- 1 -

Przegląd Socjalistyczny 1-4/2012 

- 1 -


- 2 -


nr 1-4 (36-39) / 2012 

styczeń-grudzień 2012 roku 

www.przeglad-socjalistyczny.pl 

- 3 -


Seria wydawnicza „Przeglądu Socjalistycznego” 

„Demokracja i sprawiedliwość społeczna” 

Zeszyt nr 1-4/2012 

„Wartości ideowe w dyskursie publicznym” 

Copyright © Ruch Społeczny „Praca-Pokój-Sprawiedliwość” 

Wykorzystywanie materiałów i cytatów zawartych w tej publikacji dozwolone 

po powołaniu się na źródło. 

ISSN 1895-2283 

ISBN 978-83-61902-06-5 

EAN: 9788361902065 

Niniejsza publikacja powstała dzięki staraniom zespołu redakcyjnego, 

współpracowników i sympatyków „Przeglądu Socjalistycznego”. 

Stale współpracują: 

prof. Maria Szyszkowska, prof. Marian Dobrosielski, prof. Krzysztof Dunin- 

Wąsowicz, prof. Paweł Bożyk, prof. Hanna Kuzińska, prof. Stanisław Kuziński, 

prof. Zdzisław Bombera, prof. Zbigniew Olesiński, prof. Longin Pastusiak, 

dr Eleonora Salwa-Syzdek, dr Ryszard Piotrowski, dr Józef Rudnicki, 

dr Rafał Chwedoruk, dr Adam Bobryk, dr Władysław Loranc, 

dr Sylwester Szafarz, Michał Syska, Bartosz Machalica, 

Przemysław Prekiel, Marian Romaniuk, Lech Kańtoch, Janusz Mulak, 

Jerzy Kraszewski, Ryszard J. Sławiński. 

Przegląd Socjalistyczny – redaguje kolegium w składzie: 

Andrzej Ziemski – redaktor naczelny, Jacek Kłopotowski – sekretarz redakcji, 

Leonard Dubacki. Projekt okładki i stron tytułowych: Janusz Mulak. 

Wydawca: Stowarzyszenie Ruch Społeczny „Praca–Pokój–Sprawiedliwość”. 

02-776 Warszawa, ul. Dereniowa 52/54 lok. 12, tel. 22 855 49 16 

Adres redakcji: 03–289 Warszawa ul. Reniferowa 35 tel/fax 22 814 36 83 

www.przeglad-socjalistyczny.pl, e–mail: ps@rs.org.pl, redakcja@przeglad-socjalistyczny.pl 

Druk: Drukarnia - Mazowieckie Centrum Poligrafii. 

- 4 -

Spis treści 


Andrzej Ziemski - Współczesne znaczenie myśli 

Edwarda Abramowskiego ............................................................................. 7 

SPRAWY PAŃSTWA I SPOŁECZEŃSTWA 

Inny kapitalizm - jakie związki zawodowe - z przewodniczącym 

OPZZ Janem Guzem rozmawia Andrzej Ziemski ..................................... 13 

Wojciech Pomykało - Identyfikacja narodowa 

wobec otwarcia na Europę i świat ........................................................ 19 

Krzysztof Mróź - Solidarność – upadek mitu ........................................... 31 

Debata „Wartości ideowe w dyskursie publiczym”................................... 36 

IDEE 

Maciej Narloch - Thorsten Veblen i jego teoria klasy próżniaczej ................... 49 

Stanisław Nowakowski - Polskie dwudziestolecie 

„Humanizmu ekumenicznego” ................................................................ 60 

ZAGRANICA 

Sylwester Szafarz - XVIII Zjazd Komunistycznej Partii Chin - analiza ..... 63 

HISTORIA 

Adam Próchnik - Początki socjalizmu polskiego [1933] .............................. 88 

Galeria Janusza Mulaka - Mesjasz na warszawskim podwórku ................. 102 

WIELCY SOCJALIŚCI 

Jolanta Czartoryska - Działalność parlamentarna 

Hermana Liebermana .............................................................................. 104 

FELIETONY 

Maria Szyszkowska - Opresja systemów politycznych ............................ 118 

Lech Kańtoch - „Bądźcie Polakami” ........................................................ 120 

BLOG PRASOWY ...................................................................................... 122 

RECENZJE 

Lech Kańtoch - Zbigniew Brzeziński ........................................................ 127 

Lech Kańtoch - Willy Brandt. Wizjoner i realista ..................................... 130 

Przemysław Prekiel - Dlaczego ta książka? ............................................ 133 

ŻYCIE NA LEWICY .................................................................................... 136 

- 5 -


Fundusz Wydawniczy 

„Przeglądu Socjalistycznego” 

Apelujemy do wszystkich ! 

Zasilajcie nasz fundusz dobrowolnymi wpłatami. 

Pozwoli to na regularne wydawanie 

„Przeglądu Socjalistycznego” 

ideowego pisma polskiej lewicy. 

Wydawca 

Stowarzyszenie Ruch Społeczny 

„Praca–Pokój–Sprawiedliwość” 

Konto bankowe: 42 1020 1013 0000 0202 0147 0244 

Z dopiskiem „Fundusz Wydawniczy PS” 

- 6 -

Andrzej Ziemski 


Współczesne znaczenie myśli 

Edwarda Abramowskiego 

Zasadnicze pytanie, jakie pojawia się podczas studiów nad dorobkiem 

Edwarda Abramowskiego dotyczy realizmu i utopijności koncepcji, które 

głosił, wobec złożoności świata współczesnego jemu na przełomie XIX i XX 

wieku i współczesnego nam o 100 lat później. Bez wątpienia ewolucja poglądów 

Abramowskiego wiązała się z jego doświadczeniami, szczególnie 

konfrontacją teorii z praktyką rozwiniętych państw zachodnioeuropejskich 

np. Szwajcarii czy Anglii, co miało miejsce na początku XX wieku. 

Nie wiadomo także, jak wyglądałaby ta ewolucja na tle takich wydarzeń 

epoki jak zakończenie I wojny światowej i uzyskanie przez Polskę niepodległości 

w 1918 roku. Edward Abramowski kilka miesięcy wcześniej zmarł. 

Pozostawił jednak po sobie ogromny dorobek myśli i idei. 

Trzeba stwierdzić, że mimo upływu czasu idee Abramowskiego są nadal 

żywe, a ich współczesne znaczenie wzrasta w miarę upływu czasu, szczególnie 

z powodu kolejnego kryzysu globalnego, który ukazuje miałkość i nieprzystosowanie 

do potrzeb współczesnych społeczeństw dominującej przez 

30 lat doktryny neoliberalnej zarówno w sferze gospodarczej, jak i społecznej. 

Pozwala to przywołać teoretyczne a także praktyczne doświadczenia 

kooperatywizmu i spółdzielczości, które znajdują swe odzwierciedlenie w 

praktyce życia społecznego i gospodarczego w XX wieku w całym świecie a 

wyrosły na gruncie przemyśleń i doświadczeń Abramowskiego. 

Polska ma niewielu myślicieli i kreatorów idei, którzy odegrali tak znaczącą 

rolę w sferze nauk społecznych jak Edward Abramowski. Trzeba 

zwrócić uwagę, że w okresie swej twórczej pracy, przez blisko ćwierćwiecze 

poruszał się on przynajmniej w trzech obszarach problemów: 

- psychologia społeczna, 

- problemy społeczne w kategoriach aktywności ludzkiej, 

- problemy społeczno-ekonomiczne związane z produkcyjną działalnością 

człowieka i organizacją państwa. 

Te trzy obszary jak gdyby wyczerpują zakres działalności Abramowskiego, 

choć ich konsekwencje mają daleko szerszy charakter, dotyczą bowiem 

organizacji systemów politycznych. W tym sensie, że jego koncepcje z dru- 

- 7 -


giego okresu działalności, po doświadczeniach szczególnie szwajcarskich, 

wynikają z odejścia od marksizmu w kierunku własnego systemu wartości 

określanego jako kooperatywizm, idąc dalej w kierunku anarchizmu. Przez 

niektórych Abramowski określany jest jako jeden z ojców współczesnego 

anarchizmu. 

Przemyślenia swe zawarł w takich m.in. pracach jak: „Pierwiastki indywidualne 

w socjologii” (1899), „Zagadnienia socjalizmu” (1899), „Socjalizm 

a państwo. Przyczynek do krytyki współczesnego socjalizmu” (1904), „Zmowa 

powszechna przeciw rządowi” (1905), i „Idee społeczne kooperatywizmu” 

(1907). 

Nadrzędnym celem całej doktryny społecznej Abramowskiego i jego naczelnym 

postulatem moralnym, jest indywidualna wolność człowieka. Mamy 

walczyć o wolność Polski i o wolność każdego człowieka w Polsce – pisał. 

Wolność ta, w dążeniu do której Abramowski uważał się za kontynuatora 

tradycji socjalistów utopijnych, rozumiana jest jako zniesienie wszelkiego 

przymusu i wszelkiej przemocy zbiorowości nad jednostką. Za jej niezbywalne 

składniki uznawał m. in. nieograniczoną wolność słowa, druku, zebrań, 

strajków, stowarzyszeń, sumienia i religii, nietykalność osoby i domu 

oraz wolność nauczania – wzywając do walki z naruszającym te wolności 

rządem carskim. Postulował, aby przyszłe, szanujące te podstawowe swobody 

obywatelskie, niepodległe i demokratyczne państwo polskie z parlamentem 

związanym instrukcjami wyborców, milicją narodową typu szwajcarskiego 

w miejsce wojska oraz szerokim samorządem miejskim i wiejskim, 

miało być pierwszym etapem w kierunku realizacji jego ideału wolnościowego. 

Abramowski dostrzegał jednak, że każde państwo, nawet najbardziej 

demokratyczne (za takie uważał on Szwajcarię i niektóre ze stanów USA) 

jest z samej istoty instytucją ograniczającą wolność jednostki. Przyczyną 

tego jest fakt, że jest ono organizacją przymusową. Pisał, że prawdziwa wolność 

jednostek staje się tutaj nieziszczalną nigdy utopią, a mniejszościom 

(...) mogą być narzucone ustawy w najwyższym stopniu dla nich niedogodne. 

Dlatego też ostatecznym celem musi być likwidacja państwa – policyjnej 

organizacji przymusu – i utworzenie społeczeństwa bezpaństwowego [1]. 

Edward Abramowski, podobnie jak inni anarchiści, był zagorzałym krytykiem 

własności prywatnej. Stawiał znak równości pomiędzy nią a nieszczęściem 

ludzkim. Twierdził, że nie ma nic „mego”, gdyż wszystko jest „nasze”. 

Tam gdzie jest własność tam też pojawia się ucisk polityczny. Dlatego też 

– twierdził, że wolnymi możemy być jedynie w anarchistycznej wspólnocie 

komunistycznej. Te poglądy prowadziły go w prostej linii do krytyki kapitalizmu, 

który jest źródłem bezrobocia, wyzysku i nędzy. 

Abramowski był także krytykiem socjalizmu państwowego. Nie zgadzał 

się z wprowadzeniem „dyktatury proletariatu”, która przyniosłaby 

ze sobą nowy aparat przymusu i przemocy. Abramowski przewidywał, 

że państwo socjalistyczne rozbuduje swój aparat biurokratyczny i będzie 

władzą nie dla mas, ale ponad masami, stając się ustrojem wyzysku, który 

powoła do życia nowe klasy i doprowadzi do nierówności społecznych. 

- 8 -

Andrzej Ziemski - Współczesne znaczenie myśli Edwarda Abramowskiego 

Jako przeciwwagę dla socjalizmu państwowego proponował socjalizm 

bezpaństwowy [2]. 

Abramowski głosił w sprawach wiary poglądy będące wówczas w kolizji 

z ówczesną i dzisiejszą doktryną powiązania religii z państwem. Uważał 

chrześcijaństwo za społeczny i moralny wyraz wolności i praw człowieka. 

Postrzegał je jako ideologię głoszącą równość, miłość i braterstwo. Kazanie 

na górze określał wręcz jako najbardziej rewolucyjny manifest, najwyższe 

piękno życia opierające się na miłości i wolności. Równocześnie krytykował 

religię jako instytucję i Kościół jako jej polityczny twór. Uważał, że człowiekowi 

wierzącemu potrzebny jest bezpośredni kontakt z Bogiem, wszyscy pośrednicy, 

a więc kler i instytucje kościelne, taki kontakt zakłócają [3]. 

Abramowski angażował się nie tylko w osobiste propagowanie swych 

idei, ale również w tworzenie instytucji, które miały te idee krzewić i praktycznie 

realizować. Były to tzw. koła etyków, Koła Oświaty Ludowej, Związek 

Towarzystw Samopomocy Społecznej, Towarzystwo Kooperatystów, z 

którego inicjatywy w 1908 r. powstał Związek Spółdzielni Spożywców „Społem” 

zrzeszający przed II wojną światową 1776 spółdzielni z 397 tys. członków 

oraz Związki Przyjaźni, które w praktyce przybierały najróżniejsze formy, 

od grup sąsiedzkich do wspólnot mistyczno-religijnych. Ponieważ ziemie 

polskie były na przełomie XIX i XX wieku jeszcze podzielone, próbował 

łączyć hasła bojkotu państwa i tworzenia dobrowolnych stowarzyszeń z hasłami 

narodowowyzwoleńczymi, współpracując z polskim ruchem niepodległościowym. 

Analitycy polskiej sceny politycznej po II wojnie światowej wskazują, że 

„abramowszczyzna” zabarwiała nie tylko program ludowo-demokratycznej 

opozycji PSL przeciw „demokracji ludowej”, ale także działaczy socjalizmu 

humanistycznego w PPS. Komitet Obrony Robotników, a także niektóre lewicowe 

nurty Solidarności miały swoje korzenie w filozofii Edwarda Abramowskiego 

[4]. Był i jest on uważany za przywódcę duchowego przez tworzone 

w Polsce organizacje anarchistyczne. 

W okresie II Rzeczpospolitej, jak też po II wojnie światowej, niektóre idee 

Abramowskiego znajdowały poparcie i zrozumienie w praktyce społecznej, 

lub też ich realizacja napotykała na szereg negatywnych uwarunkowań, o 

charakterze ideowym lub politycznym. Do takich wartości, które podlegały 

weryfikacji zaliczyć trzeba idee bezpaństwowości, pacyfizm, idee kooperatywizmu 

i spółdzielczości, idee wolności i praw jednostki ludzkiej, krytyka 

doktryny własności prywatnej, wynikające z tego konsekwencje i inne. 

Kilka uwag dotyczących idei likwidacji państw i zastąpienia ich związkami 

kooperatywnymi zrzeszającymi wolnych wytwórców. Otóż zrodziła się 

ona, co trzeba brać pod uwagę, w konkretnych warunkach doświadczeń 

wynikających z braku państwowości polskiej i brutalnej polityki zaborców. 

Można domniemywać, że to był motyw stanowiący. Nie jesteśmy w stanie 

określić, w jakim kierunku poszedłby w swych przemyśleniach Abramowski, 

gdyby dane mu było dożyć i tworzyć dalej w warunkach II Rzeczpospolitej 

po roku 1918. Nie wiemy, czy nie doszłoby do przewartościowania pewnych 

idei, które głosił, a które m.in. legły u podstaw jego rozstania się z Pol- 

- 9 -


ską Partią Socjalistyczną, której był jednym z twórców, jako uczestnik Kongresu 

Paryskiego w roku 1892. Faktem jest jednak, że idea bezpaństwowości 

nie znalazła pozytywnej odpowiedzi w globalnej rzeczywistości. Być może 

powstające, szczególnie w drugiej połowie XX wieku, związki państw, są jakimś 

elementem pozytywnego odniesienia się do Abramowskiego. 

Idea pacyfizmu (minimum to pokojowe współistnienie państw i narodów) 

jest przez cały XX wiek żywa w opinii publicznej i jest odpowiedzią na dominację 

doktryn wojennych, które porządkowały świat. Wydaje się być ona 

szczególnie przystająca do sytuacji aktualnej – konfrontacji wielkich nurtów 

cywilizacyjnych, które znajdują ujście w ogromnej ilości konfliktów lokalnych, 

przenosząc globalną konfrontację w kierunku potęgowania wyścigu 

zbrojeń i prób utrzymania równowagi militarnej na coraz wyższym poziomie, 

konfrontacji ekonomicznej, kulturowej i na innych polach. Pacyfizm 

jako idea, nigdy do końca nieziszczalna, ma jednak ogromną siłę nośną i sytuując 

się na sztandarach ruchów społecznych nie może nie być brany pod 

uwagę w globalnym porządkowaniu świata. 

Ważną, w zasadzie kluczową rolę w XX wieku odegrały idee kooperatywizmu 

i spółdzielczości. Zaowocowały one powstaniem i rozwojem w całym 

okresie alternatywnego wobec kapitalizmu i realnego socjalizmu sytemu 

własności i aktywności gospodarczej, która do dziś ma znaczącą rolę w 

wielu krajach świata. Dotyczy to szczególnie tych obszarów geograficznych, 

na których zdołano przezwyciężyć dogmatyzm gospodarczy np. dominację 

własności prywatnej, czy dominację własności państwowej i gdzie dopuszczono 

alternatywne formy gospodarowania, a więc spółdzielczość. Stało się 

to m.in. w Skandynawii, ale nie tylko. 

Dziś w wielu państwach, dochód narodowy w znacznej części opiera się 

o aktywność spółdzielczych form gospodarowania. 

Potencjał ekonomiczny spółdzielczości w Europie i na świecie jest ogromny. 

Według analizy szacunkowej dokonanej za rok 2005 przez „Co-operatives 

Europe” na podstawie danych przekazanych przez 171 europejskich organizacji 

członkowskich Międzynarodowego Związku Spółdzielczego, w 

Europie funkcjonowało 267 tysięcy spółdzielni, z czego 246 tysięcy w krajach 

Unii Europejskiej. Zrzeszały one 163 miliony członków, w tym 145 milionów 

w krajach UE. Spółdzielnie te zatrudniały 5,4 miliona pracowników, 

w tym 4,7 miliona w Unii Europejskiej. 

Najbardziej „uspółdzielczone” kraje Unii Europejskiej to: Francja – ponad 

80 tysięcy spółdzielni, Hiszpania – ok. 50 tysięcy, Włochy – prawie 50 

tysięcy, Polska – niecałe 20 tysięcy, Niemcy – prawie 10 tysięcy, dalej Szwecja, 

Finlandia, Austria, Portugalia, Rumunia, Węgry, Holandia, Czechy, Bułgaria, 

Cypr, Estonia i inne. Biorąc pod uwagę liczbę członków spółdzielni, 

pierwsze miejsce zajmuje Francja – prawie 40 milionów, drugie - Niemcy 

– 25 milionów, trzecie - Wielka Brytania – prawie 20 milionów, czwarte 

- Włochy – ponad 10 milionów, piąte – Polska – ok. 10 milionów członków. 

Spółdzielczość Europejska zatrudnia ogromne rzesze pracowników. Naj- 

- 10 -

Andrzej Ziemski - Współczesne Przegląd Socjalistyczny znaczenie myśli 1-4/2012 Edwarda Abramowskiego 

więcej zatrudniają następujące kraje: Francja – przeszło 1 milion pracowników, 

Włochy – ok. 1 milion, Niemcy – prawie 600 tysięcy, Hiszpania – ok. 

500 tysięcy, Polska – ponad 400 tysięcy pracowników. 

Biorąc pod uwagę te dane widać, że idee spółdzielcze odniosły sukces we 

współczesnym świecie i w zasadzie w wielu krajach nie uległy kapitalizmowi 

w jego neoliberalnej formule. Dziś, po globalnym kryzysie mają szansę 

się odrodzić i odgrywać bardziej znaczącą rolę, choć ze względu na postęp 

cywilizacyjny i rewolucję przemysłową występować będą coraz istotniejsze 

ograniczenia dotyczące chłonności spółdzielczości na nowe technologie 

i wysokie poziomy kapitałowe, niezbędne w skomplikowanych procesach 

produkcyjnych. Rysuje się więc wyraźnie kierunek ugruntowywania pozycji 

spółdzielczości w sektorze usług, które odgrywają coraz większą rolę w kreowaniu 

poziomu PKB. 

Przyszłość spółdzielczości, mimo trwającej nadal dominacji własności 

prywatnej we współczesnych gospodarkach, jest dobra, tym bardziej, że ma 

ona wielki pozytywny wpływ na kreowanie niezbędnych wartości w sferze 

moralnej, w sferze obyczaju i walki z plagą konsumpcjonizmu i chciwości. 

Spółdzielczość jest nośnikiem wartości demokratycznych, solidaryzmu społecznego, 

realizmu w planowaniu, uczciwości. Spółdzielczość nie tworzy 

kreatywnej księgowości, opiera się wyłącznie na realiach. Upadek neoliberalizmu 

otwiera drogę dla spółdzielczości, tym bardziej, że cały czas aktualne 

jest pytanie: dokąd od neoliberalizmu, które zadałem w jednym ze swoich 

artykułów w roku 2010 [5]. 

Charakterystyczną cechą przełomu XX i XXI wieku jest globalizacja, 

gwałtowny postęp technologiczny i wchodzenie w erę społeczeństwa informacyjnego. 

Towarzyszy temu zjawisko tworzenia się nowych zasad współżycia 

międzynarodowego – ograniczenie roli i znaczenia państw narodowych 

na rzecz unii kontynentalnych lub globalnych. W sferze gospodarczej zasadniczą 

rolę odgrywają dziś ponadnarodowe i ponadpaństwowe korporacje z 

rozproszonym kapitałem kierowane wg zasad hierarchicznych, bez elementów 

demokracji. Trwający od kilku lat kryzys globalny pokazał właściwe, 

skrywane wcześniej oblicze neoliberalnego kapitalizmu z nieludzką twarzą, 

gdzie powstał system, w którym człowiek jest trybem w maszynie, a zasadniczym 

kryterium działania jest zysk. 

Można domniemywać, że Edward Abramowski, twórca idei świata bezpaństwowego, 

mimo wszystko nie zaakceptowałby kierunku jego rozwoju w XXI 

wieku, wiedząc, że spełnione zostało kryterium likwidacji państwa narodowego. 

Korporacjonizm, jako taki, okazuje się być większym zagrożeniem dla człowieka 

niż państwo narodowe. Mechanizmy globalne oparte m.in. o nowe technologie 

informacyjne sprowadzają człowieka do roli absolutnie przedmiotowej, 

nie jest on twórcą, kreatorem, obywatelem a wyłącznie konsumentem. Suma 

istniejących współzależności nie daje praktycznie człowiekowi szans na indywidualizm 

i samodzielność w podejmowaniu decyzji. Jest to inny świat, niż ten, 

który opisywał i widział w swych wizjach przyszłości Abramowski. 

- 11 -


Jak już wspomnieliśmy idee Abramowskiego przez cały XX wiek towarzyszą 

społeczeństwu polskiemu, ale także i innym społeczeństwom. Są 

one żywotne, niosą treści uniwersalne, które w znaczącej części znalazły 

swe odzwierciedlenie w praktyce społecznej. Dziś stanowią one treść wielu 

inicjatyw i projektów społecznych, a na tle wielkich wydarzeń mijającej 

epoki stanowiły punkt odniesienia w ich wartościowaniu. Dotyczy to 

szczególnie takich problemów jak prawa człowieka i swobody obywatelskie, 

treści demokracji, prawo do życia w pokoju, neutralność światopoglądowa 

państwa i inne. 

Można zaryzykować twierdzenie, że idea Unii Europejskiej zrodziła się 

m.in. w oparciu o dorobek Abramowskiego jako kwintesencja doświadczeń 

narodów naszego kontynentu, szczególnie dotkniętych skutkami dwóch wojen 

światowych. 

Przypisy: 

- 12 - 


[1] Jacek Sierpiński. Edward Abramowski. Wolnościowy Kooperatysta. 

www.wiedzaiedukacja.eu 

[2] E. Abramowski. Socjalizm a państwo. Filozofia Społeczna. Warszawa 

1965. 

[3] E. Abramowski, Związki Przyjaźni. Zielona Góra 1994. 

[4] W. Giełżyński, Edward Abramowski zwiastun „Solidarności”, Londyn 

1986. 

[5] A. Ziemski. Dokąd od neoliberalizmu. Przegląd Socjalistyczny nr 4/ 

2010. 

Niniejszy artykuł stanowi zapis referatu wygłoszonego w dniu 5 marca 2012 

roku podczas konferencji naukowej „Edward Abramowski oraz znaczenie spółdzielczości 

w dobie globalizacji” zorganizowanej w Nałęczowie pod patronatem 

prof. Marii Szyszkowskiej przez Polski Oddział Stowarzyszenia Kultury Europejskiej 

(SEC), Katedrę Filozofii Prawa WSZM w Warszawie, Pacyfistyczne 

Stowarzyszenie i Stowarzyszenie „Jutro Nałęczów’.

Adam Gierek - Międzyepoka 

Inny kapitalizm 

- jakie związki zawodowe? 

Rozmowa z Janem Guzem, przewodniczącym 

Ogólnopolskiego Porozumienia Związkow Zawodowych 

Panie przewodniczący. Wielu uczonych i 

publicystów a także praktyków życia społecznego 

twierdzi, że rewolucja technologiczna 

spowodowała takie zmiany na rynku pracy, że 

zanika klasa robotnicza, operuje się pojęciem 

pracowników. Jak ten problem wygląda z poziomu 

OPZZ? 

- Zawsze będą istnieli pracownicy najemni 

– robotnicy i pracownicy, których naturalną 

reprezentacją są związki zawodowe, i którym 

jesteśmy potrzebni. Rewolucja przemysłowa 

spowodowała, że coraz mniej osób pracuje 

na klasycznych stanowiskach robotniczych. 

W Polsce ten proces nastąpił lawinowo, bo po 

transformacji ustrojowej Polska błyskawicznie 

dostosowała się do struktury zatrudnienia 

krajów wysokorozwiniętych, gdzie stosunkowo niewiele osób pracuje w 

przemyśle – na stanowiskach robotniczych, a większość w handlu i usługach 

– na stanowiskach określanych jako pracownicze. 

Faktycznie w Polsce radykalnie zmalała liczba osób pracujących na stanowiskach 

robotniczych – zwłaszcza tzw. wielkoprzemysłowej klasy robotniczej 

– w sektorze górniczym, hutniczym, chemicznym, metalowym. Duża 

część tych osób znalazła się na bezrobociu, część została zatrudniona w sektorze 

handlu i usług, w niewielkich firmach, gdzie – bardzo delikatnie mówiąc 

– związki zawodowe nie są mile widziane. I raczej tu widzę problem 

– w możliwościach zrzeszania się pracowników, rozwoju związków zawodo- 

- 13 -


wych w tym sektorze, zwłaszcza, że właśnie tam większość osób jest zatrudnionych 

na umowach śmieciowych. W praktyce nie ma więc w tym sektorze 

możliwości zrzeszania się w związkach zawodowych, a jednocześnie, jak 

pokazują np. sprawozdania Państwowej Inspekcji Pracy, występują tam największe 

naruszenia prawa pracy. I trzeba pamiętać, że wiele grup zawodowych 

nie ma ustawowych możliwości zrzeszania się w związki zawodowe. 

Kapitalizm jest dziś inny, niż 100 lat temu, kapitał jest coraz bardziej 

anonimowy, ton na rynku pracy nadają korporacje. Czy te zmiany powodują, 

że zanika tradycyjny konflikt „kapitał - świat pracy”? Jeśli nie, to jak się 

on dziś przejawia? 

- Kapitał oczywiście również podlega ewolucji, tworzy nowe instytucje, 

choć korporacje to nieodłączny element tego systemu. Jego anonimowość 

w niczym nie zmienia faktu, że tak jak 100 lat temu kieruje się jednym podstawowym 

kryterium – zysku. Czyli nie można mówić o zanikaniu konfliktu 

„kapitał – praca”. 

W Polsce ten konflikt jest chyba jeszcze bardziej wyraźny, ponieważ transformacja 

ustrojowa rozpoczęła się w 1989 roku od w miarę egalitarnego 

społeczeństwa i ogromnych, rozbudzonych nadziei w niektórych grupach 

społecznych na szybki awans społeczny, materialny – wzbogacenie się. A na 

polski rynek pracy wchodzą kolejne roczniki, którym marzy się kariera „od 

pucybuta do milionera”. Efektem tego jest ciągłe narzekanie pracodawców 

na zbyt wysokie koszty pracy w Polsce – co w świetle badań europejskich nie 

jest prawdą. W wartościach nominalnych są one faktycznie jednymi z najniższych 

w Unii Europejskiej. Posługując się terminologią marksowską w 

Polsce w zasadzie mamy nieprzerwanie trwającą od ponad 20 lat, i co gorzej, 

narastającą, pierwotną akumulację kapitału, która wyraża się m.in. w 

rosnącej szarej strefie w gospodarce, w dużej ilości umów śmieciowych, w 

nieterminowym wypłacaniu wynagrodzeń pracownikom itp. zjawiskach w 

zakresie indywidualnych stosunków pracy. Natomiast w sferze całego społeczeństwa 

jest to spadek, a w zasadzie obecnie już brak progresji podatkowej, 

ograniczanie nakładów państwa na sprawy społeczne – naukę, oświatę, 

kulturę, ochronę zdrowia. 

Generalnie konflikt „kapitał – praca” prowadzi w obecnej Polsce do rosnącego 

rozwarstwienia społecznego, z jednej strony akumulacji kapitału w 

rękach wąskiej grupy uprzywilejowanych, a z drugiej strony powstawaniu 

coraz większej grupy społecznej ludzi ubogich – dziś nazywanej – prekariatem. 

Coraz więcej sygnałów pokazuje, że elity polityczne i gospodarcze chciałyby 

żyć w świecie bez związków zawodowych i solidnej reprezentacji pracowniczej. 

Jak się odnosicie do tego jako największa centrala związkowa w 

Polsce. Czy czujecie się potrzebni? 

- Elity dążą do szybkiego awansu finansowego poprzez wyzysk, a związki 

zawodowe im w tym przeszkadzają. Związki zawodowe, broniące interesów 

materialnych pracowników najemnych są najsilniejszą blokadą rozwar- 

- 14 -

Jan Guz - Inny kapitalizm - jakie związki zawodowe 

stwienia społecznego. Dlatego tym bardziej potrzebne są silne związki zawodowe, 

które będą w stanie powstrzymać proces odbierania zdobyczy cywilizacyjnych 

i socjalnych pracownikom. 

Niestety patrząc z perspektywy 20 lat po transformacji widzimy, że wspólnota 

interesów – chęć bogacenia się po stronie elit politycznych i gospodarczych 

jest czasami silniejsza niż deklarowane poglądy polityczne. 

W niektórych dużych międzynarodowych koncernach zwalcza się związki 

zawodowe, a w ich miejsce próbuje się tworzyć w ramach społecznej odpowiedzialności 

biznesu (CSR) różnego typu substytuty – anonimowe ankiety, 

skrzynki w zakładach na uwagi pracowników itp. Nie daje to jednak rezultatu. 

W trakcie konferencji w Szkole Głównej Handlowej przedstawicielka 

jednej z wielkich sieci handlowych bardzo ciekawie opowiadała, dlaczego 

w ich firmie nie są potrzebne związki zawodowe, a w rok później równolegle 

w kilku marketach powstały tam organizacje zakładowe. 

Stan, w którym ludzie są poniżani i upokarzani nie może trwać wiecznie. 

Dlatego musimy być coraz bardziej skuteczni i zdecydowani 

Jeśli jesteście potrzebni, to jakie warunki minimum są wymagane, aby 

wasza praca na rzecz świata pracy w dzisiejszej Polsce miała sens? 

- Nie ma demokracji, nie ma wolności bez niezależnych związków zawodowych. 

A polskie elity polityczne i gospodarcze nie chciały i nie chcą mieć 

związków zawodowych. W różnych okresach i z różnych przyczyn politycznych 

– działalność związków zawodowych była świadomie ograniczana. I w 

chwili obecnej na te „warunki minimum” składa cały szereg różnego typu 

rozwiązań prawnych, które powinno się wprowadzić do polskiego prawa. 

Poczynając od np. zrównania praw związków zawodowych i organizacji 

pracodawców w zakresie opodatkowania - bo dopiero to stworzyłoby równowagę 

majątkową pomiędzy związkami zawodowymi i organizacjami pracodawców. 

Przecież dzisiaj za działalność organizacji pracodawców płacą 

pracownicy – to wchodzi w koszty przedsiębiorstwa, a nie pracodawcy jako 

osoby fizyczne. Natomiast zbierana składka związkowa jest opodatkowana. 

Podatek płaci każdy członek związku. A zapomoga związkowa jest później 

ponownie opodatkowana – czyli podwójnie! To sprawa podstawowa – od 

tego trzeba by zacząć. Bo pracodawcy dysponując środkami finansowymi 

uzyskują przewagę nie tylko na rynku pracy, ale również w wymiarze sprawiedliwości. 

W Polsce w ostatnich latach na marginalizację związków zawodowych 

pracowało zbyt wielu polityków. Związki zostały zmarginalizowane, ponieważ 

nie są w stanie wykonywać jednej ze swoich podstawowych funkcji 

– podpisywać zakładowych i ponadzakładowych układów pracy. O ile w wypadku 

zakładowych układów pracy od czasu do czasu związkom udaje się 

coś wynegocjować, to ponadzakładowe regulacje płacowe (ponadzakładowe 

układy zbiorowe pracy - PUZP) w praktyce nie istnieją. Żeby regulować 

warunki płacowe w ramach branży czy sektora związki zawodowe muszą 

mieć partnera po stronie pracodawcy. A w Polsce takiego partnera nie ma. 

Oczywiście są organizacje pracodawców, ale to są tylko i wyłącznie organizacje 

lobbingowe, działające na rzecz rozregulowania prawa pracy, ewen- 

- 15 -


tualnie uzyskania od państwa różnego typu ulg i przywilejów. Partnerzy są 

tylko po stronie państwa – czyli podpisać możemy PUZP w Państwowej Inspekcji 

Sanitarnej, w regionalnych zakładach gospodarki wodnej czy dla 

pracowników cywilnych wojska. 

W wielu krajach nie ma tak szczegółowo skodyfikowanego prawa pracy 

jak w Polsce, bo zbiorowe stosunki pracy są regulowane przez PUZP. W 

Polsce pracodawcy z jednej strony chcą zderegulować prawo pracy, z drugiej 

nie chcą podpisywać umów społecznych ze związkami – czyli chcą pozostawić 

pracownika sam na sam z pracodawcą. Ale związki zawodowe na 

to nie pozwolą! 

Czy doświadczenia i warunki działania ruchu związkowego w Polsce 

można przyrównać pozytywnie i negatywnie do innych krajów np. w Unii 

Europejskiej czy USA? 

- Te warunki są bardzo różne, głównie z powodu odmiennych modeli 

kształtowanych historycznie. Sytuację w Polsce możemy porównywać 

przede wszystkim do warunków działania związków zawodowych w tych 

krajach UE, które kiedyś należały do bloku wschodniego. We wszystkich 

krajach tego regionu związki zawodowe przeżywają podobne problemy. 

Może Republika Czeska jest odmiennym przypadkiem. Tam w latach 90. 

władza nie postawiła sobie za cel rozbicia związków zawodowych, jak miało 

to miejsce w Polsce czy na Węgrzech. Choć i w Czechach od pewnego czasu 

dostrzegamy radykalizowanie się związków zawodowych, które niedawno 

wespół z opozycyjnymi partiami politycznymi i ruchami społecznymi przeprowadziły 

ogólnotygodniową kampanię „stop rządowi”. 

Związki na całym świecie borykają się z podobnymi problemami. Nasze 

struktury, formy działania i strategie bardziej pasowały do systemu organizacji 

pracy typowej dla masowej produkcji. Zmiana struktury w sferze pracy, 

o której już wspominałem oraz radykalna ofensywa ideologiczna neoliberalizmu 

znacząco osłabiły związki zawodowe. Na nasze nieszczęście zmiany 

ustrojowe w Polsce nastąpiły w kulminacyjnym momencie dla tych procesów, 

stąd osłabienie związków zawodowych w Europie Środkowo-Wschodniej 

było wyższe niż gdzieindziej. Należy zauważyć jednak, że w krajach 

o utrwalonej tradycji socjaldemokratycznej i wartościach egalitarnych jak 

w Szwecji czy Danii również związki zawodowe przeżywają kryzys. Choć 

oczywiście marne dla nas to pocieszenie. 

W Polsce jest kilka central związkowych, zauważa się ostatnio pewne 

zbliżenie kierunków działań, czy możliwa jest w perspektywie bliższa 

współpraca, w jakich obszarach ona jest niezbędna? 

- Ta współpraca rodzi się już od dawna. Takim przełomowym momentem 

było chyba przyjęcie OPZZ do Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych. 

Współpracujemy właśnie w EKZZ, w strukturach Unii Europejskiej, 

w Trójstronnej Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych, w ogólnopolskich 

akcjach protestacyjnych. Praktycznie nie pamiętam w ostatnich 

latach konfliktu społecznego na poziomie branży czy zakładu pracy, gdzie 

- 16 -

Jan Guz - Inny kapitalizm - jakie związki zawodowe 

nie byłoby wspólnego komitetu protestacyjnego. Oczywiście istnieją różnice, 

nazwijmy to „genetyczne” czy „historyczne”, które mają wpływ na działalność, 

taktykę i proponowane rozwiązania. Są również różnice w uzwiązkowieniu 

w poszczególnych branżach czy zawodach, co ma wpływ na skalę 

zainteresowania centrali danym problemem. 

Współpraca jest niezbędna i myślę, że będzie się zacieśniać, bo potrzeby 

pracowników będą ją wymuszać. 

Związki zawodowe i świat pracy to obszar działania tradycyjnej lewicy. 

Czy odczuwacie wsparcie parlamentarne lub w samorządowe dla waszych 

postulatów? Co w działaniach np. SLD akceptujecie, a co winno ulec zmianie. 

Zauważam np., że od kilku kadencji Sejmu maleje ilość posłów związkowych, 

którzy przynajmniej rozumieli problemy ludzi pracy. 

- W chwili obecnej SLD jest partią opozycyjną. Nie posiada takich narzędzi, 

którymi mogłoby nas skutecznie wspomóc, choć oczywiście podejmujemy 

wiele wspólnych działań i na szczeblu centralnym i w terenie. Na współpracy 

z SLD cieniem kładzie się okres, kiedy SLD sprawowało władzę i prowadziło 

liberalną politykę. Niedawno mieliśmy dużą konferencję związkową, 

na której gościem był Leszek Miller i przepraszał nas za ten okres mówiąc, 

że jego rząd przyjął zbyt ostry kurs, co wynikało z tego, że zbyt mocno 

sobie wzięli do serca dziurę finansową w budżecie państwa – tzw. dziurę 

Bauca. 

OPZZ jest lewicowym związkiem zawodowym, więc lewica jest dla nas 

naturalnym partnerem. Ale są też liczne głosy - i ja ich nie lekceważę, że powinniśmy 

być pragmatyczni - jeżeli w jakiejś sprawie mamy wspólny cel z jakąś 

partią, to powinniśmy z nią współpracować w tej konkretnej sprawie. 

Ilość posłów związkowych zmalała, bo – przypomnę – w Polsce w pewnym 

momencie społeczeństwo było zmęczone udziałem związków zawodowych 

w aktywnej polityce. Choć chyba bardziej to dotyczyło „Solidarności” 

niż OPZZ. My w każdym razie w pewnym momencie świadomie sobie udział 

w parlamencie „odpuściliśmy”. 

W porównaniu z wieloma krajami europejskimi zauważalne akcje i protesty 

związków zawodowych w Polsce mają wymiar minimalny, jakby wam 

brakowało środków, pomysłów, może zaplecza. W czym jest problem, żeby 

wyraźnie zaznaczać swoją obecność. Odrzucam chuligaństwo i burdy uliczne, 

ale jest wiele dozwolonych prawem metod, które mogą wskazać rządzącym 

problemy, niedole, ale i wolę ludzi pracy. 

- To problem, który spędza mi sen z powiek. Manifestacje są organizowane 

identycznie jak w innych krajach europejskich. Nagłaśniają je media, informujemy 

i mobilizujemy swoją bazę, a jednak nie zawsze wychodzi to w 

takiej skali, jak byśmy chcieli. Przykładem jest tu sprawa wydłużenia wieku 

emerytalnego. Przecież to nie jest sprawa typowo związkowa, to dotyczy 

każdego obywatela, a szczególnie osoby młode. Społeczeństwo jest nieufne, 

nie wierzy w możliwość zmian, pracownicy w wielu zakładach są zastraszeni. 

Jeżeli nawet tego ludzie głośno nie mówią, to wynika to chociaż- 

- 17 -


by z badań CBOS. Apatia i bierność społeczeństwa jest jednak duża. Czas je 

obudzić. 

Z drugiej strony mamy przykłady udanych akcji. W zeszłym roku, we 

wrześniu udało nam się zorganizować ponad 50-tysięczną manifestację 

związkową współorganizowaną przez EKZZ i trzy polskie centrale. Tłumy 

na tegorocznej manifestacji 1-Majowej także nie powinny przejść bez echa. 

Sądzę, że społeczeństwo dostrzeże sens tego typu działań. A OPZZ zawsze 

będzie stało na czele oburzonych. 

Czy wiecie, w jakim iść kierunku, aby nowy system, po upadającym neoliberalizmie, 

nie został ponownie wymyślony i podyktowany przez nowych 

„Chicago boys”. Jak ma, waszym zdaniem, wyglądać świat, który wyciągnie 

wnioski z przyczyn i skutków opanowującego nas kryzysu? 

- Wraz z kryzysem gospodarczym narasta niezadowolenie społeczne. Widać 

to choćby po tym, co dzieje się w Grecji, Hiszpanii, czy Portugalii. Społeczeństwa 

same szukają dróg innego społecznego rozwoju. 

Nie ma naszej zgody na kolejny zwrot neoliberalny. Dosyć tego typu eksperymentów. 

Budowa nowego systemu musi opierać się na większym udziale 

społeczeństwa i jego reprezentantów na każdym szczeblu: szkoły, osiedla, 

gminy, zakładu pracy, państwa. Czas rozpocząć dyskusję nad stworzeniem 

modelu demokracji deliberatywnej, w której każda decyzja poprzedzana 

jest szeroko zakrojoną debatą ze wszystkimi zainteresowanymi. Jest to 

może proces długotrwały, ale pozwalający na prawdziwą partycypację. Dla 

związków zawodowych widzę tu wiodąca rolę. 

Dziękuję za rozmowę. 

Rozmawiał Andrzej Ziemski 

- 18 -

Jerzy J. Kolarzowski Przegląd - Polska Socjalistyczny prezydencja 1-4/2012 w Radzie Unii Europejskiej 

Wojciech Pomykało 

Identyfikacja narodowa wobec 

otwarcia na Europę i świat 

Współczesny świat znajduje się na ostrym historycznym zakręcie. Żywiołowa 

i coraz głębsza jego globalizacja, z której głównie, wręcz olbrzymie korzyści 

czerpią, egoistyczne ponadnarodowe przedsiębiorstwa i organizacje 

oraz postępujący globalny, ciągle słabo rozpoznawalny kryzys decydują o 

charakterze tego zakrętu. Obecną sytuację charakteryzuje przy tym swoiste 

zamazywanie trudno odczytywalnego kierunku dalszego rozwoju, głównie 

żywiołowego, ludzkości i poszczególnych narodów w zaawansowanych fazach 

XXI wieku. W takiej sytuacji wąski pragmatyzm, indywidualne i zbiorowe 

życie niepodporządkowane dłuższym i ambitniejszym celom, swoisty 

antyintelektualizm występuje wśród ludzi poszczególnych zawodów. Nie 

sprzyja to rozkwitowi życia intelektualnego, kreowania i rozwoju wielkich 

pasji poznawczych, orientacji na lepsze poznanie dorobku naukowego, będącego 

podstawą sukcesów zawodowych poszczególnych środowisk. Inspiruje 

do zadawalania się przeciętnością. 

Te ogólne zjawiska dotyczą szczególnie wyraźnie III Rzeczpospolitej. 

W wypadku takiego kraju jak Polska, średniego wśród ogółu narodów, pod 

względem liczebności ludności, położonego na styku Europy zachodniej i 

wschodniej, nie bez kłopotów coraz bardziej integrującego się z Europą zachodnią 

w ramach Unii Europejskiej wspomniane zjawiska wydają się szczególnie 

niebezpieczne. Tego rodzaju, jak nasz, narodom i krajom potrzebne są 

na początku XXI wieku ambitne, długodystansowe koncepcje osiągnięcia długotrwałych 

sukcesów w coraz bardziej niesprzyjających europejskich i globalnych 

warunkach. Potrzebni są wysoko wykwalifikowani specjaliści, którzy stale 

uzupełniają swoją wiedzę i umiejętności, głęboko zakorzenieni w bogatym 

życiu intelektualnym kraju i świata stanowiącym podstawę ich znaczących zawodowych 

sukcesów w poszczególnych dziedzinach. To bowiem w wypadku 

takich narodów stanowi wartość naczelną o wzrastającym znaczeniu. 

Najważniejszy sukces nowożytnej historii ludzkości 

Ustrój kapitalistyczny, który jak dotąd, jest najbardziej znaczącym fundamentem 

funkcjonowania współczesnego świata w tym też funkcjonowa- 

- 19 -


nia jego ustrojowo-prawnych instytucji przeszedł na przestrzeni swych dziejów 

ogromną i znaczącą ewolucję. Jemu – generalnie rzecz biorąc – zawdzięcza 

ludzkość najbardziej spektakularne sukcesy głównie w dziedzinie rozwoju 

technicznego. Życie każdego współczesnego człowieka niezależnie gdzie 

mieszka i pracuje, pozostając w ścisłym związku z tymi sukcesami. Rozwój 

techniczny, różnego rodzaju urządzenia techniczne weszły w codzienny 

współczesny użytek miliardów ludzi na całym naszym globie. Nowoczesna 

produkcja zaspakaja przytłaczającą większość ludzkich potrzeb mieszkaniowych, 

ubraniowych i żywnościowych oraz wielu innych (gospodarstwa domowego, 

komunikacji). Nie zawsze jednak snując współczesne refleksje na różne 

tematy dotyczące funkcjonowania zbiorowości i jednostek ludzkich, w tym 

ich obecności i aktywności w systemach ustrojowo-prawnych zwłaszcza w 

XXI wieku, bierzemy pod uwagę, że najważniejszym sukcesem ustroju kapitalistycznego 

jest ukształtowanie historycznie nowego, niespotykanego dotąd 

występującego w skali masowej, modelu człowieka epoki kapitalizmu. 

Cechą charakterystycznego tego modelu człowieka jest połączenie dwóch jego 

głównych, fundamentalnych właściwości. Z jednej strony kapitalistyczny rynek, 

a w pierwszej fazie rozwoju kapitalizmu, kapitalistyczny rynek narodowy, rozwinął 

u człowieka tej epoki bogatą i skuteczną motywację osiągania dynamicznego 

postępu naukowo-technicznego, wysokiej wydajności pracy, rozwiniętej przedsiębiorczości 

i innowacyjności. W żadnej z dotychczasowych formacji społecznoekonomicznej 

ustrojowe podglebie nie kreowało w tak masowej skali powszechnej 

motywacji zarówno takiego postępu naukowo-technicznego, wysokiej wydajności 

pracy, masowego rozkwitu przedsiębiorczości, jak i historycznie niespotykanej 

innowacyjności. Dzięki temu w ustroju kapitalistycznym wczesnych faz 

rozwoju mamy do czynienia w wymienionych zakresach z gigantycznym historycznie 

niespotykanym, wręcz skokowym rozwojem w tych dziedzinach. Miliony 

ludzi na wspomnianych rynkach konkurując z sobą dążą do naukowego, produkcyjnego 

a częściowo też produkcyjno-usługowego sukcesu i rzeczywiście znaczące 

sukcesy w tych dziedzinach w skali masowej osiągają. Kieruje nimi głównie 

motyw zysku, który będąc historycznie niespotykanie rozwiniętym w tej epoce 

jest skutecznym motywem i motorem postępowania w tym zakresie potężnych 

rzesz ludzkich owocującym niebywałym postępem naukowo-technicznym. 

W imię zysku konkurują ze sobą w tym ustroju, już w jego pierwszej fazie rozwoju, 

jednostki ludzkie, grupy ludzi i całe klasy społeczne. 

Warto podkreślić, że w tym okresie też w dużym stopniu konkurują ze sobą narody. 

Wytwarza i wyzwala to jednak też w naturalny sposób w kapitalistycznym 

społeczeństwie demony egoizmu i wzajemnej niechęci ludzi oraz brutalną, bezlitosną 

konkurencję między nimi. Gdyby działał tylko rynek społeczeństwo kapitalistyczne 

byłoby zagrożone w podstawach swojego istnienia bo nadmiernie rozwinięty 

zostałby u milionów ludzi tego ustroju demon egoizmu, który choć spełnia 

znaczące funkcje kreatywne w ogólnym rozwoju to w znacznym stopniu też 

inspiruje funkcje destrukcyjne dotyczące właściwości kreowanego przez niego 

człowieka. 

W kreowaniu człowieka epoki kapitalizmu a ściśle wczesnych faz jego 

rozwoju obok rynku i jego oddziaływania stymulacyjnego na rozwój osób 

i osobowości tej epoki, fundamentalną rolę odgrywało państwo narodowe 

i naród jako rzeczywista wspólnota ludzka. Jeśli rynek kreował motywację 

- 20 -

Wojciech Pomykało - Identyfikacja Debata - narodowa Jaka Polska wobec 2030otwarcia 

na Europę i świat 

sukcesu, głównie ekonomicznego i naukowo-technicznego, to narodowe 

państwo i cała narodowa wspólnota kreowały, u wspomnianego człowieka, 

jego uspołecznienie, to znaczy zdolność do współdziałania ludzi w rozwiązywaniu 

zbiorowych celów, nie tylko w oparciu o dążenie do zysku, ale 

ukształtowane i rozwijane u nich zdolności do bezinteresownego otwarcia 

na rzecz innych ludzi zwłaszcza danej narodowej wspólnoty. 

Ten proces realnie kreowało i rozwijało państwo narodowe pierwszej fazy 

rozwoju kapitalizmu szeroko i skutecznie swoją funkcję uspołeczniającą przy 

znaczącym udziale w tym dziale narodowej szkoły, narodowej armii, narodowych 

partii i stronnictw politycznych z odpowiednim zastosowaniem i wykorzystaniem 

na szeroką skale też symboli narodowych. Wszystko to powodowało, 

że człowiek tej fazy epoki kapitalizmu uzyskał rozwiniętą identyfikację narodową. 

Stymulowała ona w znaczącym stopniu jego rozwój osobowy i osobowościowy. 

Rynek i narodowa wspólnota rozwijana i umacniana przez państwa 

narodowe zapewniły ostateczny kształt unikalnego charakteru człowieka 

epoki kapitalizmu. Rynek inspirował go do ciągłego zwiększenia postępu 

naukowo-technicznego, wydajności pracy, rozwiniętej przedsiębiorczości, ale 

też do egoizmu. Wspólnota narodowa i narodowe państwo inspirowały go do 

realnego i znaczącego powszechnego rozwoju uspołecznienia. Z jednej więc 

strony, człowiek tej fazy funkcjonowania kapitalizmu osiągnął jako podmiot 

ówczesnych dziejów, olbrzymie sukcesy naukowo-badawcze i produkcyjne. 

Z drugiej uzyskał na tyle rozwinięte uspołecznienia, że nie tylko realizował 

demokratyczne standardy współżycia społecznego, ale coraz bardziej troszczył 

się o realizację choćby praw człowieka. Zwłaszcza w epoce już zaawansowanej 

industrializacji zinternalizował w skali masowej rozwiniętą motywację 

współdecydowania o wyborze politycznej orientacji jego państwa narodowego, 

zwłaszcza ocenianego przez niego z punktu widzenia coraz pełniejszego 

realizowania demokratycznych standardów przestrzegania praw człowieka. 

Czynił to nie dla prostego indywidualnego zysku, ale w wyniku osiągniętego 

przez siebie znaczącego, realnego uspołecznienia. 

Innymi słowy identyfikacja narodowa spełniała obok rynku główną, fundamentalną 

funkcję w kształtowaniu człowieka we wspomnianej fazie rozwoju 

ustroju kapitalistycznego człowieka zdolnego, nie tylko do osiągania 

historycznie bezprecedensowych sukcesów naukowo-technicznych i ekonomicznych, 

ale też do bezinteresownej działalności głównie na rzecz swoich 

narodowych zbiorowości, bez czego nie było by możliwe, nawet w ograniczonym 

zakresie powstania społeczeństwa obywatelskiego. Miało to też 

znaczący wpływ na otwarty stosunek ówczesnej jednostki ludzkiej do innych 

jednostek, zwłaszcza realizowany w ramach danej wspólnoty narodowej. 

Ogólnie pozwalało kontynuować głęboko zinternalizowanie fundamentalne 

wartości koleżeństwa, przyjaźni wypracowane przez ludność w jej dotychczasowym 

rozwoju. 

Regres 

Nową fazę rozwoju człowieka epoki kapitalizmu otwiera koniec XX i początek 

XXI wieku. Na ten okres przypada kreowanie globalnego kapitalistycznego 

społeczeństwa konsumpcyjnego. Jest to również okres, w którym 

- 21 -


ludzkość zbliża się coraz bardziej do globalnego kryzysu i ostatecznie w nim 

się pogrąża. Cechą charakterystyczną tego okresu jest to, że w skali niespotykanej 

historycznie następuje bezprecedensowe pobudzenie potrzeb konsumpcyjnych 

człowieka. Kształtujący się globalny rynek dysponuje instrumentami 

kreowania i skutecznego rozwijania tych potrzeb i aspiracji w takim 

zakresie, w jakim dotąd nie dysponował żaden rynek narodowy ani żadne 

zalążki rynków ponadnarodowych, regionalnych czy rynku globalnego. 

Tymi instrumentami służącymi budzeniu i rozwijaniu konsumpcji stała się 

głównie telewizja i nabierający znaczenia w tym zakresie Internet. To co występowało 

w zalążkowej postaci w pierwszej fazie kapitalizmu podlega teraz 

gigantycznemu zwielokrotnieniu [1]. 

Wspomniane rozbudzenie aspiracji konsumpcyjnych obejmuje w tej nowej 

epoce miliardy ludzi na całym świecie, co doprowadza nie tylko do powszechnego 

dążenia do posiadania ale też do rozwiniętego na bezprecedensową 

skalę powszechne dążenie do rozwoju użycia. Jest też inspiracją dążenia 

do maksymalnych zysków uzyskiwanych za wszelką cenę. Dotyczy to 

zwłaszcza najwyżej usytuowanych i najbardziej znaczących kręgów społeczeństwa 

kapitalistycznego tej fazy rozwoju to znaczy środowiska bankowości 

i finansów. Elity społeczne z tego środowiska najbogatszych społeczeństw 

świata kapitalistycznego nie tylko nie dają wzorców uczciwego dążenia 

do zysków, ale tak manipulują zarządzanymi finansami, aby osiągnąć 

zyski nawet wtedy, gdy kierowane przez nich instytucje finansowe legitymują 

się stratami, czy ogólnie nieudolną gospodarką [2]. W efekcie mamy do 

czynienia ze swoistym kreowaniem nie tylko przez rynek, ale też przez wzorce 

szczególne znaczących elit nowego modelu człowieka epoki kapitalistycznego 

społeczeństwa konsumpcyjnego. Jak twierdzi znany północnoamerykański 

antropolog społeczny Richard H. Robbins, społeczeństwo północnoamerykańskie, 

w rezultacie nie tylko powszechnego zainteresowania konsumpcją, 

ale wyniesienia jej na czoło wszystkich wartości zarówno współczesnego 

człowieka jak i zbiorowości ludzkich, kreuje nowego boga, którym 

staje się w sposób dominujący pieniądz [3]. 

Jednocześnie mamy do czynienia z powszechnym podważeniem roli 

państw narodowych zwłaszcza w dziedzinie kreowania pronarodowego masowego 

uspołecznienia wręcz wielu milionów jednostek ludzkich pierwszych 

dziesięcioleci XXI wieku. Coraz bardziej globalna gospodarka powoduje, że 

państwa narodowe mają coraz mniejszy wpływ na ekonomię własnego kraju 

ale też na kształtowanie osób i osobowości w poszczególnych krajach. Zwłaszcza 

dotyczy to decydującego w tej fazie rozwoju ustroju kapitalistycznego sektora 

finansowego i bankowego. W tej fazie rozwoju państwa narodowe zastępowane 

są poprzez transnarodowe przedsiębiorstwa i organizacje. Wspomniane 

przedsiębiorstwa i organizacje mają swoje odpowiedniki finansowe, 

handlowe, produkcyjne na terenie wszystkich współczesnych państw narodowych 

uzyskując często przez ich działalność decydujący wpływ na kształtowanie 

świata wartości człowieka tej epoki, wpływ większy niż państwa narodowe. 

Państwa narodowe stają się nie tylko ekonomicznie słabe i coraz słabsze 

ale wręcz zmarginalizowanie w szerokim zakresie. 

W efekcie ich oddziaływanie na proces uspołecznienia człowieka realizowane 

w ramach wspólnot narodowych coraz wyraźniej maleje. Ponadnaro- 

- 22 -

Wojciech Pomykało - Identyfikacja Debata - narodowa Jaka Polska wobec 2030otwarcia 

na Europę i świat 

dowe stają się nie tylko przedsiębiorstwa finansowe, handlowe i produkcyjne, 

ale ponadnarodowy charakter mają też środki masowego przekazu, w 

tym szczególnie telewizja i Internet, a zwłaszcza telewizja. Przestaje w ten 

sposób funkcjonować swoista harmonia, która występowała w poprzednich 

fazach rozwoju kapitalizmu i oddziaływanie modelu osób i osobowości społeczeństwa 

kapitalistycznego. Następuje zachwianie harmonii między powszechnym 

wyzwalaniem motywacji pracy traktowanej jako środek uzyskiwania 

zysków a uspołecznieniem realizowanym przez silne państwo narodowe 

z jego przybudówkami w postaci instytucji narodowych pracujących 

na rzecz umocnienia wspólnot narodowych. Osłabione wspólnoty narodowe 

przestają być skutecznym czynnikiem uspołecznienia jednostki ludzkiej 

w tej nowej fazie rozwoju kapitalizmu. Identyfikacje narodowe jako siła 

sprawcza dotychczasowego masowego uspołecznienia człowieka stopniowo 

zamierają. Demony egoizmu jednoznacznie i skutecznie zaczynają dominować 

w efekcie nad prospołecznym otwarciem większości ludzi tej epoki 

na realizacje bezinteresownych stosunków z innymi ludźmi. W hierarchii 

wartości człowieka tej fazy rozwoju kapitalizmu dominuje pieniądz przytłaczający 

i wypierający inne wartości. Wszystko staje się możliwe do kupienia 

i sprzedania. 

Należy zwrócić uwagę, że dla faktycznej realizacji demokratycznych standardów 

i rzeczywistych praw człowieka ta ewolucja gatunku ludzkiego ma 

i musi mieć kolosalne znaczenie. W cytowanej literaturze zaprezentowane 

zostały elementy powodujące wspomnianą ewolucję człowieka, ale nikt z jej 

autorów nie dostrzegł tego, że następuje strukturalna, systemowa sytuacja 

kreująca nową fazę ewolucji rodzaju ludzkiego. W tej fazie rozwoju człowieka, 

jeśli ludzkość w porę się nie opamięta, będą mogły istnieć doskonale nawet 

struktury demokratyczne, w pełni wolne wybory parlamentarne i samorządowe, 

doskonale zaplanowane i zrealizowane instytucje chroniące człowieka 

przed naruszaniem jego dóbr osobistych, doskonale działające w pełni 

niezawisłe sądy, mogą być ograniczone a nawet zlikwidowane dyktatury 

naruszające standardy demokratyczne i prawa człowieka, ale wspomniane 

instytucje demokratyczne będą się stawać coraz bardziej martwe. 

W rozwiniętych społeczeństwach konsumpcyjnych w skali masowej człowieka 

tych społeczeństw przestaną interesować sprawy zbiorowe a wyłącznie 

będzie się koncentrował na krótkodystansowych celach własnych i to 

głównie celach materialnych. W perspektywie rozwoju społeczeństwa konsumpcyjnego 

z natury rzeczy „atomizacja” społeczeństwa musi przebrać coraz 

pełniejsze i masowe rozmiary. Słynna „samotność w tłumie”, interes materialny 

indywidualnej jednostki ludzkiej i to interes bieżący będzie tak dominował 

nad orientacjami prospołecznymi, że w społeczeństwie przyszłości 

nie będzie miejsca na bezinteresowną działalność społeczną a bez tego demokracja 

i faktycznie realizowane prawa człowieka stają się wyłącznie pustą 

deklaracją. Będzie to zagrożeniem elementarnego funkcjonowania nie 

tylko makrostruktur, ale też mikrostruktur choćby w postaci rodziny monogamicznej. 

Tego rodzaju przemiany będą z natury rzeczy antagonizować też 

stosunki międzypokoleniowe. To wszystko nie jest w pełni nieuniknione, ale 

trzeba mieć taką perspektywę na uwadze jeśli chcemy uniknąć realizacji katastroficznych 

wizji dalszego rozwoju ludzkości. 

- 23 -


Najbardziej rozwinięte kapitalistyczne społeczeństwo konsumpcyjne powstało 

w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej i w Wielkiej Brytanii. 

Przyniosło w tych krajach największe i najbardziej znaczące zmiany w modelu 

kreowanego tam człowieka. Zwłaszcza w USA kapitalistyczne społeczeństwo 

konsumpcyjne charakteryzuje się powszechnym „wypłukaniem” 

u jednostek ludzkich wielu fundamentalnych wartości, których dopracowała 

się ludzkość w jej całym dotychczasowym rozwoju. Nie są to tylko zmiany 

peryferyjne, marginesowe. Ich głębokość zaprezentował cytowany wcześniej 

amerykański antropolog społeczny Richard H. Robbins [4]. Jednakże 

nie doszedł on do takiego uogólnienia zebranych faktów, aby ostateczne 

skonstatować, że spowodowało to już nową fazę ewolucji północnoamerykańskiego 

człowieka. A jest to najważniejsza konkluzja, jaka wynika z bogactwa 

zgromadzonych przez niego i nie tylko przez niego faktów [5]. Zadziwiające 

jest przy tym to, że rynek USA powszechnie „wypłukał” z amerykańskich 

osób i osobowości identyfikację narodową, mimo tego, że Stany 

Zjednoczone Ameryki Północnej ciągle jeszcze dominują we współczesnym 

świecie, co powinno w pełni zaspokajać i rozwijać identyfikacje narodowe 

obywateli tego kraju i głęboko inspirować ich pronarodowe uspołecznienie. 

Jeśli kapitalistyczne społeczeństwo konsumpcyjne USA skutecznie „wypłukuje” 

człowieka już w pierwszych dziesięcioleciach XXI wieku zarówno 

z identyfikacji narodowej jak też z innych fundamentalnych wartości kreujących 

jego uspołecznienie, to co dopiero mówić o społeczeństwach, których 

państwo narodowe nie ma takiego znaczenia i rangi. Pod tym względem 

sytuacja w poszczególnych krajach współczesnego świata jest głęboko 

zróżnicowana. Kapitalistyczne społeczeństwo konsumpcyjne rozwinęło 

się bardziej w Grecji, Włoszech, Hiszpanii i Portugalii, a mniej we Francji 

a najmniej w Niemczech gdzie wciąż narodowe cele i identyfikacje są bardzo 

żywe. W krajach małych i średnich kształtowanie specyficznego modelu 

człowieka epoki kapitalistycznego społeczeństwa konsumpcyjnego również 

jest głęboko zróżnicowane i zależy współcześnie w dużej mierze od tego, na 

ile elity danego kraju potrafią nie tyle głosić, co realizować ambitne narodowe 

cele przynoszące danym narodom odczuwalne ekonomiczne i prestiżowe 

skutki. I tak dla przykładu mała, pod względem liczebności ludności, 

Finlandia, która pod koniec XX i na początku XXI wieku potrafiła dopracować 

się szeregu produktów narodowych, w tym tak znaczącego firmowego 

produktu narodowego, jaki wykreowała NOKIA tylko w ograniczony sposób 

podlegała dotąd tym procesom. Jej społeczeństwo wykazało mniejsze poddawanie 

się osobowym wzorcom konsumpcyjnym niż dla przykładu społeczeństwo 

Polski, które takiego produktu narodowego w tym czasie nie dopracowało 

się. A jej elity nawet o tym nie pomyślały realnie. 

Ale w tym zakresie sytuacja nie jest stabilna i w europejskiej i światowej 

konkurencji znaczenie poszczególnego produktu narodowego wzrasta lub 

maleje, co odbija się na osobowych i osobowościowych procesach zachodzących 

w danym narodzie. W tej sytuacji do końca nie wiadomo na ile zachwianie 

pozycji produktów NOKI na rynkach europejskich i światowych 

może przynieść lub nie przyniesie znaczących rezultatów w rozwoju identyfikacji 

narodowej i szerszego uspołecznienia jednostek ludzkich w fińskim 

narodzie. Jedno jest pewne w nowym etapie rozwoju kapitalizmu współ- 

- 24 -

Wojciech Marian Pomykało Dobrosielski - Identyfikacja Przegląd - Bezprawne, Socjalistyczny narodowa bezpodstawne wobec 1-4/2012 otwarcia roszczenia na Europę i świat 

czesny rozwój poszczególnych krajów ma znaczący wpływ na kształtowanie 

modelu osób i osobowości znajdujących się w sferze oddziaływania tego 

ustroju w obecnej specyficznej fazie jego rozwoju. 

Przedstawiając na prawniczej, międzynarodowej konferencji problem 

rozwoju, ewolucji człowieka w nowej fazie rozwoju kapitalizmu, chciałbym 

wyraźnie i jasno podkreślić, że zagrożenie dla rzeczywistej realizacji praw 

człowieka występuje nie tylko wtedy, gdy w danym kraju, zespole krajów, 

na danym kontynencie, regulacje prawne niedostatecznie zabezpieczają ich 

funkcjonowanie, ale też wtedy, gdy nowa faza ewolucji człowieka rodzi sytuacje, 

w których człowiek, w skali indywidualnej i zbiorowej, może mieć 

pełne zabezpieczenie realizacji demokracji i praw człowieka a ich faktyczne 

wykorzystanie może stawać się coraz mniejsze aż do znacznego ich wymarcia. 

Nie wolno tego niebezpieczeństwa nie doceniać. Kapitalistyczne społeczeństwo 

konsumpcyjne rodzi takie niebezpieczeństwo, w powszechnej skali 

w XXI wieku. 

Chiński stymulator 

W okresie końca poprzedniego wieku, w którym USA zwycięsko rozszerzały 

zakres swego globalnego panowania na byłe kraje socjalistyczne, zaczynając 

ten proces od Polski, Chiny już dziesiąty rok realizowały swoje reformy 

gospodarcze i otwarcie na świat autorstwa Deng Xiaopinga. Strategia 

rozszerzania północno-amerykańskich wpływów na nowe terytoria była 

prosta, ale zarazem skuteczna. USA wciągnęły ZSRR i inne kraje socjalistyczne 

w militarne, kosztowne współzawodnictwo w zakresie przygotowania 

się do wojen gwiezdnych. Ekonomia radziecka i innych krajów socjalistycznych, 

w których nie funkcjonował rynek i charakterystyczne dla niego 

zjawiska w postaci rozwiniętych szerokich motywacji osiągania postępu naukowo-technicznego, 

wysokiej wydajności pracy, przedsiębiorczości i innowacyjności 

i bez tego współzawodnictwa nie była w stanie zaspokoić aspiracji 

lepszego życia swoich narodów. Stalinowski socjalizm, którego istotę 

stanowiło skupienie w rękach państwa całej ekonomii, zarządzanej centralistycznie 

i nakazowo-rozdzielczo w istocie był ustrojem skazanym na niepowodzenie 

w dłuższym okresie czasu. Wynikało to z tego, że bez funkcjonowania 

rynku nie zapewniał on ani postępu naukowo-technicznego, wysokiej 

wydajności pracy, ani masowego rozwoju, przedsiębiorczości czy jeszcze 

bardziej ważnej rzeczywistej, faktycznej innowacyjności. A tym samym 

podstawy wzrastającego standardu życia większości ludzi pracy żyjących w 

ustrojach stalinowskiego socjalizmu. 

Przy narzuconym wspomnianym współzawodnictwie wojennym przez 

USA musiało to we wspomnianych krajach socjalistycznych spowodować pogorszenie 

i tak niskiego poziomu życia narodów. W takiej sytuacji „beczka z 

prochem” była i tak gotowa do wybuchu a jej możliwość wybuchu w wyniku 

pogarszającego standardów życia stawała się coraz większa. Łatwo było zainspirować 

w takiej sytuacji bunt zrazu studentów a potem znacznej części klasy 

robotniczej i chłopskiej oraz doprowadzić do ogólnego demonstrowania 

coraz ostrzejszego niezadowolenia z rządzącej władzy i głównie warunków 

materialnych, które tworzyła ona dla większość ludzi pracy narodu polskiego 

- 25 -


i innych narodów żyjących we wspomnianym ustroju. W takich warunkach 

realizacja zasad liberalnej demokracji i zapewnienie rozwiniętych praw człowieka 

musiała oznaczać w praktyce otwarcie procesu zmian ustrojowych. W 

rezultacie takie przedsięwzięcia ustrojowe musiały się zakończyć odejściem 

dotychczasowego ustroju w historyczny niebyt. I tak się zresztą stało. 

Uważnie śledząc wydarzenia w Polsce, ZSRR i innych krajach socjalistycznych, 

przywódcy chińscy odrzucili strategię polegającą na tym, aby reformy 

ustrojowe zaczynać w Chinach od wdrażania liberalnych standardów 

demokracji i praw człowieka. Nawet po dziesięciu latach wprowadzania 

reform (1979-1989) uważali, że dokonane zmiany nie zmieniły w takim 

stopniu nastawienia narodu chińskiego, aby w pełni już identyfikował 

się on z rządzącą w Chinach władzą. Pamiętać trzeba, że w Państwie Środka 

nie tylko wdrażano wcześniej stalinowski model ustroju, ale realizowano 

też „twórczość własną” Mao Zedonga i innych przywódców chińskich w 

tym zakresie, znacznie pogłębiając niechęć znacznej części chińskiego narodu 

do tutejszej władzy. Były to „wielkie skoki” rozwojowe, które skończyły 

spektakularną klęską i „rewolucje kulturalne”, które spowodowały takie 

skumulowanie negatywnych emocji, w narodzie chińskim wobec ówczesnej 

władzy, że nie były w stanie ich rozładować z natury rzeczy znaczące, ale 

mimo wszystko ograniczone sukcesy osiągnięte przez nowe władze w pierwszym 

dziesięcioleciu realizowanych reform i otwarcie na świat. Dlatego też 

Deng Xiaoping odrzucił w tej sytuacji studenckie postulaty liberalizacji życia 

społeczno-politycznego w Chinach i szerokiej realizacji na tym terenie 

praw człowieka. Gdyby nie odrzucił, państwo chińskie dziś nie byłyby drugim 

mocarstwem przemysłowym współczesnego świata i pierwszym mocarstwem 

eksportowym, ale w ogóle by nie istniało. Chiński naród – kontynent 

składa się, bowiem z tylu grup narodowych, że z ponad miliardowego społeczeństwa 

powstałoby w wyniku liberalizacji życia społeczno-politycznego w 

Chinach kilkanaście państw i państewek. Niepodległy Tybet miał być tylko 

początkiem takiego procesu. Odrzucając taką perspektywę Deng Xiaoping 

odłożył równocześnie na długi okres liberalizację w Chinach i pełną realizację 

praw człowieka. Można go za to potępiać, można się nie zgadzać z nim 

w sprawie sposobu tego „odrzucenia”, ale trudno mu odmówić skuteczności 

prowadzonych reform realizowanych bez liberalizacji życia społeczno-politycznego 

i bez wdrożenia praw człowieka w ChRL. 

Osiągnięcia ponad trzydziestu trzech lat realizacji w Chinach reform gospodarczych 

i otwarcia na świat są w naszym kraju obecnie wyraźnie niedoceniane. 

W tej sytuacji warto zwrócić uwagę, że nasze środki masowego przekazu, a 

zwłaszcza „Gazeta Wyborcza”, „Rzeczpospolita”, „Dziennik – Gazeta Prawna”, 

czy „Polityka” i inne tygodniki całkowicie i konsekwentnie przemilczały jedną z 

najwybitniejszych, współczesnych monografii dokonującej swoistego podsumowania 

dotychczasowej chińskiej reformy gospodarczej i otwarcia na świat, która 

ukazała się pod interesującym tytułem „Powrót olbrzyma w zglobalizowanym 

świecie” [6]. Nie jest to fakt odosobniony. Z podobną sytuacją można było się spotkać, 

gdy wydawnictwo Fundacji Innowacja i Wyższej Szkoły Społeczno-Ekonomicznej 

wydało plon unikalnej konferencji z 2007 r., w którym wielostronnie oraz 

z udziałem reprezentantów delegacji chińskich uczonych przeanalizowano bardzo 

szczegółowo i wnikliwie chiński eksperyment ustrojowy [7]. 

- 26 -


Analizując obecnie zawartość obu wspomnianych książek należy zwrócić 

uwagę, że reforma i otwarcie na świat zapewniły Chinom historycznie bezprecedensowy 

sukces. Nikomu na świecie poza Chinami nie udało się przez 

ponad trzydzieści lat osiągnąć 10 proc. wzrost PKB, zmniejszyć zakres ubóstwa 

z 400 mln do 100 mln ludzi oraz dokonać tak znaczącego cywilizacyjnego 

awansu. Żadnemu wielkiemu mocarstwu w historii świata nie udało 

się wrócić do roli mocarstwa, poza Chinami. Nie udało się też dotąd nikomu 

zgromadzić takich rezerw finansowych. 

Chińczycy podejmując działania w ramach swoich oryginalnych reform 

kierowali i kierują się długofalowym planem rozwoju ich kraju. W pierwszej 

fazie przeobrażeń skoncentrowali się na wzroście gospodarczym i eksporcie, 

nie zapewniając równocześnie większej poprawy standardów życia 

społeczeństwa w mieście i na wsi, nie rozwijając na szeroką skalę rynku wewnętrznego 

nawet wręcz zaniedbując ochronę środowiska. W obecnej fazie 

powoływane w tym roku nowe kierownictwo partii i rządu chińskiego coraz 

wyraźniej orientuje się na rozwój rynku wewnętrznego, na import i chińskie 

inwestycje zagraniczne. Przed państwem chińskim w najbliższych dziesięcioleciach 

rysuje się szeroka perspektywa dalszego rozwoju przemysłowego 

i rolniczego, ale połączonego już coraz bardziej ze wzrostem poziomu życia 

społeczeństwa chińskiego. Wielką wagę przywiązują też współczesne Chiny 

do badań naukowych, na które wydają już tyle, co USA i do szerokiego upowszechniania 

w swojej ojczyźnie wyższego wykształcenia [8]. A co ze sprawą 

standardów demokratycznych i praw człowieka w Chinach? Sprawa ta 

wiąże się z charakterem współczesnego ustroju chińskiego. 

Na temat charakteru ustroju realizowanego w Chinach trwa ostry spór. 

W samych Chinach i poza nimi. Część Chińczyków i ich władze współczesne 

często uważają, że realizują jedną z odmian ustroju socjalistycznego. 

Socjalizm z chińskim obliczem. Poglądy takie podziela w swojej nowej 

książce cytowany prof. H. Chołaj. Inni sądzą, że jest to typowy ustrój kapitalistyczny, 

którego powstanie nie inspirowały, co prawda siły zewnętrzne 

a sama chińska partia komunistyczna. Zwolennicy tego poglądu przytaczają 

na dowód występujące w Chinach ogromne dysproporcje socjalne, istniejącą 

ciągle potężną strefę ubóstwa, brak systemu emerytalnego czy odpłatność 

szkolnictwa. 

Osobiście uważam, że obecny ustrój w Chinach posiada hybrydowy charakter. 

To znaczy zawiera zarówno elementy ustroju kapitalistycznego jak i 

elementy rzeczywistego ustroju socjalistycznego. Za elementy ustroju kapitalistycznego 

uznaję nie tyle istniejącą rozwiniętą w Chinach własność kapitalistyczną, 

a bardzo niski ciągle poziom życia dużej części robotników, 

chłopów i inteligencji, którzy nie mają obecnie szans na w pełni godziwe 

życie, powszechną edukację, na rozwój a zwłaszcza rozkwit swoich osobowości. 

Za elementy socjalistyczne w ustroju Chin uznaję silne państwo, które 

nie wyrzekło się dążenia do łączenia szybkiego rozwoju ekonomicznego i 

technicznego kraju oraz eksportu z coraz lepszym zaspokajaniem materialnych 

i kulturowych potrzeb większości narodu chińskiego, co najwyżej odkładając 

na coraz bliższą przyszłość realizację tego zadania. Niewątpliwie 

państwo chińskie odłożyło przez pewien czas pełną realizację takich celów 

w dość odległą przyszłość, ale nie wyrzekło się ich. 

- 27 -


Oczywiście we współczesnej chińskiej hybrydzie ustrojowej już toczy i 

będzie się toczyć ostra walka o to, jakie interesy będzie reprezentować ostatecznie 

chińskie państwo. Czy dużych posiadaczy czy ludzi pracy, kapitału 

krajowego i często zagranicznego, czy chińskich środowisk ludzi pracy. Należy 

uznać, że współczesne państwo chińskie – przynajmniej dotąd – wspierało 

głównie kapitał krajowy i zagraniczny, ale nie jest przesądzone, że musi 

być tak wiecznie. Stopniowo państwo to może zacząć równomiernie wspierać 

świat kapitału i świat pracy oraz nie dać się zdominować przez świat kapitału. 

Takie rozwiązanie byłoby w pełni zgodne z filozofią konfucjanizmu, 

w której pojęcie harmonii społecznej pełni rolę nadrzędną. 

W takiej sytuacji współczesna chińska hybryda ustrojowa, w której ciągle 

dominuje bardziej kapitalizm niż socjalizm ma szanse w perspektywie dojść 

do równowagi obu elementów ustrojowych. Nie będzie to proces szybki ani 

łatwy, ale jest historycznie możliwy. W ostatecznym rachunku socjalizm nowocześnie 

rozumiany to nie tyle ustrój bez kapitalistycznej własności czy z 

wyłączoną własnością państwową i spółdzielczą. Chiny wyraźnie odeszły od 

takiego stalinowskiego pojmowania istoty socjalizmu. Dla Chińczyków socjalizm 

to ustrój wysokiej wydajności pracy, powszechnej przedsiębiorczości 

i dynamicznej, powszechnej innowacyjności, ustrój bez głodu, cierpień i 

dyskryminacji. To ustrój, który wykorzystuje rynek i jego inspiracje osobowe 

i osobowościowe dla zapewnienia wysokiej wydajności pracy, powszechnej 

przedsiębiorczości i postępu naukowo-technicznego, ale w którym negatywne 

wpływy rynku na rozwój osobowy i osobowościowy mają być łagodzone i 

stymulowane celową działalnością narodowego państwa i inspiracjami masowej, 

prospołecznej identyfikacji mającej realny wpływ na rozwój narodu 

i kształtowanie nowego modelu osobowościowego współczesnego Chińczyka. 

Ustrój, w którym państwo nie alienuje się od większości społeczeństwa, 

w którym rządzi biurokracja, ale w pełni podporządkowana jest narodowi i 

rzeczywiście zaangażowana w służbę na rzecz społeczeństwa. 

Z tego punktu widzenia uznaję, że obecne państwo chińskie rozwijając 

ekonomię swojego kraju i najnowocześniejszą technikę stopniowo dochodzi 

do sytuacji, w której będzie mogło w pełni wprowadzać demokratyczne 

standardy funkcjonowania społeczeństwa oraz w pełni zapewnić pełną realizację 

praw człowieka. Nie będą to procesy szybkie, ani łatwe, ale wydaje 

się, że są one nie tylko dla współczesnych Chin możliwe, ale wręcz konieczne. 

Państwo chińskie może tego dokonać jedynie w warunkach powszechnego 

zadowolenia z dotychczasowej rządzącej partii i państwa chińskiego. A 

najbliższe dziesięciolecia do tego wyraźnie prowadzą. Chiny budując w długotrwałym 

procesie inny niż stalinowski i maoistyczny model ustroju socjalistycznego 

zapewne zaskoczą świat swoim zwrotem w rozwoju demokracji 

i realizacji praw człowieka. Nie będzie to ich pierwsze zaskoczenie współczesnego 

świata. 

Jedną z ważnych przesłanek przewidywanych zmian w realizacji standardów 

demokratycznych i praw człowieka są już zachodzące modelowe zmiany 

osoby i osobowości ludzi Państwa Środka. Państwo chińskie ma bogatą 

tradycję traktowania państwa narodowego jako wartości naczelnej i celów 

zbiorowych jako ważniejszych od celów indywidualnych. Do tego przysposabiał 

ich główny ideolog narodu chińskiego Konfucjusz już wiele wieków 

- 28 -


termu. Jak poinformował nas na konferencji zorganizowanej w 29.01.2007 

r. najbardziej znaczący współczesny znawca konfucjanizmu we współczesnych 

Chinach prof. Wang Deyou [9] współczesne Chiny wracają do tej przewodniej 

myśli tego najważniejszego klasyka chińskiej myśli filozoficznej i 

spożytkują ją dla modelowania rzeczywistej, masowej osobowości współczesnego 

człowieka. Jednakże – jak wiemy – osoby i osobowości ludzkie nie 

kształtują się na podstawie prostego przejmowania myśli największych nawet 

myślicieli o ogromnym nawet autorytecie w danym kraju. 

Chiny Deng Xiaopinga we współczesnym wydaniu posiadają i umacniają 

państwo narodowe, które daje się Chińczykom wyraźnie lubić a w coraz 

większym stopniu nawet kochać. W przeciwieństwie do ostatnich pięciu 

wieków stagnacji i zastoju, w odróżnieniu od pierwszych dziesięcioleci 

Chińskiej Republiki Ludowej jest to państwo, które przezwyciężyło upokarzającą 

dla narodu sytuację, w której ponad miliardowy naród nie tylko 

stracił swoje dominujące znaczenie w świecie a w każdym razie na pewno 

szczególne w nim znaczenie. I choć nie został naród chiński niczyją kolonią 

to rozwinięte kraje kapitalistyczne w tym W. Brytania, Niemcy, Francja a potem 

USA traktowały je przez wieki jednoznacznie kolonialnie. Przestał być 

jednak w ostatnim trzydziestoleciu nie tylko krajem chaosu i traconych ciągle 

nadziei, ale stał się ważnym podmiotem we współczesnym świecie. 

Naród chiński poczuł się obecnie ważny, doceniony, ciągle nabierający 

jeszcze większego znaczenia. Współczesny rynek wyzwolił u większości 

Chińczyków rozwiniętą motywację postępu naukowo-technicznego, wysokiej 

wydajności pracy, uruchomił powszechną przedsiębiorczość. Stał się 

bodźcem dla coraz bardziej rozwiniętej, powszechnej innowacyjności. Społeczeństwo 

chińskie poczuło się ważne, spełniające się w indywidualnym i 

zbiorowym wymiarze. Dla przytłaczającej większości Chińczyków niedorozwój 

standardów demokratycznych i praw człowieka w ich kraju jest obecnie 

mniej znaczący niż bezprecedensowe nadanie gigantycznej rangi ich ojczyźnie. 

Dlatego w przeciwieństwie do społeczeństwa północnoamerykańskiego 

i licznych krajów Europy Zachodniej, chodź i tutaj dociera wzorzec 

człowieka kapitalistycznego społeczeństwa konsumpcyjnego, nie budzi on 

takich fascynacji jak gdzie indziej w świecie. Dotyczy to też młodego pokolenia 

współczesnych Chin. Natomiast dobrze znając chińskie doświadczenia 

chcę jeszcze raz podkreślić, że uważam, że w realizacją standardów demokratycznych 

i praw człowieka Chiny zaskoczą i zadziwią świat. Tak, jak tego 

dokonały w wielu innych dziedzinach głównie w XXI wieku. 

Podsumowanie, wnioski i rekomendacje 

W moich dotychczasowych rozważaniach chciałbym zaproponować wyciągnięcie 

kilku wniosków. 

Po pierwsze, proponuję zastanowić się na tym, jakie zagrożenia dla realizacji 

standardów demokratycznych i praw człowieka powstają we współczesnych 

kapitalistycznych społeczeństwach konsumpcyjnych. Na ile należy 

rozszerzyć troskę o realizację pełnych standardów demokratycznych i praw 

człowieka w wyniku prawidłowego odczytania i wyciągnięcia wniosków z 

tych zagrożeń. 

- 29 -


Po drugie, rozważyć od czego zależy zahamowanie i odwrócenie trendów 

rozwojowych współczesnego świata i wielu znaczących krajów w rozwijaniu 

wyjątkowo negatywnych właściwości współczesnego modelu kapitalistycznego 

społeczeństwa konsumpcyjnego owocującego swoistymi skutkami 

w zakresie inspirowania nowej fazy ewolucji współczesnego człowieka. 

Po trzecie, zastanowić się, jakie należy wyciągnąć wnioski z tendencji 

do włączania w obręb oddziaływania rozwiniętego kapitalistycznego społeczeństwa 

konsumpcyjnego narodów średniej liczebności takich jak naród 

polski i jakie należy podjąć działania by negatywne skutki tych oddziaływań 

przynajmniej minimalizować. 

Po czwarte, ocenić, jakie wynikają wnioski dla realizacji standardów demokracji 

i praw człowieka z perspektywicznej wizji współzawodnictwa kilku 

współczesnych modeli człowieka będących produktem rozwoju różnych 

społeczeństw w zaawansowanych fazach XXI wieku, w tym wizji powszechnego 

współzawodnictwa modeli osobowości ukształtowanych w Stanach 

Zjednoczonych, Europie i w Chinach. 

Wojciech Pomykało, prof. dr hab., wybitny pedagog, prezes Fundacji Innowacja 

Przypisy: 

[1] Szerzej na ten temat w mało znanej i niedocenionej, znaczącej książce 

Władysława Szymańskiego, „Kryzys globalny. Pierwsze przybliżenie”, Wydawnictwo 

Delfin, Warszawa 2009. 

[2] Szerzej na ten temat J.C. Bogle, „Dość. Prawdziwe minusy bogactwa 

biznesu i życia”, Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, Warszawa 2009. 

[3] Richard H. Robbins, „Globalne problemy a kultura kapitalizmu”, Wydawnictwo 

Pro Publico, Poznań 2005. 

[4] Richard H. Robbins, „Globalne problemy a kultura kapitalizmu”, Wydawnictwo 

Pro Publico, Poznań 2005. 

[5] Szerzej na ten temat piszę w przygotowanej przeze mnie do druku 

książeczce „Dokąd ewoluuje współczesny globalny człowiek”, Wydawnictwo 

Fundacja Innowacja, Warszawa 2012. 

[6] Henryk Chołaj, „Powrót olbrzyma w zglobalizowanym świecie”, Oficyna 

Wydawnicza SGH, Warszawa 2011. 

[7] „Chiny w globalnym świecie”, praca zbiorowa pod red. naukową W. 

Pomykało, Wydawnictwo Fundacja Innowacja i WSSE, Warszawa 2008. 

[8] Jeden tylko Centralny Uniwersytet Radiowo-Telewizyjny w Pekinie 

kształci obecnie ponad 5 mln studentów. 

[9] Wang Deyou, – Społeczna wartość konfucjanizmu w XXI wieku (w:) 

„Chiny w globalnym świecie”, praca zbiorowa pod red. naukową W. Pomykało, 

Wydawnictwo Fundacja Innowacja i WSSE, Warszawa 2008, s. 11-20. 

Zapis fragmentów referatu wygłoszonego podczas Międzynawowej Konferencji 

poświęconej „Wpływowi standardów międzynarodowych na rozwój demokracji 

i ochrony praw człowieka”, która dobyła w Sejmie RP w dniach 22- 

23.IV.2012 r. 

- 30 -


Krzysztof Mróź 

Solidarność – upadek mitu 

Polsce potrzebna jest mentalna desolidaryzacja i zarazem dogłębna deklerykalizacja 

życia politycznego i społecznego. Są to sprawy powiązane, 

ponieważ to głównie środowiska solidarnościowe budują w Polsce państwo 

wyznaniowe. Powinny to być nie tylko postulaty partii lewicowych, ale projekt 

obywatelski o ile chcemy, jako społeczeństwo, wybić się na niepodległość 

a jako jednostki uzyskać suwerenność myśli i ducha. 

Jeżeli Solidarność nie chce zasłużyć na miano nieudanego eksperymentu 

społeczno-politycznego, kolejnej politycznej fantasmagorii XX wieku, to 

działacze wywodzący się z tego środowiska powinni przeprosić polskie społeczeństwo 

za wyrządzone i wyrządzane krzywdy. 

Solidarność była od swoich początków formacją konserwatywną, uwikłaną 

w konflikt polityczno-światopoglądowy dwóch przeciwstawnych obozów 

politycznych. Solidarność ograniczyła się do walki o prawa polityczne, 

lecz nie walczyła o wolność jednostki w sferze obyczajowej i światopoglądowej. 

Z dużą dozą prawdopodobieństwa należy przyjąć, że czołowi działacze 

polityczni i związkowi tej formacji niezbyt dobrze rozumieli, według jakich 

zasad funkcjonuje społeczeństwo obywatelskie. Dla nich szczytem wolności 

był system wielopartyjny przedstawiany, w formie uproszczonej, przez 

„Wolną Europę” czy „Głos Ameryki”. Był to, więc, z natury rzeczy, ruch płytki 

i co trzeba podkreślić antyracjonalistyczny i patriarchalny. Część działaczy 

tego ruchu rozpoczęła, po 1990 roku, budowę państwa wyznaniowego, 

które gwałci prawa obywatelskie i godność człowieka. Nie ma się zresztą, 

co dziwić, ponieważ ruch solidarnościowy był pod dużym wpływem Kościoła 

katolickiego. 

Obecnie próbuje się, w sposób całkowity i agresywny, zmistyfikować ruch 

solidarnościowy i przedstawić go, jako element światowego ruchu o prawa 

człowieka. W rzeczywistości pozostałby ruchem prowincjonalnym gdyby 

nie został uznany, przez NATO, za element rozsadzający Układ Warszawski. 

Solidarność była, między innymi, wspierana przez Stany Zjednoczone, 

które pod hasłami obrony praw człowieka walczyły z ZSRR. 

Rządy Ronalda Reagana i Margaret Thatcher, politycznych protektorów 

Solidarności, same łamały prawa związkowców w swoich krajach. Stany 

Zjednoczone popierały brutalne reżimy łamiące prawa człowieka, za- 

- 31 -


równo prawicowe jak i lewackie, pod warunkiem, że były one wobec nich 

usłużne. Szeroko rozpowszechnianym mitem jest to, że to głównie działania 

Solidarności doprowadziły, w 1989 r., do zmian politycznych w Europie 

Środkowo-wschodniej. Jest to, delikatnie mówiąc, przejaw megalomanii, 

ponieważ Solidarność w latach 1986-1989 była słaba i zdezintegrowana. 

Nie miała wpływu na to, co dzieje się w krajach sąsiednich a zwłaszcza 

w ZSRR. Należy pamiętać, że zmiana systemu politycznego i gospodarczego 

dokonała się u naszych sąsiadów, mimo, że nie działały u nich organizacje, 

nawet w małym stopniu, odpowiadające Solidarności jak i późniejszym 

jej podziemnym strukturom. 

Zresztą dzieje polityczne naszego regionu potoczyłyby się, prawdopodobnie, 

zupełnie inaczej gdyby po śmierci Leonida Breżniewa kierownictwo radzieckie 

zdecydowałoby się na rozwiązania polityczno-gospodarcze znane 

obecnie jako model transformacji chińskiej. 

Ruch solidarnościowy pozostałby jedynie piękną ideą z elementami mesjanizmu, 

którą zajmowałyby się grupki radykalnej lewicy i narodowców. 

Znamienne jest, że środowiska solidarnościowe nie wytworzyły wartościowych 

elit politycznych i kulturotwórczych. Nawet te, w większości przeciętne, 

które ukształtowały się w okresie III RP są brutalnie atakowane przez 

grupy solidarnościowe pretendujące do miana nowych elit tzw. IV RP. Ten 

ruch znakomicie nadawał się, i nadal nadaje, do burzenia, lecz nie do budowania 

nowej, sprawiedliwszej i otwartej na potrzeby ludzi społeczności. 

Wskazuje to na miałkość ideową i słaby potencjał intelektualny tego ruchu, 

który występuje w roli, zmistyfikowanej, zbawiciela Polski. Czego zresztą 

można od niego wymagać, jeżeli uczestnicy solidarnościowych demonstracji, 

organizowanych w trakcie solidarnościowych rządów Jerzego Buzka, 

wykrzykiwali pod adresem tego rządu jak i jego urzędników takie słowa jak 

„precz z komuną”, „komuchy” itp. 

Przyjrzyjmy się niektórym wartościom moralnym i intelektualnym, jakim 

hołduje ekipa polityczna tzw. IV RP, z takim zapałem niszcząca swoich solidarnościowych 

pobratymców: 

- niektórzy z nich udali się do Augusto Pinocheta i wręczyli mu ryngraf 

z Matką Boską 

- przedstawiciele obecnej ekipy rządowej uczestniczyli w odsłonięciu pomnika 

J. Kurasia „Ognia” 

- na stanowisko prezydenta Krakowa w 2006 r. startował, jako kandydat 

PiS, Ryszard Terlecki, który opublikował dokumenty IPN świadczące, że 

jego ojciec, znany pisarz, Olgierd Terlecki był tajnym współpracownikiem 

Służby Bezpieczeństwa 

- ekipa rządowa nie zareagowała na kuriozalne wypowiedzi wysokich 

urzędników Ministerstwa Edukacji Narodowej, którzy, miedzy innymi, 

stwierdzili, że koncepcja ewolucji to luźna koncepcja niewierzącego starszego 

pana, który tak widział świat, może dlatego, że był wegetarianinem i 

zabrakło mu ognia wewnętrznego oraz, że teoria ewolucji jest jedną z wielu 

teorii o powstaniu życia na Ziemi i jest sprawą nauczycieli i rodziców, czy 

znajdzie się w programach nauczania. 

- Pisowska wizja powstania warszawskiego nie bierze pod uwagę, że 

wywołanie przez kierownictwo Armii Krajowej powstania, przy koncepcji 

- 32 -

Krzysztof Przegląd Mróź - Socjalistyczny „Solidarność” 1-4/2012 - upadek mitu 

dwóch wrogów, musiało skończyć się klęską, wyniszczeniem ludności cywilnej, 

zniszczeniem miasta. Powstanie było skierowane militarnie przeciwko 

Niemcom a politycznie przeciwko Rosjanom. Kuriozalnie brzmią, więc 

wyjaśnienia, że pomimo takiej postawy, liczono na pomoc wojsk radzieckich. 

Zresztą, kierownictwo Armii Krajowej wiedziało o fiasku współpracy 

jej oddziałów z formacjami radzieckimi, na ówczesnych wschodnich terenach 

Polski. Jeżeli doda się do tego wysłanie w lipcu 1944 r. części uzbrojenia 

do oddziałów poza Warszawą, niezbyt dobrze przygotowany plan działań 

powstańczych i rozpoznania sil przeciwnika, co świadczy o lekkomyślności 

dowództwa, to stanie się oczywiste, że powstanie musiało skończyć się 

katastrofą. 

Powstałe Muzeum Powstania Warszawskiego powinno być przede wszystkim 

pomnikiem cywilnej ludności Warszawy, w tym dzieci, poległych w powstaniu 

i stanowić przestrogę przed pochopnym szafowaniem życiem ludzkim 

i dorobkiem kulturalnym narodu. 

Dlatego z dużym zdumieniem i smutkiem czyta się list prof. Lech Kaczyńskiego 

Prezydenta Warszawy, umieszczony na stronie internetowej Muzeum, 

w którym nie ma ani jednego słowa o cywilnych ofiarach powstania. 

Tylko o powstańcach. 

Rządy obozu solidarnościowego, po 1989 roku, rozpoczęły się od zdrady 

świata pracy. Wprowadzenie bezwzględnego, ultraliberalnego kapitalizmu 

spowodowało znaczy wzrost liczby samobójstw i rozpad wielu rodzin, które 

nie podołały, zbyt gwałtownym, nowym wyzwaniom. Nastąpił gwałtowny 

wzrost przestępczości i swoista pogarda dla ludzi uczciwych, którzy nie potrafili 

zbyt szybko odnaleźć się w nowej rzeczywistości. 

Politycy solidarnościowi budujący tzw. IV RP odwołali się do szerokiej 

rzeszy sfrustrowanych członków Solidarności, którzy nic nie zyskali, lub 

niewiele, na transformacji politycznej i gospodarczej. 

W tzw. IV RP również nie czekają dla nich stanowiska, splendory, gabinety 

z sekretarkami i limuzyny. W zamian za poparcie nowych właścicieli Polski 

dostaną tylko erzac w postaci tzw. deubekizacji i dekomunizacji. Politycy 

solidarnościowi nie potrafiąc uformować obywatelskiego etosu demokratycznego 

cechującego się, między innymi, aktywnym uczestnictwem w życiu 

publicznym, otwartością na rozwiązywanie problemów, gotowością do 

kompromisu i pracy w zespole, wysokim poziomem etycznym, duchowym i 

profesjonalnym - odwołali się do najniższych instynktów tj. zemsty i rewanżyzmu. 

Tymczasem tzw. dekomunizacja służy jedynie igrzyskom politycznym i 

ma za zadanie zmęczyć społeczeństwo tak, aby nie pytało rządzących o budownictwo 

mieszkaniowe, politykę zdrowotną, drogi, politykę zagraniczną 

itp. 

Społeczeństwo polskie jest, obecnie, w dużej mierze bezbronne. Osoby 

prowadzące działalność opozycyjną w okresie PRL były w stałym zainteresowaniu 

mediów zachodnich, w tym Wolnej Europy i Głosu Ameryki. 

Płynęła pomoc finansowa i logistyczna od administracji państw należących 

do NATO, między innymi za pośrednictwem organizacji charytatywnych, 

kościołów, organizacji związkowych itp., ponieważ działalność struktur 

związku Solidarność była przez nich traktowana jako czynnik dezinte- 

- 33 -


grujący Układ Warszawski. Obecnie byli działacze Solidarności spłacają ten 

dług utrzymując kontyngenty polskich żołnierzy w Afganistanie czy optując 

za tzw. tarczą antyrakietową, która ułatwi Stanom Zjednoczonym prowadzenie 

wojen z krajami, które nie chcą poddać się ich dyktatowi. 

Opozycjoniści w PRL wiedzieli, że, w ostateczności, zawsze mogą emigrować 

na Zachód gdzie czekała na nich praca, mieszkanie, zapomogi na 

zagospodarowanie. Obecnie działacze, którzy bronią ludzi pokrzywdzonych 

nie otrzymują takiej pomocy. Rozpadł się Układ Warszawski, Polska jest w 

NATO, ma neoliberalny system gospodarczy, świat Zachodu zaakceptował 

wszechwładzę Kościoła Katolickiego traktując to jako wewnętrzną sprawę 

Polski. Ludzie Solidarności są już niepotrzebni. Nasilają się represje antyzwiązkowe. 

Społeczeństwo polskie również się zmieniło. Jest, przede wszystkim, 

uwzględniając poziom dochodów, bardzo zadłużone. Tysiące rodzin zaciągnęło 

kredyty z kilkunastoletnim lub nawet kilkudziesięcioletnim okresem 

spłaty. W tej sytuacji wolą zająć się praca a nie narażać się kolejnym ekipom 

rządzącym. Dlatego zadawalają się formalną demokracją (wielopartyjność) 

i pozorną wolnością mediów. 

Mając świadomość, że wpływ ich na realna władzę jest niewielki uciekają 

w prywatność i nie biorą udziału w wyborach. Należy wyraźnie zaznaczyć, 

że partie w niewielkim stopniu realizują swoje programy wyborcze a 

media pozwalają im poznawać świat przez pryzmat światopoglądu, wartości 

i interesów grup kontrolujących media. Wszelkie propozycje odbiegające 

od głównego nurtu polityczno-społecznego są przemilczane albo pojawiają 

się w mediach, co najwyżej, jako niegroźne dziwactwa czy też folklor 

polityczny. 

Tam gdzie nie wystarcza przemoc symboliczna stosuje się bezpośrednią 

cenzurę. Po opanowaniu mediów publicznych ogranicza się prezentowanie 

poglądów i wypowiedzi niekorzystnych dla rządzących i Kościoła katolickiego 

(zapis o respektowaniu wartości chrześcijańskich). Dąży się również 

do zdyscyplinowania stacji prywatnych przez rozdmuchiwanie tzw. 

afer teczkowych. 

Środowiska klerykalne cenzurują prace artystów, jak i wypowiedzi osób 

prywatnych, kierując do prokuratur wnioski o obrazę uczuć religijnych, jak 

również zawiadamiając organy administracji lokalnej, że w danej galerii/ lokalu 

są wystawy czy występy, które, według nich, obrażają uczucia religijne. 

Jest to perfidna forma cenzury, ponieważ tego typu sprawy są długotrwałe, 

dość kosztowne i nawet wygrana w znacznym stopniu dezorganizuje życie 

osoby oskarżonej o obrazę uczuć religijnych. 

Właściciele galerii, zwłaszcza ci, którzy dzierżawią pomieszczenia należące 

na przykład do gminy obawiają się wystawiać kontrowersyjne prace artystyczne, 

ponieważ mogłoby zakończyć się to wypowiedzeniem dzierżawy 

lokalu, zabraniem czy nieprzyznaniem dotacji na działalność galerii. 

Należy pamiętać, że system wielopartyjny bez powiązania go z prawami 

człowieka bardzo często staje się demokratyczną dyktaturą. Zgnębić i upokorzyć 

człowieka i obywatela można równie łatwo w ustroju demokratycznym, 

przy zachowaniu jego fasady a pomijając ducha, jak i w systemie monopartyjnym. 

- 34 -

Krzysztof Przegląd Mróź - Socjalistyczny „Solidarność” 1-4/2012 - upadek mitu 

Powtórzę jeszcze raz. Społeczeństwu polskiemu potrzebna jest dogłębna 

deklerykalizacja i mentalna desolidaryzacja naszego życia politycznego, 

społecznego i gospodarczego. Należy uchwalić ustawę deklerykalizacyjną i 

rozwiązać IPN a w jego miejsce powołać Instytut Pamięci Społecznej, który 

zająłby się, między innymi, ujawnianiem i ściganiem przestępstw związanych 

z budowanym w Polsce państwem wyznaniowym. 

Krzysztof Mróź, działacz antyklerykalny, publicysta, znany bloger lewicowy. 

Od redakcji: Artykuł powyższy został napisany w lutym 2007 r. pod tytułem 

„Solidarność - upadek mitu”. Wydaje się, że mimo swego dyskusyjnego miejscami 

charakteru, odzwierciedla istotny fragment polskiej rzeczywistości dziś. 

- 35 -


Debata redakcyjna 

, 

WARTOSCI 

IDEOWE W 

DYSKURSIE 

PUBLICZNYM 

Polskie problemy i dylematy rozwojowe 

W redakcji „Przeglądu Socjalistycznego” odbyła się debata „Wartości 

ideowe w dyskursie publicznym”. Debata nad wyraz aktualna w dobie 

przerostu formy nad treścią w relacjach pomiędzy polityką, mediami i 

społeczeństwem. Wprowadzenia wygłosili prof. Maria Szyszkowska, dr 

hab. Rafał Chwedoruk i red. Leszek Lachowiecki. 

W dyskusji uczestniczyło kilkudziesięciu naukowców, działaczy lewicy, 

ekonomistów i dziennikarzy. Poniżej skrócony zapis w oparciu o nagranie. 

- 36 -

Debata redakcyjna Przegląd - Wartości Socjalistyczny ideowe 1-4/2012 w dyskursie publicznym 

Redaktor Andrzej Ziemski 

Chciałbym wszystkich serdecznie powitać w imieniu Stowarzyszenia Ruch 

Społeczny „Praca-Pokój-Sprawiedliwość” i redakcji „Przeglądu Socjalistycznego”. 

Nasze spotkanie poświęcimy wartościom ideowym w dyskursie publicznym. 

Temat jest niezwykle rozległy, natomiast założeniem organizatorów 

była refleksja nad tym, jak wartości ideowe w okresie transformacji, a szczególnie 

w ostatnim okresie rozbijają się o tak zwaną praktykę społeczną. 

Z postępującym pragmatyzmem mamy do czynienia nie tylko w Polsce, 

ale i na całym świecie. Zarówno państwa jak i społeczeństwa zdominowane 

zostały przez ideologię neoliberalną, która narzuciła prymat zysku nad 

interesem człowieka i nad jakąkolwiek ideologią. W związku z tym mamy 

do czynienia z konfrontacją partii, organizacji, ruchów społecznych, które 

są nośnikami wartości ideowych i chciały porządkować świat do swojego 

punktu widzenia z realną rzeczywistością. Jednocześnie jest to konfrontacja 

z pragmatyzmem elit rządzących, które we współczesnym, zglobalizowanym 

i zdominowanym przez prymat zysku świecie powodują, iż mamy 

widoczne, postępujące ograniczenie wolności, demokracji, a w konsekwencji 

praw człowieka do życia. 

O zabranie głosu poprosiłem troje panelistów: panią profesor Marię 

Szyszkowską, pana doktora Rafała Chwedoruka, zajmującego się ewolucją 

wartości ideowych w okresie transformacji i pana redaktora Leszka Lachowieckiego. 

Prof. Maria Szyszkowska, Rola idei w zglobalizowanym świecie 

Nie ma wątpliwości, że najlepszą formą porozumiewania się jest dyskusja, 

wobec tego postawiłam możliwie syntetycznie przedstawić rolę idei w 

zglobalizowanym świecie. Nawiążę do tego, o czym we wstępie powiedział 

pan redaktor Ziemski. Niewiedza, uleganie modom i przyjmowanie rozmaitych 

hipotez sprawia, że wielu polityków lewicy nazywa siebie pragmatykami 

i wskazuje, że to pragmatyzm cechuje ich działania polityczne. Jest to 

niepokojące, ponieważ pragmatyzm jest bardzo niebezpiecznym prądem filozoficznym. 

Mówiąc najkrócej, przyjmuje on za prawdziwe to, co jest zgodne 

z interesem jakiejś jednostki, zaś słuszne i sprawiedliwe jest to, co służy 

zaspokojeniu potrzeb i interesów danej jednostki. 

Jak wskazałam, to pogląd ogromnie niebezpieczny i deprawujący, bowiem 

w Europie myśli się inaczej. To, co słuszne, sprawiedliwe, dobre i szlachetne, 

powinno mieć jakiś praktyczny wyraz np. w działaniu. Natomiast 

pragmatyzm zakłada odwrotnie – interes jednostki jest wartością niepodważalną, 

bowiem wszystkie interesy jednostek mają się zlewać w sumę interesów, 

która przynosi korzyść społeczeństwu. Rozmaite przyczyny – dominacja 

kultury masowej, nieczytanie dzieł literackich, które były do tej pory 

pewną „odtrutką” i siła nacisku pragmatyzmu powodują, iż wiele osób w 

naszym społeczeństwie sądzi, że przejawem nowoczesności jest odrzucenie 

wartości ideału. Nie ma nic bardziej błędnego. Zarówno zdrowy człowiek 

jak i zdrowe społeczeństwo wymaga do swego istnienia odniesienia do wyższych 

wartości, czyli do jakiś idei. 

- 37 -


Te idee są celem dla społeczeństwa jako całości, czy poszczególnych jednostek, 

powyżej wartości i potrzeb biologicznych i materialnych. Tak długo, 

jak człowiek przebywa w kręgu wartości biologicznych i materialnych, tak 

długo trudno mówić o człowieczeństwie w pełnym tego słowa znaczeniu. 

Chciałabym przypomnieć na samym wstępie pogląd Tadeusza Kotarbińskiego, 

który sformułował koncepcję etyki, zwaną etyką niezależną. Przypuszczam, 

że Kotarbiński był pierwszym polskim myślicielem, który zdał sobie 

sprawę z tego, że ludzi dzielą uzasadnienia światopoglądowe. 

Natomiast często mimo dużych różnic światopoglądowych możliwe jest 

wspólne działanie na rzecz pewnych idei, jako wyższych wartości. Właśnie 

w naszej epoce, a szczególnie w Polsce jesteśmy tak bardzo podzieleni. Niezbędne 

są pewne idee, które by nas – Polaków – połączyły, mimo różnic. 

Jest ich bardzo wiele, w odniesieniu zarówno do Polski, jak i świata. Są to 

przede wszystkim różnice rasowe i uprzedzenia na tle narodowym. To również 

ogromne różnice światopoglądowe, kulturowe, i wreszcie religijne. Nie 

ma co do tego wątpliwości, że nic tak do tej pory nie zantagonizowało ludzkości, 

jak poglądy religijne. Zatem niezbędne są jakieś idee, które mogłyby 

nas ze sobą połączyć. 

Chciałam zwrócić uwagę na to, że idee nie tylko zespalają, ale wpływają 

także korzystnie na świadomość człowieka. Tak, jak wspomniałam na początku, 

uczłowieczanie jest procesem, który powinien trwać tak długo, jak 

długo żyjemy. Przecież jak przychodzimy na świat, nie jesteśmy człowiekiem 

w pełnym tego słowa znaczeniu. Właśnie idee są potrzebne do tego, by korzystnie 

kształtować świadomość. Ich wyznawanie wpływa korzystnie na 

uwidacznianie pozytywnych cech charakteru poszczególnych jednostek. 

Problem braku idei w zglobalizowanym świecie jest tym ważniejszy, że 

człowiek nigdy do tej pory nie był pojmowany jako składnik całej ludzkości, 

a tak ma być pojmowany w naszej epoce. Jeżeli przyjrzymy się idei globalizmu, 

to właśnie przekonanie o tym, że człowiek jest cząstką ludzkości, powinna 

nam towarzyszyć we wszystkich podejmowanych działaniach. Natomiast 

jest bardzo niepokojąca owa śmierć idei, która wyłania się czasem z 

rozmaitych kręgów. 

Nie mniej niepokojące jest to, że środowiska prawicowe używają terminu 

wartości, zresztą bez przymiotnika wyższe, i czują się jedynymi posiadaczami 

owych wartości. Środowiska prawicowe, szczególnie w dyskusjach 

z lewicą, starają się nie określać tych wartości. Często unikają przymiotnika 

„chrześcijańskie” Natomiast grupom lewicowym środowiska prawicowe 

bardzo często przypisują antyhumanizm i postawę braku jakichkolwiek 

wartości. 

Jeżeli spojrzymy na dzieje ludzkości, to w gruncie rzeczy funkcjonowały 

na przemian dwie idee. Jako pierwsza wartość człowieka jako jednostki, indywiduum. 

Zatem wspólnie z nią wartość wolności. Społeczeństwo i naród 

mają służyć jednostce zaspokojeniu potrzeby pełnej wolności. To jeden z poglądów, 

nazywany indywidualizmem. 

Drugi pogląd określany mianem super indywidualizmu głosi, że jednostka 

powinna poświęcać swoje istnienie jakiejś nadrzędnej całości, np. narodowi, 

społeczeństwu lub państwu. W różnych okresach jeden z tych poglądów 

jest bardziej lub mniej dominujący. Współcześni niemieccy filozofowie 

- 38 -

Debata redakcyjna - Wartości ideowe w dyskursie publicznym 

zwracają uwagę na to, że zachodzi w dziejach ludzkości następujący paradoks. 

Otóż pokolenie, które jest żywe, każe poświęcać się jednostce dla narodu, 

a umierać w imię patriotyzmu, czy dla społeczeństwa, bądź też społeczeństwo 

ma się poświęcać dla jednostki czy wolności. Natomiast, gdy 

żywe społeczeństwo motywowane jedną bądź drugą ideą umiera, to wówczas 

wartość tego społeczeństwa ocenia się stosownie do dzieł kulturowych, 

które po tym społeczeństwie pozostały. Zatem paradoks, na który zwracają 

uwagę niemieccy filozofowie polega na tym, że nikt z żywych nie skłania do 

tego, by poświęcali swoje siły tworzeniu szeroko pojętej kultury. Wówczas, 

gdy społeczeństwo umiera, ocenia się je według zupełnie innych kryteriów, 

do których to społeczeństwo było zachęcane. 

Właśnie ten paradoks prowadzi do sformułowania trzeciego poglądu 

– określanego mianem transpersonalizmu. Według niego zadaniem idei, 

która ma łączyć ze sobą jednostki jest dążenie do twórczości kulturowej, w 

dziedzinie społecznej, gospodarczej, politycznej, czy religijnej – jeżeli ktoś 

ma potrzebę stworzyć nowe wyznanie religijne. Wskazanie na ten typ idei 

jest ogromnie cenny w dobie zbliżającego się bezrobocia, powstałego w wyniku 

rozwoju cywilizacji. 

Wspólne wartości łączą ludzi o odrębnych światopoglądach. Idee mają 

niesłychanie doniosłą rolę w epoce globalizacji. Jeśli poważnie traktować 

ten proces, to w takim razie niewystarczające są dotychczasowe łączniki, 

które nas zespalają. Przede wszystkim kultura masowa, której poziom jest 

ogromnie niski, bardzo niepokojący, bo zaburzający zdolność do autentycznego 

myślenia na wyższym poziomie. A więc kultura masowa jednoczy ludzkość. 

Jednoczy ją także prawo w obrębie państwa, UE, czy też prawo międzynarodowe. 

I wreszcie trzecim czynnikiem nas faktycznie jednoczącym są 

korporacje i banki, a więc integracja poprzez koncerny. 

Te trzy czynniki są na bardzo niskim poziomie i nie mogą wystarczyć myślącemu 

człowiekowi. Dlatego tak ważną sprawą są idee, które stawałyby się 

celami i jednoczyłyby ludzkość, będąc celem naszych wysiłków. Cel niewątpliwie 

zespala. Proszę zwrócić uwagę na to, że idee dotyczą tego, co ma być 

urzeczywistnione w przyszłości. One wydobywają nas z jakiegoś marazmu 

teraźniejszości, odwracają uwagę od bezsensownego rozważania przeszłości, 

one ku czemuś skłaniają. Jeżeli poważnie traktujemy epokę globalizacji, 

to w takim razie potrzebny jest nowy człowiek o nowej świadomości, pozbawiony 

dotychczasowych uprzedzeń, inaczej globalizacja pozostanie na poziomie 

kultury masowej oraz tej, którą serwują nam koncerny. 

Na koniec dodam, że istnieją trzy idee, które powinny zespalać ludzkość: 

idee ekologiczne, pokój, a nawet szerzej pacyfizm, i trzecia idea – wprowadzenie 

przynajmniej w Polsce trzech form własności, czyli przekreślenie 

tego bezrozumnego kultu prywatyzacji i reprywatyzacji, który doprowadził 

do głębokiego kryzysu. 

Dr Rafał Chwedoruk - Ewolucja wartości ideowych w okresie transformacji 

Organizatorzy spotkania postawili mnie przed bardzo trudnym zadaniem. 

Po pierwsze, pojęcie wartości jest bardzo niejasne, występuje w bar- 

- 39 -


dzo wielu dyscyplinach nauki i w żadnej nie jest sprecyzowane. Po drugie z 

wieloma rzeczami kojarzą się polscy politycy, gdybym miał się odwołać do 

jakiejś dziedziny nauki byłaby to fizyka, a konkretnie do tego, co było przed 

wielkim wybuchem – wielkie nic. 

Zdaję sobie sprawę z relatywności wszystkiego, co można na ten temat 

powiedzieć. Mówiąc o wartościach będę mówił o wartościach politycznych, 

czyli takich, których realizacja ma się dokonać poprzez zdobycie władzy. Te 

wartości, które na początku polskiej transformacji ustrojowej były wartościami 

wtórnymi, stały się pierwotnymi. Wiele z nich trafiło na cmentarzysko 

idei i doszło do absolutyzacji tych wartości, które na początku były na 

dalszym planie. 

W 1989 r. żeby odwołać się do różnych sposobów klasyfikowania wartości, 

to wskazać należy podział na wartości pozytywne i negatywne. W polskim 

życiu politycznym dominowały wartości negatywne, to znaczy wszystko 

to, co było krytyką PRL-u stawało się a priori wartością. W efekcie główne 

nurty opozycji były niechętne w eksponowaniu swojej tożsamości ideologicznej, 

politycznej, etc. Główny nurt opozycji, a więc ten, który zasiadł przy 

„okrągłym stole”, miał tendencję do inkorporacji wszystkich wartości, tak 

jak inkorporował działaczy politycznych o bardzo różnej proweniencji. Tak 

samo było z wartościami. To, co symbolizowała wówczas „Gazeta Wyborcza” 

czy OKP miało być takim aksjologicznym perpetuum mobile, to znaczy 

miało wciągać wszystkie wartości, które są wartościami kontestującymi poprzednią 

epokę. Miały się tam spotkać bez konfliktów wolność i równość, solidarność 

społeczna, wolny rynek, braterstwo i konkurencja, wola większości 

i liberum veto. 

Kluczowymi słowami w życiu publicznym w okresie transformacji były 

słowa konsensus i pluralizm. Od tego zaczęła się dyskusja o „okrągłym stole”. 

Każdy może uzasadniać sobie swoje wartości jak chce, może je wyprowadzać 

z wszelkich możliwych źródeł, byleby te wartości wpisały się w ów 

mechanizm. Mechanizm, który przyrównałbym do kuli śniegowej i jej efektu, 

tzn. ten zbiór wartości ma się toczyć i będzie przyklejał do siebie coraz to 

inne wartości. Być może pamiętacie państwo tytuł znanej pracy Leszka Kołakowskiego 

„Jak można być liberalno-konserwatywnym socjalistą” – to jest 

najlepsze skompletowanie tegoż i miało to swoje odzwierciedlenie na płaszczyźnie 

politycznej. 

To, co się działo w Polsce do 1997 r. był to czas wszystkich możliwych idei, 

ileż niesamowitych partii przemknęło się przez polski parlament, jak wielkie 

emocje, często pogłębione dyskusje, towarzyszyły tym spotom. Nawet banalny 

spór o aborcję. Różne wartości powstające w konsekwencji działalności 

małych grup społecznych trafiały do szerszego obiegu. Nawet, jeżeli było to 

pogranicze utopii, to utopia zawsze pełni funkcję krytyczną w życiu społecznym. 

Ktoś, kto dzisiaj jest nazywany oszołomem i nie jest dopuszczany do 

mediów, w latach 90. mógł przedstawiać publicznie swoje poglądy. 

Niestety po roku 97. dokonał się przełom, w efekcie którego doszło do 

zabsolutyzowania niektórych wartości i to tych drugorzędnych. Podobnie 

szyld Solidarności stał się mechanizmem transformacji, niekoniecznie 

zgodnej z zawartością aksjologiczną tego czynu. Podstawą Solidarności był 

NSZZ „Solidarność” i za ponownym przeciwstawieniem porządku solidar- 

- 40 -


nościowego porządkowi post peerelowskiemu towarzyszył projekt ideologiczny, 

który wprowadził Polskę do końca w obieg światowego rynku. 

Zbiór wartości, który za tym tkwił, był nawet jak na skalę świata zachodniego 

zbiorem wartości w tej najskrajniejszej formie. Wszyscy w polskim 

życiu publicznym przyjęli ten skrajny system wartości, traktując go 

jako oczywistość. Widać to w bardzo wielu dziedzinach życia publicznego. 

Coś takiego dokonało się wcześniej w świecie anglosaskim, np. sektor publiczny 

ma się zachowywać tak jak sektor prywatny, urzędnik z kolei powinien 

być wyzbyty ze wszystkich wartości, jedynie świadczyć usługi. Wszyscy 

traktujemy to dziś jako oczywistość. W efekcie doszło do absolutyzacji 

tych wartości, takich jak wolny rynek, czy wartości związane z liberalizmem 

ekonomicznym, który w tym solidarnościowym perpetuum mobile z 

roku 89. był na głównym planie. Tam rynek zawsze był wpleciony w krąg 

różnych wartości. W efekcie pluralizm z głównego nurtu dyskusji publicznej 

w Polsce w zasadzie zniknął. 

Każdy może dzisiaj w Polsce głosić dowolne wartości, pod warunkiem, że 

nie będą sprzeczne z wartościami pierwotnymi. Powiedziałbym, że tą kulę 

śniegową Adama Michnika, która miała chwytać wszystkie inne wartości nie 

związane z totalitaryzmem zastąpiła inna kula – głaz, który wszystko tocząc 

się miażdży. Cała nadzieja tkwi w tym, iż po raz kolejny – jak to było w roku 

90. – sprzeczności wewnętrzne rozsadzą ten system, ten porządek oparty tylko 

na rynkowych wartościach, a w zasadzie konsumpcji wszystkich wartości 

przez rynek. To wszystko zostało przedstawione w sposób jasny i dogłębny. 

To co głosił Janusz Korwin Mikke w roku 90, dziś jest najważniejsze w polskiej 

polityce, np. podatek liniowy. Te wartości przedstawiane są jako wartości 

obiektywne, których źródła tkwią poza jednostką, a jednocześnie czyni 

się z wolności i emancypacji jednostki jedną z podstawowych wartości cywilizacji 

doby globalizacji. To już samo w sobie jest sprzeczne. 

Red. Leszek Lachowiecki - Czy lewica jest w stanie wypromować swoje 

wartości ideowe na XXI wiek 

Chcąc odpowiedzieć na postawione pytanie, musiałbym wskazać, czym 

jest dzisiaj lewica, na czym polega jej promocja i w jakim zakresie ma się 

ona odbywać, zwłaszcza dzisiaj, w świecie medialnym. O kłopotach z wartościami 

wspomniał dr Chwedoruk. 

Wiek XXI jest zastanawiający, ale dlaczego starsze wartości nie miałyby 

mieć obecnie sensu. A ponad wszystkim w sześciomiliardowym świecie miliard 

ludzi umiera, czy przymiera głodem. My niewątpliwie należymy do tej 

szczęśliwszej części świata – materialnej, więc nasze problemy są też zupełnie 

inne niż w państwach, gdzie są wałęsające się dzieci na ulicach, porzucone 

przez rodziców, jak to ma miejsce w Brazylii czy w Argentynie; z umierającymi 

ludźmi z braku wody w Afryce, z umierającymi na AIDS w południowej 

Afryce, itd. 

Zatem odpowiedź na to pytanie nie może być ani całościowa, ani wyczerpująca. 

W jakiejś mierze zazdroszczę lewicy południowo-amerykańskiej tego, że 

może ona rozwiązywać problemy, które zauważał już Karol Marks. Są tam 

- 41 -


problemy proste i oczywiste, wynikające ze skrajnej niewiedzy, skrajnego 

wykluczenia, jakiego my nie jesteśmy w stanie sobie wyobrazić. Tam lewica 

potrafi nawiązać kontakt ze społeczeństwem w różnych formach, a komunikacja 

między społeczeństwem a lewicą i wartościami lewicowymi jest dosyć 

oczywista. 

Można oczywiście przypuszczać, że lewica pochyli się nad biednymi 

w Europie podczas obecnego kryzysu. Są nawet osoby, które twierdzą, że 

obecny kryzys sprawi, że lewica będzie mogła się na nowo odrodzić, bo będzie 

miała proste problemy do rozwiązania. Te problemy rozwiązują dzisiaj 

parafie, to tam można zjeść darmowy posiłek; są wywieszki gdzie jest jadłodajnia, 

gdzie jest możliwość spędzenia nocy i gdzie można się wykąpać. 

Tego w żadnym instytucie czy w żadnym biurze partii się nie spotka. 

W związku z tym widać, że ta współczesna, europejska lewica ma trochę 

inne problemy ze społeczeństwem, które zostało zarażone pewną wizją 

materialną, która całkowicie wypłukała wartości wyższe i uczyniła z nich 

przedmiot pośmiewiska. Globalizacja, o której mówiła pani profesor jest 

globalizacją przedstawioną w formule humanistycznej. Chciałbym powiedzieć 

o niej kilka słów w kategoriach bardziej pragmatycznych. Otóż globalizacja 

ta została przedstawiona jako pewien żywioł, z którym nie sposób walczyć. 

Dzisiaj widzimy, że ta walka jest możliwa, że nawet prawicowi politycy 

potrafią z globalizacją walczyć na swój sposób. 

Otóż globalizacja wraz z prywatyzacją powoduje wzrost nierówności 

między ludźmi – jest to oczywisty efekt. Innymi słowy, jeżeli przywódca jest 

lewicowy i twierdzi, że jego lewica nie będzie walczyła z powiększającymi 

się nierównościami między ludźmi, to kim on jest? Jeżeli spojrzymy na okres 

transformacji w Polsce, na te 20 lat, jest to cały czas bardzo istotny proces 

dywersyfikacji, w różnych formach. Także kulturowej, różnicującej społeczeństwo 

i budującej kilkuprocentową, bardzo widocznie uprzywilejowaną 

większość, która niechętnie uczestniczyła w transformacji. Ponadto mimo, 

że PKB w Polsce zwiększyło się prawie o połowę, to liczba biednych ludzi 

zwiększyła się trzykrotnie. To jest sygnał, że zdarzyło się w Polsce coś, co powinno 

skłonić lewicę do zastanowienia się, zawstydzenia. Powinno nawet 

doprowadzić do wniosku, że na tym polu poniosła straszliwą klęskę. 

Wyróżnikiem dzisiejszej lewicy powinna być demokracja, funkcjonująca 

również na świecie w taki sam sposób. Zauważmy, że taka konstytutywna 

wartość, jaką jest wolność, została sprowadzona prawie wyłącznie do sfery 

politycznej. Jak słusznie pani profesor zauważyła, przyjęto dominację własności 

prywatnej nad wszystkimi innymi pozostałymi własnościami. 

DYSKUSJA 

Dr Sylwester Szafarz 

Wszyscy znamy historię polskiego i światowego ruchu robotniczego. Jestem 

ciągle w stanie głębokiego szoku i nie mogę sobie wytłumaczyć, jak to 

się dzieje, że lewica nie może wykorzystać kryzysu, który został nam zafundowany 

przez ekstremalnych neoliberałów, w celu umocnienia własnych 

- 42 -


pozycji w Polsce i na całym świecie. W momencie, kiedy padał tzw. realny 

socjalizm, to na Zachodzie, w szczególności w Stanach Zjednoczonych neoliberałowie 

i neokonserwatyści ponieśli ogromną klęskę. Kryzys, który oni 

sami sobie sprokurowali, nastąpił znacznie wcześniej, niż można się było 

tego spodziewać. Także tutaj ta impotencja lewicy jest niezrozumiała. Ale z 

drugiej strony przegrała prawica socjaldemokratyczna, która postawiła na 

neoliberałów. Prawicowi socjaldemokraci zostali osamotnieni i teraz zachowują 

się jak pijane dzieci we mgle. 

Nie ma na świecie próżni ideologicznej, nawet w Polsce. Wręcz przeciwnie, 

tworzy się nowy układ sił ideologicznych, podobnie jak tworzy się nowy układ 

sił politycznych, strategicznych i ekonomicznych w świecie. I tu zaczątkiem są 

Brazylia, Rosja, Indie i Chiny. Jest to orientacja zmierzająca ku lepszej przyszłości 

świata, a nie takiej przyszłości, jaką by wyobrażali sobie ci, którzy chcą 

dokonać teraz jakiejś sanacji ekstremalnego neoliberalizmu. Oczywiście przy 

tworzeniu nowego układu sił ideologicznych w świecie ideologią w niektórych 

przypadkach jest brak ideologii. Przykładem tego jest np. działalność 

Sarkozy’ego we Francji, Berlusconiego we Włoszech, Putina w Rosji, czy po 

części Donalda Tuska. Widzimy, że tworzy się nowy układ sił. 

Zapytajmy, jakie są elementy nowego, ideologicznego układu sił na świecie? 

Przede wszystkim „człowiek na pierwszym miejscu”, a więc bardzo nowoczesny 

humanizm, bazujący zresztą na starej tradycji chińskiej, gdzie ówczesny 

człowiek był przez większość czasu poniewierany. To harmonijny i 

zrównoważony rozwój na świecie. Zamiast fatalnego w skutkach pościgu za 

pieniądzem i zyskiem lansowanego przez neoliberałów. Jest to również neokonfucjanizm 

i harmonia. Chiny, które przejmują powoli pierwsze skrzypce 

w kwartecie są zdania, że nie ma harmonijnego rozwoju Chin, bez harmonijnego 

rozwoju świata. 

Trzeci i ostatni punkt dotyczy tego, że po kryzysie, a może nawet i w jego 

trakcie, kiedy musimy wszystko zaczynać od nowa. Mam tu na myśli lewicę. 

To wszystko, co było do tej pory, szczerze powiedziawszy traci rację bytu 

i sens. Programy, które mieliśmy do tej pory, metody działania, kanony i 

fundamenty ideologiczne, na których bazowaliśmy, muszą już definitywnie 

przejść do historii. One mogą się podobać naszemu starszemu pokoleniu, 

pokoleniom średnim, ale już na pewno nie naszym wnukom, wśród których 

są już niewyobrażalne spustoszenia ideologiczne w formie indywidualizmu 

czy pogoni za pieniądzem. Ideologia pieniądza spowodowała w szarych komórkach 

tak niewiarygodne spustoszenia, że potrzeba będzie wielu lat, żeby 

te sprawy odnowić. Są to już zadania dla nowych partii lewicowych, które 

nawet, jeśli zachowają stare nazwy, to ideologia i programy muszą być 

nowe, dopasowane do realiów wieku XXI. 

W II połowie 2009 r. ujawniły się w pełni niszczycielskie rezultaty polityki 

polskich neoliberałów w ciągu mionionego 20-lecia. Na nic zdało się bezkrytyczne 

małpowanie ekstremalnych neoliberałów amerykańskich; z zachowaniem 

niezbędnych proporcji, sytuacja naszego kraju i społeczeństwa jest 

dużo gorsza niż w USA: spadek PKB prawie do 0, wielka dziura budżetowa, 

drastycznie zmniejszenie się produkcji, sprzedaży, eksportu i importu oraz 

inwestycji krajowych i zagranicznych, dramatyczny wzrost zadłużenia państwa, 

przedsiębiorstw i poszczególnych obywateli (tzw. niewolnictwo kre- 

- 43 -


dytowe), bezrobocie i in. Tymczasem nadciągają kolejne bańki kryzysowe, 

z których najgroźniejsze są spekulacyjne wzrosty cen surowców, zwłaszcza 

energetycznych. Nakłada się na to szalejący indywidualizm i patologie stymulowane 

pogonią za pieniądzem oraz postępująca dezintegracja i degeneracja 

społeczna. Pogłębia ją zapaść w służbie zdrowia, w edukacji, w wymiarze 

sprawiedliwości i in. a nawet w wojsku i w policji. 

Symbolem zaniedbań i kryzysu w infrastrukturze są przysłowiowe dziurawe 

drogi, na których - co roku - giną niepotrzebnie setki i tysiące ludzi. 

Największym jednak transformacyjnym dramatem Polski jest bezceremonialna 

wyprzedaż majątku narodowego, pod płaszczykiem wulgarnej i żywiołowej 

prywatyzacji, której nikt nie kontroluje i nie rozlicza. L. Balcerowicz 

urasta do rangi największego sprzedawczyka w najnowszej historii gospodarczej 

Polski, zasługującego na Trybunał Stanu. 

W obecnej dość rozpaczliwej sytuacji gospodarczo-społecznej naszego 

kraju, rządzący usiłują wyprzedawać gorączkowo, wszystko, co jeszcze nam 

pozostało: stocznie, KGHM i in. STOP! Tak dalej nie można! 

Cała wulgarna prywatyzacja i de faco wyprzedaż majątku narodowego 

wymaga całościowej analizy, kontroli i rozliczenia. Gdzie podziały się pieniądze 

z prywatyzacji? Stawia to też na porządku dziennym kwestię RENA- 

CJONALIZACJI strategicznych (na początek) branż, podmiotów i elementów 

majątku narodowego, niekiedy sprzedanych za bezcen. Takie jest dziś 

historyczne zadanie lewicy polskiej. 

Towarzyszy tym zjawiskom upokorzenie i nędza wielomilionowych rzesz 

seniorów polskich, skazanych na głodowe emerytury i renty. 

Inż. Władysław Bujwid 

Chciałbym nawiązać do moich przedmówców i do braku sprecyzowanego 

poglądu na to, jak lewica powinna postępować. Przypuszczam, że lewica 

może tylko uzgodnić taki pogląd. Chciałbym zwrócić uwagę na kilka takich 

wartości ideowych, pomijanych przez obecną działalność naszej lewicy. Na 

to, żeby obywatele i społeczeństwo mogły istnieć i żyć, to muszą pracować 

pracownicy i tworzyć dobra potrzebne dla zaspokojenia potrzeb. Wniosek, 

jaki się nasuwa jest taki, że pierwszą ideą społeczeństwa powinno być zaspokojenie 

potrzeb pracowników, żeby mogli wytworzyć dobra, służące społeczeństwu. 

Te dobra tworzą tylko pracownicy. Wobec tego, czy tylko pracownicy 

mają mieć zaspokojone potrzeby, czy też wszyscy inni. Czy każdy obywatel 

w społeczeństwie ma prawo do życia? 

Jeżeli uznamy, że nie dając środków do życia jakiejś części społeczeństwa, 

narażamy się na to, że stawiamy część ludzi przed alternatywą, że albo 

zgodzi się, że nie ma środków do życia i potem będzie bezdomny, będzie głodował 

i umrze, albo musi znaleźć inną alternatywę. Jaka jest ta inna alternatywa 

dla ludzi bez środków do życia? Albo żebranie, albo przestępstwo. 

Jest to działalność dla społeczeństwa bardzo szkodliwa. Wniosek jest taki, że 

trzeba zapewnić każdemu człowiekowi środki do egzystencji przynajmniej 

w takiej wysokości, żeby mógł przeżyć. I to byłaby druga ważna idea. 

Mówimy o zaspokojeniu potrzeb wyższego rzędu. Ale ich zaspokojenie 

zaczyna się wtedy, kiedy mamy zaspokojone potrzeby podstawowe do tego, 

- 44 -

żeby przeżyć, a zobaczmy ile ludzi w naszym społeczeństwie ma je pod znakiem 

zapytania. Myślę, że to powinien być jeden z kierunków działania lewicy, 

żeby nie było w naszym społeczeństwie ludzi, nie mających środków 

do przeżycia. 

Nasuwa się wniosek, że podstawową zasadą sprawiedliwości społecznej 

powinno być każdemu według jego potrzeb. Ale tak twierdził komunizm. My 

tak nie możemy powiedzieć. Trzeba do tego dodać trzy warunki: żeby mógł 

przeżyć, a więc minimum, trzeba wziąć pod uwagę jego wkład na rzecz społeczeństwa, 

ale to wszystko razem musi się zmieścić w granicach możliwości 

społeczeństwa. Każdemu według jego potrzeb w zakresie umożliwiającym 

przeżycie, z uwzględnieniem jego świadczeń na rzecz społeczeństwa i 

w ramach możliwości społeczeństwa. To jest druga idea. 

Jeżeli zapewnimy przeżycie wszystkich obywateli, to powstaje pytanie, 

jakie ma być społeczeństwo. I teraz, od czego zależy jakość tego życia. Od 

stopnia zaspokojenia potrzeb wyższego rzędu zależy ciągła poprawa stopnia 

zaspokojenia naszych potrzeb. 

Jak to można uzyskać? Przede wszystkim trzeba doskonalić i rozwijać 

gospodarkę, tak żeby można było wytworzyć coraz więcej, coraz lepszych 

dóbr. I drugi warunek: poziom wytworzonych dóbr musi byś sprawiedliwy. 

Zapytam na koniec, kto doskonali gospodarkę? Ci, którzy mają pomysły, 

twórcy, którzy mają pomysły i je wdrażają. W całym społeczeństwie powinno 

się wytworzyć taką sytuację, żeby zachęcać tych, którzy mają pomysły i 

chcą je zrealizować do wdrażania ich w życie. 

Katarzyna Matuszewska 

Na pytanie, jakie są wartości ideowe dla dzisiejszej lewicy, można odpowiedzieć 

wprost, że nie posiadamy takich wartości, które możemy promować. 

Tak wygląda sytuacja po 20 latach rządów lewicy w Polsce. Spadliśmy 

tak nisko, że eurowybory 2009 nie przyniosły zmian, zaś koalicja 

SLD-UP ściągnęła żywcem program europejskich socjalistów, bo sami nie 

umieliśmy innego stworzyć. Coś, co zostało napisane dla wszystkich 27 

partii, które istnieją w najważniejszych krajach Europy, nie zostało napisane 

na pewno dla warunków polskich. Pytanie, czy lewica jest w stanie 

wypromować swoje wartości ideowe w wieku XXI, jest skierowane właśnie 

do nas. Od nas zależy, jak my z naszymi wartościami potrafimy dogadać 

się ze sobą. 

Rafał Korzeniewski 


Hasło Wielkiej Rewolucji Francuskiej – wolność, równość, braterstwo, 

a także brak zgody na powiększające się zróżnicowanie majątkowe. 

Bo braterstwo to odpowiedzialność za innych i solidarność. To są hasła, które 

na swoje sztandary może wpisać najbardziej radykalna partia lewicowa. 

Ważne jest przekonanie, że wolny rynek jest konieczny dla dobrej gospodarki. 

Ale wolny rynek napędza przede wszystkim wolność. Równość na końcu, 

przez którą rozumiem np. pewną kwotę pieniędzy, którą ma każdy na starcie 

otrzymać, żeby mieć równe szanse. 

- 45 -


Pragnę zauważyć, że większość problemów społecznych związana jest 

z powiększającymi się nierównościami. Przestajemy być jednolitym społeczeństwem. 

Interes społeczeństwa zmusza w wielu wypadkach postawienia 

nad interesami jednostki. Ponadto nie da się już zamknąć naszych problemów 

i rozwiązać ich wyłącznie w strukturach państwa, czy nawet Europy. 

Wiele problemów ma pułap globalny. Np. ocieplenie klimatu – jeżeli rozwiązanie 

nie będzie globalne, to nie ma to żadnego sensu. 

Red. Bolesław Jaszczuk 

Jeden z przedmówców przytoczył bardzo trafnie przykład Ameryki Łacińskiej. 

Faktycznie nie możemy szukać tam rozwiązań, ponieważ oni borykają 

się z zupełnie innymi problemami. Ponadto musimy również szukać 

płaszczyzn wspólnego porozumienia. Tylko jednogłośnie przemawiająca lewica 

osiągnie sukces. Wartości ideowe są także bardzo ważnym czynnikiem, 

który przekonuje społeczeństwo do lewicy. 

Prof. Maria Szyszkowska 

Mówiłam o dobrobycie, o tym, że głód i nędza przeszkadzają temu, ażeby 

można było żyć normalnie, oddawać się ideowości. Wspominałam o trzech 

formach własności, które trzeba przywrócić. Mówiłam, że trzeba zatrzymać 

proces powszechnej prywatyzacji i reprywatyzacji. Natomiast nie mogę się 

zgodzić ze stwierdzeniem, że najpierw społeczeństwo trzeba wyżywić, a dopiero 

potem mamy myśleć o ideowości. Taka jest nasza natura, że w dziedzinie 

materialnej nasze potrzeby się rozrastają. Ci, którzy są już trochę najedzeni, 

chcą jeść do syta. Człowiek głodny też musi mieć poczucie sensu życia, 

a idee są do tego celu niezbędne. Dążąc do rozsądnego koniecznego rozwiązania 

kwestii ekonomicznych powinniśmy krzewić i rozwijać ideowość, 

a co za tym idzie również charakter. 

Ponadto ideowość wymaga odwagi. Człowiek ideowy musi zarazem odnaleźć 

w sobie wiele odwagi, zwłaszcza, jeżeli jego ideowość nie jest akceptowana 

w państwie, w którym żyje. Uważam, że znakomitym pomysłem jest 

utworzenie uczelni kształcącej studentów w duchu lewicowym. Również dobrym 

pomysłem jest stworzenie lewicowego radia i telewizji. Kształt naszego 

życia zależy od świadomości ludzi, od ideowości. W jaki sposób mamy 

postępować w uczeniu się naszej lewicowej ideowości, skoro nie ma żadnych 

szkół, które by w tym kierunku kształciły. 

Myślę, że ta dyskusja doprowadziła do bardzo wyraźnego wniosku, że powinniśmy 

wyjść poza nasz europejski sposób myślenia. Powinniśmy szukać 

sojuszników, a doprawdy nie naszą sprawą jest ocenianie innych państw, 

czy jest tam wolność czy też nie ma, ponieważ to u nas nie ma wolności. 

Dr Rafał Chwedoruk 

Zaniepokoił mnie bardzo pesymistyczny ton niektórych wypowiedzi odnośnie 

ugruntowania lewicowych wartości w świadomości społecznej. Aczkolwiek 

moim zdaniem jest tak źle, że jest dobrze. Współczesny człowiek jest 

- 46 -


wypierany konsekwentnie z jakichkolwiek tożsamości ideowych. Ciekawe, 

jak długo taki proces może trwać. Ale skoro tak jest, to znaczy, że staje się 

on np. w obliczu kryzysu podatny na inny zestaw wartości niż ten, który mu 

serwowano. Jestem bardzo ciekawy, co się stanie z młodymi ludźmi, którzy 

spełnią to wszystko, czego system od nich oczekuje, nie otrzymując nic w zamian. 

Będą znali języki, głosowali na PO, a w nagrodę dostaną pracę w fastfoodach, 

a nie w korporacjach. Mój optymizm wynika też z tego, iż głęboka 

frustracja dotyczy drugiej strony, która też przeżywa frustrację. 

Również niepokoi mnie niedostrzeganie sprzeczności w lewicowym 

myśleniu. Z jednej strony słyszę o ekologii, pacyfizmie, humanizmie. Jestem 

też optymistą odnośnie kryzysu. Nie wiem, jak długo będzie on trwał 

na świecie, ale niewątpliwie będzie trwać w Polsce dłużej niż na świecie, 

ponieważ ma nie tylko zewnętrzne źródła. Swój optymizm opieram na 

tym, iż dawny schemat socjaldemokratyczny był bardzo skomplikowany, 

partie lewicowe i socjalistyczne, jak PPS nigdy nie zakładały, że większość 

ludzi uświadomi sobie, o co w tym wszystkim chodzi. Natomiast w odrębnym 

społeczeństwie przy tak częstych i daleko idących zmianach miejsca 

pracy, tożsamości, moim zdaniem coraz większą rolę będą odgrywały niewielkie 

grupy lobbystyczne i ideologiczne To z kolei stwarza szanse, by ruchy 

lewicowe wykorzystywały szansę, jaką daje mniejszość i bycie tzw. 

awangardą. 

Red. Leszek Lachowiecki 

Wartości lewicowe w dyskursie publicznym stały się własnością w zasadzie 

wszystkich formacji politycznych. Uważam to za sukces, nawet, jeśli 

owe wartości funkcjonują na drugim planie. Sama lewica się tego boi, widzi 

w tym element zagrożenia dla własnej tożsamości. Trzeba się zastanowić 

się nad tym, na ile jesteśmy w stanie artykułować własną względność, 

w obecnej sytuacji. 

Współczesna lewica powinna używać starych dobrych określeń wielkich 

wartości, wielkich terminów aksjologicznych, z pewnymi epitetami. Jeżeli 

mówimy o sprawiedliwości, mamy na myśli konkretną sprawiedliwość. 

To od razu tłumaczmy jej znaczenie. Mamy inną sytuację, przechodzimy do 

konkretnej problematyki, sytuacji ekonomicznej, rynkowej i relacji z grupami 

społecznymi. W takim ujęciu od razu widać, czym porozumienie lewicowe, 

albo lewicowy sposób rozwiązywania sprzeczności różni się od każdego 

innego, zwłaszcza od prawicowego. 

Problemem lewicy dzisiaj jest to, że tak zatraciła własną tożsamość, że 

przeciętny obywatel obładowany informacjami nie jest w stanie zadać sobie 

trudu i rozróżnić intelektualnych pojęć. Nie potrafi zrozumieć, gdzie leży 

granica między prawicowym, a lewicowym postrzeganiem takich samych 

wartości. Zatem starajmy się budować z jednej strony nową wizję innego 

społeczeństwa dostosowanego do wyzwań, jakie niesie przyszłość, a z drugiej 

strony przekładajmy to na język praktyki, bo ona ma istotne znaczenie. 

Mówmy jak chcemy to wprowadzać w życie i angażujmy w to coraz większe 

rzesze ludzi; od naukowców po szarego obywatela, żeby i on dostrzegł celowość 

w tej zmianie, która nastąpi także w jego życiu. 

- 47 -



Chciałbym podziękować naszym gościom i dyskutantom. Dyskusja 

była bardzo ciekawa, a niektóre jej wątki wymagają kontynuacji. Temat 

bowiem został tak sformułowany, iż ma on charakter w pewnym sensie 

uniwersalny, wymagający trwałej, biorącej pod uwagę, zachodzące przemiany 

– dyskusji. 

Chciałbym nawiązać do wypowiedzi Leszka Lachowieckiego. Uważam, 

że polskie społeczeństwo jest egalitarne, przepełnione ideą solidarności społecznej. 

Czy jest lewicowe i na ile, tego nikt nie określi, natomiast odnoszę 

wrażenie, że w mentalności polskiej funkcjonuje tradycja pozytywnej strony 

PRL-u oraz tradycja lewicowo-niepodległościowa PPS z czasów II RP. 

Istnieje daleko posunięty rozrzut między intencjami partii lewicowych, które 

są partiami władzy, a intencjami społecznymi, zmierzającymi w kierunku 

ugruntowania podstawowych wartości lewicy i sprawiedliwości społecznej. 

Myślę, że to głównie polski problem, ale nie tylko. To problem chyba wielu 

społeczeństw, funkcjonujących dziś w Europie, które są spuścizną okresu, 

który w Polsce nazywa się PRL. Daleko idącym przykładem było to, jak na 

żywej społecznej świadomości grasują populiści. 

Podstawowym problemem dzisiejszej lewicy jest nieumiejętność określenia 

rzeczywistego stanu stosunków i potrzeb społecznych. Dzisiejsza lewica 

nie ma tej diagnozy, i trzeba spróbować poprzez różne instytucje zbudować 

realną ocenę polskiej rzeczywistości i świadomości. 

Raz jeszcze wszystkim dziękuję za obecność i udział w debacie. Będziemy 

ją kontynuować. 

- 48 - 

Oprac. MR 

Od redakcji. Wypowiedzi w debacie zostały opracowane na podstawie zapisu 

elektronicznego i nie są autoryzowane.

Maciej Narloch 

Thorsten Veblen i jego teoria 

klasy próżniaczej 

Veblen na tle epoki 

IDEE 

Wśród ekonomistów sprzed XX wieku w pamięci społecznej istnieją 

przede wszystkim dwaj: Adam Smith i Karol Marks. Można śmiało uznać, 

że zdominowali oni współcześnie dyskurs publiczny pomiędzy zwolennikami 

neoliberalizmu i socjalizmu. W ich cieniu pozostają inni dziewiętnastowieczni 

myśliciele społeczno-ekonomiczni przypisywani lewicowej lub prawicowej 

refleksji na temat gospodarki – Malthus, Ricardo, z drugiej strony 

Owen, Saint-Simon, Fourier. Taki schematyczny podział odpowiada zarówno 

potrzebom polityki, jak też dydaktyki uniwersyteckiej – wykładów doktryn 

politycznych, prawnych i ekonomicznych. Wprowadza on pewną prostotę 

w dyskusji, podział na „naszych” i „waszych” myślicieli, „poprawnych” 

i „utopistów”. 

Thorstein Veblen nie mieści się w tych stereotypach, jego myśli – nieraz 

ujęte w paradoksalnych sentencjach, chwytliwych z pozoru sprzecznych hasłach 

– mogłyby śmiało posłużyć jako rozstrzygający argument w dyskusji 

pomiędzy liberałami a socjalistami po każdej ze stron. Veblen wyrósł bowiem 

z epoki sprzeczności – triumfu kapitalizmu wywołującego silny sprzeciw 

rodzącej się lewicy. Uznawał, że immanentną cechą wszystkich ustrojów 

społecznych było wykształcenie bezproduktywnej klasy próżniaków 

– wyzyskiwaczy całej reszty społeczeństwa – dlatego nazwanej przez niego 

klasą próżniaczą. Osoba o niepospolitym umyśle, jeśli nie geniusz, mógł zająć 

wyraźne stanowisko – stać się amerykańskim odpowiednikiem współczesnych 

mu niemieckich „socjalistów z katedry” środowisk akademickich, popierających 

umiarkowane reformy ustrojów ekonomicznych w kierunku poprawy 

sytuacji klasy robotniczej. 

Nie chciał, bowiem Thorstein Veblen był według słów historyka ekonomii 

Roberta Heilbronera – bardzo dziwnym człowiekiem. Nie stworzył jednolitego 

systemu ekonomii odwołując się do rozróżnienia Nicolai’a Hartmanna. 

Można powiedzieć, że był raczej myślicielem problemów niż filozofem i 

twórcą systemów. Veblen cenił przede wszystkim własną niezależność, wolność 

od poddania się konwenansom. 

- 49 -


Veblen urodził się w wielodzietniej rodzinie norweskich imigrantów w 

Stanach Zjednoczonych na odludnej farmie w Wisconsin. Niezależność, 

skłonność do chodzenia własnym ścieżkami, pewne wyobcowanie społeczne, 

na pewno te cechy charakteru Veblen wypływały z warunków, w których 

się wychowywał – było to heteronomiczne środowisko norweskich imigrantów 

połączone ze zdecydowaną patriarchalną władzą ojca, którego Veblen 

bardzo podziwiał, choć nie zawsze podporządkowywał się jego radom. Język 

angielski nie był jego pierwszym językiem, sprawnie zaczął nim władać 

dopiero w okresie studiów, na które rodzina wysłała go pomimo złej sytuacji 

majątkowej. Uczyć miał się na pastora – to także arbitralna decyzja jego ojca 

– niemniej w college‘u w Carlton w stanie Minnesota szybko zasłynął z powodu 

wolnomyślicielstwa i głoszenia obrazoburczych poglądów – cech, które 

nie wróżyły udanej kariery kapłańskiej, bardziej predestynowały do roli 

nieco ekscentrycznego profesora. 

Przez krótki okres naucza w niewielkim college’u, żeni się, kończy dodatkowe 

studia z socjologii i filozofii, z której uzyskał doktorat na Yale w 1884 

roku. Nie mogąc uzyskać żadnej posady wraca na farmę ojca, gdzie przez 

sześć lat pracuje – według oględnego określenia niektórych jego biografów. 

Faktycznie okres rekonwalescencji po przebytej malarii, upłynął mu raczej 

na wszechstronnej lekturze i leniuchowaniu, po długich staraniach w wieku 

34 lat, na założonym przez Johna Rockefellera Uniwersytecie Chicago. 

Pierwszą książkę wydał dopiero w wieku czterdziestu dwóch lat – od razu 

stała się ona bestsellerem. „Teoria klasy próżniaczej” („The theory of leisure 

class”) została odczytana jako zjadliwy eseistyczny pamflet na zwyczaje bogaczy 

i arystokracji. Książka ta, choć napisana lekkim piórem, w której autor 

z polotem wyśmiewał niektóre nawyki społeczne, miała być czymś więcej, 

niż tylko atakiem na najlepiej sytuowane grupy społeczne. Wbrew tytułowi 

dotyczyła zachowań całych społeczeństw – w bardzo oryginalny, jeśli 

nie satyrycznie – przewrotny sposób tłumacząc, dlaczego przewidziana 

przez Marksa i Engelsa rewolucja nigdy nie nastąpi. Wyjaśnienie było o tyle 

proste, co przygnębiające – w interesie przedstawicieli klasy pracującej nie 

leży ustanowienie własnej władzy i równości, tylko zajęcie pozycji wyzyskiwaczy, 

a przynajmniej upodobnienie się do nich. Robotnik zostaje wychowany 

w duchu pogardy dla własnego zajęcia, dlatego nie uczyni nic dla poprawy 

własnego losu jako robotnika – dążenie do „próżniactwa” przenika bowiem 

każdy nerw społeczeństwa. 

Klasa próżniacza 

W myśli Marksa i Veblena można odnaleźć kilka miejsc zbieżnych. Źródło 

powstania klasy próżniaczej Veblen widzi w powstaniu własności prywatnej, 

jako momencie historycznym, w którym rozpadły się bezklasowe 

wspólnoty pierwotne. Obydwa zjawiska – istnienie klasy próżniaczej i własności 

– wynikają zdaniem Veblen z tych samych przyczyn ekonomicznych, 

obydwa są ściśle powiązanymi elementami struktury ekonomicznej. W tym 

miejscu Veblen wypowiada bardzo interesujący – zwłaszcza dla niektórych 

prądów feminizmu – pogląd, że narodziny własności a tym samym i klasy 

próżniaczej wynikają z bardzo wczesnego rozróżnienia pracy kobiet i męż- 

- 50 -

Maciej Debata Narloch redakcyjna - Thorsten - Państwo Veblen socjalne i jego teoria czy neoliberalne? 

klasy próżniaczej 

czyzn. Ba! Najwcześniejszą formą własności, ma być zdaniem Veblen posiadania 

kobiet na wyłączność przez mężczyzn. 

Fenomen istnienia klasy próżniaczej wynika z tego, że jak twierdzi Veblen 

„klasy wyższe nie mogą poświęcać się zajęciom produkcyjnym, Ich przedstawiciele 

są powołani do wykonywania zajęć uważanych za szlachetne i zaszczytne”. 

Klasa próżniacza istnieje przede wszystkim w społeczeństwach silnie 

zhierarchizowanych – typowa jest dla „kultur barbarzyńskich”, którym to 

określeniem Veblen nazywał m.in. Europę i Japonię w okresie feudalizmu. 

W obrębie klasy próżniaczej w społeczeństwie zfeudalizowanym także istnieją 

ostre podziały m.in. na duchowieństwo i szlachtę. Relikty „myślenia 

barbarzyńskiego” Veblen dostrzegał wokół siebie, z powodzeniem licznych 

przykładów dostarczyłyby mu również czasy współczesne. 

Próżnowanie charakteryzujące wyższe klasy to nie bezczynne spędzanie 

czasu, ale jego nieprodukcyjne użytkowanie, a więc oddawanie się takim 

czynnościom, które nie przynoszą same w sobie pożytku reszcie społeczeństwa, 

ewentualnie przynoszą przez przypadek. Aby utrwaliła się pozycja 

klas wysokich, konieczne jest utrwalenie pewnych poglądów, czy też trafniej 

przesądów, dzięki którym nic nie grozi zmianie sytuacji. Po pierwsze twierdzi 

Veblen musi utwierdzić się przekonanie, że praca produkcyjna, a zwłaszcza 

fizyczna jest czymś niegodnym, hańbiącym lub przynajmniej gorszym, 

po wtóre muszą utrwalić się takie nawyki społeczne, które promują zachowania 

na pokaz – świadczące o bogactwie osób mogących sobie pozwolić na 

marnotrawienie środków. W efekcie klasa próżniacza nie musi podejmować 

żadnych starań, aby podtrzymać swą ideologię, społeczeństwo niezbyt świadomie 

utrwala takie postawy i przekonania, które służą podtrzymaniu próżniaków 

– każdy członek chce zająć miejsce właśnie wśród niej. 

Poglądy Veblena nie próbują naśladować pretensjonalnej naukowości, są 

pewną propozycją interpretacji zjawisk ekonomicznych i społecznych. Brak 

„naukowości” – napuszonego profesorskiego stylu stanowi ich niewątpliwą 

zaletę, Veblen przeskakując z tematu na temat stawia po prostu śmiałe hipotezy. 

O ile sama teoria przedstawiona w zarysie powyżej nie wydaje się niczym 

odkrywczym – zwłaszcza we współczesnym świecie, który doskonale 

przyswoił sobie podstawowe zręby idei Veblen i jego następców. Niepokojąca 

nie jest teoria, ale argumenty, które przytacza on na poparcie swoich tez 

– czyżbyśmy żyli w samym środku barbarzyństwa, na którego zmianę, nie 

mamy żadnych szans? 

Własność prywatna, na którą pomstowali Rousseau i Marks, powstała 

zdaniem Veblena na skutek współzawodnictwa, współzawodnictwa tego rodzaju, 

które obserwować można w każdym przejawie życia społecznego dookoła 

nas. Własność, bogactwo jest zaszczytne – powoduje zazdrość innych 

członków społeczeństwa, własność nie służy bynajmniej zaspokojeniu potrzeb 

konsumpcyjnych – temu służyła wyłącznie produkcja na najwcześniejszym 

etapie rozwoju społeczeństw, gdy była ona jeszcze prymitywna, nie 

wykształcił się żaden podział ról społecznych i prac. Pierwszym źródłem dochodów 

ponad nikły potencjał pierwotnych społeczeństw były wyprawy łupieskie, 

od czasu, gdy pierwotne hordy utwierdzały swą dumę poprzez eksponowanie 

materialnych zdobyczy poszczególnych wojowników na plemio- 

- 51 -


nach obcych, utwierdziło się przekonanie o szlachetnym charakterze wojny, 

oręża i mordu, sama zaś wojna stawała się coraz bardziej zajęciem szlachetnym 

dla szlachetnych. 

Tymczasem prócz trofeów wojennych, widomego sygnału przewagi wraz 

z wzrostem możliwości produkcyjnych, podobnego znaczenia nabierają zewnętrzne 

oznaki bogactwa. Mają budzić zawiść, świadczyć o potędze posiadacza 

i jego rodziny. W pewnym sensie podziw dla bogactwa kojarzy się 

jeszcze z podziwem dla przedsiębiorczości jego posiadacza, tak jak wcześniej 

łupy wojenne w postaci zagrabionych dóbr powodowały podziw dla 

waleczności wojownika i jego plemienia. Oczywiście, wraz z biegiem dziejów, 

coraz bardziej szlachetne staje się to, co dziedziczone, co ma jak najmniejszą 

styczność z pracą. Bogactwo odziedziczone staje się bardziej szlachetne 

od zdobytego, odziedziczony majątek jest większym powodem do 

dumy niż zdobycie go pracą rąk własnych, szlachta ma coraz mniej wspólnego 

z prowadzeniem wojen, choć wciąż uważa za szczególnie ważne podkreślanie 

swoich związków z orężem, a także wspaniałej genealogii – szlachetni 

przodkowie są jedynym tytułem do poczucia własnej wyższości, a jednocześnie 

wytwarza się pogarda dla nowobogackich, nuworyszy. 

To, co budzi podziw dla jednych, dla innych jest wyznacznikiem pogardy 

– wartość i podziw dla bogactwa szybko są socjalizowane przez społeczeństwo. 

Jak bezlitośnie i kpiarsko konkluduje Veblen: „Tylko ludzie nienormalni 

mogą przez dłuższy czas zachować szacunek dla siebie, mimo że inni 

nimi pogardzają” – i dalej zjadliwie ironizując – „Można spotkać wyjątki od 

reguły, zwłaszcza wśród ludzi głęboko religijnych, lecz są to na ogół pozorne 

wyjątki, gdyż ludzie ci opierają szacunek do samego siebie na przekonaniu, 

że istota nadprzyrodzona widzi i aprobuje ich uczynki”. 

Oczywiście nie zawsze samo dążenie do posiadania większej ilości dóbr 

od sąsiada będzie głównym motywem dążeń jednostki, na ogół będzie chciała 

osiągnąć taki poziom dóbr, który zaspokaja jej podstawowe potrzeby i zaspokaja 

przyszłość – zwłaszcza konsumpcję na niezmniejszonym poziomie. 

Jednakże to właśnie rywalizacja powoduje, że wyznacza się poziom dóbr 

uznawanych za normalne w danej klasie; zresztą po jego osiągnięciu pojawia 

się znowuż dążenie do osiągnięcia wyższego poziomu, a przynajmniej 

do osiągnięcia nieznacznej przewagi nad tymi, którzy uważani są za przynależnych 

do tej samej warstwy. Wynik porównań zawsze będzie wypadał niekorzystnie, 

nawet, jeśli jakiś nietypowy abnegat doszedłby do wniosku, że 

zaspokoił wszystkie swoje potrzeby konsumpcyjne, rychło rodzina i sąsiedzi 

dystansując się od niego ekonomicznie, uświadomią mu, że rywalizacja się 

nie skończyła. 

Zarazem ustalony jest podział na prace szlachetne, zazwyczaj te, które nie 

przynoszą żadnego praktycznego pożytku. Do zajęć szlachetnych nadal należy 

wojna, sport, służba religijna, rządzenie państwem, a nawet myślistwo, 

byleby tylko uprawiane jako rozrywka. Ostatni motyw nadal jest widoczny 

w zachowaniach wielu myśliwych, dla których chlubą są poroża zwierzyny, 

choć samo łowiectwo ogranicza się raczej do ponoszenia stosownych opłat 

członkowskich w kołach łowieckich. Skrajne i być może nieadekwatne w 

stosunku do współczesnych czasów, gdzie nie ma arystokracji – zwłaszcza w 

Polsce, ale pytaniem pozostaje, czy nie pozostały jakieś reminiscencje tego 

- 52 -

Maciej Narloch - Thorsten Veblen i jego teoria klasy próżniaczej 

spojrzenia. Czy nadal nadmiernym szacunkiem nie darzy się munduru oficerskiego, 

kariery duchownego w kurii biskupiej albo czy zachodnie rodziny 

królewskie nie zezwalają swoim członkom jedynie na zajęcia, które mieszczą 

się w wyżej wskazanych? 

W społeczeństwach przed fazą uprzemysłowienia z czasem wykształcały 

się obyczaje – wraz z akumulacją dóbr – które miały służyć podkreślaniu 

rangi bogactwa, wytwarzały się specjalne zawody temu służące. Pan domu, 

aby uzmysłowić innym swoją potęgę potrzebował żony, domowników i osobistej 

służby, aby okazać rozmiary konsumpcji, która może odbyć się na jego 

koszt bez uszczerbku dla jego potęgi, stąd zwyczaj zakupu luksusowych 

dóbr, hodowania egzotycznych zwierząt, koni wyścigowych lub pokojowych 

ras psów, ubierania służby w liberię, służby, której jedynym zadaniem jest 

utrzymanie domu, dbanie o osobę pana lub bierne ostentacyjne wyczekiwanie 

na rozkaz – okazanie ciągłej gotowości do służby. 

W społeczeństwie przemysłowym tego typu zajęcia zniknęły, co nie wskazuje 

na to, że podobny los spotkał ich motywacje. Nawet te klasy społeczeństwa, 

w których jedynym źródłem bogactwa była praca rąk własnych, przywiązywały 

szczególną wagę do okazywania jak bardzo ich bogactwo wynika 

z tego źródła, schludność obejścia, pracowitość i dbałość o własny majątek 

w społeczeństwie wiejskim lub drobnomieszczańskim zastępczo służyła tym 

samym celom, co konsumpcja na pokaz klas wyższych. 

Zarazem utrzymuje się irracjonalna pogarda dla pracy fizycznej. Im częściej 

jej podjęcie wiązane jest z ubóstwem, tym bardziej zasługuje na pogardę, 

w dzisiejszych czasach pogarda ta wskazuje bądź na niezaradność danej 

osoby albo też nieefektywność jej wysiłków, złośliwie podkreślenie, że ta a 

nie inna osoba mimo wielu starań nie osiągnęła pożądanego statusu. Nawet 

dziś w odradzającym się w Polsce kapitalizmie, widać powrót do tych samych 

wyznaczników pozycji w społeczeństwie, co za czasów Veblena, trudno 

też dostrzec ślady mentalności w czasach PRL– szacunku dla pracy, wyrażonych 

przez Edmunda de Amicisa hasłem „żadna praca nie brudzi, żadna 

praca nie hańbi”. 

Nawet nałogi podzielono na te, które są szlachetne i oburzające. Narkotyki, 

papierosy, zwłaszcza alkohol dzielą się na te, których konsumpcja jest szlachetna, 

dopuszczalna w gronie klasy wyższej, co świetnie oddaje idea szlachetności 

trunków, rodzaju papierosów, cygar, tytoniu. Wśród klas uważanych 

za wyższe, nawet jeśli nałóg jest szkodliwy, nie naraża na hańbę, co najwyżej 

– i to w czasach współczesnych, nie zaś Veblena – konieczność poddania się 

terapii, wśród klas wyższych jest współczująco odnotowywana w kornikach 

towarzyskich i ich współczesnych – tabloidalnych odpowiednikach. 

Konsumpcja narkotyków i używek ze strony osób do nich powołanych, a 

więc przede wszystkim bogatych mężczyzn, mogącym oddawać się słabościom 

korzystając z lepszej jakości dóbr w zaciszu i spokoju, należy niekiedy 

nawet do dobrego tonu, czemu służy też odpowiednia reklama. Z kolei 

szczególnie źle widziana są nałogi wśród kobiet i klas niższych, choć uzależnienia 

nie różnią się przecież od zachowań klas wyższych, zasługują na 

szczególne potępienie, a nawet mniej lub bardziej otwarte ściganie ze strony 

społeczeństwa. Jak zauważa Veblen „Od czasów najdawniejszych przez 

cały okres trwania kultury patriarchalnej przygotowywanie i podawanie 

- 53 -


tych zbytkownych napojów było obowiązkiem kobiet, a konsumowanie ich 

– przywilejem szlachetnie urodzonych mężczyzn”. 

Coś z tych dawnych tendencji w szczątkowej postaci, pozostało w reklamie 

alkoholi, w której jako konsument na ogół występuje mężczyzna, jako 

towarzysz kobieta, podobnie też w zawodzie kelnera lub barmana, w którym 

bez żadnych racjonalnych przesłanek dominują kobiety. 

Moda – efekt marnotrawstwa i konsumpcji na pokaz 

Oczywiście, rozważania tego typu mogą prowadzić na manowce jałowych 

dociekań, co jest tylko reliktem dawnej klasy próżniaczej i zwyczajów 

próżnowania, samo przyjęcie pierwotnej struktury społecznej a co wytworem 

czasów współczesnych, które tylko przez przypadek upodabniają się do 

wizji zawartych w rozważaniach Veblena. W jednej materii jego rozważania 

wciąż są aktualne i bezbłędnie trafne. Veblen punktuje, że konsumpcja 

na pokaz pozostała w wielu sferach życia; jedną z nich jest moda i zwyczaje 

związane z ubiorem. 

Ubiór i wydatki na odzież są doskonałym przykładem kultury pieniężnej. 

Zadaniem ubioru nie jest bowiem ochrona przed takimi a nie innymi warunkami 

atmosferycznymi, choć i tą muszą wypełniać. Przede wszystkim ubiór 

ma służyć osiągnięciu zadowolenia użytkownika przez osiągnięcie stanu, 

który Veblen nazywa „przyzwoitym” wyglądem. Przyzwoitość to nie tylko 

schludność, która sama w sobie narzuca nieraz irracjonalne wymogi (prasowane 

koszule w dobie współczesnej kontra specjalne fałdowane togi Rzymian), 

ale wymóg, aby strój był odpowiednio drogi, co więcej, aby było to od 

razu widoczne dla innych. Zachowania motywowanie konsumpcją na pokaz 

są opisywane w ekonomii jako tzw. paradoks Veblena. Kiedy wzrost ceny jakiegoś 

dobra powoduje wzrost snobistycznego popytu na dane dobro, gdy 

wysoka cena kojarzona jest z wyższą jakością i możliwością okazania swojego 

statusu, tzw. paradoks snoba niezbyt odległy od Veblen wiąże się ze spadkiem 

krzywej popytu, gdy dane dobro jest nazbyt rozpowszechnione – gdy 

jego posiadanie przestaje wyróżniać właściciela. 

Veblen nie twierdzi, że ubieranie się na pokaz towarzyszy wszystkim konsumentom. 

Teza taka byłaby z resztą bardzo łatwa do sprawdzenia przez czytelników, 

konsumpcja na pokaz ma przede wszystkim znaczenie w kształtowaniu 

zasad modnego stroju i dobrego smaku. Moda narzuca jedynie przymus – przymus 

niekiedy odczuwalny – do dostosowania się do wymogów elegancji. Nie 

jest to bynajmniej drobny wypadek przy częstych zmianach stylu, przymus zarazem 

jest tak silnie zinternalizowany, że sam kupujący odczuwa śmieszność 

strojów, które wyszły z użycia, staroświeckość, a przede wszystkim śmieszność 

sukienek, marynarek, kształtu butów itp. sprzed dziesięciu lat lub z zeszłego sezonu. 

Ukształtowało się pojęcie dobrego smaku, które nie oznacza umiejętności 

dokonania trafnego wyboru ubioru, ale wyczucie aktualnych trendów. Oddajmy 

głos jak zwykle sarkastycznemu Thorsteinowi Veblenowi: „Z perspektywy 

kilku lat najpiękniejsze modele wydają się groteskowe bądź wręcz karykaturalne 

(…) Proces budzenia się estetycznego obrzydzenia trwa czasem dłużej, a 

czasem krócej. Ilość czasu potrzebna w każdym konkretnym przypadku jest odwrotnie 

proporcjonalna do faktycznej brzydoty danego modelu”. 

- 54 -

Maciej Narloch - Przegląd Thorsten Socjalistyczny Veblen i jego 1-4/2012 teoria klasy próżniaczej 

W Polsce zauważalna jest powracająca do łask tendencja, o której pisał 

w innym miejscu Veblen, do uznawania materiałów ręcznie przygotowywanych, 

za lepsze od fabrycznych, jak też pogarda dla niedrogich lub łatwo dostępnych 

materiałów. Wszystko to jest reliktem lub też potrzebą wynikającą 

z konsumpcji na pokaz. Gdy choćby przez chwilę zastanowić się, co tak naprawdę 

niosą za sobą pojęcia kiczu, tandety i dobrego smaku w dziedzinie 

stroju, okazuje się, że nie kryją się żadne względy użytkowe. Veblen zwraca 

ponadto uwagę na inną cechę stroju – jako sygnał dla obserwatorów o 

pozycji majątkowej i zajęciu jego użytkownika. Najlepszy strój to taki, który 

informuje, że jego posiadacz nie musi zarabiać na życie albo też osiągnął 

wysoki status majątkowy zaświadczając, że właściciel nie splamił się żadną 

uciążliwą pracą fizyczną, że jego strój z natury wyklucza taką pracę. Elegancki 

okazuje się być garnitur z niepraktycznym krawatem, „nie na miejscu” 

poplamiony fartuch lub kombinezon robotniczy – „…elegancki strój to 

taki, który świadczy, że jego właściciel nie plami się żadnym pożytecznym 

trudem. Jest rzeczą zupełnie oczywistą, że ubranie nie może zostać uznane 

za eleganckie ani nawet przyzwoite, jeżeli nosi na sobie piętno fizycznej 

pracy właściciela – w postaci plam i zniszczeń. Efekt schludnego i czyściutkiego 

ubrania zawdzięczamy głównie, jeśli nie wyłącznie temu, że świadczy 

ono o bezczynności właściciela – o braku styczności z jakimkolwiek procesem 

produkcyjnym”. 

Szczególnie presję podkreślania przez strój statusu właściciela i jego pozycji 

przez jego ostentacyjną niepraktyczność Veblen dostrzegał w stroju kobiet. 

Dawniej gorsety, kapelusze, długie suknie, obcasy to tylko niektóre elementy, 

które utrudniałyby pracę fizyczną, a nawet w ogóle krzątaninę przy 

obowiązkach domowych, nawet w dzisiejszych czasach przechowały się 

mocą zwyczaju odmienne przekonania, co do tego, co symbolizuje elegancję 

lub zwyczajną odświętność stroju, uniemożliwia szybkie poruszanie się 

lub wykonywanie jakiegokolwiek absorbującego fizycznie zajęcia. 

Moda w dziedzinie ubioru to jedynie skrajny przykład ogólnych tendencji 

widocznych w czasach Veblena. Kiedyś powszechne były jeszcze laseczki 

i cylindry dla gentlemanów, kobiety zaś wciskały się w kaleczące je gorsety. 

Strój w dzisiejszych czasach w znaczny sposób się ujednolicił, co nie zmieniło 

ogólnych tendencji – bezsensowne dążenia do marnotrawstwa na pokaz 

stały się obecne w innych elementach dostrzegalnych w życiu codziennym. 

Moda zapanowała w nowych technologiach – komórki, laptopy, nawet 

samochody, w przypadku wszystkich tego rodzaju przedmiotów – nadal właściciele 

chcą się pokazać, a producenci zatrudniając „designerów” marek 

próżność tą starają się zaspokoić. 

Inne cechy barbarzyństwa współczesności 

Moda byłaby jedynie względnie niewinnym reliktem dawnego typu łupieżczego, 

gdyby tylko ona pozostała. Veblen jednak dostrzegał go także w 

społeczeństwie przemysłowym – w generalnym podziale zawodów na produkcyjne 

i pieniężne. Te drugie nadal kojarzone są z większym splendorem, 

chociaż służą jedynie utrzymaniu własności lub przewłaszczeniu, większym 

szacunkiem cieszy się urzędnik i prawnik niż świetny rzemieślnik. Zawodem 

- 55 -


pieniężnym nadal jest handlowiec, właściciel przedsiębiorstwa, zarządca. 

Zawody finansowe – to, że cieszą się one znacznym szacunkiem widać nawet 

wtedy, gdy jeden z ich przedstawicieli zostanie przyłapany na oszustwie 

– wymiar kary nawet za wielomilionowe oszustwo jest zazwyczaj niższy niż 

za pospolitą kradzież. 

Wbrew pozorom w czasach quasi-pokojowych, gdy nie dochodzi do jawnej 

grabieży, nadal sukcesowi sprzyjają cechy typowe dla łupieżcy, szacunek dla 

bliźnich, dobroć są cechami pożądanymi do pewnego stopnia w każdej grupie 

społecznej, ale nie zapewniają sukcesu. „Brak skrupułów, życzliwości, uczciwości 

i poszanowania cudzego życia w olbrzymim stopniu decyduje o sukcesie 

jednostki w systemie kultury pieniężnej. Ludzie wszystkich czasów, którzy 

zdobyli naprawdę wysoką pozycję, byli właśnie tacy” – konkluduje Veblen. Posiadanie 

cech barbarzyńskich – pieniężnych korzystne jest do utrzymania pozycji 

w każdej klasie społecznej – nawet w najniższych, nastawionych na produkcję. 

Ostatecznie model współczesnej gospodarki cały czas – w takim lub 

innym wariancie kapitalizmu (także kapitalizmu państwowego) wiąże się z 

stale obecną groźbą deklasacji, pozbawienia środków do życia lub przynajmniej 

zaspokajających konsumpcję na tzw. przyzwoitym poziomie, który znowuż 

kreują najwyższe klasy społeczne. Nawet najniżej postawione jednostki 

zmuszone są do egoistycznej rywalizacji, pozbawienia dóbr innych osób. 

Najbliższą dla klas próżniaczych grupą wśród klas niższych są zdaniem 

Veblen pospolici przestępcy, wskazujący tę samą mentalność – egoistyczne 

przekonania, że należy im się od społeczeństwa prawo do konsumpcji dóbr 

bez wykonywania żadnej pożytecznej pracy. Klasa próżniacza uzupełniana 

się stale. Rękami i umysłami bardziej „zdolnych” jednostek realizuje pęd do 

dominacji. Najpełniej odbywa się to w dążeniu i silnej rywalizacji do zdobycia 

władzy, nie zawsze może wówczas wykazać się otwartą agresją, ale 

w warunkach ekstremalnych będzie skora do jej wykorzystania. Podobnie 

przestępcy uzurpują sobie prawo do bezkarnej przemocy fizycznej, przemocy 

na pokaz, kiedy hierarchię w grupie uzyskuje ten, który najlepiej jest 

w stanie ją zorganizować lub bezpośrednio przeprowadzić. Takie są ogólne 

tezy „Teorii klasy próżniaczej” Veblena. W książce tej nie ogranicza się on tylko 

do wskazania tych nielicznych rysów dawnej kultury łupieżczej, doskonale 

ukazuje jej przykłady na hierarchiczności uniwersytetów, kultach religijnych, 

w hazardzie i wielu innych. 

Porzućmy jednak Veblenowską teorię klasy próżniaczej w miejscu, w którym 

konkluduje on, że zarówno klasa próżniacza jak i przestępcy nie tyle 

żyją w społeczeństwie przemysłowym, co żyją z niego. Teza ta wypowiedziana 

po raz pierwszy w „teorii klasy próżniaczej” została rozwinięta w późniejszych 

pismach Veblena i legła u podstaw koncepcji Johna Kennetha Galbraitha 

teorii konwergencji, rewolucji managerów, technokratów – rozwiniętej 

przez – jedynej koncepcji postmarksistowskiej „rewolucji”, która naprawdę 

miała i ma miejsce na naszych oczach. 

Rewolucja inżynierów 

Pięć lat po ukazaniu się „Teorii klasy próżniaczej” Veblen opublikował w 

1904 roku „Teorię przedsiębiorstwa” (The theory of business enterprise”), 

- 56 -

Maciej Narloch - Thorsten Veblen i jego teoria klasy próżniaczej 

książkę w której głosił o wiele donioślejsze poglądy, a która nie doczekała się 

niestety równego rozgłosu – w tym i przekładu polskiego. W efekcie Veblen 

kojarzony jest wśród współczesnych krytyków konsumpcjonizmu, wykorzystywany 

w niektórych nurtach feminizmu za dostrzeżenia roli uprzedmiotowienia 

kobiety, także jako osoby zastępczo dokonującej „konsumpcji na pokaz”, 

za pana domu, a jego poglądy na współczesny kapitalizm są niemal zapomniane 

z wielką szkodą także dla myśli lewicowej, tkwiącej wciąż w okowach 

dawnego marksizmu i nurtów znajdujących się pod jego wpływem. 

Kim jest przedsiębiorca-kapitalista? – pyta Veblen. Jest pasożytem społeczeństwa, 

zawadą w procesie produkcji, tak samo jak klasa próżniacza (sam 

de facto szybko stając się jej członkiem) żyje ze społeczeństwa, nie wnosząc 

nic w zamian. Veblen tłumaczy to wprowadzając pewien uproszczony 

model społeczeństwa przemysłowego nastawionego na sprawną produkcję 

dóbr służących konsumpcji – powinien być to skoordynowany mechanizm 

działający racjonalnie. Rola przedsiębiorcy polega w nim na osiągnięciu zysku, 

który wszakże nie jest elementem niezbędnym, dążenie do osiągnięcia 

zysku powoduje powstanie spekulacji, która zakłóca cały proces produkcji, 

współcześnie – a dostrzegał to już Veblen w swoich czasach – spekulacja polega 

na rozbudowaniu struktury finansowanej z rozległymi systemami pożyczek, 

papierów wartościowych, kredytu i różnego rodzaju instrumentów finansowych. 

Potężne kolosy gospodarcze nie są bynajmniej zainteresowane 

w rozwinięciu produkcji – podaży dóbr – ale na czerpaniu z rynku jak największych 

korzyści, czasem, nawet bardzo często, przez doprowadzenie do 

celowych zakłóceń gospodarki. Okazuje się, że bez żadnego wysiłku produkcyjnego 

zyski ze spekulacji walutowej, ubezpieczeń działalności produkcyjnej 

są i mogą być znacznie wyższe niż z racjonalnej działalności produkcyjnej. 

Przedsiębiorcę obrazoburczo porównywał do zadowolonej ropuchy, wyczekującej 

na stosowną okazję na skraju drogi na przelatujące owady. 

Coraz większa technicyzacja produkcji zdaniem Veblena doprowadziła 

i rozwijać będzie grupę techników produkcji, którzy przez sam proces mechanizacji 

produkcji będą musieli kierować się inną świadomością. To oni 

powinni doprowadzić do obalenia systemu, bowiem to właśnie oni są zmuszeni 

do pozbycia się przesądów podtrzymujących rolę przedsiębiorców i 

kapitalistów – przesądy te, w tym te, na których wspiera się klasa próżniacza, 

nie mają nic wspólnego z racjonalną produkcją. Oczywiście za takich 

samych inżynierów – techników produkcji – można uznać drobnych przedsiębiorców. 

Zarzuty swe Veblen kierował przede wszystkim to najwyższej 

decydującej klasy społeczeństwa. 

Do zmiany i rewolucji niezdolna jest sama klasa robotników – pracowników, 

na ogół bowiem będą oni dążyć do ciągłego awansu po drabinie społecznej, 

której głównym wzorcem będzie najwyższa klasa. Zbuntowany robotnik 

– rewolucjonista będzie dążył do uzyskania tych samych przywilejów, 

co klasa próżniacza – efekt, który można było dostrzec także w Polsce w postaci 

tzw. czerwonej arystokracji. Inaczej zdaniem Veblena inżynier – jego 

zadaniem jest tylko usprawnienie produkcji, stworzenie jej bardziej wydajną. 

Wszelkie cele, które jej nie służą są dla niego w samym procesie produkcji 

nieracjonalne i niecelowe. Grupa inżynierów w pewnym momencie 

powinna przejąć władzę – pozbyć się niepotrzebnych właścicieli przed- 

- 57 -


siębiorstw, w innym wypadku wciąż silne elementy barbarzyńskie w społeczeństwie. 

Dla potrzymania jego ustroju, będą musiały uciekać się do coraz 

bardzie otwartej przemocy – także w celu uzyskania dostępu do surowców, 

stworzą mniej lub bardziej jawne dyktatury. W tym celu istnieją i sprawnie 

funkcjonują całe mocarstwa – między innymi dostrzegał je przez I wojną 

światową w II Rzeszy Niemieckiej. 

Wpływ Vebelna – dlaczego nie doszło do rewolucji managerów? 

Podobno do końca życia – zmarł w 1929 roku – Veblen wyczekiwał rewolucji 

inżynierów, wszakże dostrzegał, że produkcja już znalazła się w ich rękach, 

ważne jednak aby przede wszystkim dostrzegli oni władzę, która już 

znalazła się w ich rekach i z niej skorzystali. Pytanie, dlaczego do tej rewolucji 

nie doszło? 

Przede wszystkim Veblen zdaje się, że zbytnio wyidealizował powstającą 

klasę społeczną, podobnie jak to uczynił Marks i Engels w odniesieniu 

do proletariatu. Managerzy średniego szczebla, urzędnicy już teraz sprawują 

realną władzę, są „właścicielami ekonomicznymi” miast tzw. „właścicieli 

prawnych”, którzy posiadają prawne tytuły własności w postaci np. akcji 

lub poprzez koncepcję własności – takim właścicielem jest np. państwo. Veblen 

nie dostrzegał, że dla przewrotu konieczne jest wykształcenie wspólnej 

świadomości klasy technokratów, że także oni podlegają presji społeczeństwa, 

w którym rządzi klasa próżniacza. Dążeniem proletariatu tak jak 

i „inżynierów” jest zwiększenie własnej jednostkowej konsumpcji i faktycznie 

walkę o ten cel klasy te wygrywają. Redystrybucja dochodów zwiększyła 

się, nie odbyło się to jednak kosztem „klasy próżniaczej” nigdy nie miała 

ona się tak dobrze, jak dziś gromadząc większość światowych zasobów we 

własnych rękach. De facto zasoby te są w rękach właśnie inżynierów, którzy 

zarządzają nimi w produkcji, produkcja jednak nie ma żadnych względów 

dla konkurencji, te same zasoby, które są w niej wykorzystywane, aby służyły 

konsumpcji rozwiniętych społeczeństw, odbiera są społeczeństwom mniej 

rozwiniętym, które nie potrafiłyby nawet wykorzystać ich w równie produkcyjny 

sposób. 

Jednocześnie powstały olbrzymie giganty–państwa powiązane ściśle z 

wielkim przedsiębiorstwami, które nadal rywalizują w celu dostępu do 

dóbr. Dawna walka państw kolonialnych ustąpiła dominacji międzynarodowych 

koncernów, które wprawdzie konkurują między sobą, ale których 

głównym zadaniem jest niedopuszczenie do zasobów innych państw. Nie 

wahają się przy tym używać przemocy. Przemoc zbrojna nie jest zawsze 

koniecznie potrzebna, ponieważ pożądane cele można osiągnąć również 

przez nacisk ekonomiczny, embargo, niedopuszczenie do globalnych rynków. 

W interesie „inżyniera produkcji” nadal będzie umiejętne przeniesienie 

produkcji do kraju trzeciego świata, gdzie koszty siły roboczej są tańsze 

– usprawnia to bowiem produkcję – zapewniając mu awans. Nieistotne 

jest to, czy straci na tym jego rodzime społeczeństwo – skoro jemu osobiście 

zapewni awans i większy dostęp do dóbr konsumpcji. Standardy konsumpcji 

zaś cały czas idą w górę, powodując, że wszystkie klasy społeczne 

dążą do pozyskania coraz większej liczby dóbr, także tych konsumowa- 

- 58 -

Maciej Narloch - Przegląd Thorsten Socjalistyczny Veblen i jego 1-4/2012 teoria klasy próżniaczej 

nych na pokaz – zagranicznych wycieczek, nowoczesnych sportowych samochodów, 

nowych ubiorów. 

Klasa pracująca w społeczeństwach Zachodu, w świecie współczesnym, 

bardziej zainteresowana jest zakupem nowej modnej torebki lub elektronicznego 

gadgetu niż pomocą dla społeczeństw, w których powszechny jest 

głód – służy to zresztą intensyfikacji produkcji. Spauperyzowane społeczności 

Południa nie mają żadnych szans w podjęciu skutecznej konkurencji na 

tym polu. Potrzeby bardziej humanitarnego spojrzenia na świat zastąpili inżynierowie 

filantropii z dominującą rolą massmediów, które kreują tylko takie 

wizje ubóstwa, którym niesie się doraźną pomoc, uspokajając sumienia 

społeczności Zachodu. Cóż z tego, że utrzymanie robotnika na Zachodzie 

kilkadziesiąt razy przekracza koszty utrzymania członka społeczności afrykańskich, 

skoro sprzyja to podtrzymaniu maszynowej produkcji przy wciąż 

rosnących kosztach odgrodzenia się od świata ubóstwa? Do pewnego stopnia 

świat taki petryfikują prawa ekonomiczne i w o wiele większym stopniu 

psychologiczno-antropologiczne uwarunkowania społeczeństw, w których 

barbarzyństwo i okrucieństwo są immanentną, niezmienną cechą. 

Maciej Narloch, publicysta. 

Cytaty pochodzą z książki T. Veblen, „Teoria klasy próżniaczej” w tłumaczeniu 

Janiny Frentzel–Zagórskiej, która ukazała się nakładem Warszawskiego 

Wydawnictwa Literackiego Muza SA, Warszawa 1978. 

- 59 -

Jerzy Oniszczuk Przegląd - Neoliberalny Socjalistyczny kontekst 1-4/2012 wolności politycznej 

Stanisław Nowakowski 

Polskie dwudziestolecie 

„Humanizmu ekumenicznego” 

Polskie wydanie „Humanizmu ekumenicznego” Adama Schaffa, które 

ukazało się drukiem w dwadzieścia lat od pierwszego wydania przez Wydawnictwo 

Otto Miller w Salzburgu (rzecz jasna, w języku niemieckim, 

rok później przetłumaczone na hiszpański, a w 1994 na włoski), jest bardzo 

ważnym wydarzeniem. Wprawdzie polskiego czytelnika, który interesował 

się twórczością tego jednego z najwybitniejszych polskich filozofów 

powojennych, a z całą pewnością najwybitniejszego marksisty, ale z racji 

nieznajomości języków dotychczasowych wydań, nie poznał tekstu „Humanizmu…” 

Autor niczym nie zaskoczy. 

Z jego odczytaniem problemu ludzkiej jednostki w marksizmie spotkał 

się już w „Marksizmie a jednostce ludzkiej” wydanej w 1965 roku przez 

PWN, z krytyką stalinowskiego komunizmu w „Ruchu komunistycznym 

na rozdrożu” wydanej po polsku w 1989 roku przez RN ZSP (niemieckie i 

francuskie wydania – 1982 r., hiszpańskie i chińskie – 1983 r.), a z przewidywanymi 

przez Autora skutkami rewolucji naukowo-technicznej w „Dokąd 

prowadzi droga?” (polskie wydanie 1988, Glob, Szczecin; niemieckie: 

1985, w tym samym roku przekłady na hiszpański i włoski). 

Również o swoich związkach z katalońskimi jezuitami i uważnym studiowaniu 

encyklik Jana Pawła II, które walnie przyczyniły się do wykrystalizowania 

idei humanizmu ekumenicznego, Adam Schaff pisze sporo w 

swych ostatnich książkach i publikacjach prasowych. 

Na czymże polega więc doniosłość wydania tej pracy? Powodów jest 

kilka. 

Po pierwsze: „Humanizm ekumeniczny” jest książką wyjątkową. W bardzo 

przystępnej formie, jak na dzieło filozofa, sumuje niekwestionowany 

dorobek Schaffa – myśliciela i stanowi drogowskaz, szczególnie dla lewicy, 

społeczeństw obszarów cywilizacji europejskiej (więc i amerykańskich) 

w czasach niezwykle szybkich zmian, których skutków nie sposób dokładnie 

przewidzieć, gdyż poza niebywałym dotychczas postępem naukowo-technicznym, 

niosą one w sobie, równie nieporównywalne ze znanymi 

z historii, zagrożenia dla ludzkości. W czasach obecnego kryzysu, który 

władcy świata (i polityczni, i finansowi) próbują leczyć metodą „na ane- 

- 60 -

Stanisław Nowakowski - Polskie dwudziestolecie „Humanizmu ekumenicznego” 

mię – upuszczamy krew”, dotarcie do świadomości adresatów „Humanizmu…” 

a więc czerpiących z marksizmu ludzi lewicy i katolików poważnie 

traktujących społeczną naukę Kościoła katolickiego, głoszoną przez Jana 

Pawła II, z uświadomieniem im konieczności, ponad oczywistymi podziałami, 

zjednoczenia wokół ratowania wartości humanistycznych w nowym, 

tworzącym się porządku globalnym, może być obroną przed wcale nie wydumaną 

tragedią, z którą ludzkość może sobie nie poradzić. 

Adam Schaff zwraca szczególną uwagę na trzy nierozwiązane, a szczególnie 

palące i narastające problemy współczesności: 1. Przyszłość pracy 

w konsekwencji przemian wywołanych rewolucją technologiczną. 2. Stosunki 

Północ – Południe. 3. Eksplozja demograficzna. 

Wszystkie one mają bogatą literaturę i stale powracają w wielu debatach. 

Nic się jednak nie zmienia, a jeśli już, to na gorsze. Rośnie liczba 

„ludzi zbędnych” na rynku pracy i to w coraz większym stopniu również 

wśród obywateli krajów dobrobytu. Nieustannie wzrastają nędza i zadłużenie 

Południa, które ową nędzę napędza, przysparzając zresztą dochodów 

Północy, a właściwie jej wielkim korporacjom. Kapitalizm, w jego 

obecnej formule nie rozbroi owej mieszanki wybuchowej, czego zresztą 

symptomy widać dziś gołym okiem. Świat, żeby przetrwać, potrzebuje nowego 

porządku społecznego, innego sposobu podziału dóbr, których ludzkość, 

posługując się najnowszymi technologiami, wytwarza coraz więcej. 

Schaff uważa, że ratunek jest w Nowym Socjalizmie, choć przy takiej 

lub innej jego nazwie się nie upiera. Żeby jednak do niego dojść – mówi 

Profesor - trzeba dotrzeć z wiedzą o całej złożoności sprawy nie tylko do 

umysłów, ale i do serc ludzi. To może się dokonać tylko poprzez wielkie 

idee, których nośnikami są i Kościół i lewica. Różnice miedzy tymi obozami 

są oczywiste i nie ma potrzeby ich zacierania. Adam Schaff jednak wierzy, 

że w obszarze teorii społecznych skierowanych ku przyszłości, można 

działać w jednym systemie wartości, od tych podziałów niezależnie. 

Po drugie: Wydanie tej pracy, to wyraz oddania należnej czci wybitnemu 

uczonemu, należnej Mu za całokształt dokonań dla polskiej i światowej 

filozofii. Wyrównanie pewnej niewdzięczności ze strony rodaków. Autor 

spotykał się z nią i za poprzedniej władzy, która sama siebie nazywała 

marksistowską (choć z dodatkiem – leninowską), a Schaffa usunęła ze swej 

partii. Nowa władza, która z dezynwolturą graniczącą z głupotą, „pogrzebała” 

marksizm i marksistów, zasłuchana we własną, neoliberalną narrację, 

często przetykaną nacjonalistycznym oszołomstwem i zwykłym nieuctwem, 

okazywała mu wrogość, bądź lekceważące przemilczenie. Dobrze 

więc, że praca uznanego w świecie uczonego, choć z opóźnieniem, znalazła 

się w polskich księgarniach i bibliotekach. 

Po trzecie: Takie kuriozalne zdarzenie, jak wydanie w ojczystym języku 

Autora, pracy znanej w świecie z przekładów od dwudziestu lat, i w dziewięciolecie 

napisania przez niego wstępu do wydania polskiego, skłania do 

refleksji nad polskim stosunkiem do rodzimej wielkiej myśli. Dlatego nie 

bez kozery przytoczyłem wcześniej daty wydań niektórych książek Adama 

Schaffa za granicą i w Polsce. 

Chcę dodać jeszcze pewien drobiazg. Wydana w Polsce książka Jeremego 

Rifkina „Koniec pracy” była bestsellerem na rynku księgarskim i cieszy- 

- 61 -


ła się wielkim zainteresowaniem polskiej prasy. Jeden z moich znajomych, 

zawodowo interesujących się problemami rynku pracy, z entuzjazmem 

mówił mi o niej, jako o dziele, które otwiera nowe spojrzenie na problem 

bezrobocia w kontekście rewolucji technologicznej. Spytałem go, czy zna 

„Dokąd prowadzi droga?” Schaffa, którą ten wydał dziesięć lat wcześniej 

po niemiecku, a trzy lata później po polsku, niż Rifkin „Koniec pracy” w 

USA (pierwsze wydanie polskie miało miejsce w 2001 roku). Był zdumiony, 

bo nie słyszał o niej ani na uniwersytecie, ani nie czytał w gazetach, nawet 

w pismach fachowych. To są, oczywiście, inne książki. Pisane z innej 

perspektywy, przez autorów o zgoła innych orientacjach. Ale przecież sam 

problem powstawania armii ludzi produkcyjnie zbędnych, nawet w rozwiniętych 

metropoliach, nie został po raz pierwszy dostrzeżony przez amerykańskiego 

uczonego. Czyli polska nauka społeczna spóźniła się, z własnej 

winy, z podjęciem jednego z najbardziej istotnych dla siebie tematów. 

Nie sądzę jednak, żeby polskie media głównego nurtu poświęciły uwagę 

temu niewątpliwemu wydarzeniu, jakim jest wydanie polskie „Humanizmu 

ekumenicznego”. Przemilczanie jest najczęściej stosowaną metodą 

zwalczania poglądów niewygodnych, a tym bardziej doskonale udokumentowanych, 

dla polskiej klasy politycznej i „niezależnych” mediów. Dotykało 

to zresztą nie tylko Adama Schaffa, który konsekwentnie trwał przy marksizmie, 

ale sporą grupę polskich uczonych humanistów, których prace cenione 

są w świecie, o czym świadczą liczne przekłady i cytowanie przez innych 

autorów. W naszym politycznym maglu o nich nie mówimy, bo mogłyby 

podważyć nasz „słuszny” i „bezalternatywny” wybór. 

Pod tym względem PRL-owska cenzura była mniej represyjna: o wielkich, 

„niesłusznych” pracach, choć poddanych ostrej krytyce, czytelnik 

mógł się dowiedzieć z oficjalnej prasy. Najczęściej owa krytyka była najlepszą 

formą czytelniczej promocji. Widać z tamtego doświadczenia nowa, 

„jedynie słuszna siła” wyciągnęła praktyczne wnioski. 

Równocześnie z „Humanizmem ekumenicznym” ukazała się książka 

wspomnieniowa dr Teresy Schaff o jej mężu, „Mój Adam”. Wzruszająca 

opowieść o ich niezwykłym małżeństwie, jak gotowy scenariusz filmowy. 

Ale jak ma być napisana, wprawdzie przez doktora psychologii, ale też i 

absolwentkę Wydziału Scenopisarstwa łódzkiej „Filmówki”? 

To znakomite dopełnienie obrazu Profesora, dla tych, którym jest znany 

tylko z fundamentalnych prac filozoficznych. 

Stanisław Nowakowski, publicysta, działacz związkowy. 

Adam Schaff, Humanizm ekumeniczny, Wydawnictwo Kto jest Kim, 

Warszawa 2012, stron 128. 

- 62 -

Sylwester Szafarz 

ZAGRANICA 

XVIII Zjazd Komunistycznej Partii 

Chin - analiza 

W dniach od 8 do 14 listopada 2012 r., obradował w Pekinie XVIII Zjazd 

Komunistycznej Partii Chin, utworzonej w 1920–1921 r. i sprawującej tam 

władzę nieprzerwanie od momentu powstania ChRL, czyli od 1 października 

1949 r. Nadrzędne hasła Zjazdu sformułowano następująco: „dzierżyć 

wysoko wielki sztandar socjalizmu o właściwościach chińskich, podążać 

za wskazaniami teorii Deng Xiaoping’a, ważnych myśli „trzech przedstawicielstw” 

oraz naukowego podejścia do rozwoju, wyzwolić umysły, realizować 

politykę reform i otwarcia na świat, gromadzić własne siły, przezwyciężać 

wszelkie trudności oraz zmierzać usilnie do zakończenia budowy 

umiarkowanie zamożnego społeczeństwa pod każdym względem”. (Nota 

bene: autorem tej teorii jest Przewodniczący Jiang Zemin. Teoria ta stwierdza, 

iż KPCh zawsze reprezentowała sobą trzy nadrzędne wartości: – zapewnienie 

krajowi zaawansowanego potencjału produkcyjnego; – rozwijanie 

przodującej kultury; – troskę o fundamentalne interesy przeważającej 

większości społeczeństwa). 

Poprzedni – XVII Zjazd KPCh miał miejsce w dniach od 15 do 21 października 

2007 r. Uchwalił on, m.in., koncepcję naukowego podejścia do 

rozwoju (zapisaną w statucie KPCh) oraz strategię harmonijnego społeczeństwa 

w Chinach i na świecie, zalecił zwiększenie troski o najbiedniejszych, 

wprowadzając nawet pewne elementy egalitaryzmu. Natomiast znaczenie 

XVIII Zjazdu KPCh należy rozpatrywać w całym kontekście istnienia i działalności 

tej partii, współczesnych realiów chińskich i globalnych oraz przyszłych 

możliwości i zadań. 

Dyskusje przedzjazdowe w partii były bardzo ożywione i twórcze. Stosowano 

jak najbardziej demokratyczne procedury wyborcze – zgodnie z doświadczeniami 

i tradycjami chińskimi (konsultacje, uzgadnianie, poszukiwanie 

konsensusu i tzw. demokracja pionowa: przepływy postulatów z dołu 

do góry i decyzji – z góry na dół). Dla użytku zewnętrznego podano a priori, 

np., liczbę delegatów (2.270 – o 57 więcej niż na XVII Zjeździe) oraz termin 

inauguracji Zjazdu – na miesiąc przed jego rozpoczęciem. 

Prowadzono jednocześnie tradycyjne „pertraktacje zakulisowe” w kierownictwie 

partii, dotyczące, m.in., konieczności rozliczenia spraw związanych 

- 63 -


z działalnością frakcji Bo Xilai’a, jego małżonki, Gu Kailai, skazanej na karę 

śmierci z zawieszeniem (w kontekście zabójstwa Neil’a Heywood’a, przedsiębiorcy 

brytyjskiego, przyjaciela rodziny, podejrzewanego o szpiegostwo i o 

współpracę z brytyjską MI6)) oraz procesu szefa policji, Wang Lijun’a z Chongqing, 

wielkiego miasta w Chinach Środkowych, w którym Bo był prezydentem 

(merem). Nie jest tajemnicą, iż – w obronie Bo – około 700 uczonych i 

byłych działaczy partyjnych (z lewicy maoistowskiej) wystosowało petycję do 

władz. (Nota bene: Bo Xilai jest synem marszałka Bo Yibo – jednego z najbardziej 

wpływowych i najbliższych współpracowników Mao Zedong’a. Zaliczają 

się oni do tzw. grona „ośmiu nieśmiertelnych” KPCh). Bo Xilai został wykluczony 

z partii, pozbawiony swej funkcji w najwyższych władzach partyjnych i 

mandatu poselskiego, w wyniku czego utracił immunitet i może podlegać dochodzeniu 

prokuratorskiemu i procesowi sądowemu. 

Czytelnikom należy się obiektywne i racjonalne wyjaśnienie, o co chodzi 

w aferze Bo, tym bardziej że sprawa jest nader poważna. Nie wolno jej 

ani lekceważyć ani przeceniać – lecz traktować realistycznie – jako normalne 

zjawisko polityczne. (W tradycji chińskiej, także partyjnej, mieści się bowiem 

konfrontacja między różnymi orientacjami ideologicznymi i programowymi; 

żeby wspomnieć, dla przykładu, o maoistowskiej kampanii – z II 

połowy lat 50.: „niech rozkwita 100 kwiatów, niech współzawodniczy 100 

szkół”; o walce Mao i Deng Xiaoping’a z lewacką „bandą czworga”, kierowaną 

przez Jiang Ching; 1971–1976 r. itp.). 

Bo jako członek najwyższych władz partyjnych, minister gospodarki a 

następnie prezydent (mer) miasta Chongqing, pracował niezwykle aktywnie 

i stawał się coraz bardziej popularny w partii i w kraju. Był „pupilkiem” 

mediów chińskich i zagranicznych – szczególnie z uwagi na swe przekonania 

ideologiczno – programowe i na zdecydowane działania praktyczne. 

Jego postawa odbiegała dość jaskrawo od oficjalnej linii partyjnej. Nie ukrywał 

on swego niezadowolenia z wyników polityki reform. Postawę tę można 

określić jako lewicowo–maoistowską i populistyczną (z domieszką koncepcji 

socjaldemokratycznych). 

Bo był prekursorem i promotorem tzw. „nowej lewicy chińskiej” oraz „modelu 

z Chongqing”. Model ten zakładał, m.in., prowadzenie robót publicznych 

na wielką skalę (walka z bezrobociem), budowanie tanich mieszkań dla 

najuboższych, ułatwianie ludności wiejskiej osiedlania się w miastach, kultywowanie 

tradycji maoistowskiej w kulturze i w sztuce oraz prowadzenie nieubłaganej 

walki z przestępczością i z korupcją (tzw. Dahei – mocne uderzenie). 

Swoistą ironią losu Bo jest jednak fakt, że – obecnie – on sam jest oskarżony 

również o korupcję. Przeciwko niemu wysunięto zarzuty wielkiego kalibru. 

Świadczy to najdobitniej o tym, iż konkurenci polityczni uznali, że Bo 

Xilai stanowił dla nich poważne zagrożenie – choć raczej nie pretendował do 

najwyższych stanowisk w partii i w państwie chińskim. 

„Afera Bo” nie powinna jednak wywrzeć większego negatywnego wpływu 

na ewolucję pozjazdową KPCh i ChRL. 

Obrady XVIII Zjazdu przebiegały w bardzo interesującym i trudnym 

okresie rozwoju Chin i całej naszej cywilizacji. Po pierwsze, uwidoczniły się 

dość istotne problemy w polityce wewnętrznej i w rozwoju społeczno–gospodarczym 

tego supermocarstwa oraz w sytuacji globalnej (wzrost napię- 

- 64 -

Sylwester Szafarz - XVIII Zjazd Komunistycznej Partii Chin - analiza 

cia międzynarodowego, spór chińsko – japoński i in.): – zmniejszenie bardzo 

wysokiego tempa wzrostu gospodarczego (z około 10 proc. do 7,4 proc. 

– w III kwartale 2012 r.), różnice rozwojowe między regionami, miastem i 

wsią; – trudności w dziedzinie społecznej (dysproporcje dochodowo – majątkowe, 

problemy demograficzne i in.); – negatywny wpływ kryzysu globalnego 

na rozwój społeczno–gospodarczy Chin (spadek PKB, eksportu, inwestycji 

itp.); – konieczność ciągłego i elastycznego dostosowywania programu 

i polityki partii do zmieniającej się sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej 

(„reformowanie reform i otwarcia na świat”) itp. 

W wyniku Zjazdu – do władzy doszło tzw. „V pokolenie przywódców” chińskich, 

na czele z Xi Jinping’iem (Sekretarz Generalny KC KPCh, przyszły 

Prezydent ChRL, Przewodniczący Komisji Wojskowej KC KPCh). Dla przypomnienia 

– liderami poprzednich „pokoleń przywódców” byli: I–go – Mao Zedong; 

II–go – Deng Xiaoping; III–go Jiang Zemin i IV–go – Hu Jintao. 

Jak wiadomo, centralny ośrodek władzy w partii usytuowany jest w 9– 

osobowym (do niedawna) Stałym Komitecie Biura Politycznego KC. Jednakże 

– aż 7–miu członków tegoż Komitetu musiało ustąpić, głównie z uwagi na 

przekroczenie limitu wieku. Co więcej, na Zjeździe postanowiono zmniejszyć 

liczbę członków Komitetu do 7, choć kandydatów było co najmniej 12. 

Oznacza to, de facto, generalną zmianę pokoleniową w najwyższym kierownictwie 

KPCh. W okresie postmaoistowskim nastąpiła też zasadnicza metodologiczna 

poprawa w zakresie przekazywania władzy oraz podejmowania 

decyzji. Bowiem, Przewodniczący Mao preferował raczej arbitralne „godzenie” 

powaśnionych frakcji, które – niejednokrotnie – sam tworzył i podburzał. 

Natomiast obecnie Stały Komitet i władze partyjne wszystkich szczebli 

stosują w praktyce zasadę zbiorowego (kolektywnego) kierownictwa, które 

podejmuje swe decyzje drogą konsultacji i konsensusu. 

Po drugie, jeśli chodzi o zagraniczny kontekst Zjazdu, to na arenie międzynarodowej 

zaostrza się coraz bardziej kryzys globalny na wszystkich 

swoich płaszczyznach: finansowej, gospodarczej, społecznej, ideologicznej, 

politycznej i militarnej. W wyniku tego zwiększa się bardzo poważnie napięcie 

w stosunkach międzynarodowych, także na Dalekim Wschodzie, np. 

między Chinami i Japonią, Koreą Północną i Południową i in. W wielu regionach 

świata, szczególnie w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie, toczone 

są krwawe wojny. Utrzymuje się niebezpieczeństwo izraelsko–amerykańskiego 

ataku na Iran. Wszystkie te okoliczności – sumarycznie, w połączeniu 

z dramatycznymi skutkami społeczno–gospodarczymi kryzysu oraz z 

brakiem efektywnych poczynań antykryzysowych, generują właśnie wzrost 

napięcia międzynarodowego, niespotykany od czasów „zimnej wojny”. W tej 

złożonej sytuacji globalnej, kierownictwo partyjno–państwowe w Chinach 

stara się wykazywać szczególną ostrożność, rozwagę i elastyczność w swej 

polityce zagranicznej – aby nie dopuścić do najgorszego. 

Problemy te są – jakościowo – nowe, zaś – ilościowo – swymi rozmiarami 

wykraczają daleko poza wszystko, z czym KPCh miała dotychczas do czynienia. 

Żadna inna partia polityczna na świecie nie dźwiga na swych barkach 

tak wielkiego ciężaru odpowiedzialności (przed własnym społeczeństwem 

i przed całą ludzkością) – jak właśnie KPCh. Wynika to z faktu, iż 

KPCh jest partią rządzącą w państwie liczącym prawie 1,5 mld obywateli 

- 65 -


(w kraju i poza jego granicami) oraz ze stale rosnącej roli i znaczenia Chin 

na arenie międzynarodowej – wynikającego z ich coraz większego potencjału 

(gospodarczego, społecznego, naukowo–technicznego, kosmicznego, 

militarnego itp.); a także z efektywnej i coraz bardziej dynamicznej polityki 

„otwarcia na świat”. Sprostanie tym i wielu innym poważnym wyzwaniom 

współczesności i przyszłości było więc niezwykle trudnym i odpowiedzialnym 

zadaniem stojącym przed Zjazdem. 

Oceniając, na gorąco, jego przebieg i wyniki, można stwierdzić z całą odpowiedzialnością, 

iż ta historyczna misja Zjazdu została zrealizowana w pełni 

i z dużym powodzeniem. Teraz jednak nadchodzi okres prawdy i próby 

– praktyczna realizacja uchwał zjazdowych dla dobra społeczeństwa oraz 

dla pokojowego i harmonijnego rozwoju całej ludzkości. Niezwykle interesująca 

będzie przeto analiza elementów ciągłości (kontynuacji) oraz nowości 

polityczno–ideologicznych i programowo–organizacyjnych w uchwałach 

zjazdowych, a – następnie – w praktycznej działalności pozjazdowej KPCh, 

państwa i społeczeństwa chińskiego. 

I. RYS HISTORYCZNY 

KPCh jest największą partią polityczną świata – około 83 mln członków 

(czyli 7 proc. ogółu ludności ChRL). Faktycznie – powstała ona dnia 1 sierpnia 

1920 roku – na zebraniu (w Szanghaju) niewielkiej grupy założycielskiej 

(12 osób) z udziałem Mao Zedong’a. I Zjazd KPCh rozpoczął się 1 lipca 

1921 r. To był doniosły ewenement, który wywarł przemożny wpływ na 

rozwój Chin i całego świata. Również znaczenie XVIII Zjazdu wykracza daleko 

poza granice ChRL. Jego miernikami i wyznacznikami są następujące 

najważniejsze kategorie: 1. wewnątrzpartyjne (potrzeba modernizacji i zreformowania 

partii, zmiany statutowe i programowe, konsekwencje usunięcia 

frakcji Bo Xilai’a i in.); 2. międzypartyjne (dążenie do umocnienia pozycji 

KPCh wśród innych partii lewicowych świata oraz wszelkich innych formacji 

polityczno–ideologicznych, z którymi KPCh utrzymuje coraz bardziej 

ożywione kontakty); 3. krajowe (utrzymanie odpowiedniego tempa wzrostu 

gospodarczego, harmonijnego rozwoju i pokoju społecznego, humanizacja 

polityki, walka z patologiami i z dysproporcjami (korupcja, przestępczość, 

nierówność i niesprawiedliwość społeczna itp.); oraz 4. globalne (budowanie 

nowego pokojowego i harmonijnego ładu światowego – w dążeniu do: 

wielobiegunowości, demokratyzacji stosunków międzynarodowych, równoprawności, 

zwalczania nędzy i poniżania godności ludzkiej, ochrony środowiska 

naturalnego itd.). 

W kontekście zjazdowym oraz z myślą o współczesności i o przyszłości 

KPCh oraz narodu i państwa chińskiego, nie od rzeczy będzie syntetyczne 

przypomnienie, nie tylko młodemu pokoleniu, najważniejszych elementów 

i wydarzeń z przebogatej i – niekiedy – burzliwej historii KPCh. Tzw. „Ruch 

4 maja” (z 1919 r.) miał decydujące znaczenie dla przyszłego rozwoju wydarzeń. 

Jego promotorami i działaczami byli patriotyczni studenci, elementy 

drobnomieszczańskie i młody proletariat, mający wielkie poczucie krzywdy 

wyrządzonej Chinom poprzez nierównoprawne i niesprawiedliwe traktaty 

narzucone im w wyniku I wojny światowej. Ruch ten przekształcił się na- 

- 66 -


stępnie w ogólnonarodowy nurt protestu, w którym pojawiły się różne ideologie, 

łącznie z marksizmem, ku któremu oscylowali działacze przyszłej 

KPCh. 

W okresie poprzedzającym bezpośrednio powstanie tej partii, na obszarze 

całego kraju istniały liczne ugrupowania lewicowe, marksistowskie i komunistyczne, 

inspirowane, m.in., przez ww. „Ruch 4 maja”. Wkrótce po powstaniu 

KPCh, szeregi członkowskie tej partii szybko wzrastały, czerpiąc 

swą siłę z poparcia społecznego, szczególnie mas chłopskich, żyjących w 

nędzy i w poniżeniu. Z czasem, partia stała się główną siłą motoryczną i 

kierowniczą epokowych przemian dokonujących się w Chinach. Zaś Mao, 

nadal czczony i poważany w Chinach, urósł do rangi nie tylko jednego z 

największych przywódców chińskich lecz również światowych – w XX wieku. 

Wprawdzie Chińczycy powiadają, iż Mao „miał rację w 60 proc. a w 40 

proc. jej nie miał”; ale to nie zmienia ich przeświadczenia, iż bez Mao nie byłoby 

KPCh i współczesnego coraz bardziej nowoczesnego Państwa Środka, 

odgrywającego wiodącą rolę na arenie globalnej. 

W całym swym rozwoju historycznym – KPCh przeszła nieprawdopodobnie 

trudną i heroiczną drogę. Kto tego nie wie i nie rozumie, to lepiej niech 

nie wypowiada się na temat „komunistów chińskich” czy „komunizmu chińskiego”. 

A oto syntetyczny przegląd głównych kamieni milowych na tej drodze. 

Najpierw – zbrojna agresja i okrutna okupacja japońska w Chinach 

(1937–1945 r.) oraz zwycięskie przepędzenie okupantów miało przemożny 

(nie tylko mobilizujący – politycznie i społecznie) wpływ na przyszłe wydarzenia 

(bezwarunkowa kapitulacja Japonii – sierpień 1945 r. i in.). Straty 

ludzkie, cywilne i wojskowe, wynikłe z okupacji japońskiej, szacowane są na 

przeszło 35 mln ofiar zaś straty materialne w oceniane są na ponad 600 mld 

obecnych USD nie licząc już spustoszeń w zakresie dóbr kulturalnych. 

Z kolei, wojna domowa w Chinach, w której KPCh i jej formacje zbrojne 

odegrały priorytetową rolę. W momencie kapitulacji Japonii, 75 proc. terytorium 

i 70 proc. ludności wyzwolonych Chin znajdowało się pod kontrolą 

nacjonalistycznego Kuomintangu (przywódca: Chang Kaishek), popieranego 

przez USA. Nad resztą kraju i ludności panowały siły KPCh. Wykorzystując 

swą ogromną przewagę militarną, Kuomintang chciał opanować całość 

terytorium i ludności oraz narzucił KPCh bratobójczą wojnę domową. 

Mimo początkowych ofiar i strat, Chińska Armia Ludowo–Wyzwoleńcza zachowała 

jednak swe siły i stan posiadania, głównie na terenach Mandżurii, 

wyzwolonej przez Armię Radziecką. Tymczasem na obszarach opanowanych 

przez nacjonalistów nasilał się chaos, nieład, niezadowolenie społeczne 

i wrzenie rewolucyjne. W tym kontekście, w czerwcu 1947 r., ChAL–W 

rozpoczęła wielką ofensywę (trwająca 2,5 roku) przeciwko ośmiomilionowej 

armii Kuomintangu i rozbiła ją. Kraj został wyzwolony – z wyjątkiem 

Tajwanu i archipelagu Penghu–Lietao. Chang Kaishek i jego ludzie uciekli 

na Tajwan. 

Cały okres dotychczasowego rozwoju KPCh i ChRL można podzielić, w 

przybliżeniu, na dwie połowy, diametralnie odmienne pod względem merytorycznym 

i jakościowym. Pierwsza z nich (1949–1978) – to etap „prób i błędów”, 

swoiście heroiczny, niekiedy dramatyczny; jednak – najprawdopodobniej 

– etap, bez którego nie byłoby nowoczesnych Chin. Koszty „prób i błę- 

- 67 -


dów” – w kategoriach ludzkich i materialnych były wysokie. Partia nie dysponowała 

wówczas gotowymi wzorcami systemowymi i modelowymi, z których 

mogłaby korzystać. Wprawdzie Mao wysłuchiwał rad Stalina, ale nigdy 

nie stosował ich w praktyce. Poszukiwał oryginalnych rozwiązań. Zarzucano 

mu „sinizację marksizmu”. Co by nie mówić, zaraz po 1949 r. rozpoczął 

się proces (trwający do dziś) wypracowywania i wdrażania systemu dostosowanego 

do specyfiki i tradycji chińskiej oraz stałego reformowania tego 

systemu – z wykorzystaniem najlepszych doświadczeń własnych i zagranicznych 

wszelkiej proweniencji. Efektywność tego procesu jest nadzwyczajna 

i nie ma odpowiednika w żadnym z krajów rozwiniętych czy rozwijających 

się. Model chiński sprawdza się nadspodziewanie efektywnie nawet w warunkach 

głębokiego kryzysu globalnego. 

II. EPOKA MAOIZMU 

Zgodnie z polityką KPCh, państwo i społeczeństwo chińskie kroczy naprzód 

w rytmie kolejnych planów pięcioletnich. I–szy obejmował lata 1953– 

1957 (obecny – już XII–ty – opiewa na lata 2010–2015). W wyniku realizacji 

I–go planu w Chinach powstały nowe – strategicznie ważne – gałęzie gospodarki 

narodowej: przemysł ciężki, maszynowy, lotniczy, hutniczy, metalowy, 

samochodowy, wydobywczy, energetyczny i in. Już wówczas, średni 

przyrost PKB kształtował się w granicach 9 – 10 proc. rocznie. Przeprowadzono 

reformę rolną. 300 mln rolników (90 proc. ogółu ówczesnej ludności 

wiejskiej) otrzymało ok. 47 mln ha ziemi uprawnej. Notowano kilkukrotne i 

kilkunastokrotne przyrosty produkcji przemysłowej i rolnej. Nieco później 

wprowadzono sektor państwowy w gospodarce, monopol handlu zagranicznego 

i znacjonalizowano banki. Ogólnochińskie Zgromadzenie Przedstawicieli 

Ludowych (parlament) uchwaliło I Konstytucję ChRL, we wrześniu 

1954 roku. Eliminowano powszechny kiedyś analfabetyzm. Ale usuwanie 

pozostałości odwiecznej nędzy i zacofania nie było zadaniem łatwym i szybkim 

w realizacji. Jednak proces socjalistycznej przebudowy w Chinach rozpoczął 

się wówczas na dobre. KPCh, bazująca przez 22 lata na chłopstwie, 

uznała w końcu klasę robotniczą za siłę wiodącą w przemianach systemowych 

(II Plenum KC KPCh, marzec 1949 r.). Chińczycy marzyli wówczas o 

„trzech kręcących się kółkach”: rower, wentylator i zegarek. Teraz „trzy kręcące 

się kółka” są inne: mieszkanie, samochód i wyjazdy zagraniczne (studia, 

turystyka, praca, inwestycje itp.). 

I połowa rozwoju KPCh i ChRL (maoistowska) upłynęła też pod znakiem 

wielkich kampanii politycznych i społecznych oraz ostrej walki o władzę 

w kierownictwie partii i państwa chińskiego. Krótko – o najważniejszych z 

nich: 1. polityka „trzech czerwonych sztandarów” („wielki skok”, maoistowska 

linia generalna i „komuny ludowe”). Została ona narzucona partii na II 

sesji VIII Zjazdu KPCh (maj 1958 r.) – pod hasłem: „trzy lata ciężkiej pracy, 

10 tysięcy lat szczęścia”. Przyjęto nierealne wskaźniki rozwoju gospodarczego: 

6,5–krotny wzrost produkcji przemysłowej i 2,5 raza – rolnej, w ciągu 

kilku lat, w czasie których Chiny miały „dojść do komunizmu” i stać się 

mocarstwem światowym. Z czasem miało się okazać jednak, iż był to woluntaryzm 

i awanturnictwo. Wtedy to właśnie, (swoisty symbol) wytapiano su- 

- 68 -


rówkę w prymitywnych dymarkach na wsi, wyrębując masowo lasy, co spowodowało 

katastrofę ekologiczną. „Wielki skok” zakończył się klęską. 

Produkcja nie wzrosła, lecz zmalała. Wartość PKB spadła o 26 proc. O 

10 mln pracowników zmniejszyło się też zatrudnienie w przemyśle i w rolnictwie. 

Pojawił się kryzys i głód, w wyniku którego zmarło kilkadziesiąt 

milionów ludzi. Fiasko poniosły również niefektywne „komuny ludowe” na 

wsi. Nasiliły się walki frakcyjne w partii; na fali niezadowolenia społecznego 

Mao ustąpił ze stanowiska Przewodniczącego ChRL, które objął Liu Shaochi. 

Odstąpiono od polityki „trzech czerwonych sztandarów”; a na jej miejscu 

wdrożono „program uregulowania i uporządkowania gospodarki” (IX 

Plenum KC KPCh, styczeń 1961 r.). 

Cztery lata później – kryzys został, w zasadzie, przezwyciężony. Ale walka 

frakcyjna w kierownictwie nasilała się coraz bardziej. Grupa Liu zmierzała 

do pełnej realizacji linii i programu IX Plenum i do niedopuszczenia 

do recydywy woluntaryzmu; zaś grupa Mao opowiadała się zdecydowanie 

za nawrotem do „wielkiego skoku” i zmierzała do narzucenia maoizmu całej 

partii i państwu chińskiemu. W II połowie 1965 r. doszło do bezpośredniej 

konfrontacji i kryzysu w kierownictwie chińskim. Przewodniczący Mao postanowił 

pokonać oponentów i przejąć pełnię władzy metodą sławetnej „rewolucji 

kulturalnej”. Trwała ona 10 lat, aż do roku 1976. To był jeden wielki 

dramat. 

Głównym celem Mao w owej „rewolucji” było: – narzucenie partii, społeczeństwu 

i państwu jego własnych koncepcji ideologiczno–politycznych 

w formie oficjalnej doktryny powszechnie obowiązującej; – sparaliżowanie 

działalności organów partyjnych i państwowych (nie kontrolowanych przez 

grupę Mao); – przekształcenie armii w główną siłę polityczną oraz odzyskanie 

pełni władzy (autokratycznej) dzięki niej; – realizowanie programu budowania 

„Wielkich Chin” – w dążeniu do panowania nad światem; – bezwzględne 

eliminowanie przeciwników politycznych. Mniejszościowa de facto 

grupa Mao narzuciła swe koncepcje „rewolucji kulturalnej” na XI Plenum 

KC KPCh (sierpień 1966 r.) – przy nieobecności prawie połowy członków 

KC. W czasie Plenum Mao napisał sławetne „tadzybao” („gazetkę wielkich 

hieroglifów”), która nakazywała „bombardowanie sztabów” – czyli likwidowanie 

tych instytucji i organów partyjnych i państwowych, które nie aprobowały 

„rewolucji kulturalnej”. Przez pewien czas funkcjonowała w Pekinie 

„ściana demokracji”, na której każdy mógł przykleić swoją „gazetkę”. 

Zadanie „bombardowania sztabów” realizowały głównie fanatyczne grupy 

„hunwejbinów” („czerwonogwardzistów”) i oddziały „caofanów” („buntowników 

rewolucji”) – popieranych przez wojsko. KPCh została sparaliżowana. 

Represjonowano prawie 5 mln jej członków i większość składu władz. 

Liczne rzesze intelektualistów i ludzi kultury, szczególnie o tzw. orientacji 

burżuazyjnej, zesłano na wieś – w celach „reedukacji”. Bardzo wielu nie 

powróciło stamtąd. Przeprowadzono powszechną czystkę. Mao nie zamierzał 

likwidować partii – ale chciał podporządkować ją sobie bez reszty. Zamiast 

komitetów partyjnych utworzono „komitety rewolucyjne” kontrolowane 

przez wojskowych. Kolejny symbol – to sławetna „czerwona książeczka”, 

zawierająca cytaty z dzieł wybranych Mao i służąca do masowej indoktrynacji 

w Chinach i na świecie. Przetłumaczono ją na wiele języków (także 

- 69 -


na polski) i wydano w 2,5 mld egzemplarzy (łącznie)! Liu Shaochi został pozbawiony 

swych stanowisk. Wszystko to spowodowało niewyobrażalny chaos 

w Chinach. Znów pogorszyła się sytuacja gospodarczo–społeczna. Widmo 

wojny domowej stawało się coraz bardziej realne. 

Jednocześnie kierownictwo KPCh dążyło do zdobycia dominującej pozycji 

w światowym ruchu robotniczym, rywalizując ostro z KPZR. W wielu 

krajach świata zakładano partie maoistowskie – w sumie było ich około 200. 

Niektóre istnieją do tej pory. Maoiści utworzyli i popierali tzw. Komunistyczną 

Partię Polski, na czele z Kazimierzem Mijalem, który rezydował w Tiranie 

(Albania). Nastąpił faktyczny i szkodliwy podział (rozłam) w światowym ruchu 

robotniczym na „partie promoskiewskie i propekińskie”, skrzętnie wykorzystywany 

przez partie centrowe i prawicowe w poczynaniach przeciwko 

siłom lewicowym. Niektóre partie i kraje opowiadały się mniej czy bardziej 

jednoznacznie po stronie chińskiej (np. Albania czy Rumunia). 

Również polityka zagraniczna ówczesnych Chin Ludowych wykazywała 

silne zawirowania – stosownie do perturbacji w ich polityce wewnętrznej. 

Były okresy, kiedy posunięcia Pekinu na arenie międzynarodowej stawały 

się skrajnie niebezpieczne dla pokoju światowego. Skoncentrujmy się jedynie, 

po krótce, na stosunkach ChRL – ZSRR i ChRL – USA. Miały one największy 

wpływ na inne państwa oraz na lewicę, centrum i prawicę na świecie. 

W obydwu tych przypadkach – ewolucja wydarzeń była analogiczna: od 

przyjaźni i współpracy, poprzez wrogość, agresywność i rywalizację – a następnie 

uspokojenie i normalizację – aż do obecnego bardzo efektywnego 

współdziałania a nawet „partnerstwa strategicznego”. 

ZSRR uznał niezwłocznie ChRL i nawiązał z nią stosunki dyplomatyczne. 

Podpisany został Traktat o Przyjaźni i Współpracy. Rosja radziecka, zniszczona 

i wykrwawiona przez wojnę, udzielała, mimo to, wszechstronnej pomocy 

Nowym Chinom (nawet przy opracowaniu „Dzieł Wybranych” Przewodniczącego 

Mao pomagał zespół sinologów radzieckich pod kierunkiem 

akademika Judina). Oba państwa traktowały się jako najbliżsi sojusznicy. 

Mao złożył wizytę w Moskwie w roku 1950. Po śmierci Josipa Stalina (1953 

r.), Mao Zedong uważał się za głównego przywódcę światowego. Pod koniec 

lat 50., rozbieżności radziecko–chińskie (także między najwyższymi przywódcami 

– Nikita Chruszczow, po stronie radzieckiej) nasilały się coraz bardziej 

i trwały aż do końca lat 80. – z ogromną szkodą dla obydwu stron i dla 

całego świata. W styczniu 1967 r. hunwejbini zajęli Ambasadę ZSRR w Pekinie 

i Konsulat Generalny ZSRR w Szanghaju oraz założyli tam swoje „sztaby” 

na kilka lat (placówki polskie zostały oszczędzone). W 1968 r., ZSRR 

skoncentrował swe wojska na granicy z Chinami. Wojna wisiała na włosku. 

Nad rzeką Ussuri, w rejonie wyspy Damanskij, doszło do starć zbrojnych – w 

marcu i w sierpniu 1969 r. Polała się krew. 

Stosunki dwustronne pogorszyły się jeszcze bardziej, zwłaszcza, że 

– wcześniej, w 1961 r., na poligonie Lop Nor, ChRL dokonała pierwszej próby 

z bronią atomową, akcentując tym mocno swe aspiracje wielkomocarstwowe. 

Oliwy do ognia w konfrontacji chińsko–radzieckiej dolała agresja 

Chin przeciwko Wietnamowi, popieranemu przez ZSRR (1979 r.). Zwrot na 

lepsze dokonał się jednak wkrótce po śmierci Nikity Chruszczowa (1971 r.) a 

później – Mao Zedong’a (1976 r.). Następowało powolne łagodzenie polemik 

- 70 -


i napięć oraz powrót do względnej normalności. Nowy premier radziecki, 

Aleksiej Kosygin, złożył „tajną” wizytę w Pekinie jeszcze we wrześniu 1969 

r. i przeprowadził konstruktywne rozmowy z premierem Chou Enlai’em. W 

ich wyniku, obie Strony rozpoczęły, np., negocjacje w sprawach granicznych 

(przedmiotem sporu było 1,5 mln km kw. terytorium, które car rosyjski 

odebrał cesarzowi chińskiemu na mocy tzw. „nierównoprawnych traktatów”). 

W wyniku negocjacji, dopiero w 1993 r., podpisany został Traktat o 

wytyczeniu granicy rosyjsko–chińskiej. Było to wydarzenie o przełomowym 

znaczeniu. W lipcu 2008 r. obie Strony zawarły dodatkowe porozumienie 

ws. wschodniego odcinka granicy. Rosja zwróciła Chinom wyspę Tabarowską 

i zachodnią połowę wyspy Ussuryjskiej. W ten sposób uregulowany został 

problem wytyczenia granicy między obydwoma mocarstwami, liczącej 

4.300 km. Obecnie współpraca między nimi rozwija się wzorowo, także na 

forum wielostronnym (np. ONZ, WTO, BRICS, G–20, SOW, APEC i in.). 

Z kolei, krzepnięcie KPCh oraz powstanie i rozwój ChRL pokrzyżowało 

kompletnie plany USA wobec Azji i państwa chińskiego. Waszyngton (szczególnie: 

Franklin D. Roosevelt i John F. Dulles) stawiał na zwycięstwo nacjonalistów 

Chang Kaishek’a i uznawał Tajwan, gdzie znaleźli oni schronienie. 

Do Taipei przeniosła się także ambasada USA ale konsulaty amerykańskie 

pozostały w ChRL. Zostały one zlikwidowane na początku lat pięćdziesiątych 

– na żądanie Pekinu. Przez 30 lat USA nie uznawały ChRL. W tym czasie, 

w podejściu Waszyngtonu do Pekinu dominowała nijakość: Chiny Ludowe 

– to ani sojusznik, ani wróg; raczej – rywal a nawet przeciwnik – jak w 

przypadku wojny koreańskiej i wietnamskiej czy napięć wokół Tajwanu. 

Wyróżniamy cztery etapy w rozwoju stosunków amerykańsko–chińskich 

w analizowanym okresie: I. 1949–1960 r.: konfrontacja i sytuacje kryzysowe; 

II. 1961–1968 r.: izolowanie i powstrzymywanie Chin; III. 1969 –1979 

r.: zbliżenie i normalizacja; IV. od roku 1980 do dnia dzisiejszego – w miarę 

efektywny i konstruktywny rozwój współpracy. W rozwoju stosunków 

chińsko–amerykańskich (niezbędnych całemu światu) uczestniczą nie tylko 

przywódcy państwowi lecz również partyjni – z obudwu Stron. 

Prekursorem przełomu jakościowego w stosunkach chińsko–amerykańskich 

był Edgar Snow, znany dziennikarz amerykański – bardzo szanowany 

w Pekinie. Przebywał on w Chinach jeszcze w roku 1937 i rozmawiał z Mao. 

Napisał, m.in., książkę pt.: „Czerwona gwiazda nad Chinami” („Red Star 

Over China”). E. Snow powrócił jeszcze do Chin w roku 1960 i 1964. Mógł 

on odegrać znaczną rolę w normalizacji; ale oficjalny Waszyngton patrzył na 

niego niechętnym okiem (za rzekome „sympatie prokomunistyczne”). Kiedy 

E. Snow zachorował na raka, premier Chou Enlai wysłał najlepszych onkologów 

chińskich do szpitala w Genewie – dla ratowania jego życia. 

Natomiast, zupełnie przez przypadek, przełomową rolę w normalizacji, 

odegrała tzw. „dyplomacja ping–pongowa”. Zaczęła się ona na mistrzostwach 

świata w tej dyscyplinie sportu w mieście Nagoya (Japonia). Dnia 6 

kwietnia 1971 r., ping–pongista amerykański, Glenn Cowan, spóźnił się na 

autokar swej drużyny. Wtedy, ping–pongista chiński, Zhuang Zedong, zaprosił 

go do autokaru chińskiego, porozmawiał z nim po przyjacielsku, wręczył 

upominek i zawiózł do miejsca przeznaczenia. Sprawa stała się głośna. Została 

ona sprytnie wykorzystana przez kierownictwo chińskie, także przez 

- 71 -

Maciej Przegląd Narloch - Socjalistyczny Regionalizm - 1-4/2012 idea dla lewicy 

Mao – jako pretekst do rozpoczęcia normalizacji stosunków chińsko–amerykańskich. 

Już 10 kwietnia 1971 r., zespół ping–pongistów z USA przybył na 

tournee w Chinach. Wprawdzie Amerykanie, pierwsi – od 1949 r.– oficjalni 

goście z USA w ChRL, przegrywali mecze ale wygrała sprawa normalizacji. 

Poczynając od roku 1969 – USA łagodziły stopniowo restrykcyjną politykę 

wobec Chin. Rozpoczęto poufne negocjacje na szczeblu ambasadorów, 

najpierw w Genewie a potem w Warszawie. Łącznie odbyło się 136 spotkań 

tego rodzaju. Ze strony chińskiej uczestniczył w nich słynny dyplomata, 

amb. Wang Pingnan, wielki przyjaciel Polski. Ale Pekin nadal wysyłał sławetne 

„poważne ostrzeżenia” wobec Waszyngtonu (łącznie około 700) i traktował 

USA jako „papierowego tygrysa”. 

Rzeczywisty przełom i początek normalizacji nastąpił wreszcie po dojściu 

do władzy Prezydenta Richard’a Nixon’a (w 1969 r.). Henry Kissinger, 

jego doradca ds. bezpieczeństwa narodowego, odbył 2 „tajne” i owocne misje 

specjalne do Pekinu w 1971 r. W ich wyniku, Prezydent Richard Nixon 

przybył do Chin – z oficjalną wizytą państwową, w dniach 21–28 lutego 1972 

r., na zaproszenie Premiera Chou Enlai’a. Przebywał w Pekinie i w Szanghaju. 

Przeprowadził rozmowy z Przewodniczącym Mao. Traktował on wówczas 

USA – jako swoistą przeciwwagę wobec ZSRR w chińskiej polityce zagranicznej. 

W trakcie wizyty podpisany został tzw. I komunikat szanghajski, 

przewidujący pełną normalizację i nawiązanie stosunków dyplomatycznych. 

USA uznały „jedne Chiny” i zerwały stosunki dyplomatyczne z Tajwanem 

(pozostawiono tam jedynie przedstawicielstwo handlowe). Najpierw 

ustanowiono misje łącznikowe, które działały w latach 1973 – 1975. Natomiast 

1 marca 1979 r., ambasady obydwu krajów – w Waszyngtonie i w Pekinie, 

rozpoczęły oficjalnie swoją działalność. Droga do normalnej współpracy 

chińsko–amerykańskiej stała otworem. W następnych latach Chiny odwiedzili 

kolejni prezydenci USA: Gerald Ford (1975 r.) i Jimmy Carter (1977 

r.) oraz całe tabuny oficjeli z obydwu stron. Normalizacja była wielkim sukcesem 

polityki Mao, KPCh i rządu ChRL oraz USA. 

Tymczasem, akcentem końcowym „rewolucji kulturalnej” miał być (początkowo 

utajniony) IX Zjazd KPCh (kwiecień 1969 r.). – Zatwierdził on 

idee Mao – jako „wyższy etap rozwoju marksizmu–leninizmu”; zalegalizował 

program, metody i rezultaty „rewolucji kulturalnej”; – określił zasady 

budowania maoistowskiego modelu komunizmu w Chinach i wielkomocarstwowej 

polityki zagranicznej; – proklamował koncepcje „permanentnej rewolucji” 

i przygotowań do wojny, eksponując ponownie rolę armii w państwie 

chińskim. W społeczeństwie narastał sprzeciw wobec takich postanowień 

i wydarzeń. Nasiliły się walki frakcyjne w kierownictwie partyjno–politycznym. 

Powstały 3 ugrupowania: wojskowe (przywódca – marszałek Lin 

Biao, oficjalny następca Mao), pragmatyczne (premier Chou Enlai) i radykalne 

(Jiang Ching, małżonka Mao). Była ona przywódczynią grupy czołowych 

radykałów, tzw. „bandy czworga”. Wojskowi zostali dość szybko wyeliminowani 

z tej gry. Lin Biao salwował się ucieczką; ale jego samolot został 

zestrzelony nad Mongolią. Pozostałe 2 ugrupowania ostro rywalizowały 

między sobą, usiłując głównie uzyskać kontrolę nad siłami zbrojnymi, które 

nie chciały zrezygnować ze swej dominującej pozycji politycznej. 

- 72 -

Sylwester Szafarz - Przegląd XVIII Zjazd Socjalistyczny Komunistycznej 1-4/2012Partii 

Chin - analiza 

W tym kontekście, na pierwszym planie występuje już postać Deng Xiaoping’a 

– wym.: Den Siaopin’a (1904–1997 r.), ojca późniejszych reform i 

modernizacji w Chinach oraz polityki „otwarcia na świat”. 

Deng był potomkiem rodziny bogatych rolników z Syczuanu. Studiował 

we Francji. Odbywał podróże do USA. Poznał Zachód. Wszedł on do ścisłego 

kierownictwa w styczniu 1975 r. Deng był sekretarzem generalnym 

KPCh jeszcze w latach 1955–1966. Został on jednak zdegradowany w czasie 

„rewolucji kulturalnej” – za sprzeciwianie się jej ideologii i metodologii 

a następnie zrehabilitowany w kwietniu 1973 r., obejmując stanowisko wicepremiera 

(zastępował wówczas chorego premiera Chou Enlai’a). Frakcja 

radykalna nadal ostro zwalczała pragmatycznego Deng’a, piętnując go 

jako „rewizjonistę” odchodzącego od linii „rewolucji kulturalnej”. Ta nagonka 

okazała się skuteczna i Deng został ponownie usunięty ze swych stanowisk 

(1976 r.). Jak by tego było za mało, Chiny (Pekin i okolice) nawiedziło 

potężne trzęsienie ziemi (lipiec 1976 r.), powodując ponad milion ofiar w ludziach 

i wielkie straty materialne. Zaś 9 września 1976 r. zmarł Przewodniczący 

Mao. Rozpoczął się nowy etap w ewolucji KPCh i ChRL. 

III. ROZWÓJ POSTMAOISTOWSKI 

Po śmierci Mao, walki frakcyjne o władzę znów przybrały na sile. Aresztowano 

przywódców „bandy czworga” (łącznie z Jiang Ching). Frakcja ta 

została wyeliminowana (przy pomocy sił zbrojnych i sił bezpieczeństwa) z 

życia polityczno–społecznego. W dniu 7 października 1976 r., szefem partii 

został premier Hua Guofeng, polityk umiarkowany. Ponownie zrehalilitowano 

Deng Xiaoping’a, oddając mu wszystkie stanowiska. Nastąpił okres 

przejściowy w postmaoistowskim rozwoju KPCh i ChRL oraz przywracanie 

względnego ładu i normalności. Ostatecznie przekreślono awanturnictwo 

i woluntaryzm oraz metodologię w stylu „rewolucji kulturalnej” – nie rezygnując 

wszakże z maoizmu. Na plenum Komitetu Centralnego KPCh, w 

1978 r., czołowe stanowiska w partii i w państwie chińskim objął Przewodniczący 

Deng Xiaoping (1904 r. – 1997 r.) – jako szef tzw. drugiego pokolenia 

przywódców. 

II połowa rozwoju KPCh i ChRL – po roku 1949 – była więc poprzedzona 

(w I połowie) licznymi burzliwymi wydarzeniami i niezwykłymi procesami 

dziejowymi, niekiedy dramatycznymi, tragicznymi, kosztownymi i kontrowersyjnymi. 

Niemożliwe jest rozstrzygnięcie kwestii, czy były one rzeczywiście 

konieczne dla rozwoju KPCh i Nowych Chin oraz czy II połowa – pragmatyzmu 

i dynamizmu – mogłaby nastąpić bez owych perturbacji i eksperymentów? 

Nie siląc się na rozstrzyganie tej fundamentalnej kwestii, należy 

ocenić to tak (po chińsku): bez I–szej, jakże trudnej połowy rozwoju nie byłoby 

II–giej i jej imponujących dokonań w polityce wewnętrznej i zagranicznej 

KPCh i ChRL. Partia i państwo chińskie przekonały się, co i jak nie należy 

robić, żeby dowiedzieć się – co i jak należy czynić, żeby było lepiej?! 

Przewodniczący Deng proklamował politykę reform i „otwarcia na 

świat” (Gaige Kaifang). Została ona formalnie zatwierdzona na III Plenum 

KC KPCh (18–22 grudnia 1978 r.). Tak zaczęła się wielka i niezwykle efektywna 

transformacja chińska. Przełamano odwieczną samoizolację. W teo- 

- 73 -


rii i w praktyce oznaczało to odwrócenie o 180 stopni polityki Mao – „polegania 

na własnych siłach”. W istocie rzeczy, nie było innego wyjścia, gdyż 

nowy przywódca chiński zastał gospodarkę w stanie ruiny a społeczeństwo 

– w biedzie, w rozkojarzeniu i w dezorientacji. Deng wprowadził „cztery 

modernizacje”: w rolnictwie, w przemyśle, w nauce i technice oraz w siłach 

zbrojnych – w dążeniu do utworzenia „socjalistycznej gospodarki rynkowej” 

w Chinach – swoistego połączenia wolnego rynku z interwencjonizmem 

państwowym. Model ten, zwany też chińską „trzecią drogą”, znakomicie 

zdaje egzamin w praktyce. Potwierdziły to także najnowsze doświadczenia 

kryzysowe. W świetle tego, mówienie o „komuniźmie” w Chinach, 

którego tam nigdy nie było, nie ma i nie będzie jest zabiegiem nonsensownym, 

czysto propagandowym i socjotechnicznym, wykorzystywanym w poczynaniach 

antychińskich. 

Deng postawił na modernizację gospodarki oraz na racjonalne doskonalenie 

(łagodzenie) i rozwój stosunków z zagranicą. Do historii przeszły jego 

sławetne powiedzenia, szczególnie dwa, dość filozoficzne i pragmatyczne 

zarazem: „bogacić się jest rzeczą dobrą” i „nie ważne, czy kot jest bury, czy 

biały – byle łapał myszy...”. Jednym z pierwszych posunięć nowego kierownictwa 

chińskiego było ograniczenie inwestycji w przemyśle ciężkim i podwyższenie 

cen zakupu płodów rolnych nabywanych od chłopów. Pozwolono 

im sprzedawać (prywatnie) swe nadwyżki na wolnym rynku. W krótkim 

czasie powstał ogromny, dobrze zaopatrzony, rynek żywnościowy, w głodujących 

kiedyś Chinach. Określono 3 następujące długofalowe cele strategiczne 

Chin (na 70 lat): – podwojenie wartości PKB (z roku 1980) i zapewnienie 

wszystkim Chińczykom wystarczającej ilości pożywienia i odzieży. 

Cel ten został osiągnięty ekspresowo już pod koniec lat 80–tych; – czterokrotne 

zwiększenie wartości PKB (z 1980 r.) – do końca XX wieku. Zamiar 

ten zrealizowano w 1995 r.; – zwiększenie (do 2050 r.) wartości PKB per capita 

– do poziomu krajów średniorozwiniętych i zapewnienie optymalnego 

dobrobytu wszystkim obywatelom ChRL. 

W roku 2011, wartość PKB ChRL wyniosła 11,3 bln USD (2–gie miejsce 

w świecie); zaś wartość PKB per capita – 8,4 tys. USD (90–te miejsce w 

świecie). Według zgodnych prognoz chińskich i zagranicznych, ChRL zajmie 

I–sze miejsce w świecie, pod względem wartości absolutnej PKB, już w 

roku 2020! 

W ślad za tym, w II połowie rozwoju ChRL, zrealizowano kilkadziesiąt 

przedsięwzięć i reform w skali makro, które zwiększyły radykalnie efektywność 

gospodarowania, wolumen współpracy z zagranicą i znacznie polepszyły 

sytuację społeczeństwa, wyzwalając niebywałą energię, przedsiębiorczość 

i pracowitość Chińczyków. A oto najważniejsze z tych reform: – utworzenie 

specjalnych stref ekonomicznych (1979 r.); – wprowadzenie systemu 

odpowiedzialności rolników i ich wynagradzania – w zależności od wyników 

(1982 r.); – zreformowanie gospodarki: „socjalistyczna gospodarka towarowa 

oparta na własności prywatnej”; rozwój intensywny a nie ekstensywny 

(1984 r.); – unowocześnienie zarządzania nauką i techniką. 

Deng: „nauka i technika – to najważniejsze środki produkcji” (1988 r.); 

– wprowadzenie kompleksowego modelu „socjalistycznej gospodarki rynkowej” 

w Chinach (1992 r.); – zreformowanie systemu finansowego i podatko- 

- 74 -


wego, utworzenie banku centralnego i państwowych banków komercyjnych 

oraz zapewnienie skutecznej kontroli sektora bankowo–finansowego (1993 

r.); – zmodernizowanie systemu handlu zagranicznego, dostosowanie go do 

norm międzynarodowych i wprowadzenie agencji hz (1994 r.); – zreformowanie 

mieszkalnictwa i utworzenie rynku mieszkaniowego (1994 r.); 

– wprowadzenie poprawek do Konstytucji: „sektory niepubliczne (niepaństwowe) 

stanowią ważny element socjalistycznej gospodarki rynkowej” (1999 

r.); – przystąpienie ChRL do ŚOH (WTO), na jej sesji w Doha, w Katarze (2001 

r.); – kolejna poprawka do Konstytucji: „prawowita własność prywatna nie 

może zostać naruszona...”; i – ponadto – „państwo szanuje i chroni prawa 

człowieka” (2004 r.); – określenie celu budowy „harmonijnego społeczeństwa 

socjalistycznego”, w którym dobro człowieka jest na I miejscu (chiński odpowiednik: 

zrównoważonego rozwoju) – 2006 r.; – kolejna poprawka do Konstytucji: 

potrzeba naukowego podejścia do rozwoju (2007 r.). 

Ponadto, realizuje się wiele przedsięwzięć na wielką skalę dotyczących, w 

szczególności: – rozwoju zacofanych obszarów zachodnich i północno–zachodnich; 

– modernizacji i socjalistycznej przebudowy wsi i rolnictwa; – eliminowania 

dysproporcji w rozwoju (np. między Wschodem i Zachodem 

Chin, miastem i wsią i in.), nierówności w dochodach itp. 

Partia miała wówczas (i ma dziś) świadomość, iż dynamiczny rozwój gospodarczy 

powoduje pewne efekty uboczne, szczególnie nierówności w społeczeństwie; 

trochę na zasadzie, iż biedni stawali się coraz biedniejsi, a bogaci 

– coraz bogatsi. Szerzyły się zjawiska patologiczne, szczególnie korupcja, 

która nadal jest plagą w rozwoju Chin, z tym wszakże, iż władze prowadzą 

bezlitosną walkę z nią. Nierówności i patologie rodziły niezadowolenie 

społeczne. 

W czasie wizyty Michaiła Gorbaczowa, w Pekinie zaczęły się demonstracje 

studenckie. Ich finał rozegrał się na Placu Tien An Men, dnia 4 czerwca 

1989 r. Do opanowania demonstracji, władze użyły wojska i czołgów. Było 

wielu rannych i setki zabitych (wedle źródeł zachodnich). Władze wyciągnęły 

dalekosiężne wnioski z tych tragicznych doświadczeń – przywiązując 

wielkie znaczenie do usuwania dysproporcji i nierówności w rozwoju społeczno–gospodarczym. 

Główną troską starzejącego się Deng’a było zapewnienie kontynuacji jego 

reform i rozwoju – po odejściu z polityki i po śmierci. W tym celu wykorzystał 

on oryginalny instrument, który przeszedł do historii pod nazwą „podróży 

inspekcyjnej na Południe” (wiosną 1992 r.). Przewodniczący odwiedził 

wówczas Guangzhou (Kanton), Shenzhen (wizytówkę nowoczesnych 

Chin), Zhuhai i Szanghai, gdzie patronował powstawaniu bardzo nowoczesnej 

dzielnicy Pudong, bijącej wszelkie rekordy przyrostu PKB (średnio – 20 

proc. rocznie). Wszędzie przekonywał i zachęcał (z powodzeniem) do kontynuowania 

reform i modernizowania Chin. Początkowo – ta podróż została 

zignorowana przez oficjalny Pekin ale później stała się znana w Chinach i 

w całym świecie – jako przykład wielkiej determinacji reformatorskiej Przewodniczącego 

Deng’a. 

W końcu lat 80–tych przekazywał on kolejno najwyższe stanowiska, jakie 

piastował: sekretarza generalnego KPCh, premiera i prezydenta; pozostał 

jedynie przewodniczącym Centralnej Komisji Wojskowej KC i zachował ty- 

- 75 -


tuł „najwyższego przywódcy”. Powiadano, iż steruje nawą państwową z „tylnego 

siedzenia”. Umarł w dniu 19 lutego 1997 r., w wieku 92 lat. Jego dzieło 

kontynuowali następcy: Jiang Zemin (III pokolenie przywódców) i Hu Jintao 

(IV pokolenie przywódców). 1 lipca 1997 r. Hong Kong, a 20 grudnia 

1999 r. – Macao powróciły do macierzy, jako Specjalne Regiony Administracyjne, 

zarządzane i rozwijające się zgodnie z zasadą: „jeden kraj, dwa systemy” 

– tzn.: system kapitalistyczny i styl życia zostanie tam zachowany przez 

50 lat. Jednak procesy integracyjne tych jednostek administracyjnych z macierzą 

postępują szybko naprzód pod każdym względem, szczególnie gospodarczym 

i społecznym. 

Zamiast ostrej walki frakcyjnej – jak w czasach maoistowskich, przekazywanie 

władzy na najwyższych szczeblach partyjnych, państwowych i wojskowych 

dokonuje się obecnie gładko, spokojnie i elegancko. Poprzedni 

przywódca, Jiang Zemin, jest nadal szanowany i zapraszany na najważniejsze 

uroczystości partyjne (także na XVIII Zjazd) i państwowe. Każdy z przywódców 

wniósł swój oryginalny wkład do skarbnicy teorii i praktyki w rozwoju 

Nowych Chin. Jiang – teorię „trzech przedstawicielstw”); a Hu – koncepcje 

harmonijnego rozwoju i naukowego podejścia do rozwoju. Jiang był 

sekretarzem generalnym KPCh w latach 1989–2002; prezydentem, w latach 

1993–2003; i przewodniczącym Centralnej Komisji Wojskowej KC – w latach 

1989–2004. Zaś Hu Jintao obejmował ww. najwyższe stanowiska (kolejno) 

w latach: 2002, 2003 i 2004 oraz zajmował je aż do XVIII Zjazdu KPCh. 

Reformy Deng’a są stale reformowane i doskonalone – także w sferze politycznej 

i społecznej. Do partii mogą już wstępować prywatni przedsiębiorcy 

a nawet milionerzy. Efektywność reform i tempo rozwoju nie ma precedensu 

w całej historii gospodarczej świata. W II połowie rozwoju Chin Ludowych 

– średni przyrost PKB kształtował się w granicach 10 proc. rocznie 

lub więcej. Nawet w kryzysowym roku 2009 osiągnął on ok. 9 proc.. 

Jak wspomniano, gospodarka chińska zajmuje już 2 miejsce w świecie (absolutna 

wartość PKB); a pod względem rocznej (2008 r.) wartości obrotów 

handlu zagranicznego (2,6 bln USD) – też 2–gie. UE jest pierwszym partnerem 

handlowym (także strategicznym i politycznym) ChRL. Wartość obrotów 

wzajemnych wynosi prawie 500 mld USD rocznie; II miejsce: USA – ok. 

400 mld USD; III: Japonia – ok. 250 mld USD; a IV: państwa ASEAN – ponad 

200 mld USD. 

Inne wskaźniki makroekonomiczne też mówią same za siebie. W roku 

1952 wartość PKB ChRL wynosiła (w przeliczeniu) 68 mld juanów; a w 

roku 2008 – ponad 30 bln juanów; czyli 440 razy więcej! (przy podzieleniu 

tej sumy na pół otrzymamy przybliżoną wartość PKB w złotych). Rezerwy 

walutowe Chin, sięgają już prawie 3,0 bln USD. Łączne lokaty kapitału zagranicznego 

w ChRL, w latach 1979–2006, wyniosły 883 mld USD; z czego 

bezpośrednie inwestycje zagraniczne osiągnęły 692 mld USD. Tylko w roku 

2008, niezależnie od kryzysu, lokaty te stanowiły (odpowiednio): 108,5 mld 

USD i 92,5 mld USD. Pod koniec 2008 r., w ChRL działało ponad 700.000 

firm zagranicznych z około 200 krajów. 

Spośród słynnej „500–ki” największych koncernów świata, selekcjonowanej 

corocznie przez czasopismo „Fortune”, już 480 prowadzi swą działalność 

gospodarczą w ChRL. Na I miejscu znajduje się Volkswagen; a na II 

- 76 -


– General Motors China. W tejże „500–tce” jest już 26 firm chińskich. Jednocześnie 

Chiny inwestują coraz więcej na całym świecie. Wartość tych inwestycji 

osiągnęła łącznie ponad 41 mld USD, w roku 2008; nie licząc inwestycji 

czysto finansowych – jak np. kupowanie obligacji skarbowych USA, 

których Chiny już mają na wartość prawie 1 bln USD. W końcu 2009 r. Chiny 

udzieliły państwom Afryki pożyczki w wysokości 10 mld USD (na bardzo 

korzystnych warunkach). Po 30 latach reform, sektor prywatny wytwarza 

50 proc. PKB w 27 z 40 najważniejszych gałęzi przemysłowych. W innych 

branżach, jego udział sięga 70 proc.. Chiny osiągnęły samowystarczalność 

żywnościową; ba, stały się wielkim eksporterem artykułów rolno–spożywczych. 

Dysponując zaledwie 7 proc. gruntów rolnych (uprawnych) na 

świecie, są one w stanie wyżywić ponad 20 proc. ludności świata (czyli obywateli 

ChRL i in.). 

W szybkim tempie modernizowane i optymalizowane są siły zbrojne. W 

czasach maoistowskich, ChRL miała największą piechotę świata (ok. 5 mln 

ludzi pod bronią) plus milionowe rzesze pospolitego ruszenia – na wypadek 

partyzanckiej „wojny ludowej”. Obecnie – chińskie siły zbrojne należą 

do najnowocześniejszych w świecie. Pod bronią jest ok. 2,3 mln żołnierzy, 

mających do dyspozycji bardzo nowoczesne uzbrojenie i sprzęt oraz znaczny 

potencjał przemysłu obronnego, informatycznego, nuklearnego, rakietowego 

i kosmicznego. Chińska marynarka wojenna dysponuje już pierwszym 

lotniskowcem. Na wojsko przeznacza się obecnie ok. 6,5 proc. ogółu wydatków 

państwowych, czyli ponad 10 proc. PKB. 

Faktem jest, że chińskie wydatki wojskowe wzrastają ostatnio, średnio o 

ok. 15 proc. rocznie; (jednak Pentagon i NATO twierdzi, iż wydatki te są de 

facto, wyższe, poprzez ich „ukrycie” w budżetach różnych resortów, nie tylko 

obrony narodowej). Z Rocznika SIPRI za rok 2011 wynika, iż łączne globalne 

wydatki militarne wyniosły ponad 2,0 bln USD; z tego USA – 700 mld 

USD (41,5 proc. wydatków globalnych); zaś Chiny – 142 mld USD – ok. 6 

proc.; oficjalna wartość chińskich wydatków wojskowych wynosi obecnie 

90 mld USD. Doktryna militarna Chin jest wybitnie defensywna, pokojowa. 

Ich oddziały wojskowe i policyjne uczestniczą m.in. w misjach pokojowych 

ONZ w różnych regionach świata. 

Współczesny amerykański i globalny kryzys finansowy i ekonomiczny 

spowodował nieobliczalne straty w gospodarce chińskiej. Tysiące zakładów 

produkcyjnych zlikwidowano lub zawieszono ich działalność gospodarczą. 

Wartość obrotów chińskiego handlu zagranicznego zmniejszyła się szybko 

– o ok. 25 proc. rocznie. Znacznie obniżała się też wartość chińskich rezerw 

walutowych i posiadanych amerykańskich obligacji skarbowych – a to 

wskutek lawinowego spadku wartości wymiennej dolara. Choć kryzys amerykański 

zaskoczył początkowo kierownictwo i przedsiębiorców chińskich, 

to jednak szybko otrząsnęli się oni z szoku i podjęli zdecydowane działania 

antykryzysowe (dotacje, stymulowanie konsumpcji wewnętrznej itp.). Zdecydowanej 

poprawy wymaga także chiński system bankowo–finansowy oraz 

sytuacja przedsiębiorstw państwowych (restrukturyzacja, innowacyjność, 

optymalizacja, zwiększenie konkurencyjności itp.). 

Jednocześnie, nowatorska i oryginalna polityka zagraniczna KPCh i 

ChRL, prowadzona w okresie postmaoistowskim, dobrze służy realizacji 

- 77 -


wewnętrznych i globalnych celów strategicznych ChRL. Również ona nie 

ma precedensu w całej historii dyplomacji chińskiej i światowej. 

Zrozumiałe, iż państwo, społeczeństwo i gospodarka chińska potrzebuje 

ustabilizowanego i pokojowego otoczenia (w kraju i na świecie) – dla urzeczywistniania 

swych ambitnych planów rozwojowych. W zasadzie, przez 

całe ostatnie 30–lecie, Chinom udało się zapewnić pokój społeczny u siebie 

(jeśli nie liczyć wydarzeń na Tien An Men, w Tybecie, w Sinkiangu oraz 

dość licznych protestów rolników, pozbawianych ziemi dla celów inwestycyjnych). 

Chiny mają też znaczne zasługi w zakresie niedopuszczenia do III 

wojny światowej, która – w kilku przypadkach – wisiała już na włosku (np. w 

kwestii tajwańskiej, irańskiej, bliskowschodniej, czy północno–koreańskiej) 

– oraz w zwalczaniu terroryzmu. 

Prezydent Hu Jintao sformułował na forum ONZ koncepcję harmonijnego 

rozwoju świata, niezbędnego dla harmonijnego rozwoju Chin (i vice versa). 

KPCh i ChRL prowadzi więc politykę przyjaźni i współpracy – praktycznie 

– ze wszystkimi państwami, narodami, partiami i organizacjami międzynarodowymi; 

poczynając od wielkich supermocarstw a kończąc na małych 

państwach wyspiarskich na Południowym Pacyfiku. 

Dorobek teoretyczny i praktyczny KPCh i ChRL z okresu postmaoizmu 

jest cenny i ogromny. W tym samym czasie nastąpił też w Chinach renesans 

konfucjanizmu, ostro zwalczanego kiedyś przez maoistów. Na XVIII Zjeździe 

– filary ideologiczne partii zostały ustawione następująco: marksizm–leninizm, 

myśli Mao Zedong’a, teoria Deng Xiaoping’a, myśli „trzech przedstawicielstw” 

Jiang Zemin’a i koncepcja naukowego podejścia do rozwoju 

Hu Jintao. Ideologia postmaoizmu jest więc swoiście eklektyczną (i udaną) 

składanką konfucjanizmu, marksizmu, maoizmu i dengizmu oraz pragmatyzmu 

i humanizmu – z domieszką elementów socjaldemokratycznych i liberalnych, 

szczególnie w gospodarce i w polityce społecznej. Ideologia ta 

jest realizowana przez partię w praktyce z maksymalnym uwzględnieniem 

specyfiki chińskiej oraz realiów międzynarodowych. W tym kontekście ideologicznym, 

konfucjanizm (z V wieku p.n.e.!) zajmuje miejsce szczególne i 

jest... nadal aktualny we współczesnej sytuacji Chin, każdego innego kraju 

i całego świata. Bowiem, w maksymalnym skrócie, konfucjanizm głosi potrzebę 

i możliwość budowania idealnego społeczeństwa i zapewnienia pokoju 

światowego pod warunkiem przestrzegania (przez władców i podwładnych) 

obowiązków wynikających z hierarchii społecznej oraz zachowania 

tradycji, czystości (uczciwości), ładu i porządku. 

Równocześnie, jedną z najdonioślejszych konsekwencji teoretycznych i 

praktycznych ideologii postmaoizmu jest fakt, iż KPCh wypracowała unikalny 

i efektywny model rozwojowy (system, ustrój) dla Chin . Przy tym, 

partia nie pretenduje do narzucania tego modelu innym, choć cieszy się on 

dość dużym zainteresowaniem w świecie, także w USA. Mając taki model, 

KPCh i ChRL znajduje się w wyjątkowo komfortowej sytuacji wobec innych 

partii, mocarstw i państw, szczególnie tych, w których zbankrutował skrajny 

neoliberalizm (na modłę amerykańską) i które są pogrążone w bagnie 

kryzysowym. W konkluzji, wraz z odejściem IV–ego pokolenia przywódców 

KPCh, zakończył się – umownie rzecz ujmując – I etap postmaoizmu (1978 

r. – 2012 r.); zaś XVIII Zjazd zainaugorował jego II–gi etap – jakościowo no- 

- 78 -


watorski lecz znacznie trudniejszy, głównie z uwagi na problemy wewnętrzne 

Chin oraz na komplikujący się kontekst globalny, szczególnie kryzys i jego 

rozmaite konsekwencje. 

IV. OBRADY ZJAZDOWE 

W dniach od 1 do 4 listopada 2012 r. odbyło się VII posiedzenie plenarne 

(Plenum) XVII Zjazdu KPCh (w partii chińskiej obowiązuje taka numeracja 

Plenów). W skład Komitetu Centralnego (KC) KPCh wchodziło wtedy 200 

stałych członków i 165 zastępców członków. Przyjęto projekt sprawozdania 

KC dla XVIII Zjazdu oraz projekt zmian w statucie partii. Oba te dokumenty 

przedstawił Xi Jinping. Na Plenum udzielono także absolutorium ustępującemu 

Biuru Politycznemu KC. W przeddzień Zjazdu odbyło się również 

posiedzenie przygotowawcze władz partyjnych. Xi Jinping został wybrany 

na Sekretarza Generalnego Zjazdu. Zatwierdzono jego porządek dzienny: 1. 

sprawozdanie ustępującego KC i dyskusja; 2. sprawozdanie Centralnej Komisji 

Kontroli (i dyskusja); 3. wprowadzenie zmian w statucie KPCh; 4. wybór 

nowego Komitetu Centralnego i Centralnej Komisji Kontroli. 

Na początku listopada 2012 r. obradowało także Plenum Centralnej Komisji 

Kontroli Partyjnej – CKKP. Przyjęto projekty dokumentów dla Zjazdu. 

W obradach, szczególny nacisk położono na walkę z korupcją. (Nota bene: 

w ramach kampanii przedzjazdowej przeszkolono 700.000 urzędników partyjnych 

i państwowych w zakresie zwalczania i rugowania korupcji. W minionym 

pięcioleciu kary partyjne i administracyjne otrzymało 668.429 osób 

– za różne wykroczenia i naruszenia prawa. 24.400 spraw z tej liczby skierowano 

do prokuratorów). 

W obradach XVIII Zjazdu uczestniczyło 2.325 delegatów i „specjalnie zaproszonych 

delegatów”. Reprezentowali oni 38 wielkich organizacji partyjnych 

– prowincjonalnych, branżowych, wojskowych i in. oraz – w sumie – 83 

mln członków partii, (spośród których: 77 proc. – to mężczyźni; a 35 proc. 

– to chłopi). Na Zjazd wybrano tym razem większą liczbę delegatów z terenu 

(tzw. doły partyjne) oraz... siedmiu spośród najbogatszych ludzi w Chinach 

(jest tam już prawie 500 miliarderów i 1 mln milionerów, którzy legalnie 

dorobili się swych majątków). W uroczystości otwarcia Zjazdu uczestniczył 

także 11–ty Panczen Lama, przywódca religijny Tybetańczyków. Novum: 

przed Zjazdem – 4,5 mln internautów zgłosiło 190.000 propozycji i postulatów 

pod jego adresem. Zostaną one wnikliwie rozpatrzone i – w niemałej 

części – urzeczywistnione. 

Referat sprawozdawczy KC wygłosił Hu Jintao. Jest to dokument zawierający 

również założenia programowe o znaczeniu strategicznym i – jako 

taki – zasługuje na maksymalną uwagę. Wokół referatu koncentrowały się 

obrady zjazdowe; on też stanowić będzie, bez wątpienia, drogowskaz w pozjazdowej 

działalności KPCh na wszystkich szczeblach oraz w rozwoju społeczeństwa 

i państwa chińskiego. Przewodniczący Hu poruszył 12 głównych 

grup zagadnień merytorycznych w skali makro, które przedstawiam w ujęciu 

maksymalnie treściwym i syntetycznym: 

1. Naukowe podejście do rozwoju. Koncepcja ta zdała w pełni swój egzamin 

w praktyce; dzięki temu możliwe były wszystkie (znane) dokonania 

- 79 -


KPCh i ChRL w polityce wewnętrznej i zagranicznej w minionym dziesięcioleciu. 

Teoria i praktyka naukowego podejścia do rozwoju powinna być 

nadal kontynuowana – obok innych fundamentalnych koncepcji teoretycznych 

istniejących i realizowanych w Chinach. 

2. Socjalizm o właściwościach chińskich jest systemem w pełni dostosowanym 

do specyfiki, doświadczeń, potrzeb, możliwości oraz realiów chińskich 

i międzynarodowych; należy nadal kroczyć zdecydowanie tą drogą; (w 

tym kontekście – szerokim echem odbiło się kolokwialne stwierdzenie Hu 

Jintao: „bu zhe teng” = „nie kołysać się od ściany do ściany”, „nie zaczynać 

czegoś stale od nowa”; stwierdzenie to uznano za wezwanie do konsekwencji 

i do determinacji w budowaniu chińskiego socjalizmu). 

3. Kompleksowe (całościowe) podejmowanie i rozwiązywanie kolejnych 

zadań w dziedzinach: gospodarczej (na I miejscu!), politycznej, kulturalnej, 

społecznej i ekologicznej (po raz pierwszy – ekologię eksponuje się tak mocno 

w fundamentalnym dokumencie partyjnym). Celem strategicznym jest, 

przy tym, unowocześnienie społeczeństwa oraz wielka odnowa (odrodzenie) 

państwa chińskiego; 

4. Zbudowanie umiarkowanie zamożnego (zasobnego) społeczeństwa 

w okresie do 2020 roku. W tym celu należy odpowiednio analizować i pojmować 

nowe uwarunkowania rozwoju, efektywnie wykorzystywać istniejące 

możliwości, spokojnie i rozważnie podchodzić do nowych wyzwań na 

tak ważnym etapie w rozwoju ChRL. Powinien to być rozwój zrównoważony 

i skoordynowany, wymagający większej wyobraźni i odwagi politycznej, 

umiejętnego gospodarowania czasem w reformowaniu oraz skutecznego 

usuwania przeszkód na drodze do rozwoju; główne zadanie polega na 

podwojeniu, w terminie do 2020r., wartości PKB per capita (z roku 2010). 

(Nota bene: wartość ta wynosiła wówczas: 2.426 USD (w cenach stałych) 

– czyli 4.429 USD (w cenach bieżących); pod tym względem ChRL zajmuje 

90–te miejsce w świecie). 

5. Traktowanie wzrostu gospodarczego – jako klucza w zakresie odrodzenia 

narodowego. W tym celu niezbędne jest właściwe określenie proporcji 

między funkcjami państwa i rynku; a także zwiększenia spożycia wewnętrznego 

i indywidualnego oraz optymalizacja inwestycji. Jednym z nadrzędnych 

priorytetów będzie rozwój wsi i rolnictwa, szczególnie w zakresie infrastruktury 

i programów socjalnych. 

6. Przeprowadzanie reform strukturalnych w sferze politycznej – poprzez 

podejmowanie aktywnych i ostrożnych wysiłków na rzecz reformowania 

struktur politycznych i rozszerzania demokracji ludowej. Czerpanie z innych 

wzorców w zakresie doskonalenia socjalistycznego systemu politycznego 

– jednak bez kopiowania w żadnym wypadku zachodniego systemu politycznego; 

(nota bene: wyjaśnienie tego podejścia można znaleźć w komentarzu 

agencji „Xinhua” z dnia 11.11.2012 r. Stwierdzono w nim, m.in., iż 

nie ma na świecie jednego uniwersalnego i najlepszego systemu politycznego, 

który mógłby być zastosowany we wszystkich krajach; po czym dodano: 

„poszczególne kraje skopiowały zachodnie systemy polityczne – a niektóre 

z nich poszły nawet dalej niż Stany Zjednoczone, wprowadzając powszechne 

wybory. Wkrótce okazało się jednak, iż kraje te padły ofiarą konfrontacji 

etnicznych, niepokojów społecznych, zahamowania rozwoju gospodarcze- 

- 80 -


go a nawet recesji. Zastosowane przez owe kraje wierne kopie systemów zachodnich 

doprowadziły często do efektów nieoczekiwanych i – wręcz – odwrotnych 

od zamierzonych. Zaś KPCh przyjęła model „demokracji wyborczej 

+ demokracji konsultatywnej”. Właśnie elementu „demokracji konsultatywnej” 

brakuje w modelu zachodnim...”). 

7. Stałe podnoszenie stopy życiowej (dobrobytu) obywateli; zapewnienie 

im realizacji praw do: oświaty, pracy, opieki zdrowotnej, mieszkania, ubezpieczeń 

społecznych itp. 

8. Ochrona środowiska naturalnego człowieka. Jak wspomniano powyżej, 

sprawa ta została po raz pierwszy postawiona tak zdecydowanie w dokumencie 

partyjnym najwyższej rangi. Rygorystyczne normy ekologiczne 

powinny być przestrzegane przy podejmowaniu wszelkich przedsięwzięć, 

szczególnie w rozwoju społeczno – gospodarczym w ChRL 

9. Umacnianie i modernizacja sił zbrojnych. Chiny powinny posiadać odpowiednio 

silną i nowoczesną armię – zgodnie z potrzebami obronności 

kraju oraz z międzynarodowym statusem tego mocarstwa. Szczególny nacisk 

należy położyć w tym względzie na rozwój i na modernizację marynarki 

wojennej, na potencjał kosmiczny oraz na bezpieczeństwo informatyczne. 

Trzeba także zwiększać gotowość bojową chińskich sił zbrojnych, np. na wypadek 

wojen lokalnych, z zastosowaniem najnowszych technologii na polu 

walki, udziału w misjach pokojowych za granicą itp. 

10. Prowadzenie aktywnej polityki wobec Tajwanu – w dążeniu do jego 

pokojowego zjednoczenia z macierzą – ze zdecydowanym przestrzeganiem 

zasady: „jeden kraj, dwa systemy”. Kontynuowanie dialogu i współpracy ze 

wszystkimi siłami polityczno–społecznymi Tajwanu, które stoją na gruncie 

zasady jedności Chin (zjednoczenia Tajwanu z macierzą) i nie dążą do niepodległości 

i do suwerenności Tajwanu. W referacie sprawozdawczym zawarto 

propozycje utworzenia chińsko–tajwańskiego systemu bezpieczeństwa 

militarnego w zakresie środków budowania wzajemnego zaufania. 

Przewodniczący Hu wezwał też do rozwijania stosunków chińsko–tajwańskich 

na drodze pokojowej oraz do poszukiwania „nowych horyzontów” w 

tych stosunkach. 

(Nota bene: władze tajwańskie zareagowały niezwłocznie na te propozycje 

– potwierdzając politykę tzw. „trzy razy nie”: nie – dla zjednoczenia; nie 

– dla niezależności; nie – dla użycia siły. Jednocześnie, analitycy tajwańscy, 

japońscy i z Hong Kong’u podkreślają ponownie, iż najlepszym systemem 

dla ChRL byłby wzorzec tajwański lub z Hong Kong’u. Jednak mają oni 

świadomość, iż jest to nie do przyjęcia dla KPCh, gdyż jej kierownictwo odrzuca 

zdecydowanie westernizację systemu chińskiego; a przecież – na Tajwanie 

rozwiązania systemowe zostały narzucone przez USA, zaś w Hong 

Kong’u – przez W. Brytanię. Równocześnie, politolodzy tajwańscy, np. prof. 

Tien Hung–mao, z Institute for National Policy Research, Taipei, oceniają, iż 

nowe kierownictwo chińskie nie podejmie od razu najważniejszych spraw 

makro (traktat pokojowy, sprawy bezpieczeństwa itp.) w stosunkach z Tajwanem. 

Obie strony skoncentrują się raczej na tzw. „soft talk”, tzn. najpierw 

„łagodniejsze sprawy”, jak np. kultura, oświata, turystyka in., a dopiero później 

podejmą ww. kwestie natury makro, szczególnie tzw. drażliwe. Generalnie, 

po Zjeździe nastąpi chyba aktywizacja i niezbędna modyfikacja polity- 

- 81 -


ki chińskiej wobec Tajwanu – bowiem dalsze utrzymywanie status quo może 

okazać się już niewystarczające. 

11. Prowadzenie niezależnej i pokojowej polityki zagranicznej, mającej 

na celu zrównoważony i pokojowy rozwój całego świata. Niezachwiane popieranie 

suwerenności, bezpieczeństwa i rozwoju ChRL oraz nieuleganie 

naciskom zewnętrznym. Promowanie uczciwości i sprawiedliwości w stosunkach 

międzynarodowych oraz rozwiązywanie sporów metodami pokojowymi, 

co zakłada niestosowanie siły i gróźb użycia siły; rezygnacja z siłowych 

metod obalania legalnych rządów w innych krajach. Partia opowiada 

się przeciwko terroryzmowi we wszelkich jego przejawach i przeciwko hegemonizmowi 

(sama rezygnuje z metod hegemonistycznych) oraz przeciwko 

polityce z pozycji siły. 

12. Sprawy wewnątrzpartyjne (tzw. budownictwo partyjne). Nadrzędnym 

zadaniem KPCh jest czystość polityczna oraz walka z korupcją. W referacie 

sprawozdawczym stwierdzono, iż gdyby ta walka się nie powiodła, to 

owo niepowodzenie mogłoby doprowadzić do upadku partii i państwa chińskiego. 

W szczególności, działacze partyjni wszystkich szczebli są zobowiązani 

do: – przestrzegania norm postępowania w zakresie „czystości zarządzania”; 

– meldowania władzom o ważnych sprawach; – samodyscypliny; 

– doskonalenia wychowania i nadzoru nad własnymi rodzinami i pracownikami 

oraz – nieposzukiwania przywilejów i korzyści. 

Na kanwie referatu sprawozdawczego – delegaci na Zjazd przeprowadzili 

dyskusje w 2 formach: – debaty panelowe i – konferencje grupowe (w 

gronie poszczególnych delegacji regionalnych). W debatach uczestniczyli 

członkowie najwyższych władz partyjnych. Główne wątki ich wypowiedzi 

zasługują na baczną uwagę: Hu Jintao – naukowe podejście do rozwoju 

(uchwalone na XVI Plenum KC KPCh, w 2003 r. i wprowadzone do Statutu 

na XVII Zjeździe) jest gwarantem sukcesów partii, narodu i państwa chińskiego; 

konieczność praktycznej realizacji (w.w.) nadrzędnych haseł zjazdowych; 

Xi Jinping – referat sprawozdawczy KC dla Zjazdu jest manifestem 

politycznym i programem działania partii; Wen Jiabao – trzy główne zadania 

na następne pięciolecie: zwiększenie dochodów ludności, zwalczanie korupcji 

i umacnianie partii; Li Keqian – konieczność pogłębiania i doskonalenia 

reform; Jia Qinglin – potrzeba umacniania konsultatywnej demokracji 

socjalistycznej. 

10 listopada 2012 r. odbyło się II posiedzenie Prezydium Zjazdu. Przewodniczył 

Hu Jintao. Zaaprobowano projekty uchwał ws. przyjęcia sprawozdań 

KC i CKKP oraz zmian w statucie KPCh. Określono zasady wyboru 

członków przyszłego KC i CKKP. Xi Jinping przedstawił propozycje personalne 

w tych sprawach. Wszystkie te projekty i propozycje zostały zaaprobowane 

na III posiedzeniu Prezydium Zjazdu (13.11.2012 r.) – a następnie były 

przedmiotem ożywionych dyskusji w gronie delegatów na Zjazd oraz zyskały 

poparcie z ich strony. 

Ciekawą specyfiką KPCh jest procedura wyborów do najwyższych władz 

partyjnych. Od VIII Zjazdu KPCh (1956 r.) funkcjonuje w niej system prawyborów. 

Został on uzupełniony (na XIII Zjeździe, w 1987 r.) przez mechanizm 

konkurencyjny (czyli wygrywają najlepsi). Tak było i tym razem; z tym 

wszakże, iż – w wyniku prawyborów – odpadło od razu 8 proc. kandydu- 

- 82 -


jących. Wskaźnik ten został określony na XVII Zjeździe KPCh (2007 r.). W 

ten sposób powstała ostateczna lista kandydatów na członków i zastępców 

członków KC, przedstawiona najpierw Prezydium Zjazdu a następnie poddana 

przezeń pod tajne głosowanie (formalne wybory) w dniu 14.11.2012 r. 

W wyniku tego Zjazd wybrał 205 członków (poprzednio – 204) i 171 zastępców 

członków KC (poprzednio – 167). Skład KC został odnowiony i odmłodzony 

w 50 proc.. Znalazł się w nim także Liang Wengen, najbogatszy Chińczyk. 

Do CKKP wybrano 130 członków. Zjazd podjął też uchwały aprobujące 

referaty sprawozdawcze KC i CKKP oraz zatwierdził uzupełnienia w 

Statucie; dotyczą one: naukowego podejścia do rozwoju, dbałości o ochronę 

środowiska naturalnego, kontynuowania i doskonalenia polityki reform 

i otwarcia na świat, umacniania systemu socjalistycznego oraz fundamentów 

teoretycznych rozwoju KPCh i ChRL. Wszystkie te uchwały podjęto jednomyślnie. 

Ostatnia sesja Zjazdu odbyła się w dniu 14.11.2012 r. W końcowym 

(i pożegnalnym) przemówieniu, przewodniczący Hu Jintao podkreślił, 

m.in., iż młodsze pokolenie przywódców doszło do władzy w KPCh i że 

uchwały zjazdowe mieć będą dalekosiężne i historyczne znaczenie. 

W dniu 15.11.2012 r. odbyło się I Plenum XVIII KC KPCh. Wybrano na 

nim Biuro Polityczne (25 osób, w tym 2 kobiety; obserwatorzy zagraniczni 

zauważają, iż do BP nie weszli „liberałowie”: Wang Yang, szef partii w prowincji 

Guangdong, Li Yuanchao, kierownik wydziału organizacyjnego KC i 

minister Liu Yandong – kobieta); wybrano też Stały Komitet BP (7 osób: Xi 

Jinping, wiceprezydent; Li Keqiang, wicepremier; Zhang Dejiang, wicepremier; 

Yu Zhengsheng, I sekretarz organizacji partyjnej w Szanghaju; Liu 

Yunshan, kierownik wydziału propagandy KC; Wang Qishan, wicepremier, 

wybrany jednocześnie na przewodniczącego CKKP; Zhang Gaoli, I sekretarz 

organizacji partyjnej w Tianjin). 

Wybrano Sekretarza Generalnego KC KPCh. Zgodnie z przewidywaniami 

– został nim Xi Jinping. W skład Centralnej Komisji Wojskowej KC 

KPCh weszło 11 osób: przewodniczący (Xi Jinping), 2 wiceprzewodniczących 

– wojskowych (Fan Changlong i Xu Qiliang) oraz 8 członków; zaś w 

skład Sekretariatu KC – 7 członków, w tym jeden – narodowości mongolskiej 

– Yang Jing. Wbrew niektórym poglądom zagranicznym, dzielącym 

nowe władze KPCh na „konserwatystów” i „liberałów”, należy ocenić realistycznie, 

iż składają się one raczej z umiarkowanych reformatorów, co rokuje 

dobrze dla przyszłości KPCh, ChRL i całego świata. 

Ważną rolę, w tradycji chińskich zjazdów partyjnych, odgrywa centrum 

prasowe i liczne konferencje monotematyczne i zbiorowe – także z udziałem 

przedstawicieli najwyższych władz państwowych, specjalistów i innych 

wybitnych osobistości. Konferencje te są prawdziwą kopalnią uzupełniających 

informacji i wiedzy o działalności KPCh oraz o rozwoju społeczeństwa 

i państwa chińskiego. Np. Chen Deming, minister handlu, potwierdził, iż 

perspektywy chińskiego handlu zagranicznego na najbliższą przyszłość są 

raczej ponure; a to z uwagi na: – słaby popyt na rynku światowym; – wzrost 

kosztów produkcji; i – praktyki protekcjonistyczne. 

Najważniejsza konferencja prasowa odbyła się w dniu 15.11.2012 r. – z 

udziałem nowego kierownictwa (Stałego Komitetu) KPCh. Xi Jinping przedstawił 

jego skład i wygłosił krótkie przemówienie do zebranych. Wyekspono- 

- 83 -


wał potrzebę jedności partii i narodu w realizacji doniosłego zadania odnowy 

(odrodzenia) Chin oraz zapewnienia lepszych warunków życia obywatelom. 

Na barkach nowego kierownictwa partii spoczywa więc ogromna odpowiedzialność 

za pomyślną realizację tego zadania. (Nota bene: w tym zakresie 

– KPCh będzie współpracować nadal z 8 innymi partiami politycznymi, 

jakie działają w ChRL). 

Na adres Zjazdu napłynęły bardzo liczne pozdrowienia, gratulacje i życzenia 

od przywódców partyjnych i państwowych oraz od wybitnych osobistości 

z całego świata. Depeszę nadesłał, m.in., Henry Kissinger, były sektretarz 

stanu USA i jeden z głównych architektów normalizacji stosunków 

amerykańsko–chińskich jeszcze w czasach „zimnej wojny”. 

UWAGI KOŃCOWE 

Na szerszym tle głównych historycznych wydarzeń, doświadczeń i dokonań 

KPCh – XVIII Zjazd rysuje się plastycznie i wyraziście – jako bardzo 

ważna część znacznie większej całości. Również powyższa – dość szczegółowa 

analiza najważniejszych aspektów, treści i metodologii samego Zjazdu, 

szczególnie w płaszczyźnie programowej i proceduralnej, prezentuje w pełni 

(choć maksymalnie syntetycznie) jego dorobek i unikalną specyfikę chińską. 

Na czym więc polega (tytułowe) przełomowe znaczenie tego Zjazdu? 

Przedstawię jedynie najważniejsze, moim zdaniem, elementy odpowiedzi na 

to zasadnicze pytanie: 

1. Nowa jakość w rozwoju: zasadne jest odwołanie się do chińskiej symboliki 

„wielkiego skoku naprzód”. W historii KPCh (po 1949 r.) i ChRL były 

już dwa takie „skoki”: jeden w epoce maoistowskiej – nieudany pod względem 

wyników materialnych i społecznych; ale mający duże znaczenie mobilizacyjne 

(i szkoleniowe) dla partii, dla narodu i dla państwa; oraz drugi, 

w latach 1978 – 2012, w okresie postmaoistowskim, znany pod nazwą polityki 

reform i otwarcia na świat. Ten „skok”, dla odmiany, szczególnie jego 

ostatnie dziesięciolecie, było niezwykle pozytywne pod każdym względem 

(może z wyjątkiem ubocznych zjawisk patologicznych, powstałych dysproporcji 

rozwojowych i niszczenia środowiska naturalnego). Początki realizacji 

drugiego „skoku” były niezwykle trudne – z uwagi na negatywne skutki 

klęski pierwszego. Tym razem jednak, trzeci „wielki skok” jakościowy został 

zapoczątkowany na XVIII Zjeździe w daleko lepszych warunkach powodzenia 

drugiego „skoku” – i to niezależnie od złożoności i trudności spowodowanych 

przez kryzys globalny. Są więc istotne przesłanki po temu, aby – w 

terminie do roku 2020–30 – Chiny stały się największym mocarstwem świata 

pod każdym względem, nie tylko w kategoriach wartości absolutnej PKB 

( w roku 2011 wyniosła ona 11,3 bln USD). 

2. Umocnienie jedności partii; XVIII Zjazd wykazał, iż – jeszcze nigdy 

– KPCh nie była tak silna, tak innowacyjna i tak zjednoczona, jak obecnie. 

Potwierdzeniem tego jest: – wysoka jakość i nowatorski charakter dokumentów 

i uchwał zjazdowych; – umocnienie otwartości i demokracji wewnątrzpartyjnej 

oraz kolektywnego kierownictwa; – upowszechnienie metodologii 

uzgadniania i poszukiwania optymalnych kompromisów (konsensusu) w 

partii i w społeczeństwie; – bezlitosna walka ze zjawiskami patologicznymi, 

- 84 -


szczególnie z korupcją oraz – płynne (i eleganckie) przekazywanie władzy. 

Zjazd potwierdził w całej rozciągłości ww. fundamenty ideologiczne partii, 

wzbogacone o koncepcję naukowego podejścia do rozwoju (wręcz fascynujące 

jest to, iż nad projektami ważnych decyzji i programów, szczególnie o znaczeniu 

strategicznym, pracują tysięczne rzesze uczonych oraz specjalistów 

chińskich i zagranicznych). Jest pewne, iż – po Zjeździe – zwiększy się jeszcze 

bardziej zainteresowanie doświadczeniami KPCh ze strony wszelkich partii 

politycznych z całego świata. Nie spełniły się natomiast „proroctwa” rozmaitych 

„sinologów” zagranicznych, iż Zjazd zakończy się zwycięstwem „konserwatystów”, 

że zaostrzy się ich walka z „liberałami” w partii, że słowo „komunistyczna” 

zostanie usunięte z nazwy partii i że nasilą się porachunki frakcyjne 

(nota bene: w niektórych ocenach zachodnich i japońskich wyszczególnia 

się: frakcję szanghajską, frakcję komsomolską i frakcję „książątek” – potomków 

prominentów z I pokolenia przywódców KPCh i ChRL?). 

3. Doskonalenie systemu politycznego ChRL – z zachowaniem jego racjonalnego, 

pragmatycznego usprawniania, ciągłości i stabilności. W tym sensie, 

zjazd był potwierdzeniem i tryumfem socjalizmu o właściwościach chińskich. 

System ten zdaje w pełni egzamin w warunkach chińskich (nawet w 

sytuacji kryzysu globalnego) i nie znajduje odpowiednika w żadnym innym 

kraju na świecie. Model socjalizmu chińskiego występuje w coraz bardziej 

wyrafinowanej postaci, co sprzyjać będzie realizacji zadania wielkiej odnowy 

(odrodzenia) narodu/państwa chińskiego, postawionego przez zjazd. Z 

kolei, odnowa służyć będzie dalszemu doskonaleniu socjalizmu chińskiego. 

Podkreślam raz jeszcze mocne i zdecydowane postawienie na zjeździe sprawy 

ewentualnego naśladownictwa modelu zachodniego w Chinach; odpowiedź 

brzmi: „nigdy”! 

Analogicznym pozytywnym, rozważnym acz wyraźnym przeobrażeniom 

ulega też demokracja chińska – we wszystkich jej możliwych przejawach: 

wewnątrzpartyjna, ogólnonarodowa, ogólnopaństwowa, pionowa, konsultatywna 

itp. (Nota bene: kardynalnym kwestiom systemu (modelu) i demokracji 

w Chinach poświęcona jest, m.in., cenna praca uczonych chińskich 

i amerykańskich, profesorów: Zhao Qizheng’a oraz John’a i Doris Naisbitt’ów. 

Byli oni aktywnymi komentatorami obrad XVIII Zjazdu. Tytuł książki: 

„ The China Model”, wyd. New World Press, str. 40 i n. Ponadto, małżonkowie 

Naisbitt są autorami książki pt.: „China’s Megatrends”, którą też warto 

przestudiować. 

4. Wzmacnianie potencjału militarnego; jak wspomniano powyżej, kwestii 

tej poświęcono wiele uwagi w deliberacjach i w dokumentach zjazdowych. 

Nic dziwnego. Dla pomyślnego rozwoju – Chinom (i wszystkim krajom) 

potrzebne są dwa rodzaje pokoju: wewnętrzny i zewnętrzny. Siły zbrojne, 

w przypadku vis maior, mają kluczową rolę do spełnienia w tym zakresie. 

Zjazd położył szczególny nacisk na zwiększanie potencjału obronnego i 

bojowego marynarki wojennej oraz na stosowanie najnowszych i najnowocześniejszych 

technologii na potencjalnym polu walki. W przypadku wojen 

lokalnych, chińskie siły zbrojne powinny być zdolne nie tylko do prowadzenia 

działań bojowych – ale do wygrania wojny. 

Aktywna modernizacja sił zbrojnych ChRL trwa już od dłuższego czasu. 

Systematycznie (acz racjonalnie) zwiększane są nakłady na wojsko. Jego ja- 

- 85 -


kość i ilość powinna być adekwatna do stale zwiększającego się potencjału 

Chin (szczególnie gospodarczego i naukowo – technicznego) oraz do skomplikowanych 

uwarunkowań geostrategicznych (chodzi, w szczególności, o 

zapewnienie bezpieczeństwa szlaków żeglugowych, którymi dostarczane są 

surowce, np. energetyczne). Niezbędnym modyfikacjom ulega także chińska 

doktryna militarna – mająca jednoznacznie pokojową orientację. Chińskie 

jednostki wojskowe i policyjne uczestniczą coraz aktywniej w operacjach 

pokojowych pod flagą ONZ, w niesieniu pomocy ofiarom katastrof 

naturalnych na świecie, w walce z terroryzmem i z piractwem (np. w Zatoce 

Adeńskiej) itp. Pomyślnie rozwija się współpraca sił zbrojnych i przemysłu 

obronnego ChRL z państwami należącymi do Szanghajskiej Organizacji 

Współpracy i do BRICS (np. wspólne manewry z armią rosyjską) i in. Nieustannie 

prowadzone są chińsko–amerykańskie konsultacje na najwyższych 

szczeblach ministerialnych i dowódczych; rozwija się współpraca między siłami 

zbrojnymi obydwu supermocarstw. 

Nową jakością w analizowanej materii było, tym razem, bezprecedensowo 

sprawne i niezwłoczne przekazanie stanowiska Przewodniczącego Centralnej 

Komisji Wojskowej (CKW) nowemu Sekretarzowi Generalnemu KC. 

Hu Jintao czekał bowiem 2 lata na otrzymanie tego stanowiska od swego poprzednika 

(Jiang Zemin’a). Zaś Xi Jinping przejął je kilka dni po zakończeniu 

Zjazdu – na rozszerzonym posiedzeniu CKW – i to z własnej woli Hu Jintao. 

Uznano to powszechnie za wymowny gest polityczny oraz za akt dobrej 

woli, elegancji i szlachetności ze strony b. przewodniczącego Hu; 

5. człowiek na I miejscu; hasło to jest realizowane nie od dziś przez 

KPCh i przez władze państwowe ChRL. Treść i realizacja tego hasła stanowi 

dokładne odwrócenie skrajnie neoliberalnej (szczególnie monetarystycznej) 

tezy: „pieniądz na I miejsu” = „Money First Policy”. Jeszcze nigdy 

w historii KPCh zadanie dbałości o człowieka nie zostało postawione 

w sposób tak zdecydowany, konkretny i kompleksowy w dokumencie partyjnym 

najwyższej rangi. Jak wspomniano, zasadniczym celem w tej mierze 

jest zbudowanie „umiarkowanie zamożnego społeczeństwa” w terminie 

do 2020 r. i zwiększanie dobrobytu wszystkich obywateli. Wymagać to 

będzie podwojenia wartości PKB per capita (z 2010r.) i ogromnego wysiłku 

gospodarczego. KPCh kładzie, przy tym, nacisk na rozwój zrównoważony 

(harmonijny) – obejmujący aspekty ekonomiczne, społeczne i ekologiczne, 

eliminowanie dysproporcji, rozwój obszarów wiejskich, troskę o 

najbiedniejszych, o przestrzeganie fundamentalnych praw człowieka i o 

zwiększanie siły nabywczej obywateli (umacnianie rynku wewnętrznego). 

Zwiększenie stopy konsumpcji wewnętrznej o zakładane 10 proc. rocznie 

wymagać będzie utrzymania równie wysokiej stopy wzrostu gospodarczego 

(PKB). Państwo zwiększy nakłady na finansowanie samodzielnego rozwoju 

i inicjatywności obywateli. 

Analitycy podkreślają dość zgodnie, iż poprzednie kierownictwo KPCh 

koncentrowało się głównie na rozwoju gospodarczym; zaś w centrum uwagi 

nowych przywódców partii i władz administracyjnych znajdzie się zapewne 

kompleksowe reformowanie państwa, szczególnie gospodarki. Należy więc 

oczekiwać niemałych modyfikacji w jej dotychczasowej orientacji proinwestycyjnej 

i proeksportowej oraz położenia większego nacisku na rozwój ryn- 

- 86 -


ku wewnętrznego, na modernizację, na innowacyjność i na zwiększanie 

efektywności rozwoju społeczno – gospodarczego. 

Przed partią, społeczeństwem i państwem chińskim stoją ogromne wyzwania. 

Poza wymienionymi już dysproporcjami w rozwoju i w dochodach, 

zjawiskami patologicznymi, zaniedbaniami ekologicznymi, skutkami zmian 

klimatycznych, konsekwencjami kryzysu globalnego itp., potęgują się problemy 

demograficzne (np. starzenie się społeczeństwa, znacznie większa 

ilość mężczyzn niż kobiet – 120 : 100), niedostatek wody (szczególnie w kilku 

prowincjach Wschodnich Chin) i wiele innych. Demografowie postulują 

zrewidowanie dotychczasowej polityki „jednego dziecka w rodzinie” na 

rzecz „dwojga dzieci w rodzinie” – już od roku 2015. 

Realizacja zadań wytyczonych przez XVIII Zjazd KPCh wymagać będzie 

kolosalnej mobilizacji. Prof. Chen Baosheng (prorektor Centralnej 

Szkoły Partyjnej) ocenia nie bez racji, iż – w tym celu – niezbędne są 4 rodzaje 

konsensusu społeczno–politycznego wokół: nowego etapu reform i 

polityki otwarcia na świat, harmonii społecznej (to ideał wręcz konfucjański!), 

naukowego podejścia do rozwoju oraz uznania specyfiki chińskiej. 

Celom realizacji zadań w polityce wewnętrznej podporządkowana będzie, 

co zapowiedziano, także bardziej dynamiczna i zdecydowana polityka zagraniczna 

KPCh i ChRL oraz współpraca gospodarcza i naukowo–techniczna 

z zagranicą. 

W sumie, jak wynika z powyższej analizy, ale także i innych dostępnych 

informacji, XVIII Zjazd KPCh wypracował ważną jakościowo formułę „złotego 

środka”, odpowiednich proporcji i harmonii programowej między elementami 

ciągłości i innowacyjności w ideologii i w polityce oraz w rozwoju 

społeczeństwa i państwa chińskiego. To stanowi, nade wszystko, o przełomowym 

znaczeniu tegoż Zjazdu w historii KPCh oraz w budowaniu lepszej 

przyszłości Chin i całego świata. 

Sylwester Szafarz, dr nauk ekonomicznych, dyplomata, publicysta międzynarodowy. 

- 87 -

Adam Próchnik 


HISTORIA 

Początki socjalizmu polskiego [1933] 

Początki socjalizmu polskiego charakteryzują dwa znamienne fakty: 1) 

stosunkowo wczesne pojawienie się idei socjalistycznej i 2) stosunkowo późne 

rozwinięcie się masowego ruchu socjalistycznego. Oba te zjawiska, wczesny 

socjalizm utopijny i późny socjalizm nowoczesny, mają swe źródło w 

specjalnych warunkach politycznych i społecznych naszego kraju. 

Dwie okoliczności spowodowały u nas rozwój socjalizmu utopijnego. 

Jedna z nich to masowa emigracja polityczna do Francji i Anglii, gdzie socjalizm 

ów najbujniej rozrastał się, gdzie narodziły się wszystkie jego kierunki. 

Druga to poszukiwanie idei społecznej, która byłaby zdolna porwać bierne 

dotąd masy polskiego ludu. Z jednej więc strony specjalne zainteresowanie 

dla tego rodzaju zagadnień, z drugiej zaś łatwość jego zaspokojenia. 

Struktura rolnicza ówczesnej Polski wysuwała na pierwszy plan zagadnienie 

agrarne. Olbrzymia większość demokracji polskiej szukała jego rozwiązania 

w uwłaszczeniu chłopów, w obdarzeniu ich ziemią na własność, 

mniejszość zaś chciała uczynić ziemię własnością całego ludu i dążyła do 

socjalizmu agrarnego. Wzorów dostarczał właśnie zachodnioeuropejski socjalizm. 

Polski socjalizm utopijny nie rozwinął samodzielnej twórczości ideowej, 

nie stworzył żadnego własnego kierunku, ani szkoły, ale czerpał niemal wyłącznie 

ze skarbnicy twórczości francuskiej. Nie wyłonił żadnych teoretyków, 

ale jedynie tylko działaczy praktycznych. Mimo to jednak, a może właśnie 

dlatego, różnił się on znacznie od socjalizmu francuskiego. Socjalizm 

francuski był oderwany od życia, ograniczał się do teoretycznych dociekań, 

był nacechowany apolitycznością, szukał urzeczywistnienia albo w perswazji 

pod adresem rządzących i uprzywilejowanych, albo w tworzeniu wysp 

szczęśliwości. Socjalizm polski był na wskroś polityczny, był bowiem podporządkowany 

celowi politycznemu – odzyskaniu niepodległości, chciał osiągać 

swój cel drogą walki, był zatem bardziej rewolucyjny i mniej utopijny od 

socjalizmu francuskiego. 

Nie był nasz socjalizm utopijny nigdy potężną siłą. Szerzył się bowiem 

głównie na terenie emigracji, a i tam obejmował tylko garść zwolenników. 

W ówczesnym polskim życiu politycznym nie odegrał roli silnego prądu, a 

- 88 -

Adam Próchnik - Początki socjalizmu polskiego [1933] 

odrębność jego uwydatniła się raczej w rozważaniach i sporach ideowych, 

niż w samodzielnym działaniu. Gdy przychodziło bowiem do działania, roztapiał 

się w akcjach ogólnych obozu demokratycznego. Nie brakło co prawda 

wśród ówczesnych socjalistów polskich wybitnych jednostek, przeważnie 

jednak nie jako socjaliści odegrali oni swą rolę polityczną. 

Socjalizm utopijny przejawiał się u nas w trojakiej postaci: 1) oderwanych, 

indywidualnych poglądach poszczególnych jednostek, 2) w pewnych 

prądach, uwydatniających się w istniejących organizacjach emigracyjnych i 

krajowych, 3) w tworzeniu odrębnych organizacji socjalistycznych. 

Już pierwsze kierunki socjalistyczne z epoki Wielkiej Rewolucji Francuskiej 

znalazły w Polsce swój oddźwięk i odpowiednik. W tej samej epoce, gdy 

działał we Francji Grakchus Babeuf, w Polsce wystąpił (w r. 1799) Franciszek 

Gorzkowski i próbował na terenie ziemi siedleckiej zorganizować narodowo-społeczną 

rewolucję chłopską. Aczkolwiek Gorzkowski, który bawił 

przedtem pewien czas we Francji, wydaje się spokrewniony z tamtejszym 

socjalizmem, działalność jego w Polsce nie była jeszcze wyraźnie zabarwiona 

tendencjami socjalistycznymi, i raczej on osobiście, niż ruch przez niego 

zorganizowany, wchodzi do historii socjalizmu. 

Poważniejszy rozwój socjalizmu polskiego datuje się jednak dopiero od 

epoki po rewolucji listopadowej. Napływająca do Francji emigracja popowstańcza 

zetknęła się z szeregiem szkół socjalistycznych, działających na 

tamtejszym terenie. Nic więc dziwnego, że i wielu Polaków weszło z kierunkami 

tymi w bliższy kontakt. Ograniczymy się tu do podania nazwisk. Bohdan 

Jański brał czynny udział w ruchu saint-simonistycznym i wchodził w 

kontakt z angielskim socjalistą utopijnym Robertem Owenem, Leonard Rettel 

był zbliżony do kierunku jednego z uczniów Saint-Simona – Piotra Leroux, 

Piotr Semeneńko zetknął się ze szkołą Karola Fouriera, Hieronim Kajsiewicz 

studiował zarówno saint-simonizm, jak i fourieryzm, Stanisław 

Worcell dostał się pod wpływy Buonarottiego, Ludwik Królikowski był jednym 

z głównych współpracowników utopijnego socjalisty Cabeta. Przede 

wszystkim należy jednak wymienić tu historyka Joachima Lelewela, który 

doszukiwał się zasad socjalizmu agrarnego w pierwotnej gminie słowiańskiej 

i wchodził później w bliższy kontakt z Karolem Marksem; i Adama Mickiewicza, 

który w wydawanych przez siebie pismach „Pielgrzymie Polski” 

(1833 r.) i „Trybunie Ludów” (1849 r.) dawał wyraz swym przekonaniom socjalistycznym. 

Wszyscy wymienieni tu polscy socjaliści utopijni (z wyjątkiem Worcella) 

byli jednak tylko socjalistami w swych indywidualnych poglądach, nie można 

ich wszakże uważać za działaczy socjalistycznych. Obok tego jednak socjalizm 

w owej epoce znalazł również wyraz w organizacjach działających zarówno 

na emigracji, jak i w kraju. Nie brak więc głosów socjalistycznych w 

emigracyjnym „Towarzystwie Demokratycznym [Polskim]”, aczkolwiek większość 

jego członków socjalizmowi nie hołdowała. Socjalizm wywarł także 

swój wpływ na organizację „Młodej Polski”, która powstała na emigracji, ale 

potem przez emisariuszy rozwinęła sieć organizacyjną w zaborach austriackim 

i rosyjskim i wywołała ruch zwany Konarszczyzną. W wydawanej przez 

„Młodą Polskę” w r. 1835 „Północy” przy udziale Szymona Konarskiego można 

dostrzec pewne, aczkolwiek niezbyt wyraźne, tendencje socjalistyczne. 

- 89 -


Niezależnie jednak od tych organizacji, w których socjalizm przejawia się 

nie jako prąd kierowniczy, ale jako jeden z odcieni, mamy jednak w owym 

okresie do czynienia również z organizacjami o zdecydowanie socjalistycznym 

charakterze. Jedna organizacja tego typu powstała na emigracji, druga 

w kraju. 

W r. 1835 część członków „Towarzystwa Demokratycznego”, działająca 

na terenie emigracji polskiej w Anglii, wystąpiła z towarzystwa i powołała 

do życia własną, wyraźnie socjalistyczną organizację pod nazwą „Lud Polski”. 

Organizacja ta, na której czele stoją socjaliści polscy Stanisław Worcell, 

Tadeusz Krępowiecki, Zenon Świętosławski, Roch Rupniewski, Seweryn 

Dziewicki i in., rozwija swą działalność aż po rok 1846, co prawda niezbyt 

owocną. 

W tym samym czasie, a mianowicie między r. 1835 a r. 1844, w kraju, w 

Kieleckiem i Lubelskiem, szerzyła się organizacja o charakterze spiskowym, 

powołana do życia przez Ks. Piotra Ściegiennego. Na sztandarze swej rewolucyjnej 

organizacji Ściegienny umieścił socjalistyczne hasła gminnej własności 

ziemskiej. Zaznaczyć należy, że zarówno „Lud polski”, jak i spisek ks. 

Ściegiennego, jak również poglądy Mickiewicza, aczkolwiek wytryskały z 

źródeł socjalizmu utopijnego, miały charakter wyraźnie polityczno-rewolucyjny, 

różniąc się tym od swego pierwowzoru. 

Działalność ks. Ściegiennego została przerwana przez surowe represje rządu 

carskiego, działalność „Ludu Polskiego” trwała wprawdzie dalej, ale słabła 

coraz bardziej, aż z wybuchem rewolucji 1846 r. organizacja rozwiązała się, a 

członkowie jej udali się do kraju, aby uczestniczyć w czynnej walce. 

Tymczasem i w kraju, w okresie poprzedzającym rewolucję 1846 r., zdarzają 

się objawy ideologii socjalistycznej. Zdecydowanym socjalistą był jeden 

z najwybitniejszych i najdzielniejszych działaczy ówczesnego ruchu rewolucyjnego, 

Edward Dembowski, który prowadził robotę na terenie Poznańskiego, 

a potem był jednym z wodzów rewolucji krakowskiej. Już w r. 

1843 w poznańskim „Tygodniku Literackim” wypowiedział się przeciw własności 

indywidualnej, a za własnością socjalistyczną. Pod wpływem Dembowskiego 

było wielu działaczy i emisariuszy ówczesnego ruchu i zabarwiało 

socjalizm swą robotą. Notujemy tu dwa przykłady z r. 1845. W Poznaniu 

księgarz Walenty Stefański stworzył organizację pod nazwą „Związek plebejuszów” 

o tendencjach socjalistycznych. W obwodzie zaś sądeckim (w zaborze 

austriackim) Julian Goslar prowadził propagandę rewolucyjną w duchu 

socjalistycznym i w tym duchu wydał nawet odezwę. Manifest powstania 

krakowskiego 1846 r. stanął jednak na stanowisku uwłaszczenia chłopów i 

socjalizm w okresie akcji się nie uwydatnił. 

W r. 1848 mamy znów do czynienia z kilkoma luźnymi objawami socjalizmu 

polskiego. Należy tu przede wszystkim wymienić organizowanie w 

Rzymie przez Mickiewicza legionu polskiego, wśród którego zasad polityczno-społecznych 

czytamy: „Każdej rodzinie rola domowa pod opieką gminy. 

Każdej gminie rola gromadna pod opieką narodu”, a dalej przyjęcie przez 

Lelewela i jego zwolenników na zebraniu publicznym w Brukseli uchwał 

londyńskiego Kongresu socjalistycznego z r. 1847. 

Gdy minął okres ruchu rewolucyjnego, życie polityczne emigracji i kraju 

słabszym zaczęło bić tętnem. O socjalizmie również przez pewien czas nie 

- 90 -


słyszymy. Dopiero wojna krymska i rozbudzone klęską Rosji nadzieje ożywiły 

znów akcję rewolucyjną. W r. 1858 obok działającej w Londynie centralizacji 

Towarzystwa Demokratycznego powstaje w tym mieście, podobnie jak 

w r. 1835, odrębna organizacja socjalistyczna, która znów przybiera dawną 

nazwę „Lud Polski”. Wśród działaczy owej organizacji widzimy znów znanego 

nam z dawnego „Ludu polskiego” Zenona Świętosławskiego, a także Jana 

Kryńskiego, Ludwika Oborskiego, Henryka Abichta, Wojciecha Baraszkiewicza, 

Kozielła, Buchowskiego i in. „Lud Polski” w owej epoce myślał o zorganizowaniu 

swej wtórnej akcji rewolucyjnej pod hasłami socjalistycznymi. 

Ostatecznym celem tej akcji było stworzenie powszechnej republiki socjalistycznej, 

złożonej z rodziny wolnych narodów. W tym celu „Lud Polski” 

wszedł w Londynie w skład jakiegoś bliżej nam nieznanego rewolucyjnego 

„Związku międzynarodowego” i zamyślał w r. 1859 wywołać powszechną 

rewolucję, licząc na współdziałanie Mazziniego we Włoszech i Kossutha 

na Węgrzech. W programie znajdujemy wyraźne hasła socjalistyczne: „własność 

osobista i jakoby ona nie była, znosi się na zawsze”. „Lud… znosi panowanie 

człowieka nad człowiekiem, ogłasza miasta, wsie, gospodarstwa, 

ziemię, domy, przemysłowe zakłady, warsztaty, sklepy, inwentarze i wszelką 

własność ruchomą lub nieruchomą, posiadaną dziś przez pojedyncze osoby, 

za własność wspólną narodu całego, a następnie, skoro zbrojne powstanie 

rozszerzy zakres działania – własnością Ludzkości”. „Lud Polski”, nie chcąc 

się ograniczać do roboty emigracyjnej, wysyłał swych emisariuszy. Wiemy o 

wysłaniu w r. 1858 emisariusza do Poznania, który padł jednak ofiarą prowokacyjnej 

akcji prezydenta policji poznańskiej Baerensprunga i o wysłaniu 

w r. 1861 Abichta do Warszawy. 

Jak widzieliśmy, program socjalistów z londyńskiego „Ludu Polskiego” 

wychodził już poza ramy socjalizmu agrarnego. Mniej więcej na ten sam 

czas w kraju przypada pierwsze masowe i żywiołowe poruszenie robotnicze. 

Wynikło ono w Łodzi na tle mechanizacji przemysłu włókienniczego. Ciężkie 

warunki życia, tak typowe dla wczesnego kapitalizmu, spowodowały zjawisko 

znane i na Zachodzie. W r. 1861 robotnicy łódzcy zbuntowali się i rzuciwszy 

się na fabryki, zaczęli demolować maszyny. Siła tkwiąca w masie robotniczej 

występuje jeszcze jako ślepa siła. 

W powstaniu styczniowym idea socjalistyczna nie odgrywa roli jako siła 

czynna, mimo że klasa robotnicza w ruchu tym bierze już dość liczny udział. 

Po upadku powstania znów na emigracji odradza się ruch socjalistyczny. Zjawiają 

się nowi działacze spośród uczestników ostatniego powstania. Główną 

postacią w tej nowej gromadzie polskich socjalistów jest jeden z dzielnych 

doradców powstańczych Walery Wróblewski; obok niego pojawia się szereg 

młodych sił. W r. 1866 Józef Hodi-Tokarzewicz i Józef Brzeziński zaczynają 

wydawać pierwsze pismo socjalistyczne pt. „Gmina”. Redakcja tego pisma 

znajdowała się w Paryżu, ale ekspediowano je z Genewy. „Gmina” opierała 

swój socjalizm na starosłowiańskiej gminie, dostosowanej do nowoczesnych 

warunków. Żywot tego pisma trwał 10 miesięcy. 

W r. 1870 Tokarzewicz, Włodzimierz Rożałowski i J. A. Medeksza rozpoczęli 

wydawnictwo nowego pisma socjalistycznego pt. „Zmowa”, ale rzecz 

cała ograniczyła się do jednego numeru. W tymże roku do władz „Zjednoczenia 

emigracji polskiej” weszli socjaliści Tokarzewicz i Wróblewski i gło- 

- 91 -


szą w odezwie Komitetu, że „jądrem społeczności naszej jest własność niepodzielna 

w gminie”. 

Emigracja socjalistyczna, skupiająca się głównie w Paryżu, wzięła bardzo 

żywy udział w walkach Komuny Paryskiej, dostarczając jej szereg wodzów i 

oficerów. W pierwszym rzędzie odegrali wybitną rolę Jarosław Dąbrowski, 

który położył tam życie, i Walery Wróblewski. Po upadku więc Komuny socjaliści 

polscy są zmuszeni opuścić Paryż i szukać schronienia w innych krajach. 

Powstają w owym czasie dwie organizacje socjalistów polskich. W Zurychu 

powołano w r. 1872 do życia „Towarzystwo polskie socjalno-demokratyczne”, 

do którego przywódców należał Tokarzewicz, mający znów objąć 

redakcję zamierzonego nowego pisma. Ale rzecz nie doszła do skutku i towarzystwo 

całe w ogóle rozpadło się z powodu wciśnięcia się do jego szeregów 

prowokacji. 

W tymże czasie na terenie Londynu Walery Wróblewski odbudował znów 

organizację „Ludu Polskiego”. Sekretarzem został Kryński z dawnego „Ludu 

Polskiego”. Wróblewski wszedł w skład Rady Głównej „Międzynarodówki”, 

jako przedstawiciel Polski. W „Międzynarodówce” toczyła się wówczas walka 

między kierunkiem Marksa i Bakunina. Wróblewski w walce tej stał po 

stronie Marksa, natomiast inny z polskich socjalistów, Walerian Mroczkowski, 

należał do oddanych zwolenników Bakunina. 

Wypadki te i ludzie ci stoją już zatem na przejściu między okresem socjalizmu 

utopijnego a okresem socjalizmu nowoczesnego w Polsce. Okoliczność 

ta znajduje łatwe wytłumaczenie w panujących u nas warunkach społecznych. 

Dopiero po powstaniu styczniowym, po przeprowadzeniu uwłaszczenia 

chłopów wytworzyły się warunki umożliwiające rozwój nowoczesnego 

przemysłu. To stwarzało też dopiero twardy i mocny grunt pod normalny 

rozwój socjalizmu. Socjalizm dotychczasowy z konieczności wisiał poniekąd 

w powietrzu i miał charakter mglisty i mgławicowy, nurzając się już 

to w chrystianizmie, już to w mistycyzmie, już to w panslawizmie. Obecnie 

socjalizm polski znalazł podwójne mocne oparcie: w teorii naukowego socjalizmu 

i w nowych warunkach społecznych. Socjalizm utopijny był głównie 

ruchem jednostek, nieraz dzielnych i wartościowych, ale bądź co bądź 

odosobnionych, socjalizm nowoczesny stawał się ruchem mas ludowych. 

Socjalizm utopijny z małymi wyjątkami rozszerzał się na emigracji, socjalizm 

nowoczesny zapuszczał głęboko korzenie w kraju. Socjalizm utopijny 

odgrywał rolę lewicowego, radykalnego skrzydła obozu patriotycznego, które 

częstokroć, a zwłaszcza w momentach akcji, zatracało swą odrębność, a 

socjalizm nowoczesny był ruchem całkowicie samodzielnym, niezależnym 

i odrębnym, który zajmował bezwzględnie przeciwstawne stanowisko wobec 

wszystkich odcieni reprezentujących stary porządek społeczny. Wreszcie, 

co najważniejsza, dla polskich socjalistów utopijnych socjalizm nie był 

zagadnieniem centralnym, podobnie jak zresztą i demokracja. Wychodząc z 

zasadniczego celu walki o niepodległość, znajdowali po drodze demokrację 

i socjalizm przy poszukiwaniu środków do ubojowienia mas ludowych. Dla 

socjalizmu nowoczesnego socjalizm był punktem wyjścia, był głównym celem, 

był podstawą. I mimo, że z czasem droga ta doprowadziła również do 

spotkania się socjalizmu z ideą niepodległościową, ciężar gatunkowy owego 

socjalizmu był zupełnie inny. 

- 92 -


Socjalizm utopijny czerpał ze źródła francuskiego socjalizmu. Socjalizm 

nowoczesny wynikał zaś z palących potrzeb miejscowej klasy robotniczej i 

budował na wzorach płynących z dwóch środowisk: z socjalizmu zachodnioeuropejskiego 

i z socjalizmu rosyjskiego. 

Że socjalizm w Polsce był wyrazem istotnych i głęboko odczuwanych potrzeb 

klasy robotniczej, dowodzi tego fakt, że częstokroć z początku ruch robotniczy 

rozwijał się u nas samorzutnie. Jeżeli idzie o wzory zachodnioeuropejskie, 

oddziaływanie ich szło kilkoma drogami. W zaborze austriackim i 

pruskim był wyraźny wpływ związków, organizacji i działaczy robotniczych, 

czynnych na terenie tych państw. We wszystkich trzech zaborach dawał się 

odczuwać wpływ robotników. którzy przybywali do Polski z zachodu w poszukiwaniu 

pracy i oddziaływali swymi opowiadaniami na swych polskich 

towarzyszy pracy. Duże znaczenie miała prasa, która podawała często wiadomości 

o zachodnioeuropejskim ruchu robotniczym, czytane nieraz skwapliwie 

przez polskich robotników. Wreszcie nie bez znaczenia była literatura 

socjalistyczna, zwłaszcza niemiecka (a szczególnie dzieła Lassalle’a), trafiająca 

różnymi drogami do Polski. Socjalizm rosyjski oddziaływał inaczej. 

Jeżeli socjalizm zachodni wpływał głównie od dołu, na masy, socjalizm rosyjski 

wpływał od góry, na przywódców ruchu. Głównym ośrodkiem socjalizmu 

rosyjskiego były uniwersytety. Studiowała tam również licznie polska 

młodzież, z której część przejęła się ideologią socjalizmu. Wracając następnie 

do kraju, młodzież ta stawała tam na czele ruchu, odciskając na nim 

piętno rosyjskiego socjalizmu. Ponieważ jednak pod wpływem represji lub 

również dla studiów młodzież ta potem emigrowała lub wędrowała z kolei 

na zachód, przeto i na nią wywierał swój wpływ socjalizm zachodnioeuropejski, 

co nie pozostało bez znaczenia dla polskiego socjalizmu. 

Już około roku 1870 zaczynają na ziemiach wszystkich trzech zaborów 

okazywać się objawy budzącego się ruchu robotniczego, a nawet socjalistycznego. 

We Lwowie powstaje w owym czasie zawodowa organizacja drukarska 

i wybucha pierwszy strajk zecerski. Zaczyna także wychodzić pismo 

zawodowe „Czcionka”, z czasem zaś miejsce jego zajęło ogólnorobotnicze 

pismo „Praca”. Ów ruch był w organizacyjnym kontakcie z ruchem zawodowym 

austriackim. W owym też mniej więcej czasie zjawił się we Lwowie Bolesław 

Limanowski, który był już wtenczas zdecydowanym socjalistą i znajdował 

się pod wpływem dzieł Lassalle’a. Rozwija on tu działalność wśród 

rzemieślników i wydaje kilka broszur w duchu socjalistycznym. 

W zaborze pruskim w owej epoce widzimy próby przeszczepienia z Niemiec 

ruchu robotniczego. Usiłowania te wychodzą od dwóch kierunków 

tego ruchu, od organizacji tak zwanych Hirsch-Dunkerowskich i od organizacji 

socjalistycznych. „Gewerkvereiny” owego pierwszego kierunku zaczynają 

powstawać w Poznaniu już w r. 1870, związki zaś socjalistyczne od r. 

1872. Do organizacji obu typów należało także wielu robotników polskich, a 

w związku socjalistycznym, który liczył w owym czasie ponad stu członków, 

zastępcą przewodniczącego był polski murarz Józef Jeliński. Organizacje 

obu typów stoczyły między sobą dość zawziętą walkę, kierowaną przez wybitnych 

działaczy z Niemiec, którzy często przyjeżdżali do zaboru pruskiego 

pilnować tamtejszej roboty. Obok bowiem Poznania ruch ten objął także 

i szereg innych środowisk, np. Bydgoszcz, Toruń, Rawicz, Górny Śląsk. 

- 93 -


Dodać należy, że w r. 1872 przeszła przez Poznań silna fala strajkowa, która 

objęła szereg dziedzin przemysłu. Wśród robotników polskich większymi 

wpływami cieszył się związek socjalistyczny, jednak z czasem zaczął osłabiać 

swą działalność, aż przy końcu 1876 roku całkowicie się rozwiązał. W r. 

1878 socjaliści niemieccy przypuścili znów gwałtowny atak na Poznań. Początkowo 

robota szła doskonale. Ne jednym z wieców socjalistycznych zjawiły 

się tak olbrzymie tłumy, a w tym wielu Polaków, że aż setki ludzi musiały 

od drzwi odejść, i znów odrodziła się organizacja socjalistyczna. Z tych 

pięknych początków nic jednak nie wynikło, gdyż wkrótce ruch ten zahamowano 

najpierw przez odmawianie sal na zebrania, a potem przez ustawy socjalistyczne. 

Również w zaborze rosyjskim obserwujemy zaczątki ruchu robotniczego. 

Wybucha tu także szereg strajków W 1870 r. doszło do strajku w jednej z fabryk 

warszawskich, w 1872 r. strajkują w Łodzi robotnicy fabryki Szajblera; 

w r. 1874 doszło do strajku w kilku fabrykach zgierskich; w r. 1876 stanęła 

jedna z większych fabryk warszawskich: Lilpopp, Rau i Loewenstein. 

Wszystkie te akcje miały charakter samorzutny i nie były kierowane przez 

żadną organizację. Nie oznacza to jednak, by i tu nie oddziaływał wpływ 

socjalizmu zachodnioeuropejskiego. Pomost stanowili pracujący w tutejszych 

zakładach przemysłowych robotnicy obcokrajowcy, np. w Łodzi władze 

stwierdziły, że robotnicy niemieccy w restauracjach chętnie odczytywali 

swym polskim towarzyszom wiadomości z niemieckich gazet o tamtejszym 

ruchu robotniczym. W Warszawie udało się policji w r. 1870 przychwycić 

u tutejszych piekarzy odezwę niemiecką z Berlina do czeladników piekarskich. 

Poza tym i w polskiej prasie można było czytać wiadomości o socjalizmie 

zachodnioeuropejskim, a pewnego dnia pojawiła się nawet entuzjastyczna 

rozprawa prof. ks. Pawlickiego o „Lassallu i przyszłości socjalizmu” 

(rok 1874). 

Ów ruch robotniczy i socjalistyczny, rozwijający się samorzutnie bądź 

pod wpływem ruchu niemieckiego, nie był jednak ani skonsolidowany, ani 

nie miał wyraźnie określonego charakteru i albo wcale nie miał przywódców 

(z wyjątkiem Limanowskiego we Lwowie), albo był podporządkowany 

przywódcom ruchu austriackiego i niemieckiego. 

Tymczasem, jak już zaznaczono, na uniwersytetach rosyjskich kształciła 

się duża ilość młodzieży polskiej i wchodziła tam w kontakt z socjalizmem 

rosyjskim. Jedni z nich ograniczyli się do bezpośredniego udziału w rosyjskim 

ruchu rewolucyjnym (np. Hryniewiecki); inni jednak pragnęli nowinę 

socjalistyczną zastosować do polskich warunków (np. Aleksander Więckowski, 

Ludwik Waryński, Bolesław Wysłouch, Edmund Brzeziński, Erazm Kobylański, 

Jan Hłasko, Bolesław Mondszajn, Józef Uziembło, Stanisław Kunicki, 

Aleksander Dębski i in.) Tendencje te wyraziły się w pierwszym rzędzie 

w tworzeniu wśród młodzieży owych uniwersytetów odrębnych polskich 

kółek socjalistycznych (rok 1874), a następnie w dążeniu do przeszczepienia 

socjalizmu na teren polski. Na rok 1875 przypada pierwsza próba pozyskania 

dla socjalizmu młodzieży warszawskiej, od r. zaś 1876 zaczynają 

młodzi socjaliści polscy z rosyjskich uniwersytetów osiedlać się na ziemiach 

polskich – a zwłaszcza w Warszawie, aby kierować tam robotą socjalistyczną. 

W ten sposób socjalizm polski zdobył sobie gromadę przyszłych wodzów 

- 94 -


i mógł rozpocząć okres ideowego i organizacyjnego rozwoju. Zaznaczyć należy, 

że młodzież ta nie ograniczyła się do działalności na terenie zaboru rosyjskiego, 

ale zapuszczała się i do innych zaborów. 

Zaczynający się teraz okres dziejów socjalizmu polskiego, a trwający aż 

do r. 1892, tzn. aż do powstania PPS zaboru rosyjskiego i pierwszego Zjazdu 

Socjalnej Demokracji [PPSD] zaboru austriackiego uważać należy za okres 

dojrzewania zarówno ideologii polskiego socjalizmu, jak i jego metod organizacyjnych. 

W czasie tym socjalizm polski musiał przezwyciężyć cały szereg 

złudzeń, które rozwiało dopiero twarde życie. 

Pierwszym etapem tego okresu był etap roboty kółkowej, między rokiem 

1876 a 1881. Ruch socjalistyczny w owym czasie nie wlewał się jeszcze bowiem 

w formy ścisłej organizacji politycznej o charakterze partyjnym, ale 

ograniczał się we wszystkich trzech zaborach do organizowania luźnych kółek 

propagandystycznych dla młodzieży i robotników. W owej epoce unosiło 

się nad socjalizmem polskim złudzenie, że najdalej w ciągu kilku lat wybuchnie 

powszechna międzynarodowa rewolucja społeczna, która rozwiąże 

wszystkie zagadnienia. W konsekwencji zatem wynikało zupełne lekceważenie 

wszelkiej roboty politycznej i wszystkich form walki i ruchu masowego. 

Propaganda kółkowa wydawała się zupełnie wystarczającą. Najpierw 

zaczęto organizować tego rodzaju kółka w zaborze rosyjskim, a mianowicie 

w Warszawie i Łodzi. Głównym kierownikiem tej roboty był najwybitniejszy 

ówczesny socjalista polski Ludwik Waryński, a obok niego Stanisław 

Mendelson, Kazimierz Dłuski, Kazimierz Hildt, Filipina Płaskowicka, Szymon 

Diksztajn i in. Na wzór socjalistów rosyjskich młodzi socjaliści polscy 

wstępowali jako robotnicy do fabryk i warsztatów, aby nawiązać kontakt z 

robotnikiem polskim. Wkrótce Warszawa pokryła się całą siecią kółek, ogarniających 

kilkaset osób spośród robotników i młodzieży. Robota ograniczała 

się do propagandy, dla której celów wydano i rozpowszechniano cały szereg 

broszur socjalistycznych, przeważnie tłumaczonych z niemieckiego i rosyjskiego. 

Główną oryginalną polską broszurą z tej epoki była broszura Młota 

(Diksztajn) pt. „Kto z czego żyje”. Jednym z przedmiotów działalności kółek 

było opracowanie programu. Rzecz charakterystyczna, że w owym pierwszym 

programie socjalizmu polskiego z r. 1878 było zaznaczone dążenie do 

wolności narodowej. Spór o to między historykami socjalizmu polskiego, 

czy program warszawski ów punkt istotnie zawierał, został ostatecznie niedawno 

rozstrzygnięty w duchu pozytywnym. Późniejsze emigracyjne wydanie 

programu, tzw. brukselskie, dążąc do zupełnego wyeliminowania dążeń 

politycznych, punkt ten usunęło. Robotę warszawską przerwały jednak 

wkrótce represje polityczne. Nastąpiły liczne aresztowania, cytadela zapełniła 

się po raz pierwszy socjalistami polskimi, Waryński zaś, który dłuższy 

czas szczęśliwie się wymykał, był zmuszony wkrótce zmienić teren działania. 

Jesienią 1878 roku przeniósł się do Galicji. Po krótkim pobycie we Lwowie 

udał się do Krakowa, gdzie zainicjował robotę socjalistyczną tą samą 

metodą kółkową, co i w Warszawie. 

Po kilku miesiącach roboty krakowskiej zaczęły się represje. Nastąpiły 

aresztowania i po rocznym więzieniu śledczym przyszło do rozprawy przed 

krakowskim sądem przysięgłych, który uniewinnił wszystkich 35 oskarżonych 

(Waryński, Ludwik i Stanisław Piekarscy, Truszkowski, Uziembło, 

- 95 -


Mendelson, Kobylański, Mańkowscy Antoni i Mieczysław i in.). Rozprawa 

publiczna wywarła ogromne wrażenie i zdobyła popularność socjalizmowi. 

Tymczasem młodzi działacze socjalistyczni, wydaleni z granic Austrii, 

znaleźli się w Genewie, gdzie już od r. 1879 zaczęło wychodzić czasopismo 

„Równość”, pierwszy organ prasowy nowoczesnego socjalizmu. Redagują 

to pismo Mendelson, Dłuski, Waryński, Piekarski, Diksztajn i przez pewien 

czas Limanowski. Od r. 1880 zamiast „Równości” zaczyna również w Genewie 

ukazywać się „Przedświt”. Czas pobytu w Genewie był okresem rozważań 

i refleksji ideowych i taktycznych, Najpierw powstało zagadnienie stosunku 

do anarchizmu, do którego skłaniał się dotychczasowy program, apolityczny 

i oparty na abstrakcyjnych tylko przesłankach. Po krótkich wahaniach 

(Waryński, Diksztajn) ostatecznie wypowiedziano się przeciw anarchizmowi. 

Drugim zagadnieniem spornym było zagadnienie niepodległości. 

Wspomnieliśmy już, że w Genewie punkt ten skreślono z programu. Na 

tym tle doszło do sporu z Limanowskim, który wreszcie w 1881 r., nawiązując 

do tradycji, powołał do życia socjalistyczne stowarzyszenie „Lud polski”, 

które w wydanej odezwie programowej w sposób mechaniczny łączy 

hasła socjalizmu z ideałem narodowym, zalecając sojusz z demokracją. To 

sprowadzenie socjalizmu na wzór okresu utopijnego do roli lewego skrzydła 

obozu demokratycznego nie odpowiadało jednak poglądom większości 

polskich socjalistów. Zaczęła się polemika prasowa, zakończona ostrym sporem 

na kongresie międzynarodowym w Chur między Limanowskim a Waryńskim 

i Dłuskim. 

W ewolucji poglądów socjalistów polskich ów pobyt w Genewie nie pozostał 

jednak bez dodatnich skutków. Dla nich, którzy odebrali chrzest socjalistyczny 

w obrządku rosyjskiego socjalizmu, zetknięcie się z socjalizmem zachodnioeuropejskim 

przynieść miało poważne korzyści. Przede wszystkim 

bliższa obserwacja form ruchu masowego i walki politycznej zachwiała dotychczasowym 

czysto abstrakcyjno-ideowym stosunkiem do socjalizmu. Socjaliści 

polscy dochodzą do przekonania, że robota wyłącznie propagandystyczna 

i unikająca pierwiastków politycznych, robota kółkowa, nie odpowiada 

potrzebom. Miejsce nieokreślonej wiary w bliską rewolucję społeczną 

zajmuje przekonanie o konieczności zorganizowania walki politycznej. 

To nawrócenie się do polityki wymagało z konieczności zmiany form organizacyjnych. 

W miejsce dotychczasowych kółek musiała powstać partia polityczna, 

która walką tą potrafiłaby pokierować. Z kolei powstawało zagadnienie, 

jakie formy walce tej nadać. Istniały dwie możliwości: albo walkę 

oprzeć na masowym ruchu klasowym, albo też skupić najdzielniejsze jednostki 

i przez tę walkę straży przedniej zdobyć sympatię i zaufanie mas, które 

ruszą do walki w momencie rewolucji. Socjalistom polskim odpowiadało 

raczej to pierwsze stanowisko i zamyślali stworzyć partię klasową polskiego 

proletariatu. Jeżeli idzie o zabór rosyjski, stali jednak na stanowisku, że 

walkę należy prowadzić w możliwie najbliższym związku z rosyjskim socjalizmem, 

który powinien nią kierować. Należy pamiętać, że był to okres największych 

sukcesów rosyjskiej organizacji rewolucyjnej „Narodnaja Wola”. 

Sukcesy te nie mogły pozostać bez wpływu na umysły polskich socjalistów. 

Miejsce dotychczasowego złudzenia: wiary w bliską międzynarodową rewolucję 

społeczną, zajęło nowe złudzenie: wiara w bliski triumf rosyjskiej re- 

- 96 -


wolucji politycznej. To dążenie do związku z rosyjskim ruchem rewolucyjnym 

powodowało jednak pewne konsekwencje. Socjalizm rosyjski opierał 

się bowiem właśnie na rewolucyjnej walce przodowników ruchu, a nie na 

rewolucji mas, zawierając zatem sojusz trzeba było uzgodnić metody walki. 

Taktyka polskiego ruchu socjalistycznego próbować będzie zatem pogodzić 

formy walki masowej z blankizmem ruchu rosyjskiego. 

Z końcem roku 1881 wraca Waryński do Warszawy z zamiarem założenia 

tam socjalistycznej partii politycznej. Po jego odjeździe w r. 1878 robota 

w Warszawie nie ustała i mimo corocznych aresztowań coraz to nowa gromada 

stawała znowu do pracy, prowadzonej dalej metodą kółkową. Jednak 

represje przerzedziły szeregi. Władze rosyjskie skierowały na drogę administracyjną 

cztery sprawy przeciw warszawskim socjalistom: o propagandę 

socjalistyczną w r. 1878 (bracia Pławińscy, Płaskowicka, Mondszajn, siostry 

Grużewskie, Jan Hłasko, bracia Grabowscy, Wacław Święcicki i in.), w r. 

1879 (Aleksander Więckowski, Ludwik Dziankowski, Zygmunt Heryng, Cezaryna 

Wojnarowska i in.), w r. 1880 (Zygmunt Poznański, Bolesław Wysłouch, 

Tadeusz Wróblewski i in.), w roku 1881 (Balicki, Józef Hłasko i in.). Razem 

otrzymało kary administracyjne około 200 działaczy socjalistycznych, 

skazanych na zesłanie lub więzienie. W tym okresie jedną tylko sprawę rozstrzygnął 

sąd wojenny; była to sprawa Wacława Sieroszewskiego i Stanisława 

Landego o bunt w cytadeli. 

Waryński zastał zatem w Warszawie tylko resztki stosunków kółkowych i 

przystąpił z całą energią do przetworzenia ich w organizację partyjną. W rezultacie 

tych starań w r. 1882 powstała parta socjalno-rewolucyjna „Proletariat”. 

Obok Waryńskiego robotą kierują początkowo Edmund Płoski, Henryk 

Dulęba i in., a po ich aresztowaniu Stanisław Kunicki, Ludwik Janowicz, 

Aleksander Dębski, Tadeusz Rechniewski i in., a po dalszych aresztowaniach 

Maria Bohuszewiczowa, Michał Mancewicz i in. Dopiero po aresztowaniu 

Waryńskiego doszło do zawarcia umowy z rosyjską „Narodną Wolą” na zasadzie 

pozostawienia „Narodnej Woli” inicjatywy rewolucyjnej, po czym 

„Proletariat” uzyskiwał na swym terenie pełną samodzielność, co oznaczało 

prawo do niepodległości po obaleniu caratu. 

„Proletariat”, zgodnie z dążeniem do zorganizowania masowego ruchu 

klasowego polskiego proletariatu, czyni cały szereg wysiłków. A 

więc po pierwsze stara się w największej części kraju zarzucić swą sieć 

organizacyjną, tworząc komitety robotnicze. Poza Warszawą powstały 

organizacje w Łodzi, Zgierzu, Częstochowie, Piotrkowie, Radomiu, Żyrardowie, 

Białymstoku, Tomaszowie Mazowieckim i in. Następnie rozwija 

akcję wydawniczą, zakłada pierwsze pismo socjalistyczne, wydawane 

w kraju w specjalnej tajnej drukarni, pt. „Proletariat”, którego wydano 

5 numerów. Próby wydania 6 numeru zostały przez władze udaremnione. 

Wydano dalej szereg odezw, m.in. specjalną odezwę do chłopów, 

rozrywaną przez robotników po wsiach. Dalej zorganizowano kilka 

akcji masowych, a więc np. akcję z powodu odezwy oberpolicmajstra 

Buturlina, który wydał polecenie poddawania robotnic kontroli sanitarno-obyczajowej, 

a nawet zwołano wiec bezrobotnych na placu Zamkowym. 

Wreszcie poprowadzono akcję strajkową w warszawskich warsztatach 

kolejowych i kilku fabrykach w Żyrardowie i w Łodzi. 

- 97 -


... 

Była to jedna strona działalności „Proletariatu”. Druga strona to akcja 

terrorystyczna. Można tu rozróżnić terror polityczny, terror zawodowy i terror 

obronny, skierowany przeciw zdrajcom i prowokatorom. Aktów terroru 

politycznego „Proletariat” nie organizował. Terror zawodowy ograniczał 

się do listów z pogróżkami do fabrykantów źle traktujących robotników. Natomiast 

dokonano szeregu czynów w dziedzinie terroru obronnego. Zabito 

szpiegów Helszera w Zgierzu i Skrzypczyńskiego w Warszawie, zraniono 

Pińskiego-Piotrowskiego w Warszawie; zamach na Futerlajba w Łodzi się 

nie udał. Przygotowywane zamachy na gabinet prokuratora w Warszawie, 

na składy towarowe w Łodzi i kilka akcji przeciw szpiegom i policji nie doszły 

do skutku. Rewolucyjna działalność „Proletariatu” wywołała secesję w 

organizacji. Niewielka grupa pod kierownictwem Kazimierza Puchewicza 

założyła w 1883 r. odrębną partię robotniczą „Solidarność”, stojącą na stanowisku 

unikania walki z rządem carskim i ograniczenia się do walki ekonomicznej. 

Organizacja ta nie miała większego znaczenia. 

Od jesieni 1883 r. do 1885 spadł na „Proletariat” szereg aresztowań. Doprowadziły 

one do ostatecznego rozbicia i upadku owej partii, która była pierwszą 

próbą na większą skalę zorganizowania polskiej klasy robotniczej. Na proletariatczyków 

spadły surowe kary. Dwie sprawy przeprowadzono przed sądem 

wojskowym, obejmując 31 oskarżonych. W r. 1886 zawisło pięciu działaczy 

„Proletariatu” na szubienicy, najpierw Piotr Bardowski, Stanisław Kunicki, 

Michał Ossowski i Jan Pietrusiński, a później Jan Kowalewski. 

Pozostałych skazano na katorgę (Ludwik Waryński, Ludwik Janowicz, Feliks 

Kon, Tadeusz Rechniewski, Mieczysław Mańkowski), a w kilka lat później 

skazano jeszcze dodatkowo wydanego przez Prusy Bronisława Sławińskiego. 

Dwóch spośród skazanych wysłano do Schlisselburga, gdzie Ludwik 

Waryński umarł, a Ludwik Janowicz po odcierpieniu kary popełnił samobójstwo. 

Na drodze administracyjnej przeprowadzono przeciw proletariatczykom 

sześć spraw, w r. 1884 sprawę zgierską (Leon Ciesielski i in.), w r. 1885 

pierwszą sprawę warszawską (Aleksandra Jentysówna, Ludwik Sawicki, 

Witolda Rechniewska i in.), w r. 1886 sprawę łódzko-zgierską (Sylwester Paluszkiewicz 

i in.) i sprawę tomaszowską (Konstanty Koplin, Roch Paszkowski 

i m), w r. 1887 drugą sprawę warszawską (Michał Mancewicz, Maria Bohuszewiczówna 

i in.) i trzecią sprawę warszawską (Marian Stefan Ulrych, 

Władysław Wisłocki i in.). Ogółem kary administracyjne objęły około 240 

osób. 

Tak zakończył się okres bohaterskich dziejów wielkiego „Proletariatu”. 

Przez pewien czas w kraju zapanowała cisza. Jedynie na emigracji prowadzona 

jest akcja wydawnicza, skupiająca się koło „Przedświtu” i „Walki 

klas”, reprezentujących ideologię „Proletariatu” i „Pobudki”, która odpowiadała 

ideologii narodowo-socjalistycznej. 

W r. 1888 organizacja „Proletariatu” została w Warszawie wznowiona. 

Na czele stają Ludwik Kulczycki, Stanisław Kasjusz, Władysław Studnicki i 

in. W owym okresie swych dziejów „Proletariat” nie miał już tak wielkiego 

- 98 -


znaczenia, jak poprzednio. W ruchu socjalistycznym nastąpiło bowiem poważne 

rozbicie. Obok „Proletariatu”, od r. 1890 powstaje nowa organizacja 

– „Związek Robotników Polskich”. Związek stoi na stanowisku tzw. ekonomizmu. 

Podobnie jak to było w pierwszych latach rozwoju socjalizmu polskiego, 

ekonomizm neguje działalność polityczną. Podstawa tej negacji jest 

jednak zupełnie inna. Dawniej uważano walkę polityczną za zbędną wobec 

perspektywy bliskiej rewolucji społecznej. Teraz zaś ekonomizm był reakcją 

z powodu surowych represji, które spadły na klasę robotniczą w epoce 

walki politycznej z rządem. Była to próba stworzenia w Polsce na pół legalnej 

partii socjalistycznej. Było to nowe złudzenie, nowe doświadczenie, 

które przejść musiała klasa robotnicza, zanim znajdzie najodpowiedniejszą 

drogę walki. Po rozwianiu się wiary w bliską rewolucję społeczną, po upadku 

nadziei na szybki triumf rosyjskiej rewolucji, upaść musiało jeszcze teraz 

złudzenie, żywione przez związkowców, że przez unikanie walki z rządem i 

ograniczenie się do walki ekonomicznej z kapitałem będzie można stworzyć 

podstawy silnego ruchu robotniczego. Nadzieja na neutralność rządu okazała 

się wkrótce złudną. Na czele roboty związkowej stali Janusz Tański, Stanisław 

Grabski, Julian Marchlewski, Bolesław Dębiński i in. 

Wkrótce i w „Proletariacie” doszło do rozłamu na tle sprawy terroru, w 

owym czasie przeważnie teoretycznej. Dokonano bowiem w tej epoce jednego 

zamachu, zabójstwa gen. Seliwestrowa w Paryżu przez Stanisława Padlewskiego 

(1890), zamach zaś, przygotowany przez Michała Zielińskiego, 

Ignacego Mościckiego i innych na gen.-gubernatora Hurkę i innych dygnitarzy 

w cerkwi się nie udał (1892). Przeciwnicy terroru stworzyli nową organizację 

– „Zjednoczenie Robotnicze” (1891 r.) – na której czele stali Edward 

Abramowski, Jan Stróżecki, Stanisław Wojciechowski i in. Jeżeli dodamy do 

tego, że na emigracji istniała od r. 1888 założona w Paryżu „gmina narodowo-socjalistyczna” 

– w której rolę kierowniczą odgrywali Stanisław Barański, 

Jan Lorentowicz i in., będziemy mieli w owej epoce cztery organizacje 

socjalistyczne: 1) Proletariat, 2) Związek Rob. Polskich, 3) Zjednoczenie Robotnicze, 

4) Gminę narodowo-socjalistyczną. 

W okresie owym dokonały się dwie większe zmiany w ruchu socjalistycznym. 

Rozwiały się złudzenia związane z ekonomizmem i zostały rzucone 

podwaliny pod masowy ruch robotniczy. Wspomnieliśmy wszakże, że od samego 

początku dziejów „Proletariatu” istniało już dążenie do wytworzenia 

ruchu masowego i że nie zamierzał on bynajmniej iść drogą blankizmu, roboty 

spiskowej, opartej na grupie dzielnych jednostek. Mimo wszystko jednak 

ruch charakteru masowego wówczas nie miał, nie z powodu owych założeń 

teoretycznych, ale po prostu dlatego, że surowej i nietkniętej agitacją 

klasy robotniczej nie można było od razu poruszyć. 

Szereg represji rządowych, aresztowania wielu działaczy „Proletariatu” 

i „Związku”, a wreszcie krwawa interwencja wojska w wypadkach łódzkich 

wykazały wyraźnie niedorzeczność ekonomizmu. Ruch robotniczy po tylu 

doświadczeniach dochodzi do niezbitego wniosku, że walka polityczna, walka 

z rządem carskim stanowi niewzruszoną konieczność stojącą przed socjalizmem 

polskim. Jeżeli jednak w r. 1881 w podobnej sytuacji istniała wiara 

w ogólnorosyjską rewolucję, obecnie było jasne, wobec zupełnego osłabienia 

rosyjskiego ruchu rewolucyjnego, że polska klasa robotnicza musi na 

- 99 -


samą siebie rachować. Konsekwencją tego przekonania było wystawienie 

przez nią swego własnego, odrębnego programu politycznego. Taką to drogą 

socjalizm polski doszedł do hasła niepodległości, a proces dojrzewania 

ideologii został zakończony. W związku z tym stanęło przed polskim ruchem 

socjalistycznym zagadnienie zjednoczenia. Bankructwo ekonomizmu zbliżyło 

związkowców do „Proletariatu”, przyjęcie hasła niepodległościowego 

umożliwiło zjednoczenie się z ruchem zawodowo-socjalistycznym, perspektywy 

zaś masowości i zwiększenia oddźwięku w masach stawiały socjalizm 

przed koniecznością stworzenia silnej i jednolitej organizacji. W ten sposób 

dojrzały warunki do zjazdu paryskiego i do powstania Polskiej Partii Socjalistycznej 

i jej programu. 

W tymże czasie i w innych zaborach skrystalizowały się warunki rozwoju 

polskiego socjalizmu. 

W Galicji po procesie Waryńskiego i towarzyszy, socjalizm rozwijał się dalej 

systemem kółkowym i był raz za razem nękany procesami politycznymi. 

W Krakowie robota zupełnie podupadła. Natomiast we Lwowie ruch socjalistyczny 

istniał nadal. Wychodziło tam, z rzadka co prawda, pismo socjalistyczne 

„Praca”. Podobnie jak w Warszawie, tak i tutaj przełomem było święto 

1 maja w r. 1890, które skupiło na zgromadzeniu publicznym około 4000 

osób. Równocześnie zaczęło wychodzić drugie pismo socjalistyczne – „Robotnik” 

i powstała ścisła organizacja socjalistyczna. Z początkiem zaś roku 

1891 zorganizowano we Lwowie stowarzyszenie socjalistyczne „Siła” z Józefem 

Hudecem na czele, które skupiło od razu ponad 200 członków. Wkrótce 

potem powstaje też „Siła” w Krakowie i stow. „Praca” w Stanisławowie. 

Lwów nawiązuje stosunki ze Stryjem i Kołomyją, Kraków zaś z Nowym Sączem, 

Tarnowem i Białą. W Krakowie od 1 stycznia 1892 r. zaczął wychodzić 

socjalistyczny organ prasowy „Naprzód”. W ruchu socjalistycznym pojawia 

się szereg młodych, oddanych działaczy z Ignacym Daszyńskim i Hermanem 

Diamandem na czele. I tu zatem warunki pozwalały na stworzenie 

silnego stronnictwa socjalistycznego. Z początkiem roku 1892 zwołano więc 

do Lwowa pierwszy zjazd socjalnej demokracji galicyjskiej z udziałem 48 

delegatów z 9 największych środowisk galicyjskich, który rozpoczął dzieje 

jednolitej polskiej partii socjalistycznej w zaborze austriackim. 

W zaborze pruskim po upadku wysiłków socjalnej demokracji niemieckiej 

nastąpiła chwilowa cisza. Wkrótce przerwało ją zjawienie się pierwszych 

polskich emisariuszy socjalistycznych, którzy wbrew ustawom wyjątkowym, 

rozpoczęli metodą kółkową tworzenie organizacji socjalistycznej. 

W r. 1881 przybyli do Poznania Stanisław Mendelson, Wrocisław Truszkowski, 

Maria Jankowska i poznańczyk Konstanty Janiszewski i zaczęli zakładanie 

kółek socjalistycznych. Skutkiem denuncjacji prasy „narodowej” emisariusze 

ci i pierwsi ich zwolennicy zostali wkrótce aresztowani i skazani na 

kilkuletnie więzienie. W r. 1882 przybył nowy emisariusz Stanisław Podlewski 

i uległ po krótkiej robocie temu samemu losowi. Mimo to robota była dalej 

prowadzona i zabór pruski był stale obsługiwany polską literaturą socjalistyczną. 

W r. 1884 przy wyborach do parlamentu niemieckiego postawiono w 

okręgu poznańskim kandydaturę socjalistyczną Janiszewskiego, która skupiła 

61 głosów. 

- 100 -

Adam Próchnik Przegląd - Początki Socjalistyczny socjalizmu 1-4/2012 polskiego [1933] 

Z końcem 1885 r. udało się wśród robotników polskich w Berlinie stworzyć 

tajną organizację polskich robotników socjalistycznych (Feliks Witkowski, 

Franciszek Morawski, Franciszek Merkowski i in.). I stąd zaczęto wysyłać 

emisariuszy i literaturę socjalistyczną do zaboru pruskiego. Między innymi 

pojechał tam i proletariatczyk Bronisław Sławiński. Obok niego w Poznaniu 

stają do pracy Władysław Kurowski (poznańczyk, który brał udział 

w robocie „Proletariatu” i siedział w Cytadeli warszawskiej), Marcin Kasprzak, 

Jan Konopiński i in. W r. 1887 przy nowych wyborach do parlamentu 

wysunięto znów kandydaturę Janiszewskiego, wydano specjalną odezwę 

przedwyborczą i tym razem udało się w samym mieście Poznaniu skupić 

212 głosów. W rezultacie tej akcji, na mocy ustaw wyjątkowych wynikły 

dwa nowe procesy w r. 1887: 1) przeciw Janiszewskiemu i tow. o wydanie 

odezwy, 2) przeciw Sławińskiemu i tow. o robotę w Poznaniu i Berlinie, 

zakończone skazującymi wyrokami. W r. 1890 Janiszewski znów kandyduje 

do parlamentu, a w Poznaniu na robotę agitacyjną zjawia się znów królewiak-proletariatczyk 

Ludwik Anielewski i sprawa kończy się również procesem 

i wyrokiem skazującym. Janiszewski zdobył 415 głosów, z czego 393 

w samym Poznaniu. Był to ostatni proces poznański przeciw socjalistom z 

epoki praw wyjątkowych. Po zniesieniu ich, ruch zaczął się rozwijać w formach 

legalnych. Z końcem 1890 r. powstało w Berlinie Towarzystwo Socjalistów 

Polskich, które objęło kierownictwo roboty. Wkrótce powstały podobne 

organizacje i w innych większych miastach niemieckich, a z początkiem 

1891 r. założono stow. rob. „Równość” w Poznaniu. W tymże czasie zaczęła 

w Berlinie wychodzić „Gazeta Robotnicza”, której redaktorami byli kolejno 

Ignacy Daszyński, Stanisław Grabski, Stanisław Przybyszewski, Kazimierz 

Mokłowski i in. Specjalna Komisja prasowo-agitacyjna kierowała agitacją 

i propagandą, która objęła szereg środowisk w Poznańskim, na Śląsku 

i wśród emigracji w Niemczech. Wreszcie z początkiem r. 1893 warunki dojrzały 

do zwołania w Berlinie konferencji polskich socjalistów zaboru pruskiego, 

która stworzyła Polską Partię Socjalistyczną tego zaboru. 

W ten sposób lata 1892-1893 stały się w całej Polsce okresem przełomu, 

który zapoczątkował rozwój socjalistycznego ruchu w ramach skonsolidowanych 

ideowo i organizacyjnie partii politycznych. 

Adam Próchnik (1892-1942), działacz socjalistyczny, historyk, publicysta. 

Powyższy tekst pierwotnie opublikowano w „Księdze Jubileuszowej Polskiej 

Partii Socjalistycznej 1892-1932”, Spółka Nakładowo-Wydawnicza „Robotnik”, 

Warszawa 1933. Od tamtej pory nie był wznawiany, ze zbiorów Remigiusza 

Okraski, poprawiono pisownię wedle obecnych reguł. Na potrzeby Lewicowo.pl 

tekst przygotował Piotr Kuligowski. 

Tekst drukujemy w oparciu o portal lewicowo.pl w zwiazku z przypadajacym 

w listpoadzie 2012 roku jubileuszem 120lecia Polskiej Partii Socjalistycznej. 

- 101 -


Galeria Janusza Mulaka 

Mesjasz na warszawskim podwórku 

Rozlewająca się farba w odpowiednim momencie 

ukształtowana przez dłoń kierowaną wyobraźnią daje rezultat 

fascynujący każdego obserwatora tego niezwykłego 

procesu. W ten sposób powstaje większość dzieł Janusza 

Mulaka. Ta maniera tworzenia wydaje się prosta i gdyby 

tylko się na tym zasadzała, mielibyśmy dziesiątki a nawet 

setki obiektów malowanych, gdzie barwa i gest (ruch dłoni 

i pędzla) wydawałyby się wystarczające, aby przyprawić 

widza o stan euforii z końcowego rezultatu. 

Janusz Mulak idzie dalej. Jego obrazy nie tylko są piękne 

swoją zewnętrznością, ale również mają w wielu wypadkach 

głęboką treść. Często te treści są niezwykle znaczące 

poprzez to, że zawarte w nich problemy społeczne, 

polityczne, stosunku autora do mody, kultury i sztuki są tematami 

nieobojętnymi dla każdego widza. 

Ta rozlewająca się farba pozwala artyście wejść w pejzaże 

miejskie. Jego uliczki i podwórka wyłaniają się z płynących 

barw, jak jakieś nie do wyobrażenia zjawiska przeszłości, gdzie mury z cegły sypią się i 

gdzie w tym niewyobrażalnym śmietniku wyłania się, jaśniejąc mistycznym blaskiem kapliczka 

z matką boską. Te obrazy w szczególny sposób są piękne. Zderzenie kultowego przeważnie słodkiego 

w wyrazie (jeżeli za bardzo nie naruszył go ząb czasu), opartego na tradycyjnym przedstawianiu 

matki bożej posążku, z odrapanymi i pobrudzonymi wnętrzami podwórek, poprowadziły 

artystę dalej. Tak powstały obrazy z cyklu „Mesjasz na warszawskim podwórku”, gdzie artysta 

pokazuje bezdomnego narkomana w jego trudnej codzienności zmierzającej nieuchronnie ku samozniszczeniu 

kończącemu się odejściem z tego padołu rozpaczy i braku nadziei. 

Jak to widać na wystawie w Domu Artysty Plastyka Janusz Mulak coraz częściej w swoich realizacjach 

dotyka spraw społecznych. Tak się dzieje, gdy oglądamy cykl pionowych, podłużnych, 

monumentalnych collage pt. „Pokaz Mody Warszawa Centralna”. Mamy tu kolejny raz pochylenie 

się twórcy nad człowiekiem wyrzuconym poza nawias społeczeństwa. Zdumiewające jest to, 

że Janusz Mulak mający skłonności i umiejętności do przedstawiania świata jako otaczające nas 

piękno z urodziwymi (w klasycznym rozumieniu) ludźmi, którzy bohatersko walczą (toreadorzy) 

popisując się własną zgrabną sylwetką, prężąc swoje harmonijne ciała, skierował twórczość ku 

człowiekowi poniżonemu, bezdomnemu w łachmanach a jednak gdzieś wewnętrznie pięknemu. 

Wydaje się, że z tych obrazów przedstawiających dno człowieka przebłyskuje wiara, że niełatwą 

egzystencję przedstawianych osobników i meandry ich kłopotliwych peregrynacji przez życie należy 

pokazywać, podkreślając ból tego osobniczego istnienia, aby dać sposobność dyskusji o problemie, 

jakim jest tak nieszczęśliwy człowiek. Mulak tymi obrazami stał się bardem zapomnianych, 

w twarzach których zobaczył twarz umęczonego Chrystusa. 

Twórczość Janusz Mulaka jest podwójnie piękna, jako zjawisko malarskie i jako humanitarne 

pochylenie się artysty nad nieszczęśliwym bliskim. Kończąc tych parę zdań o jednym z najbardziej 

interesujących malarzy polskich, należy podkreślić to, że to, co w ostatnich obrazach Mulaka 

tak wyraźnie widać, daje się zauważyć już we wczesnych jego obrazach. (Mimo predylekcji do 

pewnej dekoracyjności, niewątpliwej fascynacji secesją, niezwykłe jest to, że przedstawiany nieszczęśliwiec, 

przez tego estetę, jakim wydaje się Mulak, to Mesjasz w łachmanach) 

Na grudniowej (2012) wystawie zobaczyliśmy szerokie spektrum formatów, technik, feerie 

barw, dlatego ten obszerny pokaz miał tak wielu zwolenników tej sztuki, przy której również można 

było zadumać się nad losem człowieka. 

- 102 - 

prof. Eugeniusz Geno Małkowski

Sylwester Szafarz - Nowa polityka zagraniczna RP 

- 103 -

Jolanta Czartoryska 


WIELCY SOCJALIŚCI 

Działalność parlamentarna 

Hermana Liebermana 

W roku 2011 mineła siedemdziesiąta 

rocznica śmierci Hermana Liebermana 

– adwokata, polityka, socjalisty, posła do 

parlamentu wiedeńskiego dwóch kadencji 

oraz posła na Sejm II Rzeczpospolitej czterech 

kadencji. 

Herman Lieberman urodził się 3 stycznia 

1870 roku w Drohobyczu, a zmarł 21 

października 1941 w Londynie. W chwili 

śmierci piastował tekę ministra sprawiedliwości 

w rządzie emigracyjnym Władysława 

Sikorskiego. Ta funkcja państwowa 

była ukoronowaniem jego kariery politycznej 

i zawodowej. Nie zdążył się zasłużyć 

Polsce jako minister, ponieważ swój 

urząd objął zaledwie 3 września 1941 r. 

Po skazaniu go w 1931 r w procesie brzeskim 

wyjechał z Polski w obawie o swoje 

życie. Przebywał na emigracji we Francji 

oraz Anglii. Po powołaniu do życia Rady Narodowej, działającej we 

Francji i Londynie, został jej członkiem, piastując godność wiceprzewodniczącego[1]. 

W swej działalności w austriackim parlamencie (Reichratu) i polskim 

Sejmie oraz aktywności politycznej jako działacz Polskiej Partii Socjalno- 

Demokratycznej, a później Polskiej Partii Socjalistycznej, był niezwykle ambitny, 

pracowity i konsekwentny w realizacji zamierzonych celów. Był powoływany 

do składu organów Międzynarodówki Socjalistycznej, wchodząc 

w skład ich najwyższych władz. 

Dorobek parlamentarny i polityczny Liebermana w służbie dla Polski 

władze emigracyjne oceniły niezwykle wysoko, honorując go pośmiertnie 

najwyższym polskim odznaczeniem państwowym - Orderem 

Orła Białego[2]. 

- 104 -

Jolanta Czartoryska - Działalność parlamentarna Hermana Liebermana 

Działalność parlamentarną Hermana Liebermana należy podzielić na 

trzy etapy. Pierwszy to okres 1907-1918, w którym był posłem dwóch kadencji 

do parlamentu wiedeńskiego z okręgu przemyskiego. Drugi to okres 

1919-1933, w którym był posłem czterech kadencji do polskiego Sejmu, 

również z okręgu przemyskiego oraz listy krajowej PPS. I wreszcie trzeci 

okres 1939-1941, kiedy sprawował mandat członka Rady Państwa we Francji 

i Londynie. 

W polskiej literaturze historycznej odnoszącej się do okresu międzywojennego 

trudno znaleźć pozycję, w której nazwisko Liebermana nie pojawiłoby 

się chociaż jeden raz[3]. Całe swoje dorosłe życie Lieberman poświęcił, 

mówiąc nieco górnolotnie, pracy dla ludzi, w szczególności tych najsłabszych 

i najbiedniejszych oraz dla państwa. Należy przy tym zaznaczyć, iż 

jako przedstawiciel pokolenia urodzonego w okresie zaborów, już w gimnazjum 

interesował się problemami społecznymi i politycznymi, w tym związanymi 

z odzyskaniem niepodległości Polski. 

Ogromne znaczenie dla działalności politycznej, a w szczególności parlamentarnej 

Hermana Liebermana, miało jego wykształcenie prawnicze. Rozpoczęte 

w 1888 r w Wiedniu studia prawnicze, po krótkiej kontynuacji w paryskiej 

Sorbonie, odbył niemal w całości na Uniwersytecie Jagiellońskim w 

Krakowie[4]. 

Po skończeniu studiów Lieberman odbył aplikację adwokacką, najpierw 

w Rzeszowie, a potem w Przemyślu, trzecim co do wielkości mieście Galicji 

Zachodniej. Latem 1899 r. zdał egzamin adwokacki w Wiedniu i został wpisany 

na listę obrońców w sprawach karnych w Przemyślu. Otworzył Kancelarię 

przy ul. Franciszkańskiej i rozpoczął wieloletnią praktykę adwokacką[5], 

w czasie której zajmował się głównie sprawami karnymi i występował 

jako obrońca więźniów politycznych, walczących z zaborcą austriackim. 

Prowadzenie własnej, dobrze prosperującej kancelarii adwokackiej w 

Przemyślu, przysparzało mu popularności nie tylko w tym mieście, ale i w 

innych miejscowościach Galicji Wschodniej. Praktyka zawodowa uczyła go 

wygłaszania wystąpień publicznych, które przez wiele lat były elementem 

codziennego życia Liebermana. Jako doświadczony adwokat, mówca, erudyta 

oraz przeszkolony w tym zakresie w okresie paryskim socjalista, miał 

nie tylko wiele do powiedzenia, ale potrafił to przekazać w odpowiednio interesującej 

formie. Jak sam wspominał po wielu latach, przemawiając nie 

odczuwał tremy lub skrępowania. 

Podejmując wiele inicjatyw mających charakter ogólnospołeczny, zasłużył 

sobie na szacunek i uznanie nie tylko zwolenników, ale również przeciwników 

politycznych, oczywiście przy zachowaniu wszystkich różnic. Lokalna 

organizacja Polskiej Partii Socjalistycznej godnie czciła jego jubileusze, a 

także uroczyście honorowała każdy przyjazd swojego posła do Przemyśla w 

czasach, kiedy bywał tutaj rzadziej[6]. 

O ile Rzeszów Lieberman, po latach, wspominał jak najgorzej, o tyle Przemyśl 

określał jako niemal rodzinne miasto. To z Przemyślem czuł się związany 

tak bardzo, że nawet wtedy, gdy przebywał na przymusowej emigracji we 

Francji i Wielkiej Brytanii, utrzymywał kontakty w mieszkańcami miasta na 

tyle, na ile pozwalały mu na to obiektywnie istniejące warunki. 

Swoją działalność polityczną Lieberman początkowo prowadził będąc 

- 105 -


członkiem Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej. Jako znany adwokat i 

polityk postanowił ubiegać się z ramienia tej partii w 1901 r o mandat deputowanego 

do izby niższej parlamentu wiedeńskiego (Reichsratu). Jednak 

nagonka środowisk klerykalnych w Przemyślu nie pozwoliła mu wówczas 

na sukces wyborczy. Gdy podjął próbę uzyskania mandatu ponownie w 

1907 roku, został wybrany. Znalazł się w gronie 87 posłów socjalistycznych, 

w tym jednym z sześciu polskich socjalistów. Jego popularność była już na 

tyle ugruntowana, że uzyskaniu mandatu nie przeszkodziła mu prowadzona 

przeciwko niemu nadal wroga kampania tych samych środowisk prawicowych.. 

Przeciwnikom politycznym nie podobało się, że Lieberman był socjalistą, 

a przy tym pochodzenia żydowskiego. Jego wyjątkowa aktywność polityczna 

i zawodowa zaprocentowała popularnością wśród najbiedniejszych 

wyborców, we wszystkich środowiskach bez względu na narodowość. 

Od 1907 r. do zakończenia I wojny światowej nieprzerwanie Herman Lieberman 

był posłem do parlamentu wiedeńskiego. Uczestniczył w pracach sesji 

XVIII i XIX ( kadencja 1907-1911), a następnie XX i XXI (kadencja 1911-1918) 

tego parlamentu. W obu kadencjach Lieberman pracował w kilku komisjach[7] 

nabierając doświadczenia, które następnie wykorzystał w Sejmie II Rzeczypospolitej. 

Ignacy Daszyński określił Liebermana jako „ciętego prawnika, wodzącego 

rej nie jeden raz w komisji prawniczej oraz zajmującego się pilnie sprawami 

wojskowymi”[8]. To właśnie w trakcie prac w komisji wojskowej Reichsratu 

wiele nauczył się o organizacji i funkcjonowaniu armii, a także konstruowaniu 

budżetu wojska. Właśnie w oparciu o swoje doświadczenia parlamentarne 

w tym zakresie stał się już w owym czasie zwolennikiem armii opartej na pospolitym 

ruszeniu, a nie na wojsku skoszarowanym[9]. 

Łącznie w trakcie obu kadencji wiedeńskich Lieberman zabierał głos ponad 

sto razy i na tę liczbę składają się wystąpienia w postaci protestów wyborczych 

(Wahlprotest), wniosków zwykłych (Antragen), wniosków nagłych 

(Dringlichkeitsantragen), zapytań (Austragen), indywidualnie wygłoszonych 

większych mów (Reden) oraz wiele interpelacji (Interpellationen). 

Wielokrotnie również zabierał głos na posiedzeniach komisji prawniczej i 

wojskowej, których stanowisko niejednokrotnie prezentował, będąc sprawozdawcą[10]. 

Tematyka tych wystąpień mieściła się w bardzo szerokim spektrum 

tematycznym, ponieważ dotyczyła przestrzegania praw obywatelskich, 

społecznych, narodowościowych, wyborczych, a także kwestii wojskowych 

i ekonomicznych. 

Na podstawie zachowanych stenogramów posiedzeń Reichratu można 

stwierdzić, że wystąpienia Liebermana były zbudowane bez zarzutu, zarówno 

od strony logicznej jak i merytorycznej. Bez ryzyka nadużycia należy przy 

tym stwierdzić, że zauważalna jest w nich odwaga mówcy zarówno w dobieraniu 

argumentów oraz w sposobie ich wypowiadania. W swych wypowiedziach 

parlamentarnych potrafił być żartobliwy, ironiczny, a nawet sarkastyczny. 

Wyrażał się jasno i nazywał sprawy „po imieniu”, aczkolwiek zachowywał 

takt i kulturę wypowiedzi nawet wtedy, gdy zasadniczo nie zgadzał 

się ze swymi adwersarzami.. Aktywność parlamentarną w znacznym 

stopniu ułatwiała Liebermanowi biegła znajomość niemieckiego. Wszystkie 

jego wystąpienia były wygłoszone w tym języku[11]. 

- 106 -


Potrafił być niepokornym członkiem klubu parlamentarnego. Jednym z 

przykładów takiej postawy była sytuacja, jaka zdarzyła się zaraz na początku 

kadencji parlamentarnej 1907-1911. Zaraz na początku sesji parlamentarnej 

Lieberman złożył protest wyborczy. Opisał przypadek, który zdarzył 

się w Przemyślu przy ogłaszaniu wyników wyborów w 1907 roku. Przedstawił 

Izbie przebieg krwawych zajść, do których doszło w Przemyślu w 

dniu ogłoszenia wyników wyborów. Ich przyczyną była niechęć komisji wyborczej 

do ogłoszenia faktu wejścia do parlamentu Hermana Liebermana. 

Opóźniano to ogłoszenie, prowokując zniecierpliwienie wyborców, tłumnie 

zebranych przed ratuszem. W wyniku zamieszek poturbowanych zostało dotkliwie 

wiele osób; sto odniosło rany, zaś trzy zostały zabite, wprost zarąbane 

szablami. 

W swym wystąpieniu wygłoszonym tuż po ogłoszeniu wyniku wyborów 

na rynku przemyskim Lieberman przyrzekł swoim wyborcom, że poinformuje 

parlament o łamaniu prawa i słowa dotrzymał. Polscy socjaliści byli 

członkami koła parlamentarnego socjalistów zrzeszającego posłów tej opcji 

politycznej z całej monarchii austro-węgierskiej. Przewodniczącym koła był 

wybitny austriacki socjalista Victor Adler. Znając zamiary Liebermana, poprosił 

go, aby ten nie absorbował Izby na początku kadencji opisem incydentu 

o charakterze lokalnym. Lieberman nie posłuchał sugestii i swoje wystąpienie 

wygłosił (zgłosił uprzednio wniosek nagły - Dringlichkeitsantrag) narażając 

się na niezadowolenie Adlera, notabene wpływowego polityka austriackiego, 

bardzo wysoko cenionego przez cesarza Franciszka Józefa. Wystąpienie 

Liebermana, pierwsze w karierze parlamentarnej, było płomienne, 

ukazujące całą grozę wydarzenia oraz nagannego zachowania przedstawicieli 

władz lokalnych[12]. 

Pierwsza kadencja z udziałem Hermana Liebermana była o tyle wyjątkowa, 

że po reformie prawa wyborczego po raz pierwszy weszli w skład Izby 

przedstawiciele szerokich tzw. dołów społecznych[13]. Socjaliści reprezentowali 

interesy tej części elektoratu, a praktyka parlamentarna wskazywała, 

że nabierali oni coraz większego znaczenia z kadencji na kadencję. Należy 

przypomnieć, że gdy, w 1889 roku po przyjeździe na studia, Lieberman 

był po raz pierwszy w sali Reichratu, o posłach socjalistach, do tego zrzeszonych 

w oddzielnym klubie, nikt jeszcze nawet nie słyszał. W kadencji 1907- 

1911 była już zupełnie inna sytuacja. W dniu otwarcia sesji wielkie wrażenie 

na wszystkich obecnych zrobił sposób, a w jaki socjaliści rozpoczęli swoją 

służbę parlamentarną. Jako ostatnia grupa posłów, manifestacyjnie weszli 

na salę w ukształtowanym szyku, odziani w surduty z czerwonymi goździkami 

w klapach. Okazało się, że po lewej stronie sali nie było już miejsc, 

ponieważ zajęli je posłowie nie lewicowej proweniencji. Nie bacząc na to, 

posłowie socjaliści zajęli wolne miejsca po prawej stronie sali i rozpoczęli 

swoją kadencję[14]. 

Spory narodowościowe były jednym ze stałych elementów sytuacji politycznej 

w Reichracie a w 1910 r. kluby parlamentarne prezentowały ostre 

konflikty na tym tle. W zaistniałych okolicznościach, cesarz Franciszek Józef 

nie mogąc opanować sytuacji w Izbie, postanowił rozpisać w 1911 roku 

nowe wybory. Herman Lieberman miał obiekcje czy startować na drugą kadencję. 

W liście do Heleny Rosenbach pisał: „Zapewne wiesz, że parlament 

- 107 -


został rozwiązany. Byłem w ostatnich dniach tak zniechęcony, że postanowiłem 

więcej nie kandydować. Będziesz się uśmiechała sceptycznie, ale zamiar 

mój był szczery. Przez 3 wieczory walczyłem z komitetami partyjnymi i 

innymi instancjami, aż wreszcie uległem. Teraz rozpoczyna się dla mnie niemal 

nadludzka praca, walka ze wszystkim, co brudne niskie, walka nie z ideami 

i poglądami, ale ze wszystkim, co się w błocie pławi. Aż zgroza o tem pomyśleć. 

(…) Szanse moje są dobre, nawet panuje pewien entuzjazm dla mojej 

osoby. Oczywiście trudności będą wielkie i walka będzie zacięta. Na razie 

przeciwnicy szukają po całej Galicji kandydata, gdyż każdy, do którego się 

zwracają, boi się stanąć w Przemyślu”[15]. Mimo opisanych wahań, Lieberman 

ponownie wystartował i został wybrany posłem z okręgu przemyskiego. 

Podobnie jak przy poprzednim głosowaniu w 1907 roku, wybór Liebermana 

nie wzbudził w kręgach kościelnych i narodowo-demokratycznych zachwytu. 

Jednak to wola wyborców znowu była decydująca[16]. 

Po wybuchu I wojny światowej 44-letni wówczas Lieberman, nie wahając 

się wstąpił do Legionów. Okazało się, że w tych wyjątkowo trudnych czasach 

mógł dać kolejny dowód swojej odwagi. Ten niemłody jak na żołnierza 

polityk uznał, że nie wolno mu ominąć tak ważnej chwili dziejowej, która w 

ogólnie panującym odczuciu musiała doprowadzić do niepodległości Polski. 

Jako oficer, wziął bezpośredni udział w wielu wydarzeniach, bitwach i walkach 

mających miejsce na drodze do odzyskania niepodległości przez Polskę. 

Swą wojenną postawą potwierdził, że częstokroć przywoływana przez 

niego miłość ojczyzny i dążenie do odzyskania przez nią niepodległości, nie 

były pustymi hasłami, za którymi nie poszły w chwili próby czyny. Socjaliści, 

w tym Lieberman, mieli świadomości, że wojna musi przynieść odzyskanie 

niepodległości Polsce, jako przejaw konieczności dziejowej. Podkreślał 

to wielokrotnie w swych wystąpieniach wygłoszonych tuż przed wybuchem 

wojny. Jego ostatnie wystąpienie parlamentarne traktujące m.in. o związku 

między zbliżającą się wojną a odzyskaniem niepodległości przez Polskę było 

na tyle znamienne i ważne merytorycznie, że przywołane zostało przy podpisywaniu 

traktatu wersalskiego kończącego I wojnę światową[17]. 

Herman Lieberman odegrał niezwykle aktywną i ważną rolę w pierwszych 

dniach i tygodniach porządkowania chaosu politycznego, jaki zapanował 

w Przemyślu tuż przed zakończeniem I wojny światowej. Był członkiem 

Polskiej Rady Narodowej, utworzonej jako namiastki administracji rządowej, 

a także Prezydentem samozwańczej Republiki Przemyskiej, tworu 

wprawdzie nie istniejącego długo, ale niezwykle ważnego w chwilach grozy 

kończącej się wojny. W tym kontekście, warto przypomnieć, że wielonarodowe 

społeczeństwo Przemyśla nie było łatwe do zorganizowania. Mimo wieloletniego 

trwania we wspólnocie, w chwilach krytycznych na terenie miasta 

doszły do głosu spory na tle narodowościowym, które należało wyciszyć i 

ukierunkować na pozytywne działania społeczne. W końcowych tygodniach 

wojny, kiedy było już jasne, że formalne ogłoszenie niepodległości Polski jest 

kwestią czasu, w Przemyślu zapanował chaos i głód. Znalezienie rozwiązania 

tych problemów stanowiło ogromne wyzwanie dla miejscowych polityków. 

Jednym z tych, którzy próbowali, jak się okazało skutecznie, prze- 

- 108 -


jąć inicjatywę i ogarnąć sytuację był zakorzeniony od wielu lat w społeczeństwie 

przemyskim Herman Lieberman. 

Jego działalność na rzecz społeczności przemyskiej została doceniona 

przez wyborców wszystkich narodowości. Herman Lieberman w pierwszych 

w Polsce niepodległej wyborach do Sejmu Ustawodawczego, które 

odbyły w 26 stycznia 1919 roku., został wybrany posłem Ponownie wybrano 

go w 1922 roku. Wszedł jeszcze do Sejmu w wyborach 1928 r. i 1930 r., lecz 

tym razem, w obu przypadkach, z listy krajowej PPS. 

W trakcie tych kadencji, jak poprzednio w parlamencie wiedeńskim, wykazał 

się niezwykłą aktywnością, podejmując prace w kilku ważnych komisjach 

sejmowych. Pracował w komisji konstytucyjnej, prawniczej, wojskowej 

i regulaminowej. Wielokrotnie był sprawozdawcą z ramienia tych komisji. 

Wziął aktywny udział w uchwalaniu przepisów dotyczących powołania 

oraz zorganizowania armii, wykorzystując w tym zakresie ogromne 

doświadczenie i wiedzę, jakie wyniósł z parlamentu wiedeńskiego[18]. Był 

sprawozdawcą ustawy o nietykalności poselskiej prezentując pogląd, iż poseł 

w żadnych przypadku nie może zostać aresztowany. Taki szeroki immunitet 

uważał za podstawę gwarancji nie dla samego posła, lecz społeczeństwa, 

które poseł reprezentował. Ten pryncypialny pogląd odnosił do posłów 

wszystkich, bez wyjątku, opcji politycznych. Lieberman uważał, bowiem, że 

eliminowanie z działalności politycznej posłów opozycyjnych poprzez ich 

aresztowanie pod jakimkolwiek zarzutem stanowiło ogromną pokusę dla 

władzy wykonawczej. Prawo zabraniające w każdym przypadku aresztowania 

posła chroniło zasady demokratycznego państwa. Uregulowania w 

tym zakresie zaliczał do przepisów rangi konstytucyjnej[19]. Do takiej samej 

grupy przepisów uważał uchwaloną w 1923 roku ustawę o Trybunale Stanu, 

którą osobiście prezentował Sejmowi w imieniu komisji prawniczej[20]. 

Referował sprawy związane z polityką zagraniczną państwa przedstawiając 

stanowisko socjalistów w tym zakresie[21]. Brał udział w pracach nad 

konstytucją marcową, aczkolwiek socjaliści nie zgadzając się z wieloma jej 

zapisami, głosowali przeciwko jej uchwaleniu. Mimo takiej postawy swego 

ugrupowania politycznego, Lieberman po uchwaleniu konstytucji był gorliwym 

rzecznikiem jej przestrzegania. Referował także wiele ustaw regulujących 

szczegółowo problemy z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego 

oraz prawa pracy. Wypowiadał się na wiele rozmaitych tematów społecznych 

i prawnych, posługując się swą rozległą wiedzą historyczną oraz 

prawniczą. Między innymi wypowiedział się przeciwko ustanowieniu orderu 

Orła Białego, którym po latach został uhonorowany. Był mówcą potrafiącym 

zaciekawić, a czasem poruszyć zarówno zwolenników jak i przeciwników. 

Był aktywnym polemistą nieprzekraczającym jednak nigdy granic 

taktu i kultury wypowiedzi nawet wtedy, gdy w sposób zasadniczy nie zgadzał 

się ze swoim adwersarzem. Był za to szanowany nawet przez skrajnych 

przeciwników ideologicznych. 

Do czasu zamachu majowego socjaliści, mimo pewnego krytycyzmu w 

stosunku do polityki Józefa Piłsudskiego, oficjalnie popierali Komendanta i 

jego ocenę sytuacji politycznej. Poparli nawet sam zamach majowy uważając, 

że użycie siły, mimo wielu aspektów negatywnych, nie było całkiem pozbawione 

podstaw w istniejącej sytuacji politycznej. Jednak z upływem cza- 

- 109 -


su, i to już po kilku miesiącach, duża część socjalistów zaczęła odnosić się 

krytycznie do postępowania Józefa Piłsudskiego. Sam Herman Lieberman 

stawał się coraz bardziej surowym recenzentem polityki Marszałka oraz posunięć 

jego obozu politycznego. Drogi znacznej części socjalistów rozchodziły 

się powoli z obozem sanacji. Częściowo wskutek zbiegu okoliczności, 

a częściowo poprzez dokonany wybór, Lieberman stawał się personifikacją 

sprzeciwu socjalistów w stosunku do polityki prowadzonej przez obóz sanacji. 

Niewątpliwie decydujące znaczenie w tym zakresie odegrał proces ministra 

skarbu Gabriela Czechowicza przed Trybunałem Stanu. 

Herman Lieberman wygłosił w swoim życiu bardzo wiele wystąpień. Wygłaszał 

je jako działacz polityczny, a także jako parlamentarzysta. Był wytrawnym 

i doświadczonym prawnikiem, więc w swych wystąpieniach potrafił 

rzeczowo artykułować istotę prezentowanego stanowiska oraz poglądów 

osób w imieniu, których przemawiał. Jednak wystąpienie, jakie wygłosił 

na plenarnym posiedzeniu Izby jako referent Komisji Budżetowej przed 

uchwaleniem wniosku o postawienie G. Czechowicza przez Trybunałem 

Stanu oraz następne – mowa oskarżycielska przed tym Trybunałem, można 

bez cienia przesady nazwać jednymi z najważniejszych w jego całej karierze 

politycznej. 

Było tak po pierwsze dlatego, że sytuacja, pod względem merytorycznym, 

była absolutnie wyjątkowa i nie miała precedensu w najnowszej historii Polski. 

Dotychczas nie było bowiem precedensu w postaci postawienia konstytucyjnego 

ministra rządu przed Trybunałem Stanu. Było to wydarzenie wyjątkowe 

nie tylko w skali Polski, ale i Europy[22]. Po drugie było tak dlatego, 

że sytuacja polityczna, w której miał miejsce proces, była jednoznacznie 

oceniana już przez współczesnych jako walka polityczna opozycji – zjednoczonych 

we wspólnym froncie szeroko pojętych stronnictw lewicy oraz prawicy 

- z obozem rządowym dowodzonym przez Józefa Piłsudskiego. W końcu 

po trzecie dlatego, że oba te wystąpienia przesądziły ostatecznie o stosunku 

Józefa Piłsudskiego do Hermana Liebermana, a przez to o późniejszych 

losach posła! Józef Piłsudski redagując ostateczną listę polityków podlegających 

osadzeniu w Brześciu, osobiście zakreślił, między innymi, nazwisko 

Hermana Liebermana na tym wykazie[23]. 

Do procesu przeciwko Gabrielowi Czechowiczowi Sejm wybrał trzech 

oskarżycieli (oprócz H. Liebermana – J. Pierackiego i H. Wyrzykowskiego), 

lecz rola Liebermana była od początku wiodąca. Stał się głównym oskarżycielem. 

Ramy niniejszego tekstu nie pozwalają na dokładny opis podstaw oskarżenia, 

a także analizę wystąpień, zachowań oraz faktycznej postawy Liebermana 

w tym procesie. Konieczne jest jednak przypomnienie, że opozycja antysanacyjna 

– od lewa do prawa wyjątkowo zgodnie – nie godziła się z faktem 

wydania przez rząd z kasy państwowej ponad 500 mln złotych (prawie 1 budżetu!), 

bez koniecznej, wskazanej w konstytucji, akceptacji Sejmu. W szczególności, 

opozycja nie godziła się z przekazaniem z kasy państwowej, poza 

postanowieniami budżetu, bez zgody parlamentu, kwoty 8 milionów złotych 

na fundusz dyspozycyjny Prezesa Rady Ministrów w sytuacji, gdy zatwierdzona 

kwota tego funduszu wynosiła zaledwie 200 tys. złotych. Przekroczenie 

było zatem 40-krotne! Tajemnicą poliszynela było, iż pieniądze te przeznaczone 

zostały na wsparcie wyniku wyborczego BBWR w wyborach 1928 roku. 

- 110 -


Sposób postępowania, pryncypialność, a w tym elegancja w dochodzeniu 

do prawdy zaprezentowana przez Hermana Liebermana jako oskarżyciela 

przed Trybunałem Stanu wzbudziła uznanie nawet przeciwników politycznych. 

W jego wystąpieniach nie było napastliwości, słów świadczących o 

osobistych antypatiach. Prowadził oskarżenie godnie, mimo że sędzia przewodniczący 

nie ułatwiał mu zachowania takiej postawy. J. Piłsudski wyrażał 

się o Liebermanie w czasie trwania procesu w słowach wprost obraźliwych 

i pogardliwych. Poseł – oskarżyciel zaprezentował pryncypialną walkę o 

przestrzeganie prawa oraz zasad przyjętych w konstytucji marcowej. Stanął 

na gruncie legalizmu uważając, że skoro w państwie jest uchwalone prawo, 

to należy go przestrzegać! W szczególności, zaś, powinni przestrzegać prawa 

urzędnicy stojący najwyżej w hierarchii państwowej. 

Kończąc swoje płomienne wystąpienie oskarżycielskie w procesie przed 

Trybunałem Stanu Herman Lieberman apelując, nie tylko do wiedzy, ale i do 

sumień sędziów Trybunału Stanu powiedział: „Życie ucieka, ale niechaj potomni 

nie powiedzą, żeśmy nie mieli siły skierować Polski na drogę prawa, 

żeśmy się nie umieli przeciwstawić siłom, które chcą zepchnąć Polskę na poziom 

najniższego niewolnictwa duchowego, żeśmy byli obojętni, gdy prawo 

drżało przed siłą, myśląc tylko o własnym bezpieczeństwie. Ogłoście Panowie 

wyrok, który dowiedzie światu i krajowi, że jesteśmy społeczeństwem 

wolnych obywateli, a wasze nazwiska, Panowie Sędziowie, będą przekazane 

historii. Polska znajduje się na rozstajnych drogach: wschód czy zachód, samowola 

jednostki czy wola ogółu, panowanie prawa czy kaprysów i zachcianek 

ludzi wielkich i silnych. Ludność(…) czeka, bo wie, że wyniosły was 

zdarzenia historyczne na wielką wyżynę i Panowie Sędziowie nie dadzą się 

zepchnąć z tej wyżyny. Pamiętajcie, Panowie Sędziowie, że błąd popełniony 

w wyroku, spaść może na społeczeństwo szeregiem komplikacji, niebezpieczeństwa 

i cierpień. Polska nie może iść w przyszłość z tym, że siła idzie 

nad prawem.(…) Do kogo ma społeczeństwo się zwrócić jak nie do Was, 

Panowie Sędziowie, z żądaniem obrony tego prawa? Do kogo ma przyjść, 

jak nie do was, Panowie Sędziowie, władza ustawodawcza odarta ze swego 

najistotniejszego prawa? Gdzie ma znaleźć sprawiedliwość słaby, zdeptany 

przez siłę, jak nie w sądzie bezstronnym, odważnym i sądzącym według 

sumienia i prawa?(…) dajcie odpowiedź na to dręczące pytanie, przemówcie 

i powiedzcie, czy dalej tak ma być, że prawa ludności mają być deptane, 

a uszanowana tylko wola silnych i mocnych. Odpowiedzcie Panowie. Jesteśmy 

w punkcie zwrotnym historii i dlatego w imieniu prawa i sprawiedliwości, 

wolni od wszelkiej nienawiści i niechęci osobistej, dbali o interes 

państwa, opierając się na poczuciu prawnym milionów obywateli, którzy za 

nami stoją, prosimy was, Panowie Sędziowie, wypowiedzcie, że winien jest 

minister, który skupiwszy w swoim ręku ogrom władzy złamał rozmyślnie 

prawo i wymierzcie karę odpowiednią”[24]. 

W dniu 29 czerwca 1929 roku Trybunał Stanu wydał postanowienie o zawieszeniu 

postępowania, kierując materiały do Sejmu w celu dokonania dodatkowych 

ustaleń i wyjaśnień. Nakazał Sejmowi uzupełnić materiał dowodowy 

poprzez wyjaśnienie, na jakie cele, a więc na co dokładnie przeznaczono 

dodatkowo wydane z budżetu państwa środki[25]. Jednak nie takiego 

orzeczenia oczekiwał obóz Józefa Piłsudskiego i sam Marszałek! Spodzie- 

- 111 -


wano się, że G. Czechowicz zostanie uniewinniony, a okazało się, że nic tego 

uniewinnienia nawet nie zapowiadało! Dla obozu sanacji dobrym zakończeniem 

byłoby także umorzenie postępowania z jakiegokolwiek powodu, na 

jakiejkolwiek podstawie prawnej. Jednak wszystkie dowody wskazywały na 

to, że takie zakończenie procesu również nie nastąpi. 

Ogłoszone postanowienie wskazywało, że skazanie G. Czechowicza jest 

jedynie kwestią czasu, ponieważ sprawa, po dokonaniu wskazanych ustaleń, 

powinna była wrócić przed Trybunał. W kraju, opinia publiczna odebrała 

wyrok Trybunału Stanu jako triumf Sejmu, czego tak bardzo nie życzył sobie 

obóz sanacji. Trybunał dał wiarę zarzutom oskarżycieli i niemal przyznał rację 

opozycji, ale zwycięstwo parlamentarzystów okazało się być jednak pyrrusowym. 

Wykonując prace zleconą przez Sejm, Herman Lieberman wszedł 

na prostą drogę do twierdzy w Brześciu! 

Po krakowskim kongresie Centrolewu 30 czerwca 1930 roku, mimo podejmowanych 

jeszcze przez opozycję walk z sanacją o przestrzeganie zasad demokracji 

parlamentarnej, możliwości działania polityków opozycyjnych wyczerpały 

się. Po rozwiązaniu Sejmu w sierpniu 1930 r. żaden immunitet nie chronił 

już posłów. W nocy z 9 na 10 września 1930 r Herman Lieberman, podzielając 

los wielu innych polityków opozycji jakże odległych od socjalistów, został 

aresztowany i przewieziony do twierdzy w Brześciu. W czasie transportu, pod 

Siedlcami, został ciężko pobity przez funkcjonariuszy konwoju. Bijąc i poniżając 

zasłużonego dla państwa posła grożono mu, że zostanie zabity za sprzeciwianie 

się marszałkowi Piłsudskiemu. Wypomniano mu również w niewybrednych 

słowach żydowskie pochodzenie. W Brześciu Lieberman przeszedł wiele 

upokorzeń, a nadto ciężko rozchorował się z niedożywienia, chłodu i antysanitarnych 

warunków. Wielu współwięźniów, w tym Wincenty Witos w swych pamiętnikach 

i wspomnieniach podkreślali ciężki stan zdrowia Liebermana w samym 

Brześciu i długą rekonwalescencję po pobycie w twierdzy, a to w wyniku 

pobicia i szykan, jakich doświadczył. Należy podkreślić, że był on najstarszym z 

polityków, których uwięziono w twierdzy. Miał 60 lat. 

O tym, że Lieberman był pierwszoplanową postacią w procesie brzeskim 

świadczy fakt, iż proces ten opisany był w aktach sądowych jako prowadzony 

„przeciwko H. Liebermanowi i innym”. W praktyce karno-prawnej 

znaczenie takiego zapisu jest oczywiste. Mowy wygłoszone na tym procesie 

przez Liebermana weszły do najnowszej historii Polski jako wypowiedzi 

wybitne pod względem oratorskim i politycznym[26]. W wyroku ogłoszonym 

w 56-tym dniu procesu zwanego brzeskim, 13 stycznia 1932 r. Sąd 

Okręgowy w Warszawie wprawdzie uniewinnił oskarżonych od popełnienia 

czynu z art. 51,101 cz.I. kodeksu karnego z 1903 r., lecz skazał ich za czyn, 

nie łagodniej zakwalifikowany, z art. 102 cz.I w związku z art.100 cz.III kodeksu 

karnego. Wszyscy politycy stojący przed sądem skazani zostali za to, 

że w 1930 r. w Warszawie brali udział w spisku, utworzonym w łonie organizacji 

pozaparlamentarnej, zwanej popularnie Centrolewem albo Związkiem 

Obrony Prawa i Wolności Ludu albo komisją porozumiewawczą stronnictw 

lewicy i środka, wiedząc o tym, że spisek ten dążył do zamachu mającego na 

celu obalenie przemocą członków rządu sprawującego w tym czasie władzę 

w Polsce i zastąpienia ich przez inne osoby, wszakże bez zmiany zasadniczego 

ustroju państwowego, przy czym udział oskarżonych w tym spisku wyra- 

- 112 -

Jolanta Czartoryska Przegląd - Działalność Socjalistyczny parlamentarna 1-4/2012 Hermana Liebermana 

żał się w przygotowywaniu tego zamachu. Po kilkakrotnym „krążeniu” pomiędzy 

instancjami z powodu składania apelacji oraz kasacji do Sądu Najwyższego, 

wyrok stał się prawomocny w dniu 5 października 1933 roku. 

Mandat posła został wygaszony w grudniu 1933 roku. 

Mimo pobytu w więzieniu, i mimo nieprowadzenia żadnej kampanii wyborczej, 

w tzw. wyborach brzeskich, które odbyły się 16 listopada 1930 r., 

Herman Lieberman został ponownie wybrany posłem na Sejm Rzeczpospolitej 

z listy PPS. Jednak czynnej działalności parlamentarnej już nie podjął. 

Skutek, o jaki chodziło obozowi sanacyjnemu został osiągnięty. Opozycja 

została złamana. Ostatnie wystąpienie sejmowe Herman Lieberman wygłosił 

20 lutego 1933 roku, w trakcie 91 posiedzenia. Wypowiadał się na temat 

planowanych zmian w ustawie o szkolnictwie wyższym, wskazując, i tym razem, 

że polityka obozu sanacji zmierza do zniszczenia demokracji w Polsce. 

Pozostał wierny swoim poglądom na temat demokracji i parlamentu, jako 

koniecznego elementu jej funkcjonowania. 

W obawie o swoje zdrowie i życie, po procesie brzeskim, w którym został 

skazany na dwa i pół roku pozbawienia wolności, opuścił kraj, udając 

się na emigrację i już do Polski nie powrócił. Działalności politycznej jednak 

nie zaniechał. Początkowo przebywając we Francji, angażował się w prace 

Frontu Morges oraz Międzynarodówki Socjalistycznej. W dniu 21 grudnia 

1939 r Lieberman został wybrany wiceprzewodniczącym Rady Narodowej 

w Paryżu., organu będącego quasi-parlamentem na emigracji. W tym trzecim 

etapie działalności parlamentarnej Lieberman nie był już zbyt aktywny 

przede wszystkim ze względu na stan swojego zdrowia. Na początku 1940 

r we Francji powstał Komitet Zagraniczny PPS, którego Lieberman został 

przewodniczącym[27]. 

W dniu 3 września 1941 r został mianowany ministrem sprawiedliwości w 

rządzie W. Sikorskiego. Jednak nie pozostał długi na tym stanowisku, ponieważ 

21 października 1941 roku Herman Lieberman nagle zmarł w Londynie. 

Jak bardzo był popularny i poważany na obczyźnie świadczy fakt, że jego 

śmierć odbiła się szerokim echem w polskiej prasie emigracyjnej, nie tylko w 

Londynie. Wiele osobistości oraz towarzyszy walki z ruchu socjalistycznego wyraziło 

słowa żalu i ubolewania z powodu jego śmierci w oficjalnych enuncjacjach.. 

Słowa ubolewania płynęły z Jerozolimy, Belgii. USA, Rosji, Szwecji. 

Ukazująca się w Londynie wpływowa gazeta „The Times” w dniach 22 i 23 października 

1941 zamieściła krótkie informacje o śmierci polskiego ministra. 

Zarządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 21 października 1941 

r., opublikowanym w Dzienniku Ustaw nr 7, Władysław Raczkiewicz nadał 

Hermanowi Liebermanowi order „Orła Białego” „za zasługi w walce o Polskę, 

opartą na zasadach prawa i demokracji”. 

Jolanta Czartoryska, notariusz. 

Przypisy: 

[1] Pełna nazwa tego organu to Rada Narodowa Rzeczypospolitej Polskiej. 

Została powołana 9 grudnia 1939 r. we Francji. Rzecznikiem jej powołania 

był Wł. Sikorski. Rada ta pełniła role quasi-parlamentu polskiego na emi- 

- 113 -


gracji. Przewodniczącym Rady został wybrany sędziwy już wówczas I. Paderewski. 

Obok Liebermana wiceprzewodniczącym zostali T. Bielecki (SN) 

i S. Mikołajczyk (SL). Inauguracyjne posiedzenie Rady odbyło się w Paryżu 

w dniu 23 stycznia 1940 r. W większości obradom przewodniczył, w zastępstwie 

Paderewskiego, S. Mikołajczyk, jakkolwiek wielokrotnie kierował 

obradami również Herman Lieberman. Po kapitulacji Francji w czerwcu 

1940 r. Rada, wraz z rządem i prezydentem ewakuowana została do Londynu. 

Ostatnie posiedzenie Rady we Francji odbyło się 18 czerwca 1940 r 

w Libourne. Po podpisaniu układu z Rosją Sowiecka przez gen. Sikorskiego, 

doszło do ostrego kryzysu politycznego wśród polityków emigracyjnych 

i W.Raczkiewicz rozwiązał Radę Narodową w dniu 3 września 1941 r. Zob. 

więcej:. A.Jankiewicz, Rzeczpospolita bez parlamentu. Organa reprezentacji 

politycznej w latach 1939-1945, w: Dzieje sejmu polskiego, pod red. J. 

Bardacha, Warszawa 1993, s. 209-212; Górecki D., Polskie naczelne władze 

państwo na uchodźctwie w latach 1939-1990, Warszawa 2002, s. 28, 32,38- 

41,83; Patrz więcej na temat powołania H. Liebermana do Rady: K. Popiel 

„Wspomnienia polityczne” Warszawa 1983, s.118-119. 

[2] Zarządzenie Prezydenta ł. Raczkiewicza z dnia 21 października 1941 r 

opublikowanym w Dzienniku Ustaw nr 7. 

[3] Nazwisko Liebermana pojawia się zarówno w naukowych książkach dotyczących 

okresu, w którym żył i działał, jak i we wspomnieniach oraz pamiętnikach 

jemu współczesnych. Przez ponad cztery dziesięciolecia nazwisko 

Liebermana pojawiało się także w polskich i zagranicznych gazetach 

oraz czasopismach. Był Lieberman nie tylko politykiem, ale również aktywnym 

publicystą. W prasie rzeszowskiej i przemyskiej, a także krakowskiej 

i lwowskiej (patrz: „Postęp”, „Głos Przemyski”, „Nowy Głos Przemyski”, 

„Naprzód” i „Robotnik” w latach 1895-1935) zachowało się wiele artykułów 

jego autorstwa. Również w prasie wiedeńskiej, w szczególności w „Arbiter 

Zeitung”- gazecie austriackich socjalistów, można znaleźć teksty napisane 

przez Liebermana. Wielokrotnie przytaczano jego wystąpienia w okresie 

sprawowania mandatu poselskiego do parlamentu wiedeńskiego w latach 

1907-1918. Nazwisko Liebermana pojawiało się również w prasie włoskiej, 

francuskiej i angielskiej. We włoskiej prasie wystąpiło w szczególności 

w okresie, gdy trwała walka o polskie granice zachodnie na początku lat 

dwudziestych XX wieku i Lieberman prowadził, na zlecenie J. Piłsudskiego, 

polityczne akcje wśród włoskich socjalistów, aby poparli oni polskie postulaty. 

W prasie francuskiej – w okresie pobytu na emigracji we Francji po 1933 

roku – Lieberman publikował teksty i artykuły, szczególnie w prasie socjalistycznej. 

[4] Jego nauka w Krakowie odnotowana jest od 1890 r jako „studenta zwyczajnego”. 

Absolutorium otrzymał 1 października 1893 roku, zaś tytuł doktora 

praw – 12 maja 1894 r Corpus studiosorum Universitatis Iagellonicae in saeculis 

XVIII-XX Tomus III: K-Ł, s.966, Kraków 2009; Zob. także: kwestionariusz 

“Fragebogen” wypełniony osobiście przez Liebermana przed rozpoczęciem 

pierwszej kadencji w wiedeńskiej Radzie Państwa zawiera wpisy o studiach 

prawniczych w Krakowie, Paryżu oraz Wiedniu. http://alex.onb.ac.at 

[5] Jak napisał Artur Leinwand w książce „Poseł Herman Lieberman“ wydanej 

przez Wydawnictwo Literackie Kraków-Wrocław w 1983r (s.31,147) 

- 114 -


kancelarię tę Lieberman prowadził w Przemyślu do początku 1923r, kiedy 

przeniósł swoje centrum życiowe, a za tym i kancelarię, do Warszawy. Tutaj, 

najpierw przyjmował klientów przy Smolnej 18, a potem w Alejach Ujazdowskich 

22. Według ustaleń autorki w archiwum Naczelnej Rady Adwokackiej 

brak jest informacji o ustaleniach Leinwanda. 

[6] Szczególnie uroczyście obchodzony był w 1927 roku jubileusz trzydziestolecia 

przybycia Liebermana do Przemyśla, kiedy to w Domu Robotniczym 

urządzono akademię ku jego czci oraz uroczysty bankiet z udziałem 

wybitnych osobistości miasta oraz gości w osobach przywódców PPS. Patrz: 

AAN, sygn. 305/VI/38 k-235, 238,251,248; „Nowy Głos Przemyski” nr 3 z 

16.I.1927. 

[7] Pracował w komisji wojskowej (Wehrausschuss), mandatowej (Legitimationsausschuss), 

prawniczej (Justizauschuss), regulaminowej ( Immunitaetsausschuss) 

, ekonomicznej (Gebuerenausschuss) w trakcie XVIII sesji, w 

komisji do spraw węgierskich ( ungarischen Ausschuss) w trakcie XX sesji, 

w komisji budżetowej (Budgetausschuss) w trakcie XXII sesji. 

[8] I. Daszyński „ Pamiętniki” Warszawa 1957 s.10. 

[9] Analizując ten wątek jego poglądów trudno oprzeć się wrażeniu, że poseł-socjalista 

z Przemyśla znacznie wyprzedził swój czas, jeśli spojrzy się na 

dzisiaj przyjętą w Polsce koncepcję armii, w tym w szczególności powołania 

do życia Narodowe Siły Rezerwowe. 

[10] Według indeksu imiennego XVIII sesji (17.06.1907-04.02.1909) Reichsratu 

H. Lieberman złożył 29 interpelacji, wygłosił 7 większych mów (Reden) 

oraz 9 razy zabierał głos na posiedzeniach komisji parlamentarnych, 

do których należał; złożył 3 wnioski nagłe (Dringlichkeitsantragen), w tym 

w sprawie wydarzeń po wyborach w Przemyślu oraz wniosek w sprawie 

wydarzeń ulicznych również w Przemyślu. Był sprawozdawcą komisji w 17 

przypadkach. W trakcie XIX sesji (10.03.1909-11.07.1909) wystąpił 4 razy 

w komisjach, 1 raz był sprawozdawcą komisji, wystosował 6 interpelacji i 

wygłosił 1 większą mowę. W trakcie sesji XX (20.10.1909-20.03.1911) złożył 

12 interpelacji, 4 wnioski, 1 raz był sprawozdawcą komisji, 5 razy występował 

na posiedzeniach komisji, wygłosił 5 większych mów. W trakcie 

XXI(17.07.1911-25.07.1914) sesji złożył 1 protest wyborczy, 6 razy zabierał 

głos na posiedzeniach komisji, złożył 10 wniosków, był 3 razy sprawozdawca 

komisji, złożył 6 interpelacji, wygłosił 6 większych mów i skierował 7 zapytań. 

W trakcie XXII sesja (30.05.1917-12.11.1918 8 razy zabierał głos na 

posiedzeniach komisji, zgłosił 4 wnioski w tym 1 wniosek nagły, wygłosił 7 

większych mów, złożył 6zapytań skierowanych do członków rządu. Zob: 

Inhalt des Index XVIII session, I Teil Personenregister, II Abteilung: Mitglieder 

des Hauser der Abgeordneten. (s. 252-254), XIX session(s.97), XX session(s.164-165), 

XXI session (s.242-243), XXII sesion( s.220- 221); Źródło: 

Österreichische Nationalbibliothek ALEX-Historische Rechts-und Gesetzestexte 

Online. http://alex.onb.ac.at/ . 

[11] Zob. jako przykład: Stenografische Protokolle Haus der Abgeordnetten 

- 7 Sitzung der XVIII Session am 3.Julii 1907 s.552-560; 8 Sitzung der XVIII 

Session am 4. Julii 1907 s.707 -711; także na ten temat: „Naprzód” nr 250 

z 30.X.1917 r. , nr 270 z 23 XI 1917 r.; także: Herman Lieberman, Pamiętniki 

op.cit. s. 73-74. 

- 115 -


[12] Stenografische Protokolle – Abgeordnetenhaus – XVIII Session, 3 Sitzung 

am 25 Juni 1907 s. 65 oraz 7 Sitzung am 3 Juli 1907 s. 545-593 a także 

8 Sitzung Am 4 Juli 1907 s. 662-713; 

[13] John Van der Kiste, Franciszek Józef..op.cit,, s. 163. 

[14] Herman Lieberman w pierwszej swojej kadencji miał wyznaczone miejsce 

numer 210. Siedział bezpośrednio obok J. Moraczewskiego, zajmującego 

fotel nr 209 oraz nieopodal H. Diamanda, który najmował fotel nr 212 

a także I. Daszyńskiego (fotel nr 217). Każdy poseł miał wyznaczone miejsce 

do siedzenia, zgodnie z zasiadaniem w ławach poselskich przez poszczególne 

ugrupowania polityczne. W swej drugiej kadencji Lieberman zajmował 

miejsce nr 217 (w poprzedniej kadencji zajmowane przez Daszyńskiego, 

który przesiadł się na miejsce 212). Socjaliści siedzieli blisko siebie, tak więc 

w pobliżu siedzieli: Diamand, Adler, Pernerstorfer, Renner. J Moraczewski 

nadal zajmował miejsce oznaczone numerem 209. 

[15] Lieberman w tym liście prosił jeszcze Helenę Rosenbach o błogosławieństwo 

dla misji ponownego kandydowania przypominając, że gdy kandydował 

w 1907 r ona go pobłogosławiła i bardzo dobrze mu poszło- został 

wybrany. Jej życzliwy stosunek również pomógł mu bardzo w pierwszych 

krokach w parlamencie wiedeńskim, w którym nie „zginął w szarym 

tłumie,” czego się obawiał. Prosząc o to błogosławieństwo Lieberman podkreślił, 

że odkąd poznał Helenę, nie zaczyna żądnego ważniejszego przedsięwzięcia 

bez jej błogosławieństwa. Schlesinger Library, Radcliffe Institute, 

Harvard University, Cambridge, Mass. Zespół Helene Deutsch. Papers, 

1900-1983; 1905-1908 59 pp, 1909-1910 39 pp, 1909-1928 -107. 82-M143-- 

85-M247, carton 1, folder 1-3 HL to HD in polish (photocopies) - list oznaczony 

numerem – 88. 

[16] Liczba oddanych głosów w okręgu przemyskim nieznacznie zmalała, 

ponieważ otrzymał 3432 głosy, wobec 3533 w 1907 roku. Z. Konieczny, 

Ruch robotniczy w regionie przemyskim 1878-1948, Rzeszów 1986, s.45. 

[17] W 1919 r. kanclerz austriacki Karl Renner złożył wyciąg z tej mowy 

Liebermana do stenogramu konferencji pokojowej kończącej się traktatem 

z 10 września 1919 r. w Saint Germain jako dowód, iż wojnę wywołały nie 

Niemcy i Austria, lecz zwycięskie państwa, w tym i Polska, której przedstawiciele 

- zdaniem K.Rennera - również parli do wojny. Zob: Herman Lieberman, 

Pamiętniki, op. cit. s.82 oraz Stenografische Protokolle Haus der Abgeordnetten, 

129 Sitzung der XXI Session am 17,18 u.19 Dezember 1912 s. 

6280-6286. http://alex.onb.ac.at/. 

[18] SSU 8 pos. Z 27.II.1919 ; SSU 11 pos. z 7.III.1919. 

[19] SSU 28 pos. Z 8 IV 191 ; SSU 192 pos. z 2.XII.1920; SSI 262 pos. z 18 

XI 1921. 

[20] SSI 14 pos. z 10 II 1923. 

[21] SSU 11 pos. z 7 III 1919; SSU 81 pos. z 30 VII 1919. 

[22] Taki przypadek odnotowano w owym czasie jedynie w Grecji. 

[23] Felicjan Sławoj Składkowski w swych „ Strzępach meldunków” wspominał 

okoliczności, w których doszło do sporządzenia listy posłów aresztowanych 

tuż po rozwiązaniu Sejmu. I tak opisywał, że 11 sierpnia 1930 r został 

wezwany do Belwederu do J. Piłsudskiego, któremu zdał meldunek z 

toczących się dochodzeń po kongresie Centrolewu, jaki miał w miejscu 29 

- 116 -


czerwca 1930 w Krakowie. Marszałek analizował stopień winy poszczególnych 

posłów występujących na tym kongresie przeciwko władzy państwowej. 

To właśnie w tym momencie pojawił się w słownictwie Sławoja Składkowskiego 

termin „kondemnatki”, co w tamtych okolicznościach oznaczało 

po prostu aresztowanie poszczególnych posłów, którzy następnie uwięzieni 

zostali w twierdzy brzeskiej. Należy wyjaśnić, że termin „kondemnatka” pochodzi 

od słowa „kondemnata” oznaczającego w przedrozbiorowej Polsce 

zaoczny wyrok skazujący. Dalej wspominał Sławoj Składkowski, że w dniu 

30 sierpnia 1930 r Sejm został rozwiązany, a więc posłowie utracili swoje 

immunitety. Usunięto ostatnią przeszkodę do rozprawienia się z przedstawicielami 

opozycji. W dniu 1 września 1930 r Felicjan Sławoj Składkowski, 

zdając osobiście meldunek Marszałkowi Piłsudskiemu, przedstawił mu listę 

posłów już wówczas byłych, z „kondemnatkami”(a więc wyrokami Marszałka 

skutkującymi aresztowanie).„Marszałek własnoręcznie, zielonym ołówkiem 

zaznacza, kto ma być aresztowany i zamknięty w Brześciu”- F.S.Składkowski.„Strzępy 

meldunków”, s: 97 oraz s.105. 

[24] Landau Z. i Skrzeszewska B., Sprawa Gabriela Narutowicza przed Trybunałem 

Stanu. Wybór Dokumentów, Warszawa 1961, s. 185-186. 

[25] Lieberman wspominał, że po ogłoszeniu wyroku, stojąc niedaleko 

obrońcy Paschalskiego i G.Czechowicza słyszał, jak obrońca tłumaczył swemu 

klientowi, iż sprawa została przez ministra skarbu wygrana. Jednak sam 

oskarżony wiedział, że tak się nie stało i „ze smutkiem i przygnębieniem w 

oczach potrząsał głową niedowierzająco i nie dał sobie wmówić tego, czego 

w decyzji trybunału nie było. Przemawiało z niej bowiem mocnym głosem 

moralne zwycięstwo Sejmu”. Herman Lieberman, Pamiętnik, Wyd. Sejmowe 

1996, s. 273. 

[26] Patrz: Wielkie mowy historii, t.2, Wyd. Polityka, Warszawa 2006, s.308. 

[27] Zob: PPS. Wspomnienia z lat 1918-1939, tom II, Warszawa 1987, s. 

1311. W części zatytułowanej „Ważniejsze daty z dziejów Polskiej Partii socjalistycznej” 

napisane jest, że we Francji powstał Komitet Zagraniczny 

PPS, któremu przewodniczył H. Lieberman. 

- 117 -


Felietony 

Polityka bez masek 

Maria Szyszkowska 

Opresja systemów politycznych 

Przyjmuje się powszechnie, że ustrojem szczególnie dokuczliwym dla jednostki 

jest państwo totalitarne. Przyjmuje się także założenie, że każdy spragniony jest wolności. 

Wobec tego jej brak w ustroju charakteryzującym się monizmem światopoglądowym 

upoważnia nawet do zbrojnej interwencji przeciwko takiemu państwu. 

Mit wolności oraz mityczna ocena człowieka jako istoty jej spragnionej sprawia, że 

na przykład Polska wtrąca się w wewnętrzne sprawy Białorusi, mimo, że nie rozwiązaliśmy 

sprawiedliwie problemów ustrojowych u siebie. 

Trzeba podkreślić, że zarówno stalinizm, jak i na przykład hitleryzm jednoznacznie 

określał własną ideologię i nie ukrywał ograniczeń wolności obywateli. W państwach 

demokratycznych niejednokrotnie stwarza się pozory wolności. Sytuacja w 

państwach demokratycznych bywa zagmatwana i niejednoznaczna. Wzniosłym hasłom 

wolności, równości i braterstwa nie towarzyszą faktyczne działania. Nawet 

jawność tego ustroju bywa pozorna, ponieważ narastają obszary spraw, które nie są 

podawane do publicznej wiadomości. Mówi się wprawdzie o prawach człowieka, co 

jednak nie przeszkadza bezrobociu, braku opieki zdrowotnej, czy skracaniu czasu 

pobierania emerytur. Mówi się o wydłużeniu czasu pracy, ale w rzeczywistości szuka 

się oszczędności skracając czas wypłacania należnych świadczeń emerytalnych. 

Wielu myślicieli wykazuje związek demokracji z socjalizmem, poddając w wątpliwość 

możliwość demokracji w warunkach liberalizmu ekonomicznego. Chodzi 

nie tylko o wątpliwą równość obywateli wobec daleko idącego zróżnicowania materialnego 

społeczeństwa w warunkach kapitalizmu. Chodzi także o to, że demokracja 

przekształca się w czasach neoliberalizmu w ustrój państwowy, w którym dochodzi 

do głosu gra interesów oraz walka partyjna. Dobro wspólne jest wartością funkcjonującą 

jedynie w sferze werbalnej. 

Demokracja parlamentarna wobec siły oddziaływania partii politycznych staje 

się kosztownym balastem. Związanie dyscypliną klubową parlamentarzystów należących 

do określonej partii, skłania do pytania: czy nie wystarczyłby jeden przedstawiciel 

każdej partii w parlamencie, skoro posłowie mają głosować w sposób ujednolicony? 

A koszt utrzymywania parlamentarzystów jest duży. 

Warto przemyśleć sensowność wprowadzenia w niedalekiej przyszłości demokracji 

bezpośredniej zamiast parlamentarnej. Po pierwsze, wyborcy nie mogą mieć 

pełnego zaufania do parlamentarzystów, bowiem szukają oni głównie własnych interesów 

tworząc nowe partie, bądź przechodząc do partii, która – przynajmniej w 

warstwie słownej – głosi przeciwstawną ideologię. Mamy znakomite i rozczarowujące 

przykłady, by wymienić Zbigniewa Ziobro, Joannę Kluzik-Rostkowską, Bartosza 

Arłukowicza. Izabella Sierakowska kandydując w ostatnich wyborach korzystała 

z poparcia zarówno prawicy, jak i lewicy. Po drugie, powszechność Interne- 

- 118 -

Przegląd Socjalistyczny Felietony 

1-4/2012 

tu umożliwi wkrótce demokrację bezpośrednio, której koszt byłby znacznie niższy 

od obecnej. Ponadto nie poprzez zawodnych często pośredników, każdy wyrażałby 

własną wolę. 

Bezideowość w państwach demokratycznych narasta, a w Polsce stała się faktem. 

Ostatecznie do tej sytuacji doprowadziło odejście SLD od lewicowości, co wyraża 

się przede wszystkim w aprobacie dla liberalizmu ekonomicznego. Bardziej lewicowy 

wydaje się PiS, ponieważ Lech Kaczyński starał się ograniczać procesy prywatyzacji. 

Opresja płynie dla obywateli ze strony państw demokratycznych w sposób mniej 

jednoznaczny, niż ma to miejsce w państwach totalitarnych. Jako opresję należy 

ocenić zdominowanie świadomości obywateli stosunkiem do rzeczy zamiast do drugiego 

człowieka oraz ideałów. Powstaje problem, którego nie można jednoznacznie 

rozstrzygnąć. A mianowicie, czy rozwojowi duchowemu człowieka bardziej sprzyja 

państwo przesycone nawet negatywnie ocenianą ideologią – czy państwo, w którym 

zachęca się do bogacenia, do zaspokajania własnych, egoistycznych interesów, 

do konkurencji, rywalizacji i sukcesu. 

Nawet język, który używa się obecnie w Polsce wskazuje na faktyczną pogardę 

dla człowieka. Powstały nagle w uczelniach Katedry Kapitału Ludzkiego lub Społecznego, 

używa się nazwy świadczeniobiorca zamiast pacjent, czy podmiot edukacyjny 

zamiast człowiek. Polityków bez żadnego powodu określa się mianem elity. 

Wielu z nich, z powodu agresji, prywaty czy bierności nie nadaje się do tego, by stanowić 

wzór do naśladowania. 

Błędy polityczne zarzuca się Łukaszence, wtrącając się w sposób nieuprawniony 

w sprawy wewnętrzne innego państwa. Poglądy na temat Julii Tymoszenko są podzielone 

i nie ma uzasadnienia, by piłkarskie Euro zamieniać w polityczne rozgrywki. 

Jeżeli bierze się w obronę byłego polityka w innym kraju, to powstaje pytanie bez 

odpowiedzi: dlaczego nawet chrześcijańscy kapłani w katolickim państwie nie wyrażają 

protestu z powodu nękania generała Jaruzelskiego. Czy deklaracje o miłości 

chrześcijańskiej mogą pozostawać jedynie pustymi słowami? 

Opresja systemu politycznego, jakim jest demokracja, wyraża się w zgodzie na 

zróżnicowanie materialne społeczeństwa na tyle głębokie, że miliony Polaków cierpią 

niedostatek i nędzę. Opresja wyraża się także w tym, że państwo demokratyczne 

chce się pozbyć trudu zarządzania gospodarką, koncentrując uwagę głownie na 

wojsku, zbrojeniach i pobieraniu podatków. Zamykane są szkoły, szpitale, budynki 

poczty. Ponieważ wygodniej rządzić niedouczonym społeczeństwem, więc bezwolnie 

przejmuje się u nas edukacyjny system boloński. Doprowadzi on do obniżonego 

poziomu nauczania, co staje się szczególnie groźne, gdy zważy się równolegle upadek 

poziomu audycji telewizyjnych. Biurokracja, która towarzyszy rozwojowi demokracji 

oraz Unii Europejskiej, staje się także dotkliwa dla deklarowanej wolności 

człowieka. 

Prawo do nieposłuszeństwa obywatelskiego jest fikcją. Proponuje się wprowadzić 

zakaz strajków. Poza PPSem żadna partia polityczna nie krytykuje liberalizmu ekonomicznego, 

mimo, że zarysowały się jego fundamenty i w niektórych państwach zwycięża 

lewica. Lęk utraty pracy oraz decentralizacja związków zawodowych także hamują 

przejawy oporu wobec wadliwych rządów. Demokracja sprowadzona do deklarowania 

podstawowych wartości oraz do funkcjonowania instytucji demokratycznych 

– a w rzeczywistości zamieniona w grę rozmaitych interesów – nie broni już 

człowieka, bowiem państwo przestaje służyć obywatelom i pomagać im. 

Maria Szyszkowska, prof. zw. dr hab., filozof, Wydział Prawa i Administracji UW. 

- 119 -

Lech Kańtoch 

„Bądźcie Polakami” 


Obserwacje warszawskie 

Żyjemy w czasach niesłychanie dynamicznych zdarzeń, choć przede wszystkim 

medialnych. Z gąszczu wypowiedzi trudno jest wyłonić coś sensownego. I to z ust 

zwykłych ludzi, bo politycy i mężowie stanu mówią tak mądrze, że czasem nie wiadomo 

czy to nadaje się na plakat czy na płot. 

Nadal dyskutuje się, czy sobotnia manifestacja w Warszawie zgromadziła pół miliona 

czy też 50 tysięcy. W każdym razie przedsięwzięcie zorganizowane przez medialnego 

biznesmena – na etacie Ojca Dyrektora – było ważnym wydarzeniem. Ten 

znany z uczciwości duchowny – tak jak cały KK vide Komisja Majątkowa – powinien 

być specjalnie traktowany, przejrzystość finansowa, to przecież inna rzecz. Stąd powinniśmy 

go chyba – wzorując się na szakalu z „Księgi dżungli” – również nazywać 

„dobroczyńcą stoczni gdańskiej”. 

Z wielotysięcznego tłumu padały różne wypowiedzi. Można powiedzieć, że czasem 

„licytowano się” nawet w dobroci i miłości do bliźnich. 

Mnie zaskoczył głos jednego z jej uczestników wzywający – za pośrednictwem 

dziennikarza – „Bądźcie Polakami”. Jest to niezwykle krzepiące, bo przecież mógł 

on nas wyzwać od „komuchów” czy też „ZOMO”. A tu taka kultura, język życia i miłości. 

To tylko prośba byśmy dołączyli do Polaków, którymi jednak jeszcze nie jesteśmy. 

Mamy wysyp „premierów”. Po Tadeuszu Cymańskim – mianowanym przez Solidarną 

Polskę i jej bossa Zbigniewa Ziobro – jest „nominat” Prawa i Sprawiedliwości. 

Nastąpiło to po dramatycznym długim wyczekiwaniu, zgodnie z zasadami filmów 

– dreszczowców reżysera Hitchcocka. To z nich niewątpliwie korzysta Jarosław 

Kaczyński. Ogłosił to, na co wszyscy czekali. Jego kandydatem na premiera 

jest profesor Gliński. 

Dziennikarze odetchnęli z ulgą, bo wyczekiwanie zaczęło przekraczać granice 

dramaturgii. Wchodziło już w sferę filmowej groteski. Jest teraz problem, z kim i 

o czym ma parapremier Piotr Gliński rozmawiać. Bo liderzy opozycji jakoś się do 

tego nie kwapią. 

Jarosław Kaczyński jest w ofensywie, „słupki” mu rosną. Podobno zrównał się z 

Platformą. Ma też swoje struktury władzy. Żyjemy więc w krainie groteski – z jednym 

premierem i dwoma parapremierami. A także rządem na „emigracji” z siedzibami 

na Żoliborzu i Ochocie (adresy są utajnione przez PiS). On ma być jednak prezydentem 

RP. Przynajmniej tak mówi. Jest on też reżyserem całego tego medialnego 

– i nie tylko – zamieszania. 

A premier Tusk jest gdzieś ukryty we mgle. Może szuka jakiegoś pijanego dziecka. 

Bo tak się składa, że obecnie mamy już sezon na jesienne mgły. Może wciąż zastanawia 

się nad aferą związaną z Amber Gold. Bo poza doniesieniami mainstreamowych 

środków masowego przekazu chyba się coś kryje. Wciąż krążą informacje, 

że „wyeksportowano” 600 milionów złotych, gdzieś do „rajów podatkowych”. 

Czy to prawda? Kto to zrobił? Gdzie jest małżonka „bohatera”? Te pytania się jednak 

nasuwają. 

Nadal z niepokojem oczekujemy, kiedy premier rządu III RP wygłosi kolejne 

„exposé”. Poprzednie go tak zmęczyło, że przez miesiąc nic nie mówił i nie pokazy- 

- 120 -

Przegląd Socjalistyczny Felietony 1-4/2012 

wał się. Złośliwcy już dyskutują czy zapowiadane jest „dzieckiem wepchniętym w 

brzuch” czy może „przenoszoną ciążą”. Doprawdy trzeba by powołać zespół ekspertów 

– z udziałem kilku specjalistów od ochrony życia poczętego – by się wypowiedział, 

co do tego dylematu. A może by zapytać jakiegoś biskupa? Wszak oni są znawcami 

tych problemów najwyższej rangi. Nie ma wybitniejszych. 

Jest też inny problem z Donaldem Tuskiem. To aparatczyk z zawodu, niezbyt pracowity 

jak widać. Gdy był wicemarszałkiem Senatu RP nie znalazł czasu, by wygłosić 

choć jedno przemówienie. Jest człowiekiem bez charyzmy – choć w PO mówią 

o nim – że jest „dotknięty geniuszem Boga”. Ale chyba nie jest typem prawdziwego 

przywódcy. 

Na koniec kilka refleksji na temat układu w systemie władzy. Czyli wspólnych 

rządach – mimo siedmioletniej już „wojny” – Platformy Obywatelskiej oraz Prawa 

i Sprawiedliwości. Mówi się o nich krótko, że to PO-PiS. Ale to może niepoważnie 

brzmi. Lepsze jest określenie, że są oni „bliźniakami syjamskimi”. Przecież oni są 

tak bardzo nierozłączni. Będą trwać w tym uścisku aż do czyjejś śmierci. Czy może 

nawet dzień dłużej. 

To stawia nas obywateli III RP przed nie lada wyzwaniem. Bo o PO-PiS-ie już 

wszystko właściwie wiemy. I życzymy im, by jak najszybciej odeszli do historii. Ale 

poza nimi jest też lewica. Może to ona powinna się obudzić? 

Lech Kańtoch 

- 121 -

Socjalizm - tak, wypaczenia – nie 

Coraz mniej ludzi pamięta, że pierwsza 

„Solidarność” w końcówce sierpnia 

1980 roku uzyskała wielkie społeczne 

poparcie m.in. a może przede wszystkim 

na fali hasła „Socjalizm – tak, wypaczenia 

– nie”. To hasło funkcjonowało 

do roku 90. Później wszyscy nagle o nim 

zapomnieli. 

Te ostatnie dni sierpnia przypominają 

mi okres podobny, w 1980 roku. 26 

sierpnia po południu miałem dyżur w 

redakcji „Sztandaru Młodych”, jako jeden 

z zastępców redaktora naczelnego. 

Kraj był rozdygotany strajkami i narastającym 

konfliktem społecznym i politycznym. 

Władza się sypała, za chwilę 

miał ustąpić z funkcji I sekretarza 

Edward Gierek. 

Dotarła do nas wiadomość, że robotnicy 

na bramie Stoczni Gdańskiej im. 

Lenina wywiesili 21 postulatów adresowanych 

do władz. Również w Warszawie 

w gmachu Centralnej Rady Związków 

Zawodowych odbywała się wielka 

konferencja na temat sytuacji w kraju. 

Związki branżowe były blisko postulatów 

„Solidarności”, widziały jednak 

inną strategię, przede wszystkim rozliczenie 

odpowiedzialnych za zapaść 

kraju w ramach normalnych procedur 

prawnych. 

Pamiętam, że około godziny 14 teleksem 

dotarł z Gdańska materiał dziennikarski 

ówczesnego korespondenta gazety 

– Marka Ryczkowskiego na temat wydarzeń, 

dołączona była do niego treść 

21 postulatów. Godzinę później rozemocjonowany 

wpadł z konferencji w CRZZ 

ówczesny kierownik działu politycznego 

– Ryszard Naleszkiewicz z materiałem z 

tego wydarzenia. 


Blog prasowy 

- 122 - 

Około 16 zebraliśmy się w gronie kierownictwa 

redakcji, aby ustalić w ramach 

kolegium kształt numeru na 27 

sierpnia. Na czołówkę kwalifikowały 

się dwa wymienione materiały: relacja 

z Gdańska z postulatami i materiał 

z CRZZ. Decyzja zapadła, trzeba ją było 

realizować. 

W jakimś momencie w naszym gronie 

znaleźli się dwaj przedstawiciele Wydziału 

Prasy Radia i Telewizji KC PZPR 

– Mieczysław Krajewski i Jerzy Słabicki. 

Wydział sprawował nadzór nad gazetą, 

tak, jak i nad innymi w ówczesnym systemie. 

Obydwaj przedstawiciele władz 

partyjnych po zapoznaniu się z materiałami 

z miejsca je zaakceptowali, gorliwie 

namawiali nas do publikacji, choć w 

redakcji były obawy o konsekwencje. 

Pamiętam, że Mieczysław Krajewski 

zadzwonił linią rządową do zastępcy 

szefa cenzury i przekazał informację 

następującej treści: jest decyzja polityczna, 

aby w jutrzejszym Sztandarze drukować 

postulaty gdańskie. Proszę ich nie 

blokować. 

Po tym komunikacie przystąpiliśmy 

do dyskusji na temat pierwszej strony 

gazety na 27 sierpnia 1980 roku. Sprawa 

dotyczyła zdjęć tytułów, układu tekstów. 

Po dłuższej dyskusji wyłonił się 

następujący kształt konstrukcji strony: 

na górze idzie tekst z Gdańska i postulaty 

z tytułem „Socjalizm – tak”. Na 

dole strony tekst z CRZZ z tytułem „Wypaczenia 

– nie”. Taka konstrukcja była 

wielkim kompromisem pomiędzy obowiązującymi 

regułami a wielką polityką, 

która się wówczas działa i co wszyscy 

czuli. 

Jak ustaliliśmy, tak zrobiliśmy. Gazeta 

poszła do druku. Rano wydanie warszawskie 

wywołało furorę i skandal na

szczytach partyjnych, choć jak sądzę nie 

wszędzie. 

Mieczysław Krajewski się tłumaczył, 

ale nikt go z pracy w KC nie wyrzucił. 

Na rozmowę został zaproszony ówczesny 

redaktor naczelny – Jacek Nachyła. 

Też nikt go nie wyrzucił. 

„Sztandar Młodych” był na ustach 

wszystkich, szalały zakazane rozgłośnie 

zagraniczne. Do gazety dzwonili korespondenci 

zachodniej prasy. Byliśmy na 

ustach wszystkich. 

Postulaty nie ukazały się już na wydaniu 

krajowym Sztandaru 28 sierpnia. 

Do efektu politycznego wystarczyło wy- 

W obronie republiki 

Z okazji Narodowego Święta Niepodległości 

usłyszeliśmy z ust przywódców 

ugrupowań narodowych o konieczności 

obalenia republiki. Przed dwoma 

tygodniami doszły nas wieści o przygotowywanym 

zamachu na polskich parlamentarzystów. 

Sytuacja w Polsce staje 

się coraz bardziej napięta i właściwie 

nie wiadomo, co wydarzy się w najbliższej 

przyszłości. 

Czy naprawdę grozi nam coś w rodzaju 

zamachu stanu i zmiany ustroju? 

I czy musimy godzić się na to, by polskie 

życie polityczne zamieniało się w 

walkę już nie na idee i słowa, ale kamienie 

i materiały wybuchowe? 

Dnia 16 grudnia 2012 roku minie 

równo dziewięćdziesiąt lat od chwili zabójstwa 

prezydenta Gabriela Narutowicza 

przez Eligiusza Niewiadomskiego. 

Jest to data, która wstrząsnęła międzywojenną 

Polską, choć prawdopodobnie 

zbyt słabo, przysłonięta bowiem została 

innymi wydarzeniami, z zamachem 

majowym na czele. Jest to także data, 

którą wykorzystywali do swych własnych 

propagandowych celów komuniści 

po wojnie, epatując faszystowskimi 

elementami II RP dla uzasadnienia 

narzuconej przemocą władzy. W chwili 

Blog prasowy 

- 123 - 

danie warszawskie. Kilka dni później 

odszedł Edward Gierek. 

Jak pamiętam, w gronie redakcyjnym, 

które podejmowało wówczas tą historyczna 

decyzję znaleźli się: Jacek Nachyła, 

Wojtek Kochanowicz, Kazimierz 

Treger i niżej podpisany 


PS. Otwarte jest pytanie, czy „Solidarność” 

i jej elity wyrzuciły na zawsze 

swoje sztandarowe hasło z 1980 roku 

„Socjalizm – tak, wypaczenia – nie”. 

obecnej pamięć o tamtych wypadkach 

właściwie odeszła w zapomnienie we 

wspólnej pamięci narodowej. Wydaje 

się to nieco dziwne. 

Wydobycie z mroków pamięci tamtego 

dnia może, moim zdaniem, pomóc 

w zrozumieniu otaczającej nas rzeczywistości. 

Można chyba przyznać, że 

dziś, gdy tak wiele mówi się o zamachu 

na prezydenta Kaczyńskiego w Smoleńsku, 

śmierć głowy II RP, poniesiona 

po zaledwie pięciu dniach oficjalnego 

urzędowania, powinna być tematem 

na wskroś aktualnym. Obie śmierci 

urzędujących prezydentów nie wzięły 

się bowiem z niczego, ale były kulminacją 

pewnej atmosfery debaty publicznej, 

która doprowadziła do tak 

tragicznych skutków. Nikt nie wiąże 

tych dwóch faktów z naszej historii, a 

być może powinien, bo w takim ujęciu 

chwila obecna może stać się bardziej 

zrozumiała. Co więcej, prezydent Narutowicz 

zginął z rąk Polaka, mieniącego 

się obrońcą tej prawdziwie polskiej 

części naszego społeczeństwa, broniącej 

kraju przed wpływem mniejszości 

narodowych. Do dziś dnia grupki radykalnie 

nastawionej prawicowej młodzieży 

czczą pamięć zamachowca. I 

nikt nie protestuje, nikt nie widzi, że 

historia lubi się powtarzać. Zwłaszcza

tam, gdzie jej się nie zna lub przedstawia 

w planowo wykrzywionym świetle 

dla własnych celów. 

W dzisiejszej III RP sytuacja zdaje 

się powoli dojrzewać do nieuchronnej 

powtórki z historii. Tocząca się od kilku 

już lat wojna PO-PiS przyniosła już 

pierwsze ofiary. Nic nie wskazuje na to, 

by w najbliższym czasie sytuacja mogła 

ulec zmianie na lepsze. Przepaść 

między dwiema najsilniejszymi partiami 

rośnie z każdym dniem, a obaj przywódcy 

dostrzegają jedynie własne korzyści 

polityczne płynące do nich z racji 

posiadania jasno określonego przeciwnika. 

Większość obywateli naszego 

kraju głosuje bowiem przeciw komuś 

lub czemuś a nie za. Owo pęknięcie naszego 

kraju, tak licznie już przecież opisywane, 

będzie zatem wciąż pogłębiało 

się z każdymi nowymi wyborami i nikt 

nie jest w stanie przewidzieć, do czego 

doprowadzi w przyszłości. Zapewne do 

nowych ofiar... 

Poza samym parlamentem problemów 

jedynie przybywa. Pogłębiający 

się kryzys ekonomiczny jest kolejnym 

elementem zaostrzającym dyskurs polskiego 

życia publicznego. Coraz większa 

liczba zdesperowanych - tym samym 

gotowych na wiele - ludzi będzie 

niewątpliwie zasilać szeregi ekstremistycznych 

ugrupowań tak z prawej, 

jak i z lewej strony politycznego 

spektrum. A wówczas nietrudno przewidzieć 

rozwój wydarzeń. Czyż głupotą 

bądź mrzonką wydaje się dziś obawa 

przed atakami w naszym kraju na 

cudzoziemców, podobno zabierających 

pracę miejscowym? Czyż nie jest słuszny 

lęk przed tym, że od profanacji grobów 

ta młodzież niebawem przejdzie 

do atakowania żywych? 

Być może ktoś uzna to za zbytni pesymizm, 

ale w sytuacji, gdy państwo 

polskie jest nie tyle pogrążone w systemowym 

kryzysie, co właściwie umiera 

śmiercią powolną, tracąc siły każdego 

dnia, nie należałoby się przynajmniej 

zastanowić nad tym, co dalej? Ekstre- 


- 124 - 

mizmy z lewa i prawa tylko czekają na 

sprzyjającą chwilę, by przejąć wszystkich 

wykluczonych, pozostawionych 

samym sobie przez instytucje państwowe, 

podobno powołane do służby swoim 

obywatelom. Jeśli dziś tego nie widzimy, 

jutro może być już za późno. Już 

dziś coraz bardziej napastliwe hasła zyskują 

nowych zwolenników. Najłatwiej 

porwać za sobą ludzi oferując im proste 

wytłumaczenia, odwołując się do istniejących 

stereotypów. Pracę Polakom zabierają 

emigranci, polski rząd jest sterowany 

przez wrogich sąsiadów, a ekonomią 

rządzą jacyś tajemniczy ludzie, 

zapewne o zbyt długich nosach. Receptą 

jest rewolucja (narodowa czy internacjonalistyczna, 

co w gruncie rzeczy 

bez znaczenia, bo obie mają prowadzić 

do narzucenia siłą nowego porządku), 

która w rzece krwi ma przynieść 

oczyszczenie. 

Tragiczna śmierć prezydenta Narutowicza 

ma także znaczenie symboliczne 

z innych jeszcze powodów. Wydaje 

się bowiem, że to właśnie ta konkretna 

data mogłaby stanowić punkt zwrotny 

w walce z przejawami ksenofobii, rasizmu 

i łamania praw człowieka w naszym 

kraju. Nie możemy zapominać o 

tym, że to właśnie głosy mniejszości narodowych 

przyniosły zwycięstwo przyszłemu 

prezydentowi podczas wyborów 

dokonanych w Zgromadzeniu Narodowym. 

Dziś, kiedy Polska, po latach 

komunistycznego wcielania w życie endeckiego 

snu o monolitycznym narodowo 

państwie, zmienia się, otwierając 

po raz kolejny na przybyszów z różnych 

stron świata, tym ważniejsze jest 

pamiętanie, czym kończy się nienawiść 

wobec Innego. Niezależnie od tego, jak 

tę Inność postrzegamy. Nadal przecież 

mamy do czynienia z fizycznymi atakami 

na ludzi, którzy w jakiś sposób nie 

pasują do utrwalonego obrazu Polaka, 

czy to z powodu koloru skóry, wyznania 

czy choćby poglądów politycznych. 

Mimo upływu lat, mimo owego 

otwarcia się na świat i możliwość edu-

kacji poprzez zagraniczne wojaże, ataki 

na ludzi na polskich ulicach nie ustają. 

I wyraźnie wynika z tego, że zwyczajnie 

nie da się po prostu zamieść pod dywan 

pewnych problemów, które co jakiś 

czas wracają, z jeszcze większą siłą. 

16 grudnia powinien być zatem 

dniem szczególnym dla wszystkich 

tych, którzy widzą zagrożenie w rosnącym 

udziale przemocy w życiu publicznym. 

Przyzwolenie na jakiekolwiek 

akty przemocy, obojętnie czy to fizycznej 

czy słownej, napędzają jedynie 

spiralę nienawiści, która bardzo często 

będzie kończyć się śmiercią lub kalectwem 

innych ludzi. Już zresztą w wielu 

przypadkach tak się właśnie kończyła. 

Każdy zaś taki, nawet pojedynczy przypadek, 

to o jedną ofiarę za dużo. Dobra 

Czy to była przełomowa wizyta? 

Przez kilka ostatnich dni przebywał 

w Polsce patriarcha Moskwy i Rosji 

– Cyryl I. Podpisane zostało przez przywódców 

obydwu kościołów, katolickiego 

w Polsce i prawosławnego w Rosji 

ważne przesłanie, którego celem jest 

unormowanie wzajemnych relacji pomiędzy 

narodem polskim i rosyjskim, 

obydwoma kościołami, a w perspektywie, 

jak można się domyślać – państwami. 

Wizyta ta miała kilka warstw wzajemnie 

się nakładających, z których, 

jak można sądzić ważną była religijna, 

wychodząca z założeń ekumenizmu 

bliskich m.in. Janowi Pawłowi II, 

ale także jego następcy. Druga to polityczna 

wynikająca z pozycji patriarchy 

w Rosji, gdzie prawosławie jest faktycznie 

religią państwową oraz reakcji strony 

polskiej, gdzie polskim gospodarzem 

wizyty był prezydent Bronisław Komorowski. 

Na pokłosie wizyty religijnej składa 

się kilka elementów. Najważniejsze to 

zaprezentowanie zbliżonej oceny stanu 

i pozycji chrześcijaństwa w Europie i w 

Blog prasowy 

- 125 - 

to zatem data do ogłoszenia jej dniem 

tolerancji i poszanowania praw wszystkich 

mieszkańców Polski, bez względu 

na istniejące podziały etniczne, kulturowe, 

religijne czy polityczne. 

Jeśli uda się, przypominając postać 

prezydenta Gabriela Narutowicza, choć 

na chwilę wzbudzić refleksję o tym, do 

czego prowadzi pójście w stronę siłowych 

rozwiązań nabrzmiałych problemów 

społecznych, będzie to wielkim 

sukcesem. Jako ludzie lewicy powinniśmy 

zatem zwrócić szczególną uwagę 

na ten fakt i podnosić go nie tylko 

od święta. Rocznica śmierci prezydenta 

wydaje się być najlepszym punktem 

wyjścia do tego rodzaju działania. 

Krzysztof Mroczko 

świecie, gdzie wyraźnie zauważono postępującą 

laicyzację życia oraz podkreślenie 

upadku wartości moralnych, które 

przez wieki pod patronatem kościołów 

służyły utrwalaniu państw narodowych 

w Europie i strzegły cywilizację 

przed degradacją. Na gruncie tych ocen 

można domniemywać, że poprzez Polskę 

i polski kościół toczy się dialog Moskwy 

z Watykanem, który ma na celu po 

ponad pięciu wiekach rozłąki i wrogości 

zbliżenie obydwu wyznań chrześcijańskich. 

Można przypuszczać, że następnym 

ważnym krokiem w tym zbliżeniu 

może być wizyta papieża, Benedykta 

XVI w Rosji, która jest zapewne 

planowana, a Polska była miejscem rozmów 

na ten temat. 

Istotny jest jednak i chyba równie 

ważny wymiar polityczny tej wizyty 

– treść wspólnej deklaracji, wypowiedzi 

przedstawicieli obydwu kościołów, deklaracje 

a także komentarze polityków i 

mediów. Ważne są reakcje polityków w 

obydwu krajach a także w świecie. 

Media w większości krajów europejskich, 

ale i w Rosji, bardzo wyraźnie 

podkreśliły znaczenie tej wizyty dla 

relacji polsko-rosyjskich i możliwości

zbudowania nowego rodzaju stosunków 

pomiędzy państwami. Generalnie 

Europie zależy na dobrych stosunkach 

z Rosją, nie wynika to tylko z daleko posuniętych 

więzi na płaszczyźnie energetycznej. 

Rosja to wielki rynek i mocarstwo 

jądrowe, które po latach kryzysu i 

przebudowy wyznacza sobie przyszłość 

w realiach światowych. Lepiej być z Rosją, 

niż przeciw niej. Taką filozofię wyznają 

Amerykanie, Chińczycy, także 

Niemcy czy Francuzi. 

Z punktu widzenia interesów europejskich 

nie wszystkim jednak ta wizyta 

i deklaracja będzie się podobać. Chodzi 

o to, że wielu naszych partnerów w Unii 

ma poukładane dwustronne stosunki z 

Rosją, skutkują one ożywioną wymianą 

handlową, dobrymi relacjami politycznymi. 

Znalezienie się Polski w tej samej 

sytuacji, co inni, wobec rozwijającej się 

szybko Rosji oznacza potrzebę nowego 

spojrzenia na nasze miejsce w tych relacjach. 

Tym bardziej, że w XX wieku 

bywały okresy, kiedy Zachód załatwiał 

interesy z Moskwą poprzez Warszawę. 

Zimna wojna polsko-rosyjska, która 

trwa od lat z wydatnym udziałem części 

polskiej prawicy pod dyktando konserwatystów 

amerykańskich może ulec 

zakończeniu. Polska w ten sposób może 

wyjść, jako państwo w regionie, z pozycji 

przedmiotowej na podmiotową i w 

interesie zarówno własnym jak i europejskim, 

odgrywać istotną rolę strategiczną. 

Ważne jest przewartościowanie 

optyki kościoła w Polsce na relacje z 

naszym wschodnim sąsiadem. Zaprezentowana 

jawi się jako wybiegająca 

do przodu, wielopłaszczyznowa, zbliżona 

do tej, którą ujawniono w przededniu 

słynnego listu biskupów polskich 

do niemieckich z roku 1965. Jej filozo- 


- 126 - 

fia sprowadza się do sentencji: nie zapominamy 

przeszłości, ale ważna jest 

przyszłość. 

Kościół w Polsce, jak twierdzi publicysta 

Gazety Wyborczej, wychodzi 

z „mgły smoleńskiej”, świadczy o tym 

wypowiedź przewodniczącego Konferencji 

Episkopatu Polski. Sytuacja ta 

powoduje nową jakość na polskiej scenie 

politycznej. Przede wszystkim antyrosyjskość 

przestaje być miarą patriotyzmu, 

co z wielką konsekwencją lansowała 

znaczna część prawicy. W pułapce 

znalazł się PiS, stąd milczenie z jego 

strony i ostrożne wypowiedzi podrzędnych 

liderów. 

Wbrew niektórym opiniom, wizyta 

patriarchy Moskwy i Rosji w Polsce 

oraz jej dorobek jest wydarzeniem 

na miarę naszych czasów. Jego konsekwencje 

odczujemy w bliskiej, ale także 

w dalekiej przyszłości. Być może, tak 

jak dziś, po 50 latach jeździmy bez oporów 

do Berlina, tak i za kilka lat podobny 

stosunek będzie do podróży na 

wschód. 

Nie ulega dla mnie wątpliwości, że 

pod wpływem opinii kościoła polska 

prawica musi dokonać głębokiego rozliczenia 

z przeszłością i z własną tożsamością. 

Dotyczy to nie tylko katastrofy 

smoleńskiej, ale również roli i funkcji 

polityki historycznej, która od wielu 

lat odgrywa dla niej rolę spoiwa i oręża 

politycznego. 

Odnoszę wrażenie, że coraz bardziej, 

jako kraj demokratyczny, dochodzimy 

do sytuacji, w której pojawia się 

na scenie politycznej miejsce dla cywilizowanego 

ugrupowania o charakterze 

światłej chadecji. 

Andrzej Ziemski


Recenzje 

- 127 - 

Zbigniew Brzeziński 

Takiej biografii jeszcze nie czytałem. To fascynująca 

książka o człowieku, który swą działalnością 

odcisnął się na losach świata. Stało się tak dzięki 

niezwykle wyostrzonemu spojrzeniu na sprawy 

międzynarodowe, politykę zagraniczną USA 

i umiejętności trafienia przeciwnika w najbardziej 

czuły punkt – totalitarne podstawy systemu 

radzieckiego. Z tego powodu nie znoszono go w 

ZSRR. Bo Zbigniew Brzeziński to, „człowiek, który 

podminował Kreml”. 

Rewelacyjna książka 

Politykę tworzą ludzie. Stąd czynnik osobowy 

jest niezwykle ważny zarówno dla aktywnych postaci jak i dla opisujących ich działania 

autorów. Zwłaszcza jeśli autorowi uda się pokazać politykę od środka, a w 

niej człowieka z krwi i kości, zarysować głównych aktorów, sympatie i antypatie. Tu 

mamy do czynienia ze świetną robotą dziennikarską, lekkim językiem, krótkimi zdaniami, 

celnymi sformułowaniami, znakomitymi zdjęciami. A sam bohater przez całe 

życie budził swym działaniem liczne kontrowersje. 

Diagnoza jaką postawił Związkowi Radzieckiemu w swej pracy doktorskiej 

(„Permanentna czystka”) młody Zbigniew Brzeziński była prosta: system radziecki 

jest zbudowany na bezwzględnym podporządkowaniu społeczeństwa władzy partii 

komunistycznej, a posłuszeństwo wymusza się systematycznym terrorem i brutalnymi 

represjami. 

Pisał to w początkach zimnej wojny, gdy bladły wspomnienia Wielkiej Koalicji 

antyfaszystowskiej i ZSRR jako o sojuszniku. Tymczasem świadomość stosowania 

brutalnych metod przez władze radzieckie wyniósł Zbigniew Brzeziński z rodzinnego 

domu – od ojca Tadeusza Brzezińskiego, konsula II RP w Charkowie (1936 

– 1938). A także masakry polskich oficerów w Katyniu. 

Potwierdzenie metod stalinowskiego terroru znalazł też u badającego archiwum 

smoleńskiego NKWD Merle Fainsoda, u którego pisał doktorat na Harvardzie. 

. Wpadło ono w 1941 r. w ręce niemieckie, a po wojnie amerykańskie. Praca jego 

promotora pod tytułem „How Russia is ruled” zapoczątkowała badania sowietologiczne. 

Jest wciąż zaliczana do klasyki tematu. 

Takie spojrzenie na ZSRR, a także dążność do wyeliminowania rządów totalitarnych 

stało się celem Zbigniewa Brzezińskiego. Długoletnia polityka USA doprowadziła 

do ostatecznego upadku ZSRR. Ten kraj próbowano reformować, ale nie nigdy 

zmieniano istoty systemu politycznego. Wbrew światowym trendom w ZSRR ograniczano 

rozwój badań nad elektroniką komputerową, w czasie gdy Zbigniew Brzeziński 

zapowiadał w swej książce „Rewolucję technotroniczną”.


Dopiero „głasnost i pierestrojka” (otwartość i przebudowa) wprowadzone przez 

Michaiła Gorbaczowa zachwiały leninowsko – stalinowskimi podstawami ZSRR. 

A niewydolność systemu gospodarczego doprowadziła do „wielkiego bankructwa” 

Związku Radzieckiego. 

Rola Zbigniewa Brzezińskiego 

Nie sposób omówić wszystkie niezwykle kapitalne fragmenty książki. Jest ich 

mnóstwo, niemal na każdej stronie. Andrzej Lubowski pokazał jak korzystny dla 

świata był wkład Zbigniewa Brzezińskiego w politykę amerykańską. Pokazuje człowieka, 

który nie tylko zna politykę międzynarodową, politykę zagraniczną USA, ale 

rozumiał słabe punkty ZSRR. 

Od początku Zbigniew Brzeziński był krytycznie nastawiony wobec polityki siły 

stosowanej przez USA wobec ZSRR i traktowania systemu radzieckiego jako monolitu. 

To tylko umacniało blok radziecki i partie rządzące. Stąd jego sugestie by wspierać 

demokrację i swobody obywatelskie. Z jego inicjatywy w polityce amerykańskiej mówiono 

o „pokojowym zaangażowaniu” czy też „budowie mostów” do Europy Wschodniej. 

Zbigniew Brzeziński był też później krytycznie nastawiony wobec polityki odprężenia 

ze Związkiem Radzieckim. Uważał, że nie powinno być ono być całościowe, a 

nie dopuszczające do interwencji wojskowych ZSSR w Trzecim Świecie. 

Kluczowe znaczenie dla zmiany polityki USA wobec ZSRR miała telewizyjna debata 

prezydenta Geralda Forda z ubiegającym się o Biały Dom gubernatorem Jimmy 

Carterem. Kandydat demokratów – znakomicie przygotowany przez Brzezińskiego 

– zakwestionował tezę Forda, że nie ma już radzieckiej dominacji w Europie 

Wschodniej. Ale Ford brnął dalej i powiedział zdanie: „Nie wierzę, że Polacy uważają, 

że są pod radziecką dominacją”. Był to punkt zwrotny w kampanii prezydenckiej 

i obowiązującej doktrynie polityki zagranicznej USA prowadzonej przez republikanów. 

Spojrzenie po latach 

Patrząc po latach na ten okres – i czytając znakomitą książkę Andrzeja Lubowskiego 

– dostrzegam z perspektywy czasu, znacznie głębsze zmiany, jakie niosły 

krótkie rządy prezydenta Cartera i jego doradcy do spraw bezpieczeństwa narodowego 

Zbigniewa Brzezińskiego. Przede wszystkim było to odejście od XIX wiecznego 

metternichowskiego patrzenia na stosunki międzynarodowe w XX wieku. Czyżby 

Henry Kissinger czytał tylko o kanclerzu Metternichu a nie wiedział o Wiośnie Ludów, 

która zmiotła porządek po Kongresie Wiedeńskim? Ani o tym, co się stało z polityką 

zagraniczną II Rzeszy, gdy zabrakło kanclerza Bismarcka? 

To „jastrząb” Brzeziński uruchomił siły, które doprowadziły ZSRR do totalnego 

krachu. Były to prawa człowieka w krajach socjalistycznych, stawienie czoła interwencjom 

wojskowym ZSRR w Trzecim Świecie, a także „gonienie (ZSRR – L.K.) tak 

jak Chińczycy łapią wróble, aż do upadłego”. Oczywiście książkę rozpoczyna scena 

z Watykanu w październiku 1978 r., kiedy uśmiechnięty Jan Paweł II mówi: „Dziękuję, 

panie profesorze. Rozumiem, że to panu zawdzięczam pracę na Stolicy Piotrowej”. 

Papież czyni tu aluzję do kolportowanej przez Moskwę teorii, że za wyborem 

Karola Wojtyły na papieża stał Zbigniew Brzeziński. Ale jedną rzeczą jest kolportowanie 

teorii spisowych, a zupełnie inną fakt, że obaj pochodzili z Polski i znali realia 

swego kraju i bloku radzieckiego. Kolejną „perełką” jest wizyta w domu państwa 

Brzezińskich chińskiego przywódcy Deng Xiaopinga. Menu było oczywiście amery- 

- 128 -

Recenzje 

kańskie, ale „doradca prezydenta USA serwuje do niego rosyjską wódkę, prezent od 

ambasadora ZSRR Anatolia Dobrynina. Komunista heretyk jest rozbawiony, kiedy 

antykomunista Brzeziński podaje mu ulubiony trunek komunisty Breżniewa”. 

Tych „perełek” jest mnóstwo. Choćby nazwanie Zbigniewa Brzezińskiego przez 

szefa Partii Komunistycznej USA, Gusa Halla „Rasputinem ekipy Cartera” czy też 

zdjęcie z granicy pakistańsko – afgańskiej, gdzie trzyma w ręku karabin automatyczny. 

Profesor Brzeziński był też jednym z twórców „doktryny Cartera”, która wyrażała 

amerykański sprzeciw przeciwko groźbom – wówczas radzieckim – wobec prób 

ograniczenia transportu ropy z Zatoki Perskiej. 

Andrzej Lubowski pisze oczywiście o klęsce amerykańskiej polityki w Iranie w 

latach siedemdziesiątych. Tu zawiódł niewątpliwie cały amerykański system wywiadowczy, 

na co zwracał uwagę sam Zbigniew Brzeziński, mówiąc szefowi CIA, że 

jego studenci byli lepsi niż agenci wywiadu. Zajęcie ambasady USA w Teheranie, a 

później fiasko próby jej odbicia zadecydowało o porażce ekipy prezydenta Cartera. 

W międzyczasie doszło do powstania w Polsce „Solidarności”, co natychmiast 

postawiło na nogi administrację amerykańską. Od samego początku obawiano się w 

Waszyngtonie interwencji państw Układu Warszawskiego w Polsce. O tym jak prezydent 

Carter był zdeterminowany, by przeciwdziałać agresji mógł dowiedzieć się 

w 1997 r. w Jachrance marszałek Wiktor Kulikow. Zbigniew Brzeziński powiedział 

mu wprost, że wraz z całym sztabem byłby martwy trzy godziny po ataku na Polskę. 

Radziecki wojskowy był tym kompletnie zaskoczony. 

Zmiana administracji nie oznaczała spadku wpływów i pozycji Zbigniewa Brzezińskiego 

w USA. Często był zapraszany przez prezydenta Ronalda Reagana, który 

rozważał nawet czy nie mianować go swym doradcą. Bo ekipa republikańska miała 

ich aż sześciu – zupełnie nieznanych – w ciągu ośmiu lat. W zasadzie kontynuując 

kurs wyznaczony przez demokratów czyli Zbigniewa Brzezińskiego. 

Zbigniew Brzeziński był zapraszany do Pekinu, gdzie od Deng Xiaopinga usłyszał 

słynną poradę, jaką politykę ma prowadzić administracja Ronalda Reagana. 

Przywódca chiński mówił wówczas o „gonieniu wróbli”. Co znakomicie odebrał 

Zbigniew Brzeziński, a prezydent Reagan szeroko zrealizował. Tak też doszło do 

Okrągłego Stołu w Polsce, upadku ZSRR i całego systemu komunistycznego. 

Zmiany, jakie nastąpiły na świecie były przedmiotem analiz profesora Zbigniewa 

Brzezińskiego, tematem jego książek, które omawia Andrzej Lubowski. Do nich 

odsyłam czytelników. Na koniec chciałbym zwrócić uwagę na niezwykle krytyczną 

ocenę polityki prezydenta George’a W. Busha po ataku terrorystycznym w dniu 11 

września 2001 r. Zbigniewa Brzezińskiego „przeraziła skrajna arogancja, która jego 

zdaniem wepchnęła kraj w wir samodestrukcji i demoralizacji” . Do tej oceny nie 

trzeba ani nic dodać, ani nic ująć. Bo dziś widoczne są rezultaty. 

Książka Andrzeja Lubowskiego jest znakomicie napisana, natomiast Zbigniew 

Brzeziński jawi się jako niezwykle przenikliwy analityk i znawca problemów międzynarodowych. 

Taką opinię prezentuje na przykład Adam Daniel Rotfeld, były minister 

spraw zagranicznych. Jest lektura obowiązkowa dla tych, którzy chcą zrozumieć, 

jak myśl wybitnego stratega – a takim jest Zbigniew Brzeziński – kształtowała 

politykę zagraniczną USA. Można się zgodzić z tytułem, że jego polityka „podminowała 

Kreml”. 

- 129 - 

Lech Kańtoch 

Andrzej Lubowski, „Zbig, człowiek, który podminował Kreml”. Warszawa 2011 

AGORA SA ss. 304.


Willy Brandt. Wizjoner i realista 

Bestseller Petera Merseburgera o Willy Brandcie 

to fascynująca książka. Nie tylko jako biografia, 

ale jako punkt wyjścia do rozważań nad koniecznością 

dokonywania wyborów. Zarówno 

przez zwykłych ludzi, jak i polityków, tych przegranych 

i stających się mężami stanu. Zwłaszcza, 

gdy się żyje w czasach pełnych przeciwieństw i 

sprzeczności. Jest to dzieło nie tylko biograficzne, 

ale też znakomity przyczynek do historii stosunków 

polsko – niemieckich. I nie tylko. 

Historia spuszczona z łańcucha 

Żył w czasach niesłychanych napięć. Wychowywali 

go matka, dziadkowie i … ruch 

robotniczy. Socjaldemokracja owych czasów 

tworzyła odrębny od mieszczańskiego świat, 

organizowała życie poza rodzinami – grano 

w piłkę nożną, muzykowano, jeżdżono na wycieczki 

rowerowe. W wieku 17 lat – naruszał 

statut wiekowy SPD – wstępuje do partii by kontestować linię kierownictwa. Staje 

się jednym z liderów Socjalistycznej Partii Robotniczej (SAP). Mając 19 lat opuszcza 

Niemcy, gdzie do władzy dochodzi – przy wsparciu Watykanu – Adolf Hitler. 

Jako młody człowiek miał możność wyboru: albo opowiedzieć się za komunistami 

albo poprzeć hitlerowców. Tymczasem jako socjaldemokrata Herbert Ernst Karl 

Frahm wybiera emigrację. Przybiera nazwisko Willy Brandt. By w Norwegii działać 

w ruchu robotniczym i uprawiać dziennikarstwo polityczne. Obserwuje socjaldemokratyczne 

reformy, jakie wprowadzili w Norwegii socjaldemokraci. Później to 

on będzie je wprowadzał w RFN. 

Niezwykle ciekawe są opisy sytuacji w Hiszpanii ogarniętej wojną domową. 

Jest też mnóstwo odniesień do sytuacji w międzynarodowym ruchu robotniczym, a 

zwłaszcza jak działała NKWD w Hiszpanii. Fascynuje odwaga Willy Brandta – który 

pozbawiony obywatelstwa i ścigany przez Gestapo – jeździ do Berlina w tajnych misjach. 

Chodzi tam na koncerty pod dyrekcją Wilhelma Furtwägnlera. Lata międzywojnia 

to okres, o którym Jerzy Stempowski – publicysta paryskiej „Kultury” znany 

pod pseudonimem Paweł Hostowiec – mówił, że wówczas „historia została spuszczona 

z łańcucha”. Były to czasy dominacji dwóch totalitaryzmów: stalinowskiego 

i hitlerowskiego. Początek okresu niebywałych wręcz sprzeczności, które zmuszały 

ludzi do określenia się, dokonania wyboru. Tu Willy Brandt zdał egzamin celująco. 

Po wojnie powrócił do kraju jako korespondent prasy skandynawskiej. W 1948 r. odzyskał 

obywatelstwo niemieckie, by przyjąć nazwisko „Willy Brandt”. 

Willy Brandt należał do tego pokolenia socjaldemokratów, które musiało odpowiadać 

na absurdalne zarzuty stawiane przez prawicę niemiecką. Był oskarżany 

jako zdrajca, uciekinier, dezerter. Nawet kanclerz Konrad Adenauer przypomniał 

mu, że był dzieckiem nieślubnym. Co nie miało nic wspólnego ani z polityką, ani dobrymi 

manierami. W obronie Brandta stanął wydawca „Die Zeit” Gerd Bucerius, 

który zwrócił uwagę kanclerzowi, że „Pański atak na polityczną przeszłość Brandta 

znalazł szczególne uznanie tych, którzy tkwią jeszcze w narodowym socjalizmie”. 

- 130 -

Recenzje 

Jako polityk SPD szybko zrobił karierę. W 1957 r. został burmistrzem Berlina Zachodniego, 

kilka lat później przywódcą niemieckiej socjaldemokracji. Stał się znaną 

postacią w świecie polityki. Musiał twardo walczyć, bo administracja RFN była 

pełna ludzi z „brunatną przeszłością” a on w walce między demokracją a zniewoleniem 

stał po właściwej stronie. Można tylko wspomnieć, że sekretarzami stanu w 

urzędzie kanclerskim i MSW byli ludzie, którzy komentowali ustawy norymberskie 

i podpisywali listę 51 emigrantów, których III Rzesza pozbawiła obywatelstwa. W 

tym Herberta Frahma z Lubeki. 

W 1966 r. został wicekanclerzem i ministrem spraw zagranicznych w rządzie 

Kurta Georga Kiesingera. Byłego nazisty, niegdyś łącznika między ministerstwem 

spraw zagranicznych Joachima von Ribbentropa a ministerstwem propagandy Josepha 

Goebbelsa w hitlerowskiej III Rzeszy. 

Polityka wschodnia 

Trudno powiedzieć, co myślał Willy Brandt wchodząc w koalicję z chadecją i byłym 

nazistą jako kanclerzem. Ale z pewnością zdawał sobie sprawę, że w interesie 

Niemiec był taki układ rządowy. Gabinet z jego udziałem był czymś ważniejszym niż 

doktryny, emocje i osobiste przekonania, tego wymagała od niego odpowiedzialność 

za państwo. Wiedział też, że tylko on jest w stanie przełamać impas w stosunkach z 

ZSRR i PRL. Przemawiał za tym jego życiorys. I racje moralne, bo jako jeden z nielicznych 

Niemców walczył z faszyzmem. 

Willy Brandt przeszedł do historii dzięki swej „nowej polityce wschodniej”, która 

zakładała „zmiany poprzez zbliżenie”. Do tej pory RFN utrzymywała kontakty 

dyplomatyczne jedynie z ZSRR i nie uznawała granicy na Odrze i Nysie. Polityka 

wschodnia była polityką nadziei, rozminowania nienawiści i jawnej nieufności. To 

potrafiły wykorzystać władze PRL, z Władysławem Gomułką i Józefem Cyrankiewiczem. 

Było to niewątpliwie ukoronowanie ich rządów – układ z 7 grudnia 1970 r. 

Ale Willy Brandt zrobił coś więcej. Przykląkł pod Pomnikiem Bohaterów Getta. Ten 

gest ma setki interpretacji. Był przedmiotem zaciętych ataków ze strony niemieckiej 

prawicy. Różnie też odbierali go zwykli Polacy, nie mówiąc o kręgach rządowych 

PRL. Tym bardziej, że pamiętano niedawne Wydarzenia Marcowe i tak zwaną kampanię 

antysyjonistyczną. 

Okres rządów Willy Brandta był przełomowy w dziejach Europy, doprowadził 

do zbliżenia wschodu i zachodu Niemiec i Europy. Za „politykę pojednania” został 

pierwszym niemieckim powojennym noblistą – otrzymał w 1971 r. pokojową Nagrodę 

Nobla. Po ujawnieniu, że jego bliski współpracownik Guenter Guillaume okazał 

się szpiegiem NRD w maju 1974 r. ustąpił ze stanowiska kanclerza RFN. Został 

honorowym przewodniczącym SPD. Jako taki spotkał się z polskim przywódcą 

Edwardem Gierkiem w 1976 r. 

Socjaldemokrata 

Willy Brandt znany jest w świecie przede wszystkim z racji swych dokonań w 

polityce zagranicznej. Tymczasem w RFN jest nazywany „kanclerzem reform wewnętrznych” 

z racji rozwiązania szeregu problemów społecznych. Był na te sprawy 

niezwykle wyczulony. Za jego rządów wydatki na oświatę wzrosły z 16 do 50 miliardów 

marek, co trzecia marka szła na sprawy socjalne. 

Jego następca Helmut Schmidt uważa, że nigdy w Niemczech nie dokonano tylu 

reform socjalnych w tak krótkim czasie. Nastąpił rozwój opieki zdrowotnej, budow- 

- 131 -


nictwa mieszkaniowego ubezpieczeń społecznych tworząc modelowych rozmiarów 

„państwo socjalne” – chyba najbardziej rozbudowane na świecie. Publiczne wydatki 

na te cele zwiększyły się w latach 1969 – 1975 prawie dwukrotnie. Republika Federalna 

Niemiec stała się niedoścignionym „państwem dobrobytu”. 

To z inicjatywy kanclerza RFN Willy Brandta zaczęto w Europejskiej Wspólnocie 

Gospodarczej zwracać uwagę na kwestie socjalne. Z jego inspiracji dokonano w EWG 

historycznego zwrotu na paryskim posiedzeniu Wspólnoty w 1972 r. Ustalono tam, że 

„rozwój gospodarczy nie jest celem samym w sobie, a jego głównym zadaniem powinno 

być dążenie do zmniejszenia rozpiętości warunków życia, w czym powinni uczestniczyć 

wszyscy partnerzy socjalni”. Od jego czasów EWG stawała się mniej strukturą 

ekonomiczną, jaką dotąd była EWG, zaczęła przekształcać w bardziej wrażliwą na 

sprawy społeczne. To niesłychanie ważna część jego działalności politycznej. 

Przez szesnaście lat (1976 – 1992) Willy Brandt był przewodniczącym Międzynarodówki 

Socjalistycznej. Doszło do rozwoju ruchu socjalistycznego i socjaldemokratycznego, 

który nie ograniczał się już tylko do Europy, ale został rozbudowany w świecie 

przekraczając liczbę stu partii. W tym czasie Willy Brandt zaangażował się bardzo 

w sprawy rozwoju społecznego i gospodarczego państw Trzeciego Świata. Opracowany 

pod jego kierunkiem „Raport Brandta” z 1980 r. wzywał do drastycznych zmian 

w polityce wobec krajów tego regionu, domagał się by wyprowadzić go z kryzysu. 

Polityk realista 

Willy Brandt jest przykładem polityka realisty, który zna świat, wie, że znajduje 

się wobec sprzeczności i musi podejmować decyzje. W kategoriach porażki czy sukcesu 

musi być też oceniana jego „nowa polityka wschodnia”. On zdawał sobie znakomicie 

sprawę, że liczy się przede wszystkim timing, czyli czas podejmowania decyzji. 

Dobrze pamiętał jako burmistrz Berlina Zachodniego budowę muru berlińskiego 

przez szefa SED Waltera Ulbricha, gdy „wojna leżała na ulicy”, – przy bezradnym 

sprzeciwie Zachodu, a dotychczasowa polityka poniosła klęskę czy późniejsze 

wystąpienie prezydenta USA Johna F. Kennedy’ego – by czekać w nieskończoność 

na zmiany w systemie radzieckim. 

Wiedział, że Polacy właściwie odbiorą jego rozmowę – po przyklęknięciu pod Pomnikiem 

Bohaterów Getta – z Józefem Cyrankiewiczem, niegdyś więźniem KL Auschwitz. 

Źle na to do dziś patrzą jedynie późniejsi opozycjoniści solidarnościowi. 

Niektórzy widzą porażki Willy Brandta w rozmowach z Leonidem Breżniewem, 

Erichem Honeckerem czy Wojciechem Jaruzelskim. Ale z kim miał rozmawiać Willy 

Brandt? Nie zdawał sobie sprawy – o czym później mówił otwarcie – że jego 

„nowa polityka wschodnia” przyniesie takie zmiany. A przecież rozmowa z przeciwnikiem 

politycznym – uważnym za gangstera czy bandytę – nie musi oznaczać przyjęcia 

jego sposobu myślenia lub działania. 

Trzeba mieć pewien zasób zasad moralnych i w ich obronie umieć stać bez 

względu na okoliczności. Nie być ciasnym realistą robiącym tylko interesy z tyranami. 

Rozmowy z Leonidem Breżniewem przyniosły po pewnym czasie rezultaty. 

A czy ktoś próbował rozmawiać z Fidelem Castro? Chyba nie. Przynajmniej nikt 

z Waszyngtonu. 

Kilka uwag o książce 

Jest niezwykle gruba, ale nie napisał jej naukowiec, lecz dziennikarz. To duża 

różnica i zaleta. Można się z nią nie zgadzać, bo polityk – człowiek lewicy – może 

- 132 -

Przegląd Socjalistyczny Recenzje 1-4/2012 

wydawać się kontrowersyjnym tematem. Ja skoncentrowałem się jedynie na kilku 

kwestiach. Tymczasem książka liczy ponad siedemset stron. Jest mnóstwo wątków, 

szeroko zarysowane jest tło polityczne, gospodarcze i społeczne, nie mówiąc o charakterystykach 

wielu polityków. Nie ma nic na przykład, kogo dotyczył Pakt Ribbentrop 

– Mołotow, choć Merseburger szeroko pisze o analizach i artykułach Willy 

Brandta – wówczas bardzo czynnego dziennikarza. 

Willy Brandt nie był człowiekiem naiwnym. Rozmawiał z różnymi politykami, co 

do których możemy mieć bardzo krytyczną ocenę. Z początku bywały to dwa monologi. 

Później przekształcały się one w rozmowy, jak na przykład z sekretarzem generalnym 

KC KPZR Leonidem Breżniewem. Willy Brandt był człowiek zasad. I człowiekiem 

o przenikliwym umyśle, mówił też, co myśli. Ale nie powiedział czegoś takiego, 

na co zdobył się później „nieoceniony” George W. Bush, który w „oczach Putina 

dostrzegł demokratę”. 

I właśnie te rozmowy – oparte na posiadanych poglądach i wizji – przyniosły 

najwięcej. Chyba po czasie zaskoczyły nawet tak wielkiego realistę, jakim był sam 

Willy Brandt. 

- 133 - 

Lech Kańtoch 

Peter Merseburger, „Willy Brandt. Wizjoner i realista, 1913–1992”. Wydawnictwo 

Poznańskie 2012, s. 706 

Dlaczego ta książka? 

Nie znałem wcześniej profesora 

Krzysztofa Dunin-Wąsowicza, choć oczywiście 

o nim słyszałem. Był dla mnie kimś 

odległym, a jednocześnie bliskim ideowo. 

Pomysł książki pojawił się w styczniu zeszłego 

roku i od razu znalazł akceptację 

profesora. 

Prace nad książką trwały wiele miesięcy, 

wielogodzinne rozmowy ukazywały 

mego rozmówcę, jako postać wielowymiarową 

o ogromnym doświadczeniu 

i dorobku. 

Każda rozmowa z profesorem była olbrzymim 

wyzwaniem. Dorobek jego życia 

jest tak imponujący, że każdy rozdział zasługiwałby 

na osobną książkę. Dla mojego 

pokolenia, które szczęśliwie nie żywo 

a tych straszliwych latach okupacji i terroru, 

to tylko historia. Ja miałem to szczęście, 

że tej historii mogłem niejako dotknąć. 

Było kilka tematów, które interesowały 

mnie szczególnie. 

Po pierwsze to kwestia pomocy Żydom w czasie okupacji. To prawdziwy temat 

rzeka, ciągle jeszcze badany przez historyków. A zarazem bardzo kontrowersyjny.


Profesor Dunin-Wąsowicz to naoczny świadek tamtych wydarzeń, który zdał prawdziwy 

egzamin dojrzałości w tych nieludzkich czasach. Nigdy nie zapomnę, jak opowiadał 

mi o pomocy w stosunku do Żydów. Nie zastanawiał się ani chwili czy w 

ogóle pomagać, to dla niego było oczywiste. Zapewne według hitlerowskiego prawa 

byłby skazany na wielokrotna karę śmierci. Klimat, w którym wyrastał, z pewnością 

sprzyjał we wcześniejszym promowaniu idei tolerancji i walce z antysemityzmem. 

Żoliborz był wówczas dzielnicą wolną od antysemityzmu. Ta postępowa i inteligencka 

dzielnica promowała humanistyczne idee, wpisane w sztandary Polskiej 

Partii Socjalistycznej, która na Żoliborzu odcisnęła bogate piętno. Również atmosfera 

w jego rodzinnym domu sprzyjała bliskim relacjom międzyludzkim. Profesor 

mocno podkreślał fakt, iż sprawa pomocy Żydom w większości to była zasługa socjalistów, 

o których dziś się zapomina i niesprawiedliwie bardzo pomija... 

Drugim ciekawym etapem, który szczególnie mnie interesował to pobyt profesora 

w obozie koncentracyjnym KL Stutthof. Co może zainteresować czytelników to 

fakt, iż zasłanie do obozu profesor potraktował jako... wygraną na loterii! Dlaczego? 

Otóż wcześniej w wyniku wsypy wraz z całą rodziną znalazł się na Pawiaku, z którego 

ciężko było wydostać się o własnych siłach. Wszystko było lepsze od mordowni 

na Pawiaku... 

Wraz z bratem Markiem trafiają do obozu, który był najdłużej istniejącym obozem 

koncentracyjnym na terytorium Rzeczpospolitej. Funkcjonował już od 1 września 

1939 roku aż do maja 1945 roku. Profesor przebywał w obozie od maja 1944 

roku do stycznia 1945 roku. Doświadczenia, które tam nabył z pewnością odcisnęły 

swoje piętno. Był wszak naocznym świadkiem nie jednego ludzkiego dramatu i 

okrucieństwa, podkreślał, że bolało to, iż nie mógł nic zrobić. Jednak nawet w tych 

trudnych warunkach potrafił dzielić się jakże skromnymi racjami żywnościowymi z 

kolegami Żydami. Profesor podkreślał, że bardzo podziwiał więźniów radzieckich. 

Ich dumę, honor i odwagę. 

W książce znajduje się ciekawy przypadek dwóch radzieckich więźniów, którzy 

zdecydowali się na ucieczkę z obozowego piekła, którym jednak się nie udało. 

Podczas wykonywania kary śmierci krzyczeli z dumą - „Towarzysze! Nie bójcie się! 

Przyjdzie Armia Czerwona i nas oswobodzi!”. Ta scena wywarła na moim rozmówcy 

ogromne wrażenie, ale zapewne na całej reszcie również. 

Profesor wraz z bratem zdecydowali się na ucieczkę w styczniu, w momencie 

ewakuacji obozu. Zbliżała się już wielkimi krokami Armia Czerwona. Całe szczęście, 

iż udało się im zbiec do krewnych w Gdyni. Gdyby nie to, zapewne obaj zginęliby 

prędzej czy później. 

Profesor Krzysztof Dunin-Wąsowicz to nie tylko Sprawiedliwy Wśród Narodów 

Świata, więzień KL Stutthof, znakomity historyk, żołnierz AK pułku „Baszta”. 

To również - a może i przede wszystkim - socjalista. I to jest trzecia, najbardziej 

moim zdaniem ciekawa sytuacja z jego życia. Jego rodzinny dom nie był domem 

PPS-owskim. Ojciec profesora, mjr Władysław Dunin-Wąsowicz, był piłsudczykiem, 

wcześniej związanym z ruchem ludowym. Podobnie mama profesora, pani Janina 

- notabene również Sprawiedliwa – to wielka przyjaciółka Aleksandry Piłsudskiej. 

Oboje rodzice niejako więc sympatyzowali i byli związani z ówczesnym obozem 

władzy, Sanacją. 

Z kolei profesor od najmłodszych lat związał się z ruchem socjalistycznym. Jeszcze 

przed wojną należał do organizacji „Spartakus”, skupiającej socjalistyczną młodzież 

gimnazjalną. Po wojnie działalność organizacyjna się zwiększyła i przypadła 

na najbardziej aktywny etap w jego życiu. Czasy przecież nie były łatwe. Zniszczony 

kraj, masowa dezorientacja i początek walki komunistów o władzę. Istniała jeszcze 

- 134 -

Przegląd Socjalistyczny Recenzje 

1-4/2012 

wówczas niezależna PPS, która robiła wszystko, co się tylko dało, aby ratować pluralizm 

i demokrację w tych niełatwych warunkach. Profesor poznał w tym okresie 

wiele wybitnych postaci – premierów: Edwarda Osóbkę-Morawskiego i Józefa Cyrankiewicza, 

znanego działacza PPS Juliana Hochfelda i wielu innych. 

Ważny etap w życiu Polskiej Partii Socjalistycznej to niewątpliwie grudzień 1948 

roku, kiedy to zakończyła ona żywot w swojej pierwotnej formie. Profesor wspomina, 

że wcześniej o fakcie rozwiązania PPS i powstania jednej partii poinformował 

ich osobiście premier Józef Cyrankiewicz. Grobowa cisza wśród działaczy była chyba 

najlepszym komentarzem do tego faktu. Rozwiązanie PPS przerwało odradzającą 

się do życia partię, która była nadzieją dla wielu milionów Polaków. Sam profesor 

nie zdecydował się na zasilenie szeregów PZPR. Spotkał się przez to z wielu nieprzyjemnościami; 

tym bardziej jego postawa zasługuje na uznanie. 

Profesor był członkiem tylko jednej partii - Polskiej Partii Socjalistycznej! 

Mam nadzieję, że ta książka, wywiad-rzeka z profesorem Krzysztofem Dunin- 

Wąsowiczem znajdzie uznanie zwłaszcza wśród mojego, młodszego pokolenia. Jego 

droga życiowa bowiem może okazać się drogowskazem i przykładem, z którego 

można czerpać garściami. 

- 135 - 

Przemysław Prekiel 

Krzysztof Dunin-Wąsowicz, „Historyk, socjalista, pamiętnikarz”. Rozmawia 

Przemysław Prekiel. Instytut Wydawniczy „Książka i Prasa”. Warszawa 2012.


Życie na lewicy 

OPZZ kontra BCC 

Kierownictwo OPZZ wydało oświadczenie 

opublikowane w biuletynie w dniu 9 stycznia 

2012 roku. Odnosi się w nim do pomysłów 

BCC dotyczących zmian w Kodeksie pracy. 

- Mają one jednoznacznie antypracowniczy 

wymiar. Ich celem jest obciążenie pracowników 

a nie pracodawców kosztami narastającego 

kryzysu – czytamy w oświadczeniu. 

SLD chce likwidacji IPN 

SLD chce likwidacji Instytutu Pamięci Narodowej; 

w tej sprawie klub złożył w Sejmie 

projekt ustawy - poinformował na konferencji 

prasowej w dniu 17 stycznia 2012 roku 

rzecznik SLD Dariusz Joński. Wiceszef klubu 

Leszek Aleksandrzak przypomniał, że SLD 

składa projekt ustawy ws. likwidacji Instytutu 

po raz trzeci, ale wyraził nadzieję, że tym 

razem uda się go przeforsować. 

- Uważamy, że sprawy ścigania zbrodni powinny 

trafiać do prokuratur, jeśli rzeczywiście 

są zbrodniarze, to powinni być skazani. 

Związki w sporze z rządem 

Przewodniczący trzech największych central 

związkowych: Forum Związków Zawodowych, 

NSZZ „Solidarność” i Ogólnopolskie 

Porozumienie Związków Zawodowych poinformowali 

w dniu 17 stycznia 2012 roku o zawieszeniu 

udziału swoich przedstawicieli w 

pracach zespołów problemowych Trójstronnej 

Komisji do Spraw Społeczno-Gospodarczych. 

Wydali oświadczenie, że decyzja spowodowana 

jest łamaniem przez rząd obowiązującej 

w RP ustawy o Trójstronnej Komisji 

do Spraw Społeczno-Gospodarczych i wojewódzkich 

komisjach dialogu społecznego (Dz. 

U. z 18 września 2001 r. z późn. zm.), a tym 

samym lekceważeniem przez stronę rządową 

dialogu społecznego i organizacji partnerów 

społecznych, reprezentujących wobec rządu 

kilkumilionową rzeszę pracowników. 

Centrum Daszyńskiego 

21 stycznia 2012 roku odbyło się w Warszawie 

spotkanie w sprawie organizacji Centrum 

im. Ignacego Daszyńskiego, które roz- 

- 136 - 

poczęło swą działalność merytoryczną na początku 

grudnia ub. roku. W spotkaniu uczestniczyli 

przedstawiciele różnych nurtów lewicy, 

samorządowcy, dziennikarze, parlamentarzyści. 

Dokonano przeglądu możliwości 

otwarcia i działania placówki o charakterze 

eksperckim, która w imieniu lewicy byłaby 

w stanie formułować opinie i tworzyć 

programy dotyczące polityki modernizacyjnej, 

wspierając m.in. środowiska lewicowe w 

parlamencie i samorządach. 

Europosłowie przeciw ACTA 

Grupa europosłów SLD w Brukseli przedłożyła 

w dniu 23 stycznia 2012 roku Stanowisko 

Delegacji Polskiej w grupie Postępowego 

Sojuszu Socjalistów i Demokratów w 

Parlamencie Europejskim w sprawie porozumienia 

ACTA. Czytamy w nim, że Delegacja 

Polska wyraża swój sprzeciw wobec porozumienia 

Anti-Counterfeiting Trade Agreemen 

(ACTA).W obecnej formie porozumienie 

ACTA jest dla nas niemożliwe do zaakceptowania. 

Walne Zgromadzenie RS P-P-S 

W dniu 25 stycznia 2012 roku w Warszawie 

odbyło się Walne Zgromadzenie Stowarzyszenia 

Ruch Społeczny „Praca-Pokój-Sprawiedliwość”. 

Omówiono sytuację w 

środowiskach lewicy, wybrano nowe władze 

na kadencję 2012-2015. Podczas Walnego 

Zgromadzenia Stowarzyszenia dyskutowano 

o sytuacji w środowiskach lewicowych, 

o sytuacji społecznej w Polsce, także o konkretnych 

propozycjach programowych dotyczących 

działania w środowiskach ludzi pracy. 

Podkreślono bliskie związki stowarzyszenia 

z tradycją PPS i środowisk lewicy socjalistycznej. 

OPZZ przeciw podpisaniu ACTA 

Ogólnopolskie Porozumienie Związków 

Zawodowych opublikowało w swoim biuletynie 

w dniu 26 stycznia 2012 roku swoje 

krytyczne stanowisko wobec zamiaru przystąpienia 

Polski do układu ACTA oraz spraw 

jakości dialogu społecznego.

Rada Naczelna PPS 

28 stycznia 2012 roku obradowała Rada 

Naczelna Polskiej Partii Socjalistycznej. 

Omówiono sytuację polityczną w kraju i na 

lewicy. Przyjęto uchwały m.in. w sprawie 

zwołania 15 grudnia 41. Kongresu Partii i 

obchodów 120 lecia PPS. Bardzo krytycznie 

odniesiono się do sytuacji w kraju, szczególnie 

postępujących negatywnych skutków 

kryzysu w tym wzrostu bezrobocia, wzrostu 

cen, pogorszenia się warunków życia świata 

pracy. Działania informacyjne rządu określono 

jako skrajnie nieodpowiedzialną propagandę 

sukcesu, która rażąco odbiega od problemów 

przeciętnej polskiej rodziny. 

Omówiono kompleks problemów związanych 

z sytuacją na lewicy, rozdrobnieniem 

i upadkiem lewicowego etosu, brakiem wyrazistości 

funkcjonujących dziś ugrupowań. 

Przyjęto założenie organizacji święta 1 Maja, 

biorąc pod uwagę PPSowską tradycję w walce 

o prawa i poziom życia ludzi pracy. 

Rada Strategii Programowej SLD 

W dniu 20 lutego 2012 roku odbyło się 

pierwsze posiedzenie Rady Strategii Programowej 

SLD powołanej po ostatnim Kongresie 

tej partii. W spotkaniu jako zaproszeni goście 

uczestniczyli m.in. przedstawiciele PPS, UP, 

ROG, OPZZ i ZNP. Spotkanie odbyło się na 

temat: „Kapitalizm na zakręcie. Kotwice lewicowości 

100-letniej historii niepodległości 

Polski”. Zagajenia do dyskusji wygłosili prof. 

Danuta Waniek i prof. Jacek Raciborski. 

Dyskusja koncentrowała się wokół problemów 

współczesnej polskiej lewicy politycznej 

i społecznej, która od dłuższego czasu 

(ponad 10 lat) traci poparcie społeczne i nie 

udaje jej się odbudować poprzedniej pozycji 

parlamentarnej. Zwrócono uwagę na negatywne 

uwarunkowania rozwoju lewicy wynikające 

z postępu globalizacji i zmiany oblicza 

współczesnego kapitalizmu, który jest 

dziś absolutnie inny niż 25 lat wcześniej. 

Podniesiono również problem ideowości, 

czego brakuje przez ostatnie lata polskiej lewicy 

zajętej głównie naprawianiem kapitalizmu. 

PPS a myśl polityczna Zaremby i Ciołkosza 

Komisja Historyczna PPS zorganizowała 

w dniu 27 lutego 2012 roku konferencję poświęconą 

działaczom PPS zagranicą - Adamowi 

i Lidii Ciołkoszom oraz Zygmuntowi 

Zarembie. Referaty wprowadzające wygło- 

Przegląd Życie Socjalistyczny na lewicy1-4/2012 

- 137 - 

sili prof. Anna Siwik, prof. Andrzej Friszke 

oraz Leonard Dubacki, członek kolegium redakcyjnego 

„Przeglądu Socjalistycznego”. 

Zawiązki przeciw 

Biuletyn OPZZ donosi, że 29 lutego 2012 

r., w trakcie 9. posiedzenia Sejmu, na którym 

odbyło się pierwsze czytanie zgłoszonego 

przez OPZZ projektu ustawy o możliwości 

przejścia na emeryturę po przepracowaniu 

35 lat przez kobietę i 40 lat przez mężczyznę. 

Przed gmachem Sejmu odbyła się manifestacja 

związkowców dla poparcia tego projektu 

i przeciwko projektowi rządu Donalda 

Tuska podniesienia wieku emerytalnego kobiet 

i mężczyzn do 67 lat. 

W manifestacji uczestniczyło ok. 4000 

związkowców z OPZZ, NSZZ „Solidarność” 

i Forum Związków Zawodowych. 

W PPS rozmowa o przyszłości 

29 lutego 2012 roku odbyło się zebranie 

największego w Warszawie koła PPS Warszawa-Śródmieście. 

Dyskutowano w kontekście 

podjętych przez Radę Naczelną PPS 

uchwał na temat przyszłości PPS, głównych 

zadań partii. Podkreślono potrzebę umacniania 

samodzielności i niezależności bytu partii, 

szczególnie w świetle powinności historycznych. 

Koło PPS Warszawa-Śródmieście dyskutowało 

nad projektem deklaracji politycznej 

noszącej roboczy tytuł: „PPS na XXI wiek”. 

Sejmik Kobiet Lewicy 

4 marca 2012 roku pięć tysięcy kobiet 

przyjechało do Warszawy na organizowany 

przez SLD Sejmik Kobiet Lewicy. Główny temat: 

przemoc wobec kobiet. W sejmiku, który 

odbył się w Sali Kongresowej uczestniczyły 

przedstawicielki różnych zawodów i pokoleń. 

Były też członkinie PPS. 

Lider Sojusz zapowiedział, że jego partia 

będzie zabiegała o to, aby nie zapomniano 

o dramacie kobiet wobec, których stosowana 

jest przemoc i uruchomi różne formy 

pomocy. 

Konferencja – Edward Abramowski 

W dniach 5 i 6 marca 2012 roku w Nałęczowie 

odbyła się pod patronatem naukowym 

prof. Marii Szyszkowskiej konferencja 

„Edward Abramowski oraz znaczenie spółdzielczości 

w dobie globalizacji”. Podczas 

konferencji omówiono zagadnienia dotyczą-

ce idei Edwarda Abramowskiego z przełomu 

XIX i XX wieku i ich aktualności w obecnej 

sytuacji pogłębiającego się kryzysu gospodarki 

neoliberalnej. Bardzo żywa, dwudniowa 

dyskusja wskazała, że w wielu rejonach 

świata zarówno w teorii, jak i w praktyce 

idee Abramowskiego nie okazały się utopią 

i znajdują zastosowanie w rozbudowanych 

strukturach m.in. spółdzielczości. Dotyczy to 

zarówno Skandynawii jak też wielu krajów 

europejskich a także USA i Kanady. W konferencji 

uczestniczyło ponad 50 osób ze środowisk 

naukowych z całego kraju. 

Manifa 2012 

Kilka tysięcy osób maszerowało w dniu 11 

marca 2012 roku w warszawskiej 13. Manifie 

zorganizowanej przez Porozumienie Kobiet 

8 Marca. Podobne zebrania i manifestacje 

odbyły się w wielu dużych miastach 

w Polsce. W warszawskiej manifie uczestniczyły 

głównie kobiety, ale było też wielu mężczyzn. 

Dzieci jechały na specjalnej platformie. 

Z całej Polski przyjechały reprezentantki 

związków zawodowych: pielęgniarek i położonych, 

Związku Nauczycielstwa Polskiego 

i górnicy z Sierpnia’80. Przyszli też politycy, 

m.in. wicemarszałek Sejmu Wanda Nowicka 

i Janusz Palikot. 

Pomnik Kazimierza Pużaka 

14 marca 2012 roku zebrał się w Warszawie 

Społeczny Komitet budowy pomnika Kazimierza 

Pużaka, jednego z czołowych działaczy 

PPS okresu wojny i okupacji, przewodniczącego 

Państwa Podziemnego. Komitet 

działa od kilku lat. Jego celem jest doprowadzenie 

do powstania projektu i postawienia 

pomnika Kazimierzowi Pużakowi. 

Podczas posiedzenia podjęto postanowienia 

dotyczące przyspieszenia realizacji tego 

projektu, który ze względów historycznych, 

ale także politycznych wydaje się być niezwykle 

ważny. 

Kazimierz Pużak należy do grona bohaterów 

Polskiej Partii Socjalistycznej. 

Przeciw zakłamywaniu historii 

10 marca 2012 roku w Siedlcach podczas 

II Zjazdu Powiatowego Sojuszu Lewicy Demokratycznej 

podjęto uchwałę w sprawie 

powołania przez SLD ośrodka badań historycznych, 

którego celem byłoby wskazywanie 

obiektywnych faktów historycznych, dotyczących 

szczególnie okresu wojny i PRL. 


- 138 - 

W podjętej uchwale II Zjazd Powiatowy Sojuszu 

Lewicy Demokratycznej wzywa władze 

krajowe Sojuszu Lewicy Demokratycznej do 

podjęcia działań mających na celu utworzenie 

ośrodka badań historycznych, którego 

zadaniem było by odkłamywanie zakłamywanej 

obecnie historii najnowszej. 

SLD w sprawie systemu emerytalnego 

Sojusz Lewicy Demokratycznej opublikował 

w dniu 21 marca 2012 roku stanowisko 

Zarządu Krajowego w sprawie systemu emerytalnego, 

w którym krytycznie odnosi się do 

złożonych przez Platformę Obywatelską propozycji 

reform. 

W stanowisku stwierdzono, że Sojusz Lewicy 

Demokratycznej dostrzega potrzebę dokonania 

reformy publicznego systemu emerytalnego 

i zdaje sobie sprawę z zagrożeń powodowanych 

przez zachodzące zmiany demograficzne. 

Dlatego jesteśmy gotowi do 

poważnej dyskusji na ten temat. Uważamy, 

że nie można tak ważnych zmian robić w 

nerwowym pośpiechu ani wprowadzać ich 

na zasadzie dyktatu partii rządzącej. Warunkiem 

powodzenia jest znalezienie rozwiązań 

akceptowanych przez społeczeństwo, a nie 

tylko dobrych dla budżetu. 

SLD wobec kapitalizmu 

W dniu 13 kwietnia 2012 roku odbyło się 

kolejne posiedzenie Rady Strategii Programowej 

SLD. Dyskutowano na temat „Raportu 

w sprawie przemian i kryzysu współczesnego 

kapitalizmu”, który jest przygotowywany, 

w związku z planowanym na 27 

kwietnia Kongresem SLD. Podczas obrad 

Rady, którym przewodniczył dr Józef Oleksy 

a udział wzięli m.in. członkowie kierownictwa 

SLD oraz zaproszeni goście dokonano 

merytorycznej oceny zjawisk, jakie mają 

miejsce w obszarze współczesnego kapitalizmu 

oraz omówiono kształt przygotowywanego 

dokumentu. Podczas posiedzenia Rady 

obecni byli m.in. przedstawiciele PPS, Zielonych 

2004, Ruchu Odrodzenia Gospodarczego 

im. E. Gierka, OPZZ, lewicowych stowarzyszeń, 

grupa dziennikarzy i lewicowych 

naukowców. 

Rada Naczelna PPS 

14 kwietnia 2012 roku obradowała w Warszawie 

Rada Naczelna Polskiej Partii Socjalistycznej. 

Przyjęto m.in. Deklarację PPS w 

związku ze zbliżającym się Świętem Pracy

– 1 Maja. Podczas posiedzenia przedyskutowano 

i przyjęto deklarację polityczną „Socjaliści 

– wczoraj i dziś – dążą do uspołecznienia 

państwa i gospodarki” oraz odezwę w związku 

ze Świętem Pracy – 1 Maja. 

Książka prof. Dunin-Wąsowicza 

23 kwietnia 2012 roku w Klubie Księgarza 

w Warszawie odbyła się promocja książki, 

wywiadu-rzeki z prof. Krzysztofem Dunin-Wąsowiczem. 

Książka nosi tytuł „Krzysztof 

Dunin-Wąsowicz, historyk, socjalista, 

pamiętnikarz” i obejmuje swym czasokresem 

czas blisko 70 lat XX wieku. Obejmuje 

szesnaście rozdziałów tematycznych, które 

wkomponowują się w najważniejsze wydarzenia 

epoki, w których przyszło uczestniczyć 

bohaterowi. Spotkanie promocyjne 

przekształciło się w ciekawą pouczającą 

debatę na temat tradycji polskiego socjalizmu, 

głównych wydarzeń związanych z historią 

PPS. 

Trzeba podkreślić, że koncepcja książki 

powstała w redakcji „Przeglądu Socjalistycznego” 

i była konsekwencją wywiadu 

drukowanego z prof. Krzysztofem Dunin-Wąsowiczem 

na naszej stronie internetowej 

w ub. roku. Koncepcję tę perfekcyjnie 

zrealizował znany autor młodego pokolenia 

– Przemysław Prekiel. 

1 Maja to święto państwowe 

W związku z tegorocznymi obchodami 1 

Maja, Jan Guz przewodniczący Ogólnopolskiego 

Porozumienia Związków Zawodowych, 

przekazał z tej okazji w dniu 26 kwietnia 

2012 roku pozdrowienia i zaprosił do 

udziału w obchodach 1 Maja prezydenta RP 

Bronisława Komorowskiego, marszałek Sejmu 

Ewę Kopacz, marszałka Senatu Bogdana 

Borusewicza, prezesa Rady Ministrów Donalda 

Tuska oraz ministra pracy i polityki socjalnej 

Władysława Kosiniak-Kamysza. 

V Kongres SLD 

28 kwietnia 2012 roku w Warszawie odbył 

się V Kongres Sojuszu Lewicy Demokratycznej. 

Przewodniczącym SLD wybrano w wyborach 

powszechnych, ogłoszonych w partii, 

Leszka Millera. Uzyskał on ponad 90 proc. 

głosów. Kongres odbywał się pod hasłem: 

Nowoczesna gospodarka – socjalne państwo. 

W kongresie uczestniczyło 849 delegatów, co 

stanowiło 91 proc. ogółu wybranych delegatów 

w całym kraju. 


- 139 - 

W wystąpieniu programowym Miller zapowiedział 

skupienie się partii na czterech 

priorytetach programowych: praca, gospodarka, 

edukacja i zdrowie. 

Wiceprzewodniczącymi SLD zostali 

wybrani: Joanna Senyszyn, Paulina Piecha-Więckiewicz, 

Joanna Apatowska, Józef 

Oleksy, Bogusław Liberadzki i Leszek Aleksandrzak. 

Sekretarzem generalnym SLD wybrano 

Krzysztofa Gawkowskiego, dotychczasowego 

sekretarza struktur na Mazowszu. W kongresie 

uczestniczyła grupa przywódców partii 

socjaldemokratycznych z całej Europy. 

Gośćmi kongresu byli także przywódcy Polskiej 

Partii Socjalistycznej, Ruchu Odrodzenia 

Gospodarczego im. E. Gierka, Partii Regionów 

oraz OPZZ. 

Rocznica śmierci Kazimierza Pużaka 

W dniu 30 kwietnia 2012 roku, w 62 rocznicę 

śmierci Kazimierza Pużaka, prezydenta 

Państwa Podziemnego, wybitnego działacza 

PPS, grupa członków PPS złożyła na jego 

grobie na Powązkach wiązankę kwiatów. Kazimierz 

Pużak zmarł w więzieniu w Rawiczu, 

gdzie odsiadywał kolejny wyrok, po powrocie 

z uwięzienia w Moskwie na Łubiance, 

gdzie znalazł się w grupie „szesnastu” uwięzionych 

i skazanych działaczy różnych polskich 

ugrupowań politycznych po II wojnie 

światowej w wyniku represji stalinowskich. 

Kazimierz Pużak jest jednym z bohaterów 

PPS osadzonych w blisko 120 letniej historii 

i tradycji tej partii. 

1 Maja w Warszawie 

Działacze Polskiej Partii Socjalistycznej 

złożyli w dniu 1 maja 2012 roku wiązankę 

kwiatów pod kamieniem upamiętniającym 

krew robotniczą przelaną na Placu 

Grzybowskim w 1904 roku, następnie wzięli 

udział we wspólnym wiecu i pochodzie z 

OPZZ i SLD. Głównymi hasłami tegorocznego 

pochodu był sprzeciw wobec planów podniesienia 

wieku emerytalnego, umów śmieciowych 

oraz bezrobocia. 

Podczas wiecu pod siedzibą OPZZ przy ulicy 

Kopernika w Warszawie przemawiali w 

kolejności: przewodniczący OPZZ Jan Guz, 

przewodniczący SLD Leszek Miller, przewodnicząca 

Komisji Młodych OPZZ Dominika 

Buczek, a także przewodnicząca Federacji 

Młodych Socjaldemokratów Paulina 

Piechna-Więckiewicz.

Do uczestników obchodów Święta Pracy 

wystosowali listy: prezydent RP Bronisław 

Komorowski oraz przewodniczący NSZZ 

„Solidarność” Piotr Duda. Listy te odczytano. 

W pochodzie uczestniczyli członkowie 

SLD, OPZZ, Polskiej Partii Socjalistycznej, 

Związku Nauczycielstwa Polskiego, Polskiej 

Partii Pracy, Federacji Młodych Socjaldemokratów, 

Pracowniczej Demokracji, Polskiego 

Związku Działkowców jak również wielu nie 

zrzeszonych. SLD, OPZZ i PPS były reprezentowane 

przez delegacje z całego kraju. 

Ruch Ludzi Pracy 

W Warszawie w dniu 26 maja 2012 roku 

odbyło się zebranie założycielskie Stowarzyszenia 

„Ruch Ludzi Pracy”. Uczestniczyło w 

nim blisko 50 osób ze środowisk lewicy pracowniczej 

z całego kraju. Stowarzyszenie 

powstaje w wyniku ogólnopolskiej inicjatywy 

działaczy samorządowych, którzy zauważają 

malejące wpływy i niedotrzymywanie zobowiązań 

wyborczych przez aktualnie działających 

w samorządach przedstawicieli różnych 

ugrupowań, także ugrupowań lewicy. 

Podczas dyskusji, jaka odbyła się na temat 

zobowiązań lewicy wobec społeczeństwa 

i przyszłości kraju podkreślono szczególną 

rolę państwa, którego funkcje są coraz 

bardziej ograniczane, a jednocześnie rośnie 

zapotrzebowanie obywateli na jego aktywne 

zaangażowanie na rzecz rozwiązywania 

spraw szczególnie ze sfery społecznej i 

socjalnej. 

Podczas zebrania założycielskiego przyjęto 

podstawowe dokumenty m.in. statut oraz deklarację 

programową. Powołano komitet założycielski 

w składzie: Leszek Szymańczyk, 

Bogdan Socha i Jacek Zdrojewski. 

PPS na XXI wiek 

30 maja 2012 roku odbyło się zebranie 

koła PPS Warszawa Śródmieście, największego 

koła w organizacji warszawskiej Polskiej 

Partii Socjalistycznej. Dyskutowano na 

temat problemów, jakie wynikają w związku 

z przygotowaniami do Kongresu PPS, który 

ma odbyć się 15 grudnia. Trzeba przypomnieć, 

że koło przyjęło przed miesiącem 

propozycję założeń programowych partii 

pod hasłem „PPS na XXI wiek”. W planach 

są dalsze działania mające na celu ożywienie 

partii i wypracowanie adekwatnego do 

potrzeb współczesności programu socjalistycznego. 


- 140 - 

Humanizm ekumeniczny Schaffa 

25 czerwca 2012 roku odbyła się w warszawskim 

Klubie Księgarza promocja książek 

Adama Schaffa „Humanizm ekumeniczny” 

i Teresy Schaff „Mój Adam”. W spotkaniu 

uczestniczyło ponad 100 osób reprezentujących 

środowiska inteligencji lewicowej. 

Książki ukazały się w II kwartale br. Książka 

Teresy Schaff to wspomnieniowa opowieść 

o ostatnich latach Adama Schaffa, pełna 

osobistego zaangażowania i uroku, przeplatana 

soczystymi dialogami i pełnymi 

uczucia opisami walki wielkiego intelektualisty 

z narastającymi skutkami chorób i starości. 

Książka ta jest wspaniałym wprowadzeniem 

do drugiej pozycji Adama Schaffa 

„Humanizm ekumeniczny”, która jest pierwszym 

polskim wydaniem wielowątkowej rozprawy 

filozoficznej na temat współczesności 

i przyszłości, jaka rysuje się w wyniku narastających 

skutków rewolucji technologicznej 

i globalizacji. To także krytyczne odniesienie 

się do marksizmu w konfrontacji ze współczesnością 

oraz zarysowanie idei humanizmu 

ekumenicznego - porozumienia ponad 

podziałami ludzi różnych orientacji politycznych 

i religii. Komentarze do obydwu książek 

wygłosili: prof. Jerzy Wiatr raz doc. dr 

Andrzej Kurz. 

Każdy może być skazany 

W dniach 25-26 czerwca 2012 roku w Nałęczowie 

z inicjatywy prof. Marii Szyszkowskiej 

odbyła się ogólnopolska konferencja naukowa 

„Każdy może być skazany”, w której 

uczestniczyło blisko 100 osób ze środowisk 

lewicowej inteligencji z całego kraju. 

Konferencja wskazała rosnące zagrożenie 

ze strony różnych instytucji państwa i systemu 

prawnego dla przeciętnych obywateli. 

Wiąże się to z narastającą represyjnością 

prawa jak też brakiem ochrony prawnej dla 

szerokich rzesz społecznych. Wskazywano 

na niemożliwość wykorzystania istniejących 

instytucji odwoławczych, brak zainteresowania 

również dla tych problemów ze strony instytucji 

i partii politycznych. 

Rada Polityczno-Programowa SLD 

W dniu 13 lipca 2012 roku w Warszawie 

odbyło się drugie spotkanie Rady Polityczno-Programowej 

SLD. Głównym zadaniem 

rady jest przygotowanie na wiosnę przyszłego 

roku zapowiedzianego przez przewodniczącego 

SLD, Leszka Millera, Kongresu Pro-

gramowego Lewicy. W trakcie spotkanie dokonano 

wyboru wiceprzewodniczących i 

szefów zespołów programowych Rady. Przewodniczącym 

RPP jest Józef Oleksy (wiceprzewodniczący 

SLD). Wiceprzewodniczącymi 

Rady zostali: Włodzimierz Czarzasty 

(szef mazowieckiego SLD), posłanka Krystyna 

Łybacka (była minister Edukacji Narodowej) 

i prof. Jan Hartman (wykładowca UJ). 

Rada Polityczno-Programowa ma za zadanie 

dokonanie m. in. oceny sytuacji społeczno-gospodarczej 

oraz politycznej kraju, wypracowanie 

długofalowego programu społecznogospodarczego 

i politycznego oraz zaopiniowanie 

założeń programu wyborczego SLD. W 

skład Rady wchodzą również przedstawiciele 

szerokiej lewicy społecznej w Polsce. Na spotkaniu 

byli obecni przedstawiciele OPZZ, Polskiej 

Partii Socjalistycznej, Ruchu Odrodzenia 

Gospodarczego im. E. Gierka, kilku stowarzyszeń 

lewicowych oraz lewicowych mediów: 

„Przeglądu Socjalistycznego”, „Forum 

Klubowego”, „Res Humana”, „Przeglądu” 

oraz portali lewica.pl i lewica24.pl. 

PPS na 22 lipca 

Grupa warszawskich działaczy Polskiej 

Partii Socjalistycznej złożyła w dniu 23 lipca 

2012 roku wieniec przed Grobem Nieznanego 

Żołnierza z okazji rocznicy Manifestu 

PKWN ogłoszonego 22 lipca 1944 roku. Jak 

wiadomo w okresie okupacji hitlerowskiej 

działacze PPS aktywnie uczestniczyli w ruchu 

oporu. Po zakończeniu wojny liczne grono 

działaczy przedwojennej PPS włączyło 

się w odbudowę Polski. Opowiedzieli się za 

demokratyczną formułą ustroju politycznego 

chcąc realizować m.in. zapisy Kongresu 

Radomskiego PPS z 1937 roku, który przyjął 

program budowy socjalizmu demokratycznego. 

PPSowcy uczestniczyli aktywnie 

w działalności Krajowej Rady Narodowej i 

Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego. 

Pierwszy premierem rządu po wojnie był 

Edward Osóbka-Morawski, działacz PPS, 

członek podziemia w czasie wojny. PKWN 

powstał w wyniku porozumienia różnych sił 

politycznych w Polsce. Był wyrazem możliwego 

wówczas pluralizmu politycznego. 

Zmarł prof. Tadeusz Kowalik 

W dniu 30 lipca 2012 zmarł w Warszawie 

prof. Tadeusz Kowalik, ekonomista, historyk 

polskiej myśli ekonomicznej, wykładowca 

wielu polskich i zagranicznych uczelni. Był 


- 141 - 

jednym z najbardziej znanych krytyków planu 

Balcerowicza i polskiego wydania kapitalizmu, 

który wprowadzono po roku 1990. 

PPS składa kwiaty powstańcom Warszawy 

W dniu 31 lipca 2012 roku, w przeddzień 

68 rocznicy Powstania Warszawskiego na 

Żoliborzu, przed pomnikiem żołnierzy Armii 

Krajowej, Zgrupowania Żywiciel, w którym 

walczyli również członkowie PPS, odbyła się 

uroczysta odprawa wart i złożenie wieńców. 

Rokrocznie w Parku Suzina, gdzie posadowiony 

jest pomnik żołnierzy Żywiciela pod 

patronatem burmistrza Żoliborza odbywają 

się uroczystości rocznicowe z udziałem licznej 

grupy kombatantów Powstania Warszawskiego, 

przedstawicieli władz państwowych i 

samorządowych, przedstawicieli Wojska Polskiego, 

harcerzy oraz mieszkańców osiedli 

WSM. Podczas uroczystości delegacja Polskiej 

Partii Socjalistycznej z przewodniczącym 

Rady Naczelnej, Bogusławem Gorskim, 

uczestniczyła w złożeniu wieńców. 

SLD upamiętni 120 lecie PPS 

Rada Krajowa Sojuszu Lewicy Demokratycznej 

podjęła w dniu 15 września 2012 roku 

na swym posiedzeniu w Warszawie uchwałę 

w sprawie upamiętnienia działaczy I Proletariatu 

i Polskiej Partii Socjalistycznej. 

Rozwój zamiast stagnacji 

W dniu 16 września 2012 roku odbyła się 

zapowiadana wcześniej konferencja prasowa 

Leszka Millera przewodniczącego Sojuszu 

Lewicy Demokratycznej. Zaprezentował on 

tezy nowego programu społeczno-gospodarczego 

dla Polski „Rozwój zamiast stagnacji”. 

Sojusz Lewicy Demokratycznej proponuje 

proste, ale zarazem rewolucyjne rozwiązania, 

które mogą dać Polsce impuls rozwojowy. 

W zaprezentowanych założeniach mówi 

się o wykorzystaniu istniejących rezerw prostych, 

innym podejściu do procesu inwestycyjnego, 

nowych technologii, nauki a także 

szybkiej i planowej likwidacji bezrobocia 

oraz nowej polityce prorodzinnej. 

„Solidarność” wraca do korzeni 

Kilkadziesiąt tysięcy osób, w tym członkowie 

„Solidarności” z całej Polski, przybyło w 

dniu 16 września 2012 roku na Jasną Górę 

z 30. Pielgrzymką Ludzi Pracy. Poza częścią 

liturgiczną częstochowskie spotkanie miało 

wyraźny charakter polityczny skierowany

w stronę rządzących, koalicji PO-PSL. Lider 

„Solidarności” Piotr Duda w swoim emocjonalnym 

wystąpieniu odniósł się do sytuacji 

pracowniczej. Stwierdził m.in., że rząd premiera 

Tuska to rząd. Polski pracownik i polska 

praca umiera. Umiera, bo rządzący w naszym 

kraju, z pracownika chcą zrobić bezduszny 

automat do produkcji dóbr, z których 

korzystać mają tylko nieliczni. Dziś coraz 

więcej polskich pracowników to pracujący 

biedacy, pracują ciężko i mimo to muszą 

korzystać z pomocy społecznej. 

W PPS mówiono o PRL 

Ponad 100 osób ze środowisk lewicy socjalistycznej 

dyskutowało w dniu 17 września 

2012 roku w Warszawie na temat historycznej 

spuścizny po Polsce Ludowej. Konferencję 

zorganizowano w ramach obchodów 120 

lecia PPS. 

Organizatorem była Komisja Historyczna 

Rady Naczelnej PPS. Temat: Okres PRL 

jako etap w drodze Polski do powstania socjalistycznych 

stosunków społecznych i gospodarczych. 

Wprowadzenia wygłosili: prof. Krzysztof 

Dunin-Wąsowicz, prof. Andrzej Werblan, prof. 

Kazimierz Kik oraz dr Maciej Kijowski. 

PPS o kryzysie, 120 leciu i Kongresie 

W dniu 22 września 2012 roku odbyło się 

posiedzenie Rady Naczelnej Polskiej Partii 

Socjalistycznej. Omawiano aktualną sytuację 

polityczną w Polsce. Podjęto kierunkowe decyzje 

dotyczące organizacji 120 rocznicy powstania 

PPS w listopadzie i XLI Kongresu 

PPS w grudniu 2012 roku. 

PPS a parlamentaryzm 

29 września 2012 roku w Piotrkowie Trybunalskim 

odbyła się konferencja „Polska 

Partia Socjalistyczna a parlamentaryzm II 

RP”, która wpisuje się w obchody 120 lecia 

PPS przypadające z listopadzie. Wzięło 

w niej udział liczne grono naukowców oraz 

działacze PPS, szczególnie z Piotrkowa i województwa 

łódzkiego. 

Konferencja, jak można sądzić, ma liczne 

współczesne odniesienia wiążące się z aktualną 

rolą PPS i jej potencjalnymi możliwościami 

jako partii reprezentującej interesy 

środowisk pracowniczych i realizującej swoje 

dwa programowe przesłania wyartykułowane 

na Kongresie Paryskim w 1892 roku: 

walka o niepodległość Polski i sprawiedli- 


- 142 - 

wość społeczną. 

Referat naukowe podczas konferencji wygłosili: 

prof. Edward Mierzwa, dr Tomasz 

Matuszak, dr Andrzej Wróbel, dr Mariusz 

Kardas, mgr Maciej Hubka, mgr Zbigniew 

Ziemba, mgr Kamil Piskała oraz studenci: 

Olga Lachowska, Agata Głodek i Oskar Kuliński. 

Odeprzeć kryzys – dogonić czas 

W dniu 5 października 2012 roku w Warszawie 

odbyła się konferencja „Odeprzeć kryzys 

– dogonić czas” zorganizowana przez Sojusz 

Lewicy Demokratycznej w ramach cyklu 

konferencji, które mają zbliżyć całą lewicę 

do planowanego na kwiecień 2013 roku 

Kongresu Programowego Lewicy. 

Konferencję otworzył przewodniczący 

SLD Leszek Miller, który wskazał na trzy 

priorytety strategiczne lewicy w obszarze gospodarki: 

szybki rozwój, sprawiedliwy podział 

i więcej Europy. Uczestnicy, którzy licznie 

zapełnili jedną z największych sal sejmowych 

otrzymali dokument przygotowany 

przez SLD: Nowa strategia dla Polski. Socjaldemokratyczna 

alternatywa. Rozwój zamiast 

stagnacji. 

Warszawa i Mazowsze przed 

41. Kongresem PPS 

PPS przygotowuje się do swego 41. Kongresu. 

W dniu 6 października 2012 roku w Warszawie 

odbyły się dwie konferencje sprawozdawczo-wyborcze: 

organizacji warszawskiej i 

organizacji mazowieckiej PPS. W związku z 

kończącą się 3 letnią kadencją władz okręgowych 

w Warszawie dokonano podsumowania 

tego okresu działalności partii. Sprawozdanie 

ustępujących władz obejmowało zagadnienia 

organizacyjne a także oceny polityczne dotyczące 

roli i możliwości PPS. 

Podczas konferencji wywiązała się ciekawa 

dyskusja dotykająca zagadnienia szans i 

możliwości partii ideowej, jaką jest PPS wobec 

zmian na scenie politycznej preferujących 

partie i ugrupowania o charakterze populistycznym 

i zasadniczo wyborczym. 

Tego samego dnia odbyła się I część Konferencji 

Sprawozdawczo-Wyborczej organizacji 

mazowieckiej PPS. Podczas konferencji 

wybrano 27 delegatów na 41. Kongres 

PPS, który odbędzie się w dniu 15 grudnia 

2012 roku. II część konferencji planowana 

jest na listopad 2012. Wybrane zostaną 

wówczas nowe władze: Rada Wojewódz-

ka, Wojewódzka Komisja Rewizyjna i Wojewódzki 

Sąd Partyjny. 

SLD za podwyżką podatków 

PIT dla najbogatszych 

Klub Parlamentarny SLD złożył wg PAP 

w dniu 11 października 2012 roku w Sejmie 

projekt nowelizacji ustawy o PIT. SLD chce 

przywrócenia trzeciej, 40-procentowej stawki 

podatku PIT przy jednoczesnym obniżeniu 

do 30 proc. drugiej stawki tego podatku. 

Grzegorz Kołodko gościem 

Klubu Parlamentarnego SLD 

Prof. Grzegorz W. Kołodko był w dniu 13 

października 2012 roku gościem Klubu Parlamentarnego 

SLD. Zaprezentował wykład 

„Dokąd zmierza świat i Polska” w ramach 

cyklu debat, które rozpoczęło SLD w czasie 

konstruowania programu społeczno-gospodarczego 

dla Polski. 

We wstępie do wykładu G. Kołodko skrytykował 

polską politykę ostatnich lat za to, 

że jest za mało światowa. Podkreślił, że aktywność 

polska na rynkach światowych była 

większa w PRL, niż po transformacji. Zaznaczył 

też, że bezrobocie w Polsce jest jednym z 

najwyższych w Europie. A pocieszanie się, że 

gorzej jest w Hiszpanii, czy Grecji jest nieodpowiedzialne. 

Jak można tyle razy powtarzać 

głupotę o zielonej wyspie? - pytał retorycznie. 

Zmarł prof. Stanisław Kuziński 

16 października 2012 roku zmarł Stanisław 

Kuziński, profesor nauk ekonomicznych, 

działacz polityczny i państwowy, 

prezes Głównego Urzędu Statystycznego 

w latach 1972-1980, w ostatnich latach 

wybitny eseista „Przeglądu Socjalistycznego”. 

O antysemityzmie globalnie 

W Warszawie w dniach od 15 do 18 października 

2012 roku odbyła się międzynarodowa 

konferencja na temat antysemityzmu i rasizmu. 

Uczestniczyło w niej kilkudziesięciu wybitnych 

uczonych, dyplomatów, działaczy społecznych 

i dziennikarzy z pięciu kontynentów. 

Spotkali się oni na zaproszenie Stowarzyszenia 

i redakcji magazynu „NIGDY WIĘCEJ”, by 

dyskutować na temat globalnych problemów 

antysemityzmu, ksenofobii i nietolerancji wobec 

mniejszości. Konferencja pt. „Probing the 

Limits of Tolerance” odbyła się w Instytucie Hi- 


- 143 - 

storii Polskiej Akademii Nauk, a jej współorganizatorem 

był Uniwersytet w Tel Awiwie. 

O niezbędności filozofii w życiu 

W Kuźnicy na Helu w dniach 26-29 października 

2012 roku odbyła się z inspiracji 

prof. Marii Szyszkowskiej już po raz 12. 

ogólnopolska konferencja „Niezbędność filozofii 

w kształtowaniu społeczeństwa obywatelskiego”. 

W konferencji wzięło udział kilkadziesiąt 

osób ze wszystkich środowisk akademickich 

w kraju. W ciągu trzech dni odbyły 

się ogromnie interesujące dyskusje, podczas 

których dokonywano ocen naszej rzeczywistości 

w aspekcie budowania społeczeństwa 

obywatelskiego. Formułowano też ważne 

wnioski dla potrzeb kształtowania polskiego 

systemu politycznego, nowego modelu 

oświaty i kultury, mediów w społeczeństwie 

informacyjnym itp. 

PPS we Wrocławiu 

27 października 2012 roku we Wrocławiu 

odbyła się konferencja jubileuszowa na 120lecie 

PPS: „Lewica wczoraj i dziś w regionie”. 

Organizatorem była wrocławska PPS w 

ramach istniejącego od 2 lat Dolnośląskiego 

Forum Lewicy. Podczas konferencji zorganizowano 

3 sesje merytoryczne, w których zabrali 

głos przedstawiciele różnych środowisk 

lewicy na Dolnym Śląsku. 

Wiosną 2013 Kongres Lewicy 

30 października 2012 roku w Warszawie 

odbyło się posiedzenie Rady Polityczno-Programowej 

SLD z udziałem przedstawicieli 

partii politycznych lewicy i OPZZ. Mówiono 

o przygotowaniach do zwołania wiosną Kongresu 

Programowego Lewicy. 

Podczas posiedzenia omawiano założenia 

programowe przygotowywanego przez Radę 

dokumentu, który w założeniach ma być manifestem 

programowym lewicy dotyczącym 

zasadniczych spraw związanych z perspektywą 

najbliższych wyborów samorządowych i 

parlamentarnych. 

Pomnik Ignacego Daszyńskiego 

Leszek Miller przewodniczący SLD poinformował 

w dniu 7 listopada 2012 roku, że 

Sojusz chce, by w Warszawie, przy Trakcie 

Królewskim, stanął pomnik Ignacego Daszyńskiego, 

przedwojennego działacza PPS i 

premiera tymczasowego rządu z 1918 roku. 

Klub Sojuszu przygotował projekt uchwały

Sejmu w tej sprawie. Trzeba podkreślić, że 

inicjatywa SLD zgłoszona na szczeblu sejmowym 

sumuje dotychczasowe inicjatywy 

w sprawie budowy pomnika Ignacego Daszyńskiego 

m.in. inicjatywę, w ramach której 

przed 4 laty powołano w gronie działaczy 

różnych ugrupowań lewicy społeczny komitet 

budowy pomnika Daszyńskiego. Nie ulega 

wątpliwości, że Ignacy Daszyński swoją 

działalnością niepodległościową i parlamentarną, 

jako ideowy socjalista, na taki pomni 

po latach zasłużył. 

Socjaliści w dniu 11 listopada 

Socjaliści z PPS uczestniczyli we wszystkich 

manifestacjach postępowej lewicy, jakie 

odbyły się w Warszawie w dniu 11 listopada 

2012 roku. Kierownictwo PPS złożyło wieńce 

przy Grobie Nieznanego Żołnierza oraz 

przy pomniku Józefa Piłsudskiego. 

Socjaliści wzięli udział w manifestacji zorganizowanej 

przez Porozumienie 11 Listopada 

pod hasłem „Razem Przeciwko Faszyzmowi 

i Nacjonalizmowi”, która przeszła ulicami 

Warszawy. 

Związki zawodowe na ulicach 

14 listopada 2012 roku – w Europejskim 

Dniu Akcji Zawiązków Zawodowych Ogólnopolskie 

Porozumienie Związków Zawodowych 

zorganizowało manifestacje i pikiety 

w pięciu miastach wojewódzkich w Polsce. 

Wspólnie z Forum Związków Zawodowych 

manifestacje odbyły się w Warszawie, 

samodzielnie w Gdańsku, Katowicach, Poznaniu 

i Wrocławiu. 

W manifestacjach uczestniczyli przedstawiciele 

wszystkich branż i związków zawodowych 

zrzeszonych w OPZZ – górnicy, 

hutnicy, metalowcy, marynarze, kolejarze, 

nauczyciele i wiele innych branż i zawodów. 

Lewica przeciw faszyzmowi 

Sojusz Lewicy Demokratycznej wraz z Ruchem 

Palikota opowiedział się w dniu 17 listopada 

2012 roku na wiecu sejmowym przeciw 

przejawom faszyzmu w Polsce. Uczestnicy 

spotkania podpisali deklarację „Za Europą, 

przeciw faszyzmowi”. Wiec był odpowiedzią 

na faszystowskie ekscesy w Warszawie 

w Dniu Niepodległości. 

Konferencja – 120 lat PPS 

W Sejmie w dniu 17 listopada 2012 roku 

odbyła się sesja naukowa z okazji 120 rocz- 


- 144 - 

nicy Kongresu Paryskiego, podczas którego 

w 1892 roku powołano Polską Partię Socjalistyczną. 

W sesji uczestniczyło blisko 200 osób 

ze wszystkich ośrodków lewicowych w kraju. 

Adres rocznicowy z okazji jubileuszu przekazali 

prof. Tadeusz Iwiński od kierownictwa 

Sojuszu Lewicy Demokratycznej oraz Marek 

Poniatowski od kierownictwa Unii Pracy. 

Odczytano także życzenia od przewodniczącego 

OPZZ Jana Guza i przewodniczącego 

Ruchu Odrodzenia Gospodarczego prof. 

Pawła Bożyka. 

Ogólne wydarzenia z historii PPS przypomniał 

prof. Krzysztof Dunin-Wąsowicz, przewodniczący 

Komisji Historycznej PPS oraz 

przewodniczący Rady Naczelnej Bogusław 

Gorski. Referaty naukowe na temat analizy 

wydarzeń z historii PPS wygłosili: prof. Michał 

Śliwa, prof. Anna Siwik i dr Daniel Piekaruś. 

Głos w wystąpieniach okolicznościowych 

z okazji jubileuszu partii zabrali także 

obecni na sali byli przewodniczący Rady 

Naczelnej: prof. Zbigniew Puchajda (2002- 

2003) i Andrzej Ziemski (2003-2005) oraz 

przewodnicząca Prezydium Rady Naczelnej 

Krystyna Kulpińska-Cała (2006). 

Podczas konferencji zaprezentowano dwie 

książki wydane specjalnie z okazji 120 lecia 

PPS: Pracę zbiorową – 120 lat Polskiej Partii 

Socjalistycznej (Instytut Wydawniczy „Książka 

i Prasa”) oraz Andrzeja Ziemskiego – PPS 

– wielka karta historii (Wydawnictwo „Kto 

jest Kim”). 

Sejm na 120. rocznicę powstania PPS 

SLD złożył w Sejmie projekt uchwały z 

okazji 120. rocznicy powstania Polskiej Partii 

Socjalistycznej. Sojusz chce, by Sejm wyraził 

w uchwale najwyższe uznanie dla działaczy 

PPS za ich wkład w budowę niepodległej 

Polski – poinformowali w dniu 21 listopada 

2012 roku poseł SLD prof. Tadeusz 

Iwiński i przewodniczący Rady Naczelnej 

PPS Bogusław Gorski. 

Tolerancja 

22 listopada 2012 roku odbyła się w Warszawie 

uroczystość wręczenia medali „Zasłużony 

dla tolerancji”, które ufundowała 

Ekumeniczna Fundacja „Tolerancja” działająca 

od 1997 roku. Uroczystość zgromadziła 

wielu znanych i uznanych działaczy społecznych. 

W roku bieżącym medale otrzymali: prof. 

Jerzy Nikitorowicz, prof. Władysław Mar-

kiewicz, prof. Krzysztof Dunin-Wąsowicz, 

ksiądz Wojciech Lemański, Stanisław Michał 

Rybarczyk i Jan Rodzeń. Z zagranicy 

uhonorowani zostali: ks. biskup Marian Trofimiuk 

(Ukraina) i Lea Koenig (Izrael). Medal 

otrzymało także Stowarzyszenie Synagoga 

Płocka. 

Korczak i jego przyjaciele 

23 listopada 2012 roku w Warszawie odbyła 

się sesja naukowa związana obchodami 

roku Janusza Korczaka pt. „Korczak i 

jego przyjaciele”. Sesja odbyła się pod honorowym 

patronatem Rzecznika Praw Dziecka. 

Organizatorami sesji byli: Polski Oddział 

Stowarzyszenia Kultury Europejskiej (SEC), 

Pacyfistyczne Stowarzyszenie Wolnej Myśli 

oraz Wydział Prawa i Administracji UW. 

Patronat naukowy sprawowała prof. Maria 

Szyszkowska. 

20 lat Unii Pracy 

W dniu 7 grudnia 2012 roku odbyło się 

uroczyste spotkanie z okazji 20 rocznicy założenia 

Unii Pracy. Przybyli liczni działacze 

Unii Pracy, a także zaprzyjaźnieni politycy. 

Obecny był także Aleksander Kwaśniewski, 

który odebrał honorową nagrodę im. Aleksandra 

Małachowskiego. 

Podczas spotkania przypomniano historię 

powołania Unii Pracy, jej najwybitniejszych 

działaczy m.in. Aleksandra Małachowskiego 

i Izabelę Jaruga-Nowacką. Przypomniano 

także lata świetności, kiedy partia była w koalicji 

rządowej z SLD i PSL. 


- 145 - 

41. Kongres PPS 

W dniu 15 grudnia 2011 roku w Warszawie 

odbył się 41 Kongres Polskiej Partii Socjalistycznej. 

Podczas obrad dokonano oceny mijającej 

kadencji. CKW PPS otrzymał absolutorium. 

Przedyskutowano złożone przez ustępujące 

władze sprawozdania, zebrano złożone 

wnioski, wśród których znalazł się zaproponowany 

przez koło PPS Warszawa Śródmieście 

program mający rekomendację organizacji 

warszawskiej PPS: „Polska Partia Socjalistyczna 

na XXI wiek”. 

Podczas kongresu wybrano nowe władze: 33 

osobową Radę Naczelną, 9 osobowy Centralny 

Sąd Partyjny i 9 osobową Centralną Komisję 

Rewizyjną. Przewodniczącym Rady Naczelnej 

został wybrany Bogusław Gorski. Postanowiono, 

że w drugiej połowie 2013 roku odbędzie 

się kongres nadzwyczajny poświęcony zmianom 

w Statucie PPS. W kongresie uczestniczyło 

83 delegatów na 119 wybranych. 

Zatrzymać faszyzm, naprawić państwo 

W obronie demokracji przeciw faszyzmowi 

odbył się w Warszawie w dniu 16 grudnia 

2012 roku przed gmachem Zachęty wiec 

zorganizowany przez ugrupowania lewicy w 

rocznicę zabójstwa pierwszego, wybranego 

w niepodległej Polsce prezydenta Gabriela 

Narutowicza. 

Szefowie: SLD Leszek Miller, Partii Demokratycznej 

Andrzej Celiński oraz RP Janusz Palikot 

wezwali w 90. rocznicę zabójstwa pierwszego 

polskiego prezydenta Gabriela Narutowicza, 

do powstrzymania mowy nienawiści.


- 146 -

- 1 -

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?