziwa katika makala. (alama 2)<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(c) Taasisi ya lilimu ya Kenya imesuka maswala nyeti gani katika silabasi mpya? (alama 4)<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(d) Dawa za kulevyia zina madhara gani kwa wanaozitumia? (alama 5)<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................
3<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(e) Silabasi mpya inahimizaje swala la stahamala katika nchi yenye makabila mbalimbali zaidi ya<br />
arubaini? (alama 1)<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(f) Eleza maana ya (alama 2)<br />
(i) Kuzumguka mbuyu ......................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(ii) Kambare mkunje angali mbichi ..................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
2. MUHTASARI<br />
Soma makala yafuatayo kisha ujibu maswali<br />
Mwana wa Adamu nikiumbe cha ajabu? Ni Kiumbe kilichopewa uwezo wa kuhodhi na kimiliki<br />
kila kitu; kiumbe kilichopewa akili na maarifa fuvu tele ili kuratibu shughuli na mambo; kiumbe<br />
kilichopewa uwezo kufaidi viumbe wengine kwa njia mbalimbali na jumla jamala; hichi ndicho<br />
kiumbe kilichopewa idhini maalumu ya kuzaana na kujaza dunia. Huyu ndiye mwana wa mama<br />
Hawa ambaye sasa amegeuka ndovu kumla mwanawe.<br />
Kwa sababu ya bongo, binadamu ana uwezo wakutumia teknolojia kwa manufaa yake na ithibati<br />
zipo tele. Binadamu ametumia nyambizi kuzuru chini ya bahari: amefika mwezini; amevumbua<br />
mangala: amevumbua uyoka: amevumbua tarakilishi na shughuli zake ni za kutandaridhi.<br />
Mwenyewe yuasema kuwa dunia yake imekuwa kitongoji katika muumano huu.<br />
Chambacho wavyele, akili nyingi huondoa maarifa. Binadamu amekuwa dubwana linalojenga<br />
kushoto na kubomoa kulia na tuna sababu ya kulisoza dubwana hili kidole. Rabana ndiye msanii<br />
asiye mfanowe kwani alisawiri dunia kwa kila lililo jema kwa siku sita mtawalia na kumpa<br />
binadamu mazingara murua. Rabuka akaona yote yalikuwa mema na mazuri, akamwambia<br />
binadamu, “Haya, twende kazi!’<br />
Viwanda vya binadamu vinatiririsha maji-taka ovyo hadi mitoni, maziwani na baharini na matokeo<br />
yamekuwa ni vifo vya viumbe vya majini kama samaki ambavyo ni urithi aliyopewa na Muumba.<br />
Hakuna kiumbe kinachoweza kustahimili maisha bila maji safi. Maji yote sasa yametiwa sumu na<br />
binadamu kwa sababu ya ‘maendeleo’ yake. Joshi kutoka katika viwanda vivyo hivyo nalo linahsiri<br />
ukanda wa ozoni ambao sasa umeruhusu jua kutahasari kwa joto kali mno. Siku hizi inasemekana<br />
kuwa mvua ya asidi inayonyesha katika baadhi ya sehemu za dunia kuleta madhara makubwa.<br />
Labda hata mabahari yamekasirika kwa sababu hivi majuzi katika kila kilichoitwa ‘tsunami’, bahari<br />
lilihamia nchi kavu na kusomba maelfu ya binadamu nakuwaweza wazima wazima. Vimbuga<br />
navyo vimetokea kwa wingi. Wataalamu wanasema kuwa viwango vya miyeyuko vitazidi kwa<br />
sababu ya joto na kiwango cha maji kitazidi pia. Binadamu atatorokea wapi?
4<br />
Idadi ya binadamu imezidi hadi kiasi asichoweza kukishughulikia kwa sababu anaijaza kiholela<br />
kwa sabu anadai kuwa aliruhusiwa wa kuijiaza. Hii ni imani potovu. Anasahau kuwa alipewa<br />
ubongo kwa kuwaza nakuwazua kabla ya kufanya chochote. Dhiki, maradhi na ufukara<br />
zimechamia kwa binadamu na kumtia kiwewe.<br />
Binadamu amefyeka misitu kwa kutaka makao, mashamba, mbao, makala, ujenzi wa nyumba na<br />
barabara na mahitaji mengine mengi. Wanyama wamefurushwa na wengi kuangamia kwa sababu<br />
ya ukosefu wa chakula na wengine kushindwa kuhimili mabadiliko katika mazingira. Chemichemi<br />
za maji zimekauka nalo jangwa limeanza kutuzuru kwa kasi inayotisha. Kazi ya binadamu<br />
imekuwa ya kukusia kamba motoni. Itambidi aanze kujenga kwa matofali ya barafu!<br />
Maswali<br />
a. Bila kupoteza maana iliyokusudiwa na mwandishi wa taarifa, fupisha aya ya kwanza<br />
(maneno 40 –50) (alama 5)<br />
Nakala chafu<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
Jibu<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
b. Kwa kuzingatia aya nne za mwisho, eleza mambo muhimu yanayoshughulikiwa na<br />
mwandishi (maneno 95-105) (alama 10)<br />
Nakala chafu<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................
5<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
Jibu<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
................................................................................................................................................................<br />
3. MATUMIZI YA LUGHA (ALAMA 40)<br />
A. Changanua sentensi ifuatayo ukitumia kielezo cha matawi<br />
(a) Mwajuma anasoma na Maimuna anacheka. (alama 5)<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
B Onyesha matumizi mawili ya nusu koloni/nukta mkato (;) (alama 4)<br />
(i) ........................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................
6<br />
(ii) .......................................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
C. Vibadilishe vitenzi vifuatavyo viwe katika kauli ya kutendama na uvitungie sentensi. (alama 3)<br />
(i) tunga .............................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(ii) Tanda ...........................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
D. Unda kitenzi kimoja kutoka kila nomino. (alama 2)<br />
(i) Toba..............................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(ii) Ridhaa..........................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
E. Viambishi vilivyopigana mstari vinawakilisha nini? (alama 4)<br />
(i) Ninalima ...........................................................................................................................................<br />
(ii) Nimelima..........................................................................................................................................<br />
(iii) Aliyelima..........................................................................................................................................<br />
(iv) Nilimpiga..........................................................................................................................................<br />
F. Eleza maana ya nahau hizi (alama 2)<br />
(i) Nguo imerudi................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(ii) Taka radhi.....................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
G. Andika wingi wa sentensi hizi. (alama 2)<br />
(i) Uwanja wa kuchezea mpira ulijaa maji.<br />
......................................................................................................................................................................<br />
(ii) Uji wa mto haupozwi kwa ncha ya ulimi (alama 1)<br />
............................................................................................................................................................................<br />
H. Kanusha<br />
(i) Mti mkuu ukianguka wana wa ndege huyumba. (alama 1)<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(ii) Mgelizingatiwa ushauri wa mwalimu mngelipata sahihi majibu yote. (alama 1)<br />
............................................................................................................................................................................
7<br />
I. Tumia viunganishi vifuatavyo katika sentensi. (alama 4)<br />
(i) Sembuse........................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
(ii) Minghairi ....................................................................................................................................................<br />
............................................................................................................................................................................<br />
J. Bainisha matumiz ya –po- (alama 2)<br />
(i) Alalapo hukoroma<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
(ii) Mtu hujikuna ajipatapo<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
K. Andika sentensi ifuatayo kwa msemo wa taarifa (alama 2)<br />
Lo! Ninataka kujua ni nani aliyekula chakula changu.’ Asha alisema<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
L. Eleza maana mbalimbali zinazojitokeza katika matumizi ya maneno yaliyopigiwa mstari.<br />
(i) Nilipopanda mtini, nilijificha kwenye panda. Nikamwinda ndege kwa panda.<br />
(alama 3)<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
M. Kamilisha Tashbihi zifuatazo.<br />
(i) Kunata kama<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
(ii) Tumbo kama<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
N. Maelezo yafuatayo yanalenga methali gani. (alama 2)<br />
Jambo usilo haja nalo wakataza wengine ambao wanaweza kufaidi kwalo.
8<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
ISIMU JAMII<br />
Taja mambo matatu ambayo hutawala matumiz ya lugha. (alama 3)<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
Soma mazungumzo yafuatayo halafu ujibu maswali<br />
Linda: Sasa Masa?<br />
Mama: Poa<br />
Linda: Leo ni how, si uniwahi ngiri tu?<br />
Mama: Unataka kudo nini na hizo chapa?<br />
(i) Thibitisha kuwa adabu za lugha hazizingatiwi miongoni mwa wanajamii wa siku hizi.(alama<br />
3)<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
(ii) Tathmini lugha ya mtoto na mama kisha utoe maoni yako. (alama 2)<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................<br />
(b) Tambua mazingira ambayo kiswahili hiki husemwa na wanaokisema. (alama 2)<br />
(i) Kila mtu apewe mbili mbili yote ni juu yangu<br />
......................................................................................................................................................................<br />
......................................................................................................................................................................