You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Z - z<br />
108 01/10/2010<br />
<strong>Línguas</strong> <strong>Línguas</strong> <strong>Línguas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>Moçambique</strong><br />
<strong>Moçambique</strong><br />
<strong>Moçambique</strong><br />
Vocabulário <strong>de</strong><br />
<strong>KIMWANI</strong>
Ficha Técnica<br />
Título: Vocabulário <strong>de</strong> Kimwani<br />
(Vocabulary of Kimwani)<br />
Língua: Kimwani<br />
Artista: Octávio Gonçalves Nelly<br />
Primeira edição electrónica, 2010<br />
Produzido por: SIL <strong>Moçambique</strong><br />
li<strong>de</strong>mo.net@gmail.com<br />
C.P. 652<br />
Nampula, Nampula<br />
<strong>Moçambique</strong><br />
O utilizador po<strong>de</strong> copiar e distribuir a obra.<br />
* A escrita do nome da língua segue o II Relatório <strong>de</strong> Ortografia das <strong>Línguas</strong><br />
Moçambicanas: Eduardo Mondlane, Maputo, 2000.
Z - z<br />
106 01/10/2010<br />
NOTA INTRODUTÓRIA<br />
Seja bem vindo à leitura e o uso <strong>de</strong>ste pequeno vocabulário <strong>de</strong> língua Kimwani.<br />
Tem em mãos o produto inicial <strong>de</strong> um ambicioso projecto, que visa criar um<br />
<strong>de</strong>pósito do léxico <strong>de</strong>sta língua que brota da zona litoral da província <strong>de</strong> Cabo<br />
Delgado, pela migração dos seus falantes, se expan<strong>de</strong> por várias regiões <strong>de</strong><br />
<strong>Moçambique</strong>.<br />
Este vocabulário não é o primeiro, e representa uma participação <strong>de</strong> esforços que<br />
ao longo dos anos diversas instituições e individualida<strong>de</strong>s vêm envidando na<br />
preservação <strong>de</strong>sta base <strong>de</strong> acção e i<strong>de</strong>ntificação cultural que é a língua. Acima<br />
disso, a integração das línguas moçambicanas no ensino formal e na<br />
alfabetização inclui a necessida<strong>de</strong> do <strong>de</strong>senvolvimento <strong>de</strong> vocabulários <strong>de</strong>ste<br />
género.<br />
O grupo envolvido na elaboração <strong>de</strong>ste vocabulário dirige um agra<strong>de</strong>cimento<br />
especial à Socieda<strong>de</strong> Internacional <strong>de</strong> Linguística, promotora da iniciativa, pela<br />
prévia formação elementar em linguística e lexicografia das línguas bantu e<br />
organização <strong>de</strong> vocabulários. O agra<strong>de</strong>cimento é extensivo à todas comunida<strong>de</strong>s<br />
da Província <strong>de</strong> Cabo Delgado, pela mo<strong>de</strong>sta colaboração no enriquecimento<br />
<strong>de</strong>sta obra experimental, com pouco mais <strong>de</strong> mil e setecentas palavras. Importa<br />
referir, com toda a honestida<strong>de</strong>, que esta obra ainda não se consi<strong>de</strong>ra perfeita,<br />
tanto no seu valor vocabular como no organizacional.<br />
Qualquer sugestão <strong>de</strong>verá ser enviada a dictionary_mozambique@sil.org. Mais<br />
informação sobre Kimwani e outras línguas moçambicanas po<strong>de</strong> se encontrar no<br />
site www.li<strong>de</strong>mo.net .
Os nossos agra<strong>de</strong>cimentos são dirigidos às seguintes instituições, da cida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />
Pemba: Rádio <strong>Moçambique</strong>, Direcção Provincial <strong>de</strong> Educação e Cultura,<br />
Progresso e Associação JUWA, NYUKI.<br />
Projecto iniciado no:<br />
OS CONTRIBUINTES:<br />
Faque Abudo, Sousa Bacar<br />
Cavanto Buana, Maria Aquimo,<br />
António Franbcisco <strong>de</strong> Sousa (Shikito)<br />
3º Seminário Regional das <strong>Línguas</strong> <strong>de</strong> <strong>Moçambique</strong><br />
Fevereiro 2008<br />
Nampula, <strong>Moçambique</strong><br />
Centro <strong>de</strong> Formação <strong>de</strong> SIL<br />
Socieda<strong>de</strong> Internacional <strong>de</strong> Linguística
ya zuluzi<br />
ya <strong>de</strong>.<br />
yakafe yakafe yakafe castanho.<br />
zaka zaka oferta.<br />
zala zala lixeira.<br />
zina zina nome.<br />
zinku zinku zinku chapa.<br />
zizi zizi coruja; môcho.<br />
104<br />
Y - y<br />
Z - z<br />
yamasamba yamasamba ver<strong>de</strong> (cor).<br />
yeka yeka sozinho.<br />
zolobe zolobe gafanhoto.<br />
zolombe zolombe gafanhoto.<br />
zubau zubau zubau camisa.<br />
zuluzi zuluzi vertigens.<br />
Consoantes<br />
-Obstruentes<br />
O Alfabeto<br />
Kimwani<br />
Plosivos não-vocalizados p t c k<br />
Plosivos vocalizados b d j g<br />
Plosivos prenasalizados vocalizados mb nd nj ng<br />
Fricativos não-vocalizados f s sh h<br />
Fricativos vocalizados v z<br />
-Resonantes<br />
Resonantes nasais m n ny ng'<br />
Resonantes orais w l/r y<br />
Vogais<br />
-Vogais a e i o u<br />
-Vogais nasalizadas ã ẽ ĩ õ ũ
Variação Regional<br />
Estima-se que, actualmente, os falantes da língua Kimwani sejam 80.000<br />
pessoas, aproximadamente, os quais se localizam nos distritos <strong>de</strong> Mocimboa da<br />
Praia, Macomia, Palma, Quissanga, Ibo e Cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Pemba.<br />
A língua Kimwani comporta quatro variantes: As das ilhas (Ibo, Matemue e<br />
Quirimba); a da parte continental (zona <strong>de</strong> Quissanga), a do norte (Mocimboa<br />
da Praia e Palma) e a urbana (Cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Pemba), com núcleo nos distritos <strong>de</strong><br />
Mueda, Montepuez e Pemba Metuge. Eis a razão pela qual, neste vocabulário, se<br />
encontram variantes.<br />
Actas Ortográficas<br />
‘r’ vs. ‘l’<br />
Existe uma variação entre as variantes <strong>de</strong> Kimwani. Nas variantes <strong>de</strong> Kiwibu e<br />
Kikisanga, existem dois fonemas, nomeadamente "r" e “l”, enquanto na maioria<br />
dos falantes <strong>de</strong> Kimwani, os <strong>de</strong> Kinsimbwa (variante <strong>de</strong> Mocimboa da Praia) e<br />
Kipangani, só têm um fonema, o “l”. A prova da ocorência <strong>de</strong> dois fonemas no<br />
Kiwibu é o seguinte par das palavras:<br />
ex. kulala ‘dormir’<br />
kurara ‘verme nas folhas ver<strong>de</strong>s’<br />
Neste vocabulário optamos por marcar a diferenca <strong>de</strong>stes dois fonemas com o<br />
uso <strong>de</strong> ‘r’ e ‘l’, mesmo quando em várias circunstâncias, o ‘r’ se realiza como<br />
‘l’, na pronúncia.<br />
Uso <strong>de</strong> hifen<br />
Na escrita <strong>de</strong> Kimwani o hífen é usado para juntar palavras ou segmentos <strong>de</strong><br />
palavra repetidas, a fim <strong>de</strong> dar masi ênfase. O hífen também mantem a<br />
acentuação da palavra.<br />
ex. kati-kati ‘meio’<br />
O hífen, também, é utilizado na lista <strong>de</strong> Kimwani – Português, nos casos dos<br />
adjectivos que po<strong>de</strong>m ser utilizados com várias classes nominais.<br />
ex. -awaka ‘vazio’<br />
vela wofi<br />
vela vela vela vela.<br />
vikwaku vikwaku vikwaku barbatana.<br />
vingi vingi vingi muitas coisas.<br />
vinne vinne quatro (4).<br />
vita vita guerra.<br />
vitatu vitatu três (3).<br />
wajibu wajibu <strong>de</strong>sejar.<br />
wakati wakati tempo.<br />
wakonda wakonda magro.<br />
wakulemala<br />
wakulemala wakulemala paralítico.<br />
wakutajabisa wakutajabisa engraçado.<br />
wakwijiwikana<br />
wakwijiwikana wakwijiwikana conhecido.<br />
wamida wamida antepassado.<br />
wamojiwapo wamojiwapo alguns.<br />
wanu wanu povo.<br />
wanzu wanzu nu.<br />
ware ware aqueles.<br />
wazamani wazamani antepassado.<br />
wengapi? wengapi? quantos?<br />
V - v<br />
W - w<br />
viwiri viwiri dois (2).<br />
vizolo vizolo lixo.<br />
vula vula vula falésia (no mar).<br />
vumbi vumbi tempesta<strong>de</strong>.<br />
vumi vumi vumi batuque.<br />
vunvu vunvu poeira.<br />
wengine wengine outro.<br />
wepi? wepi? qual?<br />
were were seio; teta.<br />
weya weya ombro.<br />
wifi wifi cunhada (entre mulheres).<br />
wijiwifu wijiwifu wijiwifu conhecimento; sabedoria.<br />
wimbi wimbi onda.<br />
wingu wingu nuvem.<br />
winyo winyo odiar.<br />
wipi wipi baixo.<br />
wiwi wiwi avó.<br />
wofi wofi medo.<br />
103
ujukulwangu uzuni<br />
ujukulwangu ujukulwangu sobrinho(a).<br />
ukomu ukomu vivo.<br />
uku uku galinha.<br />
ukweli ukweli justo.<br />
ulimbo ulimbo cola para apanhar<br />
pássaros.<br />
ulo ulo garganta.<br />
ulokozi ulokozi seiva.<br />
ulongo ulongo mentira.<br />
uluma uluma generoso.<br />
ulume ulume sémem.<br />
ulwere ulwere doença.<br />
umati umati povo.<br />
umbwa umbwa cão.<br />
umwe umwe vocês.<br />
un<strong>de</strong> un<strong>de</strong> feijão.<br />
uni uni lenha.<br />
unoni unoni seiva.<br />
upan<strong>de</strong> upan<strong>de</strong> lado.<br />
upan<strong>de</strong> upan<strong>de</strong> wa wa ao lado <strong>de</strong>.<br />
upanga upanga catana.<br />
upapani upapani pulga.<br />
upesi upesi upesi rápido.<br />
102<br />
upin<strong>de</strong> upin<strong>de</strong> arco.<br />
urevi urevi bebida alcoólica.<br />
usawi usawi feitiçaria; feitiço.<br />
usemi usemi-semi<br />
usemi semi fofocar.<br />
ushabaa ushabaa ushabaa ferroz.<br />
ushahidi ushahidi argumento.<br />
ushulu ushulu multa.<br />
usiku usiku noite.<br />
usingizi usingizi sono.<br />
usowezi usowezi provérbio; discurso;<br />
linguagem.<br />
uswa uswa muchém.<br />
utope utope solo; barro.<br />
utumbo utumbo intestinos.<br />
utungu utungu utungu ter pena.<br />
ututuli ututuli ututuli tutano.<br />
uvumbu uvumbu uvumbu lábio.<br />
uwe uwe você; tu.<br />
uwezo uwezo uwezo po<strong>de</strong>r; capaz.<br />
uwovu uwovu pus.<br />
uwowa uwowa cogumelo.<br />
uzito uzito peso.<br />
uzuni uzuni tristeza.<br />
Listas Alfabéticas<br />
<strong>de</strong><br />
Palavras<br />
Português – Kimwani
tabiya ukomu<br />
tabiya tabiya tradição; costume.<br />
tafadali tafadali faz favor.<br />
tafauti tafauti dificulda<strong>de</strong>; problema.<br />
tajiri tajiri tajiri patrão; rico.<br />
takatifu takatifu santo.<br />
tako tako tako ná<strong>de</strong>gas.<br />
takwa takwa takwa casco.<br />
talambo talambo passo.<br />
talatini talatini trinta (30).<br />
tamaa tamaa promessa.<br />
tamanini tamanini oitenta (80).<br />
tamati tamati tomate.<br />
tamboru tamboru bal<strong>de</strong>; lata.<br />
tanda tanda lago.<br />
tanda tanda ritoto ritoto lagoa.<br />
tandu tandu centopeia.<br />
tangazo tangazo anúncio.<br />
tangilina tangilina tangerina.<br />
tango tango nunca; pepino.<br />
tayali tayali já.<br />
ucan<strong>de</strong> ucan<strong>de</strong> ucan<strong>de</strong> impotente.<br />
ufu ufu farinha.<br />
ufuta ufuta gergelim.<br />
T - t<br />
U - u<br />
tena tena tena outra vez.<br />
tenda tenda loja.<br />
tetete tetete libelinha.<br />
tiba tiba remédio.<br />
tikiti tikiti tikiti melancia.<br />
tinjolu tinjolu tijolo.<br />
tinta tinta tinta.<br />
tizola tizola tesoura.<br />
tolanja tolanja toranja.<br />
tope tope-tope tope tope matope.<br />
toropa toropa exército.<br />
toto toto bebé.<br />
tuluka tuluka troco.<br />
tumba tumba tumba lua-cheia.<br />
tumbaku tumbaku tabaco.<br />
tumbo tumbo tumbo abdómen; ventre; barriga.<br />
tumbo tumbo-kulu<br />
tumbo kulu kulu estômago.<br />
tuswini tuswini noventa (90).<br />
tuzo tuzo presente.<br />
ugogo ugogo cérebro.<br />
ugoni ugoni adultério.<br />
ujukulu ujukulu <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte.<br />
101
semitisiwa suwi<br />
semitisiwa semitisiwa estéril.<br />
semo semo palavra.<br />
senga senga-senga<br />
senga senga lasca.<br />
senge senge rebento.<br />
sengere sengere adivinho.<br />
sha sha sha chá.<br />
shaba shaba cobre.<br />
shaga shaga falcão.<br />
shariya shariya lei; justiça.<br />
shauti shauti voz.<br />
shelehe shelehe festa.<br />
shetwani shetwani <strong>de</strong>mónio.<br />
shikada shikada escada.<br />
shilini shilini na na mb mbiri mb iri vinte e dois<br />
(22).<br />
shilini shilini na na moja moja vinte e um (21).<br />
shuruti shuruti <strong>de</strong>ver.<br />
sifa sifa louvor.<br />
siki siki estaca.<br />
sikiro sikiro orelha.<br />
sili sili espião.<br />
sima sima zagaia (pesca).<br />
simba simba leão.<br />
simbo simbo toca; buraco.<br />
sindi sindi esquilo.<br />
100<br />
singano singano agulha.<br />
singo singo pescoço.<br />
sini sini sini fundo; para baixo.<br />
sini sini sini ya ya baixo <strong>de</strong>.<br />
sinola sinola cenoura.<br />
sintina sintina latrina.<br />
sita sita sita seis (6).<br />
sitima sitima barco (motor).<br />
sitini sitini sessenta (60).<br />
siye siye siye sobrancelha.<br />
soka soka machado.<br />
soku soku punho.<br />
songa songa seta.<br />
sopa sopa sopa.<br />
subuu subuu manhã.<br />
suku suku dia.<br />
suluwa suluwa sarampo.<br />
sumana sumana sumana semana.<br />
sumu sumu veneno da feitiçaria.<br />
sungu sungu formiga; formiga alada.<br />
sungula sungula coelho.<br />
surudadu surudadu soldado.<br />
suwi suwi leopardo.<br />
a todo lado acocorar-se<br />
a a todo todo todo lado<br />
lado<br />
abacate abacate<br />
abacate<br />
abacateiro<br />
abacateiro<br />
abandonar<br />
abandonar abandonar kutipuka.<br />
abater abater na na caça caça kumulaya.<br />
abater abater no no no trabalho trabalho kusinja.<br />
abcesso abcesso pote.<br />
abdómen abdómen tumbo.<br />
abelha abelha nyuki.<br />
abençoar abençoar kujanliya; kunjaliwa<br />
(ser abençoado).<br />
abóbora abóbora mmang'a.<br />
aborrecer aborrecer kukimiwa.<br />
aborto aborto espontâneo espontâneo kutengula,<br />
kutawanya.<br />
A - a<br />
abrandar abrandar kusasambula.<br />
abraçar abraçar kupatika.<br />
abrigo abrigo pakurifisa.<br />
abrir abrir abrir kufungula.<br />
abster abster-se abster se kurikataza.<br />
abundar abundar abundar cingi.<br />
abutre abutre lembo.<br />
acabar acabar kwisa, kumariza.<br />
acalmar acalmar kupembeza.<br />
acalmar acalmar-se<br />
acalmar se kuripoza,<br />
kurinyamaza.<br />
acampamento acampamento genge.<br />
acariciar acariciar kupalapata.<br />
acarinhar acarinhar kupembeza.<br />
aceitar aceitar kukubali.<br />
acenar acenar kukomaza na nkono.<br />
acen<strong>de</strong>r acen<strong>de</strong>r kukoleza.<br />
1
acocorar-se albufeira<br />
acocorar acocorar-se<br />
acocorar se kunyunyumwala,<br />
kutenga malundi.<br />
acompanhar acompanhar kuperekera;<br />
kusafiliza (até uma<br />
distância).<br />
aconselhar aconselhar kuduma, kulanga.<br />
acordar acordar kulamuka.<br />
acordo acordo kukubaliyana.<br />
acreditar acreditar kukubali.<br />
acrescentar acrescentar kongeza.<br />
acumular acumular kwijaza.<br />
acusar acusar kutambula, kutaja.<br />
adiantar adiantar kulongolera,<br />
kutangurira.<br />
adivinhar<br />
adivinhar<br />
adivinho adivinho sengere, lamuli.<br />
admirar admirar kushanga, kutajabu.<br />
admiração admiração kushangisa.<br />
admitir admitir kukubali.<br />
adultério adultério ugoni.<br />
adulto adulto nkulungwa.<br />
adversário adversário nshindani.<br />
2<br />
afiar afiar kunola.<br />
afogar afogar-se afogar se kutota.<br />
afundar afundar kuzama; kutota (virar um<br />
barco).<br />
agarrar agarrar kukola.<br />
agora agora sambi.<br />
agradar agradar kunowa.<br />
agra<strong>de</strong>cer agra<strong>de</strong>cer kushukuru.<br />
agricultor agricultor nkulima.<br />
água água água maji.<br />
ag aguar<strong>de</strong>nte<br />
ag uar<strong>de</strong>nte nipa.<br />
agudo agudo kusongoleka.<br />
águia águia namwewe.<br />
aguilhão aguilhão maten<strong>de</strong>wu.<br />
agulha agulha singano.<br />
aí eko, kure.<br />
ainda ainda -namba.<br />
ajoelhar ajoelhar-se<br />
ajoelhar se kukokola.<br />
ajuda ajuda nsada.<br />
rafiki semo<br />
rafiki rafiki rafiki amigo.<br />
raisi raisi raisi barato.<br />
rangi rangi cor.<br />
rapolyu rapolyu repolho.<br />
rero rero hoje.<br />
riga riga excisão.<br />
rii ovo.<br />
rikolo rikolo clã.<br />
rini rini fígado.<br />
saba saba sete (7).<br />
sababu sababu porque.<br />
sababuni? sababuni? porquê?<br />
sabini sabini setenta (70).<br />
sabola sabola cebola.<br />
saciligaliga<br />
saciligaliga saciligaliga fácil.<br />
safalãu safalãu amarelo.<br />
safari safari viagem.<br />
saku saku saco.<br />
sala sala sala lanho.<br />
salakata salakata lagarta monitor.<br />
salama salama paz.<br />
samba samba machamba; folha.<br />
R - r<br />
S - s<br />
rini? rini? quando?<br />
rino rino <strong>de</strong>nte.<br />
rivu rivu cinza.<br />
riwe riwe pedra.<br />
roho roho alma; espírito.<br />
rosi rosi fumo.<br />
ruhuya ruhuya visão.<br />
rume rume rã.<br />
sambala sambala pele.<br />
sambi sambi agora.<br />
sana sana bem.<br />
sandali sandali sandali sandália.<br />
sanduku sanduku sanduku caixa.<br />
sanjo sanjo incisão; tatuagem.<br />
sasikira sasikira surdo.<br />
satengemana satengemana inquieto.<br />
savumirira savumirira impaciente.<br />
sawa sawa semelhante; piolho; igual.<br />
sawa sawa-sawa<br />
sawa sawa semelhante.<br />
sawona sawona baidi baidi míope.<br />
sekese sekese sekese instrumento.<br />
99
odi pwida<br />
odi odi com licença.<br />
ofu ofu amêijoa.<br />
ofwe ofwe nós.<br />
pajulu pajulu sobre.<br />
paketi paketi navio.<br />
pakulu pakulu excesso.<br />
pakurifisa pakurifisa abrigo.<br />
pakusirimika<br />
pakusirimika pakusirimika liso.<br />
pakuzungunuka pakuzungunuka cruzamento;<br />
curva.<br />
pala pala tecto.<br />
pamba pamba algodão.<br />
panja panja fora.<br />
pansi pansi chão.<br />
papatu papatu casca.<br />
papatunreviasa papatunreviasa carapaça.<br />
papaya papaya papaia.<br />
parata parata parata prata.<br />
pare pare ali.<br />
98<br />
O - o<br />
P - p<br />
ombe ombe ombe amêijoa.<br />
omi omi eu.<br />
oru oru ouro.<br />
pavela pavela pulmão.<br />
pavu pavu linha <strong>de</strong> pesca.<br />
peme peme barata.<br />
pepi pepi perto.<br />
pera pera goiaba.<br />
perezu perezu prisioneiro.<br />
piru piru perú.<br />
piya piya todo; todos; tudo.<br />
piyali piyali argamassa.<br />
pomba pomba pomba pombo.<br />
pondo pondo toca; cova.<br />
posholo posholo pá.<br />
pote pote abcesso.<br />
punda punda zebra.<br />
pwida pwida civeta.<br />
alargar amarelo<br />
alargar alargar kwengeza.<br />
albufeira albufeira kuziwiriza maji.<br />
al<strong>de</strong>ia al<strong>de</strong>ia al<strong>de</strong>ia kaya noto.<br />
alegre alegre ladi.<br />
alfa alfaiate alfa iate<br />
algo algo kimojiwapo.<br />
algodão algodão pamba.<br />
alguém alguém alguém mungwana.<br />
alguns alguns alguns wamojiwapo.<br />
alho alho ayu.<br />
ali pare, kure.<br />
alimentar alimentar alimentar kurisa.<br />
alisar alisar kusirima.<br />
alma alma roho.<br />
almoçar almoçar almoçar kurya ca nsana.<br />
alongar alongar kurepa.<br />
alpendre alpendre alpendre kibanda.<br />
alterar alterar alterar kukakanya.<br />
alto alto kirefu.<br />
amadurecer amadurecer kutokotesa.<br />
amaldiçoar amaldiçoar kunlombera mabaya.<br />
amamentar amamentar koẽsa, kujijisa.<br />
amanhã amanhã makeshamungu, makeso.<br />
amanhecer amanhecer kuca.<br />
amante amante awala.<br />
amar amar kupenda.<br />
3
amarelo anúncio<br />
amarelo amarelo safalãu.<br />
amargo amargo kuwawa.<br />
amarrar amarrar kufunga.<br />
amassar amassar kukanda, kuzonga.<br />
ameaçar ameaçar kutisha, kusususa.<br />
amêijoa amêijoa kome, ombe, ofu.<br />
amendoim amendoim ntesa.<br />
amigo amigo rafiki.<br />
amontoar amontoar kungira.<br />
amuleto amuleto irizi.<br />
ananás ananás ananás kinanasi.<br />
anão anão anão mwipi.<br />
anca anca mapaja.<br />
andar andar kwenenda.<br />
anel anel mete.<br />
4<br />
anemia anemia kukakama damu.<br />
animal animal nyama, ndudu.<br />
ano ano ano mwaka.<br />
anoitecer anoitecer kuswa.<br />
ansioso ansioso niya.<br />
antena antena mi<strong>de</strong>nga.<br />
antepassado antepassado wamida,<br />
wazamani.<br />
antes antes antes mida.<br />
antes antes-<strong>de</strong> antes antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>-ontem <strong>de</strong> ontem ijuzi.<br />
antílope antílope najanga.<br />
anunciar anunciar kutangaza.<br />
ntoku n'nene<br />
ntoku ntoku ntoku umbigo; cordão umbilical.<br />
ntolanja ntolanja toranjeira.<br />
ntondo ntondo <strong>de</strong>pois-<strong>de</strong>-amanhã.<br />
ntoriro ntoriro ntoriro flauta.<br />
ntoropa ntoropa soldado.<br />
ntumbwi ntumbwi canoa.<br />
ntumwa ntumwa mensageiro.<br />
ntwana ntwana escravo.<br />
nundu nundu nundu mato.<br />
nungu nungu cordão umbilical; porcoespinho.<br />
nunu nunu irmã (mais velha).<br />
nusu nusu nusu meta<strong>de</strong>.<br />
nuzo nuzo nuzo presente.<br />
nviri nviri sombra.<br />
nviriro nviriro fonte.<br />
nvula nvula chuva.<br />
nvumilivu nvumilivu paciente.<br />
nvunyo nvunyo larva; verme.<br />
nvuvi nvuvi pescador.<br />
nyama nyama carne; animal.<br />
nyambo nyambo isca.<br />
nyanga nyanga chifre.<br />
nyange nyange-nyange<br />
nyange nyange nyange brita.<br />
nyani nyani macaco.<br />
nyasa nyasa esquilo.<br />
nyati nyati nyati búfalo.<br />
nyavu nyavu re<strong>de</strong>.<br />
nyengu nyengu nyengu crosta.<br />
nyenye nyenye irmão (mais velho).<br />
nyimbo nyimbo nyimbo canção; canto.<br />
nyoka nyoka cobra.<br />
nyongo nyongo nyongo bílis.<br />
nyotwa nyotwa nyotwa se<strong>de</strong>.<br />
nyuki nyuki abelha.<br />
nyuma nyuma reverso.<br />
nyuma nyuma ya ya atrás <strong>de</strong>.<br />
nyumba nyumba casa.<br />
nyundo nyundo martelo.<br />
nyuni nyuni ave; pássaro.<br />
nywiri nywiri cabelo.<br />
nzee nzee idoso.<br />
nzele nzele nzele caniço.<br />
nzigo nzigo carga.<br />
nzina nzina xará.<br />
nzinzi nzinzi prostituta.<br />
nzipe nzipe veia; raiz.<br />
nzito nzito nzito gigante.<br />
nzizi nzizi corda.<br />
nzungu nzungu nzungu homem branco.<br />
nzuruku nzuruku dinheiro.<br />
n'nene n'nene gordo.<br />
97
nlumangu ntolanja<br />
nlumangu nlumangu marido.<br />
nlumbati nlumbati caçador.<br />
nlumbwangu nlumbwangu irmã.<br />
nlume nlume homem.<br />
nlungu nlungu <strong>de</strong>us.<br />
nlwere nlwere doente.<br />
nnazi nnazi coqueiro.<br />
nnemba nnemba jovem; rapaz.<br />
nng'aka nng'aka pangolim; papaformigas.<br />
nng'andu nng'andu nng'andu estrela ca<strong>de</strong>nte.<br />
nninga nninga bananeira.<br />
nnyan<strong>de</strong> nnyan<strong>de</strong> fenda.<br />
nnyeni nnyeni hóspe<strong>de</strong>.<br />
nomi nomi-mi nomi mi eu mesmo.<br />
nondwa nondwa estrela.<br />
novyo novyo também.<br />
nrati nrati riacho; afluente.<br />
nraya nraya haste.<br />
nrayi nrayi planta trepa<strong>de</strong>ira.<br />
nrevi nrevi nrevi bêbedo.<br />
nrimbu nrimbu poço.<br />
nringi nringi jarro.<br />
nrumbi nrumbi bo<strong>de</strong>.<br />
nruzi nruzi assobio.<br />
nryango nryango porta.<br />
nsada nsada ajuda.<br />
96<br />
nsafari nsafari viajante.<br />
nsana nsana meio-dia; sala.<br />
nsanga nsanga areia; solo.<br />
nsango nsango lombriga.<br />
nsawi nsawi feiticeiro.<br />
nsezo nsezo nsezo jogo.<br />
nshindani nshindani nshindani adversário.<br />
nshipa nshipa hérnia.<br />
nshomali nshomali prego.<br />
nsisinya nsisinya chuvisco.<br />
nsiwa nsiwa nsiwa primo(a).<br />
nsoka nsoka fantasma.<br />
nsoko nsoko nsoko imposto.<br />
nsono nsono bainha.<br />
nsuwaki nsuwaki escova.<br />
nsuwere nsuwere mexoeira.<br />
nsuzi nsuzi caril.<br />
ntado ntado ponte.<br />
ntama ntama mapira.<br />
ntana ntana coluna vertebral.<br />
ntangilina ntangilina tangerineira.<br />
ntanu ntanu cinco (5).<br />
nten<strong>de</strong> nten<strong>de</strong> tamareira.<br />
ntesa ntesa amendoim.<br />
ntibabu ntibabu curan<strong>de</strong>iro.<br />
ntikinifu ntikinifu ignorante.<br />
ntipi ntipi-tipi ntipi ntipi tipi toutinegra.<br />
ânus arrumar<br />
ânus ânus ânus nconyo, nkakanyo.<br />
anúncio anúncio tangazo.<br />
anzol anzol kilo.<br />
ao ao lado lado <strong>de</strong> <strong>de</strong> upan<strong>de</strong> wa.<br />
apagar apagar kuzimisa.<br />
apanhar apanhar kulokota.<br />
apanhar apanhar em em armadilha<br />
armadilha<br />
kukoleka mu nambo.<br />
apascentar apascentar kurisa.<br />
apertar apertar kukaza.<br />
apitar apitar<br />
apitar<br />
aplanar aplanar kubambanda.<br />
aplicar aplicar kupakala.<br />
apodrecer apodrecer kuvunda.<br />
ap apoiar ap<br />
oiar oiar-se oiar se kwinyamira.<br />
apontar apontar apontar kolota.<br />
apren<strong>de</strong>r apren<strong>de</strong>r kurifunda.<br />
apressar apressar-se<br />
apressar apressar se kwangupa.<br />
aprofundar aprofundar kwicisa.<br />
apropriado apropriado kubizi.<br />
aproximar aproximar-se<br />
aproximar se kuwandika,<br />
kusengereza.<br />
apunhalar apunhalar kusoma na kifyu.<br />
aquele aquele ire.<br />
aqueles aqueles aqueles ware.<br />
aqui aqui kuno.<br />
ar mepo.<br />
aranh aranha aranh nandaluzi.<br />
arbusto arbusto fukutu.<br />
arco arco upin<strong>de</strong>.<br />
arco arco-íris arco íris kipiji, upin<strong>de</strong> wa<br />
nlungu.<br />
areia areia nsanga.<br />
argamassa argamassa piyali.<br />
argumento argumento ushahidi.<br />
árido árido kulowama.<br />
arma arma <strong>de</strong> <strong>de</strong> fogo fogo fogo bunduki.<br />
armadilha armadilha nambo.<br />
armadilha armadilha <strong>de</strong> <strong>de</strong> peixe peixe lema.<br />
armazenar armazenar kutongorera,<br />
kusunga.<br />
arranjar arranjar arranjar kuwandala, kutengeza.<br />
arrastar arrastar kukwekweta.<br />
arrotar arrotar kwibiya nulo.<br />
5
arroz baixo <strong>de</strong><br />
arroz arroz mpunga.<br />
arruinar arruinar kufilishi.<br />
arrumar arrumar arrumar kupanga.<br />
árvore árvore muti.<br />
às às vezes vezes suku ndi suku.<br />
asa asa mbawa.<br />
assaltar assaltar kwiwa.<br />
assar assar koca.<br />
assassinar<br />
assassinar assassinar kuulaya.<br />
assim assim javyo.<br />
assoar assoar-se assoar se<br />
assobiar assobiar miluzi.<br />
assobio assobio nruzi.<br />
assustar assustar kususuka.<br />
ata ata.<br />
atacar atacar atacar kwandibu.<br />
atar atar atar kufungira.<br />
bainha bainha nsono.<br />
baixar baixar kwinama, kutepa.<br />
6<br />
B - b<br />
até mpaka.<br />
ateira ateira mmwata.<br />
atento atento kutengemana.<br />
aterrar aterrar aterrar kumota.<br />
atirar atirar kwefya.<br />
atrás atrás atrás <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> nyuma ya.<br />
atrasar atrasar atrasar kukawa.<br />
atravessar atravessar atravessar kuloka.<br />
aumentar aumentar kongeza.<br />
ave ave ave nyuni.<br />
avestruz avestruz mbuni.<br />
avô avô babu.<br />
avó avó wiwi.<br />
azedo azedo kunyunya, kulalama.<br />
azul azul nili.<br />
açoitar açoitar ncapo.<br />
baixo baixo wipi.<br />
baixo baixo <strong>de</strong> <strong>de</strong> sini ya.<br />
nfeleji nlumbati<br />
nfeleji nfeleji vala <strong>de</strong> drenagem.<br />
nfitina nfitina invejoso.<br />
nfuko nfuko preguiçoso; saco.<br />
nfungwa nfungwa prisioneiro.<br />
nfunzi nfunzi riacho.<br />
nfyairo nfyairo vassoura.<br />
ngalawa ngalawa vela <strong>de</strong> barco.<br />
ngayaya ngayaya florescência.<br />
ngerengere<br />
ngerengere ngerengere grilo.<br />
ngoma ngoma música; dança.<br />
ngombo ngombo cacete.<br />
ngonya ngonya crocodilo.<br />
nguluwe nguluwe porco.<br />
nguvu nguvu força.<br />
nguwo nguwo roupa; capulana; tecido.<br />
ng'ombe ng'ombe boi.<br />
nili nili azul.<br />
ninga ninga ninga banana.<br />
nipa nipa aguar<strong>de</strong>nte.<br />
niya niya ansioso.<br />
njala njala njala fome.<br />
njansili njansili estúpido.<br />
njira njira caminho.<br />
njukulu njukulu neto.<br />
nkakanyo nkakanyo nkakanyo ânus.<br />
nkakatima nkakatima corajoso.<br />
nkangala nkangala cerveja tradicional.<br />
nkate nkate pão.<br />
nkati nkati ya ya <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>.<br />
nkawangu nkawangu esposa.<br />
nkazu nkazu cajueiro.<br />
nkila nkila cauda.<br />
nkindu nkindu nkindu pilão.<br />
nkoba nkoba saco.<br />
nkomango nkomango excisão.<br />
nkomu nkomu saudavel.<br />
nkonga nkonga nkonga tromba.<br />
nkono nkono braço; mão.<br />
nkono nkono-sonto<br />
nkono sonto esquerdo.<br />
nkose nkose palmeira.<br />
nkufu nkufu colar.<br />
nkuki nkuki zagaia <strong>de</strong> caça.<br />
nkulima nkulima agricultor.<br />
nkulu nkulu gigante; po<strong>de</strong>roso.<br />
nkulungwa nkulungwa adulto.<br />
nkwaju nkwaju cajado; tamarinho.<br />
nkweto kweto trilho.<br />
nlamba nlamba nlamba embon<strong>de</strong>iro.<br />
nlamu nlamu cunhado; cunhada.<br />
nlangaza nlangaza luz.<br />
nlangazo nlangazo nlangazo clareza.<br />
nlanzi nlanzi bambú.<br />
nlaranja nlaranja laranjeira.<br />
nlema nlema morcego.<br />
95
na nfuko<br />
na na na com; e.<br />
nafuu nafuu recuperar; melhorar.<br />
nagogo nagogo nagogo lagarto; lagarta.<br />
nairanga nairanga víbora.<br />
najanga najanga antílope.<br />
nake nake nake tia (irmã mais velha).<br />
nakisa nakisa <strong>de</strong>pois.<br />
namapema namapema cedo.<br />
namasamba namasamba mamba ver<strong>de</strong>.<br />
nambiri nambiri perdiz.<br />
nambo nambo armadilha; fazer<br />
armadilha.<br />
nambwe nambwe cacimba.<br />
namondo namondo hipopótamo.<br />
namwewe namwewe águia.<br />
nandaluzi nandaluzi aranha.<br />
nane nane nane oito (8).<br />
nanga nanga esteira.<br />
nango nango caroço.<br />
nangumi nangumi tubarão.<br />
nangwang'ula<br />
nangwang'ula nangwang'ula lagarta agama.<br />
nani? nani? quem?<br />
nankweli nankweli viúvo(a).<br />
nannata nannata sanguessuga.<br />
nanyenge nanyenge margem.<br />
94<br />
N - n<br />
nanyenje nanyenje borda.<br />
nason<strong>de</strong> nason<strong>de</strong> nason<strong>de</strong> espião.<br />
nata nata estéril.<br />
natagwe natagwe barriga da perna.<br />
nazi nazi côco.<br />
ncapo ncapo açoitar.<br />
nconyo nconyo nconyo ânus.<br />
ncumba ncumba noivo(a).<br />
ncuruzi ncuruzi negociante.<br />
ndala ndala minhoca.<br />
ndang'anyifu ndang'anyifu malandro.<br />
n<strong>de</strong>pi? n<strong>de</strong>pi? on<strong>de</strong>?<br />
n<strong>de</strong>vu n<strong>de</strong>vu n<strong>de</strong>vu barba.<br />
ndibi ndibi-dibi ndibi dibi toutinegra.<br />
ndimu ndimu limão; limoeiro.<br />
ndiya ndiya ndiya camaleão.<br />
ndiyoka ndiyoka mandioca.<br />
ndodo ndodo reumatismo.<br />
ndowa ndowa casamento.<br />
ndudu ndudu ndudu animal.<br />
nduyangu nduyangu nduyangu irmão.<br />
nduyo nduyo nduyo primo(a).<br />
nembo nembo elefante.<br />
nfalume nfalume chefe.<br />
balançar barbatana<br />
bala balançar bala nçar kutikinya.<br />
bal<strong>de</strong> bal<strong>de</strong> bal<strong>de</strong> tamboru.<br />
bambú bambú nlanzi.<br />
banana banana ninga.<br />
bananeira bananeira nninga.<br />
banco banco kiti.<br />
bando bando <strong>de</strong> <strong>de</strong> pássaros pássaros nkonjo<br />
nyuni.<br />
banquete banquete banquete jambo.<br />
barata barata peme.<br />
barato barato raisi.<br />
barba barba n<strong>de</strong>vu.<br />
7
arbatana batuque<br />
barbatana barbatana vikwaku.<br />
barbear barbear kumyola n<strong>de</strong>vu.<br />
barco barco ngalawa (a vela); sitima<br />
(motor); paketi (navio).<br />
barriga barriga tumbo.<br />
barriga barriga da da perna perna natagwe,<br />
dingi.<br />
barro barro barro utope.<br />
bastante bastante -ingi.<br />
bastardo bastardo cengo, mwana wa<br />
kunsingana.<br />
8<br />
batata batata mbatata wa kizungu.<br />
batata batata batata doce doce mbatata.<br />
bater bater kwibiya.<br />
bater bater asas asas kupuna mbawa.<br />
bater bater palmas palmas kwibiya manja,<br />
kubwang'a.<br />
batuque batuque vumi.<br />
mofi mwiwa<br />
mofi mofi mofi covar<strong>de</strong>.<br />
more more lento.<br />
more more-more<br />
more more more more lento; ter cuidado.<br />
moto moto fogo.<br />
moyo moyo coração.<br />
mpaja mpaja coxa.<br />
mpaka mpaka fronteira; limite duma<br />
machamba; até.<br />
mpanja mpanja-vyombo<br />
mpanja vyombo louva-a-<strong>de</strong>us.<br />
mpapaya mpapaya papaieira.<br />
mpera mpera goiabeira.<br />
mpingo mpingo pau-preto.<br />
mpini mpini mpini cabo.<br />
mpunga mpunga arroz.<br />
mpupu mpupu corrente.<br />
mpweke mpweke cacete.<br />
muka muka mulher.<br />
muku muku rato.<br />
muku muku nundu nundu toupeira.<br />
muku muku ule ule-ule ule ule ratazana.<br />
mukwe mukwe genro; nora.<br />
mukwe mukwe sogro(a).<br />
mula mula nariz.<br />
mulu mulu perna; pé.<br />
mundu mundu mundu foice.<br />
mungwana mungwana alguém.<br />
munu munu pessoa.<br />
munumwema munumwema generoso.<br />
munyu munyu sal.<br />
mushikili mushikili problema.<br />
musu musu estreito.<br />
muti muti muti árvore.<br />
muto muto rio.<br />
muwa muwa cana-doce.<br />
mwaja? mwaja? como?<br />
mwaka mwaka ano.<br />
mwamba mwamba rochedo.<br />
mwana mwana mwana filho(a).<br />
mwanangu mwanangu sobrinho(a).<br />
mwango mwango montanha.<br />
mwani mwani praia.<br />
mwanyewe mwanyewe dono.<br />
mwari mwari mwari moça.<br />
mwayu mwayu bocejar.<br />
mwelevu mwelevu inteligente.<br />
Mwenyezimungu Mwenyezimungu Deus.<br />
mwezi mwezi lua; mês.<br />
mwijiwifu mwijiwifu sábio.<br />
mwikazi mwikazi habitante.<br />
mwinsho mwinsho mwinsho topo.<br />
mwipi mwipi anão.<br />
mwiri mwiri mwiri corpo.<br />
mwivi mwivi ladrão.<br />
mwiwa mwiwa espinha; espinho.<br />
93
masozi more<br />
masozi masozi lágrimas.<br />
masukupere<br />
masukupere masukupere papeira.<br />
mata mata mata saliva.<br />
matanga matanga luto.<br />
maten<strong>de</strong> maten<strong>de</strong> elefantíase.<br />
maten<strong>de</strong>wu maten<strong>de</strong>wu aguilhão.<br />
mati mati tia (irmã do pai).<br />
matokosa matokosa matokosa cerveja tradicional.<br />
mavi mavi fezes.<br />
mavu mavu mavu vespa.<br />
mavuno mavuno tempo <strong>de</strong> colheita.<br />
maziwa maziwa leite.<br />
mazowevu<br />
mazowevu mazowevu tabú.<br />
mbango mbango javali.<br />
mbatata mbatata batata doce.<br />
mbavu mbavu mbavu costela.<br />
mbawa mbawa asa.<br />
mbawo mbawo ma<strong>de</strong>ira; tábua.<br />
mbaya mbaya mau; cruél.<br />
mbere mbere frente; em frente.<br />
mbere mbere ya ya em frente <strong>de</strong>.<br />
mbeyu mbeyu semente.<br />
mbinda mbinda quiabo.<br />
mbiri mbiri dois (2).<br />
mbirikisa mbirikisa moela.<br />
mbishi mbishi teimoso.<br />
mbisi mbisi mbisi ver<strong>de</strong> (fruta).<br />
92<br />
mbolo mbolo pénis.<br />
mbomela mbomela bolor.<br />
mboni mboni mboni pálpebra; pestana.<br />
mbuni mbuni avestruz.<br />
mbuzi mbuzi cabrito.<br />
mela mela rinoceronte.<br />
membe membe mosca.<br />
mepo mepo ar; vento.<br />
mete mete anel.<br />
meza meza mesa.<br />
mida mida mida antes; tempos passados.<br />
mi<strong>de</strong>nga mi<strong>de</strong>nga antena.<br />
mikojo mikojo urina.<br />
miluzi miluzi assobiar.<br />
minyani minyani capim.<br />
mise mise transplantar.<br />
miya miya miya cem (100).<br />
miyamba miyamba camarão.<br />
miyantanu<br />
miyantanu miyantanu quinhentos (500).<br />
miyatene miyatene miyatene duzentos (200).<br />
miyongo miyongo costas.<br />
mmangela mmangela mangueira.<br />
mmang'a mmang'a abóbora.<br />
mmuja mmuja estrangeiro.<br />
mmwapa mmwapa sovaco.<br />
mmwata mmwata ateira.<br />
mmwindi mmwindi indiano.<br />
bebé borbulha<br />
bebé bebé toto.<br />
bêbedo bêbedo nrevi.<br />
beber beber beber kunywa.<br />
bebida bebida alcoólica alcoólica urevi.<br />
bebida bebida não não alcoólica alcoólica kirevi.<br />
beijar beijar kubejali.<br />
bem bem sana.<br />
bens bens mali.<br />
benção benção kujanliya.<br />
beringela beringela bilinjala.<br />
bexiga bexiga kinena.<br />
bico bico kanywa ya nyuni.<br />
bílis bílis nyongo.<br />
bloco bloco buloku.<br />
boca boca kanywa.<br />
bocejar bocejar mwayu.<br />
bo<strong>de</strong> bo<strong>de</strong> nrumbi.<br />
boi boi boi ng'ombe.<br />
bolha bolha makovu.<br />
bolor bolor mbomela.<br />
bolso bolso lajubela.<br />
bom bom cema.<br />
bondoso bondoso kusitawi moyo.<br />
bonito bonito bonito cema.<br />
9
orboleta café<br />
borboleta borboleta kimbulumbuta.<br />
borbulha borbulha borbulha kipusungu.<br />
borda borda nanyenje.<br />
bossa bossa cumbi ca ng'ombe.<br />
branco branco celupa.<br />
braço braço nkono.<br />
brilhar brilhar kung'ala, kung'asira.<br />
cabaça cabaça lukasi.<br />
cabelo cabelo nywiri.<br />
cabeça cabeça kiswa.<br />
cabo cabo mpini.<br />
cabrito cabrito mbuzi.<br />
10<br />
C - c<br />
brilho brilho kuwala.<br />
brincar brincar brincar kuseza.<br />
brinco brinco brinco birinku, mete ya<br />
mmasikiro.<br />
brita brita nyange-nyange.<br />
buraco buraco simbo.<br />
buscar buscar kutwala.<br />
búfalo búfalo nyati.<br />
cacarejar cacarejar kutetera.<br />
cacete cacete cacete ngombo, mpweke.<br />
cachimbo cachimbo kashimbo.<br />
cacho cacho lamu.<br />
cachorro cachorro mwana wa umbwa.<br />
cacimba cacimba nambwe.<br />
cada cada kila.<br />
cadáver cadáver maiti.<br />
ca<strong>de</strong>ira ca<strong>de</strong>ira ka<strong>de</strong>ra.<br />
café café káfe.<br />
madimba masukupere<br />
madimba madimba pântano.<br />
maela maela cheia.<br />
mafiya mafiya mafiya lareira.<br />
mafuta mafuta mafuta óleo.<br />
mafya mafya mafya espirrar.<br />
magala magala circuncidar.<br />
magaribi magaribi pôr do sol.<br />
magundula<br />
magundula magundula lepra.<br />
mahala mahala lugar; em.<br />
mainsha mainsha vida.<br />
maiti maiti cadáver.<br />
maji maji água.<br />
maka maka maka gato.<br />
maka maka maka nudu nudu nudu gato silvestre.<br />
makala makala makala carvão.<br />
makalama makalama profetizar.<br />
makamo makamo tamanho.<br />
makeshamungu<br />
makeshamungu makeshamungu amanhã.<br />
makeso makeso amanhã.<br />
makolola makolola escarro.<br />
makosokoso makosokoso escarro.<br />
makovu makovu bolha; espuma.<br />
makunyare makunyare ruga; rugoso.<br />
makunyazi makunyazi rugoso.<br />
M - m<br />
makuti makuti makuti palha.<br />
maleriya maleriya malária.<br />
mali mali mali bens.<br />
malwazo malwazo dor.<br />
mama mama mãe.<br />
mamba mamba mamba escama.<br />
mamila mamila ranho do nariz.<br />
mamulaka mamulaka or<strong>de</strong>m.<br />
mana mana significado.<br />
mangela mangela manga.<br />
mango mango javali.<br />
manyolola manyolola ranho; muco; limo.<br />
mapaja mapaja anca.<br />
mara mara moja moja uma vez.<br />
mara mara nyingi nyingi muitas vezes.<br />
maradi maradi epidémia.<br />
marambi marambi sapo.<br />
masa masa gémeos.<br />
masapukano masapukano <strong>de</strong>svio.<br />
masavu masavu guelra.<br />
masaza masaza masaza papas.<br />
mashaili mashaili poesia.<br />
mashaka mashaka sofrer.<br />
masikini masikini pobre.<br />
91
kwimbiza luzi<br />
kwimbiza kwimbiza ven<strong>de</strong>r.<br />
kwimira kwimira estar <strong>de</strong> pé; parar.<br />
kwimita kwimita grávida.<br />
kwinama kwinama kwinama inclinar-se; baixar.<br />
kwingira kwingira entrar.<br />
kwinshim kwinshimu kwinshim kwinshim respeitar.<br />
kwinukala kwinukala escuro.<br />
kwinyamira kwinyamira apoiar-se.<br />
lada lada sabor.<br />
ladi ladi alegre.<br />
laika laika pêlo <strong>de</strong> pessoa.<br />
lajubela lajubela bolso.<br />
lampada lampada lanterna.<br />
lampiyau lampiyau can<strong>de</strong>eiro.<br />
lamu lamu cacho.<br />
lamuli lamuli adivinho.<br />
lana lana lana maldição.<br />
langa langa <strong>de</strong>serto.<br />
laranja laranja laranja.<br />
lema lema armadilha <strong>de</strong> peixe.<br />
lembo lembo abutre.<br />
lenso lenso lenso lenço.<br />
liso liso olho.<br />
livuju livuju suor.<br />
luga luga língua falada.<br />
90<br />
L - l<br />
kwipika kwipika cozinhar.<br />
kwisa kwisa acabar.<br />
kwisuka kwisuka <strong>de</strong>scer.<br />
kwisusa kwisusa <strong>de</strong>scarregar.<br />
kwita kwita chamar.<br />
kwitamili kwitamili paciência.<br />
kwiwa kwiwa roubar; assaltar.<br />
lukasi lukasi cabaça.<br />
lukombe lukombe unha.<br />
lukosi lukosi nuca.<br />
lukwekwe lukwekwe sachar.<br />
lulimi lulimi língua na boca.<br />
luliminrevimoto luliminrevimoto chama.<br />
lundi lundi lundi joelho.<br />
lungo lungo nó; nó <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira.<br />
lung'ang'a lung'ang'a careca.<br />
lupawa lupawa concha.<br />
lusungi lusungi tanga.<br />
luvumbu luvumbu lábio.<br />
luwa luwa flor.<br />
luwan luwani luwan luwan quintal.<br />
luwawa luwawa luwawa espádua.<br />
luwembe luwembe luwembe lâmina.<br />
luzi luzi fio.<br />
cair campainha<br />
cair cair kugwa.<br />
caixa caixa caixa sanduku.<br />
cajado cajado nkwaju.<br />
cajú cajú kazu.<br />
cajueiro cajueiro nkazu.<br />
cal cal cal kinambo.<br />
calcanhar calcanhar kisinginyo.<br />
caldo caldo kilungoi.<br />
calor calor kuvijusa.<br />
cal calças cal ças galasau.<br />
cama cama kinanda.<br />
camaleão camaleão ndiya.<br />
camarão camarão miyamba, kang'aga.<br />
caminho caminho njira.<br />
camisa camisa zubau.<br />
campainha campainha kampainya.<br />
11
cana-doce capoeira<br />
cana cana-doce<br />
cana doce muwa.<br />
can<strong>de</strong>eiro can<strong>de</strong>eiro karaboyi, lampiyau.<br />
canela canela da da perna<br />
perna<br />
kongolorambele ya mulu.<br />
caniço caniço nzele.<br />
12<br />
canoa canoa ntumbwi.<br />
cansado cansado cansado kusokera.<br />
cantar cantar kwimba.<br />
cantar cantar (galinha) (galinha) (galinha) kuwika.<br />
canto canto canto nyimbo.<br />
canção canção nyimbo.<br />
cão cão umbwa.<br />
capaz capaz uwezo.<br />
capim capim minyani.<br />
kuzimu kwimira<br />
kuzimu kuzimu mundo dos mortos.<br />
kuzingiliza kuzingiliza ro<strong>de</strong>ar; enrolar.<br />
kuzingiti kuzingiti proteger com feitiçaria.<br />
kuzinya kuzinya kuzinya cozinha.<br />
kuziwa kuziwa tapar.<br />
kuziwiriza kuziwiriza kuziwiriza vedar.<br />
kuziwirizira<br />
kuziwirizira kuziwirizira vedação.<br />
kuziwiya kuziwiya kuziwiya obstruir.<br />
kuzonga kuzonga amassar.<br />
kuzongozera kuzongozera rolar; enrolar.<br />
kuzungunuka kuzungunuka virar; <strong>de</strong>sviar.<br />
kwaibu kwaibu difamar.<br />
kwajibu kwajibu gostar.<br />
kwalibu kwalibu estragar.<br />
kwamba kwamba dizer.<br />
kwamini kwamini crer.<br />
kwaminiwa kwaminiwa reputação.<br />
kwandazika kwandazika plano.<br />
kwandibu kwandibu kwandibu atacar.<br />
kwandika kwandika kwandika escrever.<br />
kwangika kwangika kwangika pendurar.<br />
kwangupa kwangupa velocida<strong>de</strong>; apressarse.<br />
kwanika kwanika esten<strong>de</strong>r.<br />
kwanyula kwanyula rasgar.<br />
kwanza kwanza começar; iniciar.<br />
kwarifu kwarifu kwarifu convidar.<br />
kwasa kwasa <strong>de</strong>ixar.<br />
kwasana kwasana divorciar-se.<br />
kwasanisa kwasanisa separar.<br />
kwasika kwasika kwasika perdido; per<strong>de</strong>r.<br />
kwavuka kwavuka evaporar.<br />
kwazima kwazima kwazima pedir emprestado;<br />
emprestar.<br />
kwefya kwefya atirar; <strong>de</strong>itar; <strong>de</strong>itar fora.<br />
kweleza kweleza contar história.<br />
kweli kweli verda<strong>de</strong>.<br />
kweli kweli-kwelini<br />
kweli kwelini realmente.<br />
kwenenda kwenenda andar.<br />
kwengeza kwengeza alargar.<br />
kwerera kwerera flutuar.<br />
kwibiira kwibiira kwibiira disparar.<br />
kwibiya kwibiya tocar; dar pancada; bater.<br />
kwibiyana kwibiyana kwibiyana lutar.<br />
kwica kwica kwica fundo.<br />
kwicisa kwicisa kwicisa aprofundar.<br />
kwijala kwijala cheio.<br />
kwijamba kwijamba peidar.<br />
kwijaza kwijaza encher; acumular.<br />
kwijiwa kwijiwa saber; conhecer.<br />
kwikala kwikala kwikala sentar-se.<br />
kwikuta kwikuta saciar.<br />
kwiluka kwiluka voar.<br />
kwimba kwimba cantar.<br />
89
kutwanga kuzingiliza<br />
kutwanga kutwanga pilar.<br />
kutwii kutwii veneração.<br />
kuudumu kuudumu kuudumu servir.<br />
kuulaya kuulaya assassinar; matar.<br />
kuupa kuupa dar.<br />
kuuza kuuza comprar.<br />
kuuzanya kuuzanya kuuzanya ven<strong>de</strong>r.<br />
kuveya kuveya senil; fraco.<br />
kuvijuka kuvijuka suar; sentir calor.<br />
kuvijusa kuvijusa calor.<br />
kuvika kuvika cobrir.<br />
kuviligika kuviligika redondo.<br />
kuviliuka kuviliuka rebolar.<br />
kuvimba kuvimba inchaço; inchar.<br />
kuvina kuvina dançar.<br />
kuvingira kuvingira ventilar.<br />
kuvuluga kuvuluga perturbar.<br />
kuvuma kuvuma fazer barulho; som.<br />
kuvuna kuvuna colher a colheita.<br />
kuvunda kuvunda kuvunda apodrecer.<br />
kuvunja kuvunja partir.<br />
kuvuta kuvuta puxar.<br />
kuvutiza kuvutiza torcer.<br />
kuvuwa kuvuwa pescar com re<strong>de</strong>.<br />
kuvyala kuvyala semear; plantar.<br />
kuwa kuwa ser.<br />
kuwaja kuwaja esculpir.<br />
88<br />
kuwala kuwala brilho.<br />
kuwalanga kuwalanga contar números.<br />
kuwanawo kuwanawo ter.<br />
kuwanda kuwandala<br />
kuwanda kuwandala<br />
la reparar coisa;<br />
arranjar.<br />
kuwandika<br />
kuwandika kuwandika junto; aproximar-se.<br />
kuwawa kuwawa amargo.<br />
kuwaza kuwaza kuwaza pensar.<br />
kuwazira kuwazira kuwazira hesitar.<br />
kuwepo kuwepo estar; haver.<br />
kuweseza kuweseza soprar.<br />
kuwika kuwika cantar (galinha).<br />
kuwiliza kuwiliza repetir.<br />
kuwinda kuwinda odiar.<br />
kuwona kuwona ver.<br />
kuwonerera kuwonerera <strong>de</strong>scobrir.<br />
kuwota kuwota germinar.<br />
kuyeli kuyeli colher.<br />
kuyerera kuyerera kuyerera tentar.<br />
kuyeza kuyeza kuyeza provar.<br />
kuzama kuzama afundar.<br />
kuzidi kuzidi piorar.<br />
kuzika kuzika funeral.<br />
kuzikita kuzikita proteger com feitiçaria.<br />
kuzilika kuzilika <strong>de</strong>smaiar.<br />
kuzilipuka kuzilipuka reanimar-se.<br />
kuzimisa kuzimisa apagar.<br />
capinar casco<br />
capinar capinar capinar kulima.<br />
capoeira capoeira kitundu.<br />
capulana capulana nguwo.<br />
cara cara kumaso.<br />
caracol caracol aji.<br />
car caranguejo<br />
car anguejo ala, inkiti.<br />
carapaça carapaça papatunreviasa.<br />
careca careca lung'ang'a.<br />
carga carga nzigo.<br />
caril caril nsuzi.<br />
carne carne nyama.<br />
caro caro kufinja.<br />
caroço caroço nango.<br />
carregar carregar kupinga.<br />
carvão carvão makala.<br />
casa casa nyumba.<br />
casa casa <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> banho banho cowelo.<br />
casamento<br />
casamento casamento ndowa.<br />
casar casar-se casar se kulomba.<br />
casca casca papatu.<br />
13
casca <strong>de</strong> ovo cemitério<br />
casca casca <strong>de</strong> <strong>de</strong> ovo ovo ovo kotopenrevirii.<br />
casco casco takwa.<br />
castanha castanha <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> cajú cajú goloso.<br />
castanho castanho castanho yakafe.<br />
castigo castigo hukumu.<br />
castrar castrar kusinja nzipe wa kumema.<br />
casulo casulo casulo kitundu ca mavu na ca<br />
membe.<br />
catana catana upanga, katana.<br />
catorze catorze catorze (14) (14) kumi na nne.<br />
cauda cauda nkila.<br />
cavalo cavalo kavalu.<br />
cavar cavar kukopola.<br />
14<br />
caçador caçador nlumbati.<br />
caçar caçar kulumbata.<br />
cá cágado cá<br />
gado gado ambe.<br />
cebola cebola sabola.<br />
cedo cedo namapema.<br />
cego cego cakipofu.<br />
cegonha cegonha kolongo nkulu.<br />
celeiro celeiro kikuti.<br />
cem cem (100) (100) miya.<br />
kutawanya kuudumu<br />
kutawanya kutawanya aborto espontâneo;<br />
entornar.<br />
kutawanyanga kutawanyanga espalhar.<br />
kutawanyikan<br />
kutawanyikana kutawanyikan<br />
kutawanyikan dispersar.<br />
kutaya kutaya pôr.<br />
kutayira kutayira pôr ovos.<br />
kuteleza kuteleza <strong>de</strong>slizar; escorregar.<br />
kutemiwa kutemiwa kutemiwa vencer.<br />
kutenda kutenda fazer.<br />
kutengemana kutengemana atento.<br />
kutengeza<br />
kutengeza kutengeza preparar; arranjar.<br />
kutengula kutengula kutengula aborto espontâneo.<br />
kutenvya kutenvya enganar.<br />
kutepa kutepa baixar.<br />
kutesa kutesa enganar.<br />
kutetema kutetema tremer.<br />
kutetera kutetera kutetera cacarejar.<br />
kutika kutika malhar.<br />
kutikinya kutikinya kutikinya mexer corpo; balançar.<br />
kutikinyika kutikinyika mover.<br />
kutingindira kutingindira esfregar.<br />
kutipuka kutipuka abandonar.<br />
kutira kutira fugir; evadir.<br />
kutisha kutisha kutisha ameaçar.<br />
kutiwira kutiwira mergulhar (<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r).<br />
kutokotesa kutokotesa amadurecer.<br />
kutolola kutolola furar.<br />
kutombana kutombana ter relações sexuais.<br />
kutondola kutondola escolher.<br />
kutonga kutonga kutonga dividir.<br />
kutongodika kutongodika sussurrar.<br />
kutongorera<br />
kutongorera kutongorera armazenar.<br />
kutonona kutonona chocar.<br />
kutosha kutosha suficiente.<br />
kutota kutota virar um barco; afogar-se.<br />
kutowa kutowa escasso; faltar.<br />
kutubisa kutubisa punir.<br />
kutukana kutukana insultar; insulto.<br />
kutukuza kutukuza glória; louvar.<br />
kutukuziwa kutukuziwa reputação.<br />
kutula kutula <strong>de</strong>scarregar; pôr; guardar;<br />
conservar.<br />
kutuluma kutuluma rosnar; rugir.<br />
kutuma kutuma mandar pessoa.<br />
kutumaini kutumaini esperar com<br />
esperança.<br />
kutumba kutumba corcunda.<br />
kutum kutumbera<br />
kutum bera coxear.<br />
kutumika kutumika servir no trabalho.<br />
kutumiriwa kutumiriwa gasto.<br />
kutupa kutupa saltar.<br />
kutuwa kutuwa correr.<br />
kutwa kutwa dia.<br />
kutwala kutwala buscar.<br />
87
kusengereza kutawanyikana<br />
kusengereza kusengereza aproximar-se.<br />
kuseza kuseza brincar; jogar.<br />
kushanga kushanga admirar.<br />
kushangisa kushangisa admiração.<br />
kushukuru kushukuru agra<strong>de</strong>cer.<br />
kusifu kusifu exaltar; honrar.<br />
kusikira kusikira kusikira ouvir.<br />
kusikiriza kusikiriza escutar; obe<strong>de</strong>cer.<br />
kusikizano kusikizano compromisso.<br />
kusimanana kusimanana encontrar-se com.<br />
kusimba kusimba escavar.<br />
kusingana kusingana encontrar.<br />
kusinja kusinja cortar; abater no trabalho;<br />
encurtar.<br />
kusipuka kusipuka rebento do flôr.<br />
kusirima kusirima alisar.<br />
kusisimira kusisimira suspirar.<br />
kusisimuka kusisimuka <strong>de</strong>spertar.<br />
kusisinya kusisinya nvula nvula chuvisco.<br />
kusitawi kusitawi kusitawi moyo moyo bondoso.<br />
kusitawiza usitawiza ornamentar.<br />
kusiyana kusiyana diferente.<br />
kusokera kusokera cansado.<br />
kusola kusola menstruação.<br />
kusona kusona coser.<br />
kuson<strong>de</strong>ra<br />
kuson<strong>de</strong>ra kuson<strong>de</strong>ra espiar.<br />
kusongoleka kusongoleka agudo.<br />
86<br />
kusowera kusowera falar.<br />
kusuja kusuja kusuja coar.<br />
kusukula kusukula levar.<br />
kusukuma kusukuma empurrar.<br />
kusula kusula presságio.<br />
kusuluka kusuluka <strong>de</strong>rreter.<br />
kusuna kusuna cuspir.<br />
kusunga kusunga cuidar; armazenar;<br />
conservar.<br />
kususuka kususuka assustar.<br />
kusususa kusususa ameaçar.<br />
kusuwa kusuwa raspar.<br />
kuswa kuswa anoitecer.<br />
kuswamii kuswamii perdoar.<br />
kutafadali kutafadali implorar.<br />
kutafuna kutafuna mastigar.<br />
kutagera kutagera kutagera lavrar.<br />
kutaja kutaja acusar.<br />
kutajabu kutajabu admirar.<br />
kutambiza kutambiza pescar com anzol.<br />
kutambula kutambula acusar.<br />
kutangaza kutangaza anunciar.<br />
kutangurira kutangurira adiantar.<br />
kutanyuka kutanyuka escarranchar-se.<br />
kutapika kutapika vomitar.<br />
kutawala kutawala governar; conquistar.<br />
cemitério chocar com<br />
cemitério cemitério kumakaburi.<br />
cenoura cenoura sinola.<br />
centopeia centopeia tandu.<br />
cêra cêra masavu a nyuki.<br />
cerimónia cerimónia jambo.<br />
certo certo kulingana.<br />
cerveja cerveja tradicional tradicional nkangala,<br />
matokosa.<br />
cesto cesto kikapu, kamatiya.<br />
céu céu bingu.<br />
cérebro cérebro ugogo.<br />
chá chá sha.<br />
chacal chacal bweya.<br />
chama chama luliminrevimoto.<br />
chamar chamar kwita.<br />
chamuscar chamuscar kulevuka.<br />
chão chão chão pansi.<br />
chapa chapa zinku.<br />
chapéu chapéu kilemba.<br />
charco charco jimbwi.<br />
chefe chefe nfalume, fumu.<br />
chega chega basi.<br />
chegar chegar kufika.<br />
cheia cheia maela.<br />
cheio cheio kwijala.<br />
cheirar cheirar cheirar kunuwiza.<br />
cheirar cheirar mal mal mal kituti.<br />
cheiro cheiro kunuwa.<br />
chifre chifre nyanga.<br />
chocar chocar kutonona.<br />
15
chocar com colher<br />
chocar chocar com com kupanjana,<br />
kugumbana.<br />
chorar chorar kurira.<br />
chupar chupar kufyonja.<br />
chupa chupa-sangue<br />
chupa sangue nsufa damu.<br />
chuva chuva nvula.<br />
chuvisco chuvisco kusisinya nvula,<br />
nsisinya.<br />
cicatriz cicatriz kilaso.<br />
cida<strong>de</strong> cida<strong>de</strong> kaya ulu.<br />
cinco cinco cinco (5) (5) ntanu.<br />
16<br />
cinquenta cinquenta (50) (50) amusini.<br />
cintura cintura kiwuno.<br />
cinza cinza rivu.<br />
circuncidar circuncidar itani, kumbi, magala,<br />
jando.<br />
civeta civeta pwida.<br />
clã rikolo.<br />
clareira clareira kufungula.<br />
clareza clareza clareza nlangazo.<br />
claro claro kulangala.<br />
coagular coagular mabonge a damu, damu<br />
ya mabonge.<br />
coar coar kusuja.<br />
cobra cobra cobra nyoka.<br />
cobre cobre shaba.<br />
cobrir cobrir kuvika, kukingiza.<br />
côco côco nazi.<br />
coelho coelho coelho sungula.<br />
cogumelo cogumelo uwowa.<br />
coisa coisa kinu.<br />
cola cola ulimbo (para apanhar<br />
pássaros).<br />
colar colar colar nkufu.<br />
kupumuna kuseza<br />
kupumuna kupumuna sacudir.<br />
kupumuzika kupumuzika respirar.<br />
kupuna kupuna mbawa mbawa bater asas.<br />
kupunda kupunda ultrapassar.<br />
kupungula<br />
kupungula kupungula subtrair; diminuir.<br />
kupu kupunguza<br />
kupu kupu nguza subtrair.<br />
kup kupẽya kup ya ya suar.<br />
kure kure kure aí; ali.<br />
kurepa kurepa alongar.<br />
kurera kurera kurera educar.<br />
kuridãi kuridãi kuridãi orgulhoso; gabar-se.<br />
kurifunda kurifunda apren<strong>de</strong>r.<br />
kurigariga kurigariga kurigariga difícil.<br />
kurikataza kurikataza abster-se.<br />
kurilumiza<br />
kurilumiza kurilumiza ferir-se.<br />
kurima kurima kurima cultivar.<br />
kurimba kurimba kurimba forte.<br />
kurimba kurimba kurimba moyo moyo corajoso.<br />
kurinda kurinda kurinda esperar um tempo.<br />
kuringaniza kuringaniza imitar.<br />
kurinyamaza kurinyamaza acalmar-se;<br />
tímido.<br />
kuripa kuripa pagamento; pagar.<br />
kuripoza kuripoza kuripoza acalmar-se.<br />
kurira kurira chorar.<br />
kurisa kurisa alimentar; apascentar.<br />
kurisema kurisema kurisema makosa makosa queixar-se.<br />
kurishuku kurishuku lamentar.<br />
kurisifu kurisifu gabar-se.<br />
kuritandik kuritandikira<br />
kuritandik ira <strong>de</strong>itar-se.<br />
kuriti kuriti herdar.<br />
kurivaza kurivaza vestir-se.<br />
kuriwala kuriwala esquecer.<br />
kurizungunusa<br />
kurizungunusa kurizungunusa virar-se.<br />
kuroca kuroca queimar.<br />
kurya kurya comer.<br />
kusafiliza kusafiliza acompanhar até uma<br />
distância.<br />
kusafiri kusafiri viajar.<br />
kusaka kusaka querer.<br />
kusakiliwa kusakiliwa reputação.<br />
kusakisa kusakisa permitir.<br />
kusakula kusakula precisar; procurar.<br />
kusalamula kusalamula provocar.<br />
kusalanga kusalanga rachar.<br />
kusalimiya kusalimiya felicitar.<br />
kusanganya kusanganya misturar; juntar.<br />
kusang'anya kusang'anya polígamo.<br />
kusasambula kusasambula abrandar.<br />
kusasanyira kusasanyira salpicar.<br />
kusaya kusaya moer.<br />
kuseka kuseka rir; sorrir.<br />
kusema kusema dizer.<br />
kusemuka kusemuka ferver.<br />
85
kunyema kupuna mbawa<br />
kunyema kunyema evitar; <strong>de</strong>sviar.<br />
kunyolola kunyolola viscoso.<br />
kunyong'onya<br />
unyong'onya<br />
unyong'onya sufocar.<br />
kunyozola kunyozola <strong>de</strong>penar.<br />
kunyulula kunyulula esticar.<br />
kunyunya kunyunya azedo.<br />
kunyunyumwala<br />
kunyunyumwala kunyunyumwala acocorar-se.<br />
kunywa kunywa beber.<br />
kupaka kupaka untar.<br />
kupakala kupakala aplicar.<br />
kupakanira kupakanira conversar.<br />
kupakasa kupakasa trançar.<br />
kupalakanya kupalakanya polígamo.<br />
kupalapata kupalapata acariciar.<br />
kupama kupama-pama<br />
kupama pama palpar.<br />
kupandikira kupandikira transplantar.<br />
kupanga kupanga arrumar; planear.<br />
kupanganya kupanganya fazer as malas.<br />
kupangusa kupangusa limpar.<br />
kupanja kupanja partir; quebrar.<br />
kupanjana kupanjana chocar com.<br />
kupapasa kupapasa <strong>de</strong>scascar.<br />
kupapula kupapula rasgar.<br />
kupata kupata ter; obter.<br />
kupatanisa kupatanisa interce<strong>de</strong>r;<br />
reconciliar.<br />
kupatika kupatika abraçar; pendurar.<br />
84<br />
kupelengika kupelengika rebolar.<br />
kupembeza kupembeza acalmar; consolar;<br />
acarinhar.<br />
kupembula kupembula separar.<br />
kupenda kupenda amar.<br />
kupenyeza kupenyeza enfiar.<br />
kupepeta kupepeta peneirar.<br />
kupereka kupereka mandar; enviar;<br />
entregar.<br />
kuperekera kuperekera acompanhar.<br />
kupeta kupeta peneirar.<br />
kupila kupila pestanejar.<br />
kupima kupima medir.<br />
kupinduka<br />
kupinduka kupinduka virar.<br />
kupinga kupinga carregar.<br />
kupita kupita wakati wakati passar.<br />
kupokera kupokera receber salário.<br />
kupokerera kupokerera receber.<br />
kupokeza kupokeza socorrer.<br />
kupombonyoka kupombonyoka torto.<br />
kupona kupona curar; reanimar-se.<br />
kupongola<br />
kupongola kupongola dar à luz; nascer.<br />
kupota kupota estrangular.<br />
kupoteya kupoteya <strong>de</strong>saparecer.<br />
kupuka kupuka explodir.<br />
kupulugali kupulugali diarreia.<br />
kupumula kupumula <strong>de</strong>scansar.<br />
colher concordar<br />
colher colher kuyeli.<br />
colher colher a a colheita colheita kuvuna.<br />
colmeia colmeia kipeja.<br />
coluna coluna coluna vertebral vertebral ntana.<br />
com com na.<br />
com com licença licença odi.<br />
comer comer comer kurya.<br />
começar começar kwanza.<br />
comichão comichão kunena.<br />
comida comida cakurya.<br />
como como? como mwaja?<br />
complete complete kamili.<br />
comprar comprar kuuza.<br />
compromisso compromisso kusikizano.<br />
concha concha lupawa.<br />
concha concha do do do mar mar kolokobwa.<br />
concordar concordar kukubali.<br />
17
conduzir cor<br />
conduzir conduzir kulongoza, kuminika.<br />
confuso confuso kufazaika.<br />
conhecer conhecer kwijiwa.<br />
conhecido conhecido wakwijiwikana.<br />
conhecimento conhecimento wijiwifu.<br />
conquistar<br />
conquistar conquistar kutawala.<br />
conseguir conseguir kukidiri.<br />
conservar conservar conservar kusunga, kutula.<br />
consolar consolar kupembeza,<br />
kunyamaza.<br />
constipação constipação amansi.<br />
construir construir kujenga.<br />
18<br />
contar contar história história kweleza.<br />
contar contar números números kuwalanga.<br />
continuar continuar kwanza tena, kwanza<br />
upya.<br />
conto conto conto hadisi.<br />
contradizer contradizer kudaidi, kupindula<br />
masemo.<br />
conversar conversar kupakanira.<br />
convidar convidar convidar kwarifu.<br />
copo copo copo kopu.<br />
copular copular kulombana manyama.<br />
kumakaburi kunyolola<br />
kumakaburi kumakaburi cemitério.<br />
kumamiwa kumamiwa eloquente.<br />
kumanika kumanika kumanika fumado.<br />
kumanilana kumanilana disputa.<br />
kumanisa kumanisa kumanisa disputar.<br />
kumariza kumariza acabar; terminar.<br />
kumaso kumaso cara.<br />
kumbi kumbi circuncidar.<br />
kumensa kumensa faísca; relâmpago.<br />
kumenya kumenya <strong>de</strong>rrubar.<br />
kumera kumera kumera oferecer.<br />
kumi kumi <strong>de</strong>z (10).<br />
kumi kumi na na kenda kenda <strong>de</strong>zanove (19).<br />
kumi kumi na na mbiri mbiri doze (12).<br />
kumi kumi na na moja moja onze (11).<br />
kumi kumi na na nane nane <strong>de</strong>zoito (18).<br />
kumi kumi na na natu natu treze (13).<br />
kumi kumi na na nne nne catorze (14).<br />
kumi kumi na na ntanu ntanu quinze (15).<br />
kumi kumi na na saba saba <strong>de</strong>zassete (17).<br />
kumi kumi kumi na na sita sita <strong>de</strong>zasseis (16).<br />
kumiliya kumiliya murchar; seco.<br />
kuminika kuminika conduzir.<br />
kuminya kuminya espremer.<br />
kumira kumira gemer.<br />
kumiza kumiza engolir.<br />
kumota kumota aterrar; empoleirar-se.<br />
kumpa kumpa kazi kazi empregar.<br />
kumulaya kumulaya abater na caça.<br />
kumyola kumyola kumyola n<strong>de</strong>vu n<strong>de</strong>vu barbear.<br />
kunang'aniza kunang'aniza reparar; olhar.<br />
kunena kunena comichão; coçar.<br />
kungira kungira amontoar.<br />
kung'ala kung'ala brilhar.<br />
kung'asira kung'asira kung'asira brilhar.<br />
kung'ong'a<br />
kung'ong'a kung'ong'a zumbir.<br />
kung'wenya kung'wenya roer.<br />
kunjaliwa kunjaliwa abençoar.<br />
kunlangera kunlangera vingar-se.<br />
kuno kuno aqui.<br />
kunola kunola kunola afiar.<br />
kunowa kunowa agradar.<br />
kunsususira kunsususira surpreen<strong>de</strong>r.<br />
kununa kununa kununa gordura.<br />
kunuwa kunuwa kunuwa cheiro.<br />
kunuwiza kunuwiza cheirar.<br />
kunya kunya <strong>de</strong>fecar.<br />
kunyamaza kunyamaza engasgar; consolar.<br />
kunyamazikana kunyamazikana silencioso.<br />
kunyanda kunyanda esmagar.<br />
kunyangula kunyangula fazer barulho.<br />
kunyata kunyata mal; feio.<br />
kunyau kunyau planta do pé.<br />
kunyauka kunyauka kunyauka sujo.<br />
83
kulala kumanilana<br />
kulala kulala dormir.<br />
kulalama kulalama azedo.<br />
kulama kulama gritar.<br />
kulamba kulamba lamber.<br />
kulamuka kulamuka acordar; levantar-se.<br />
kulamula kulamula kulamula <strong>de</strong>cidir; resolver;<br />
julgar.<br />
kulamusa kulamusa levantar.<br />
kulandana kulandana parecer-se com.<br />
kulanga kulanga aconselhar.<br />
kulangala kulangala claro; limpo.<br />
kulani kulani exorcizar.<br />
kulapa kulapa jurar.<br />
kulavya kulavya tirar.<br />
kulawa kulawa sair.<br />
kulaya kulaya <strong>de</strong>spedir-se.<br />
kulebelera kulebelera <strong>de</strong>sejar.<br />
kulebera kulebera kulebera pedir; implorar; pedido.<br />
kuleles kulelesa kuleles doce.<br />
kulemba kulemba <strong>de</strong>senhar.<br />
kulemera kulemera pesado.<br />
kulevuka kulevuka chamuscar.<br />
kuleza kuleza <strong>de</strong>sapertar.<br />
kulikweta kulikweta rastejar.<br />
kulima kulima capinar.<br />
kulimira kulimira sachar.<br />
82<br />
kulingana kulingana correcto; perfeito;<br />
certo.<br />
kuloka kuloka atravessar.<br />
kulokota kulokota apanhar.<br />
kulomba kulomba casar-se.<br />
kulon kulongolera<br />
kulon golera adiantar.<br />
kulongoza kulongoza li<strong>de</strong>rar; conduzir.<br />
kulota kulota sonhar.<br />
kulovodari kulovodari fermentar.<br />
kulovya kulovya molhar.<br />
kulowa kulowa molhado.<br />
kulowa kulowa kisawi kisawi enfeitiçar.<br />
kulowama kulowama árido.<br />
kuloweka kuloweka mergulhar na água.<br />
kuloza kuloza mostrar.<br />
kuludi kuludi kuludi voltar.<br />
kuludira kuludira repetir.<br />
kuludisa kuludisa <strong>de</strong>volver; torcer.<br />
kuludisira kuludisira-ludisira<br />
kuludisira ludisira revolver.<br />
kululumala kululumala duro; endurecer.<br />
kuluma kuluma mor<strong>de</strong>r; picar; ferroar.<br />
kulumbata kulumbata caçar.<br />
kulumira kulumira ferir.<br />
kulungula kulungula queimadura.<br />
kulunguza kulunguza quente.<br />
kuluwata kuluwata pisar.<br />
kulwaza kulwaza doer.<br />
coqueiro couve<br />
coqueiro coqueiro nnazi.<br />
cor cor rangi.<br />
corajoso corajoso kurimba moyo,<br />
nkakatima.<br />
coração coração coração moyo.<br />
corcunda corcunda kutumba.<br />
co corda co<br />
rda nzizi.<br />
cordão cordão umbilical umbilical umbilical nungu,<br />
ntoku.<br />
corneta corneta baramanda.<br />
corpo corpo mwiri.<br />
correcto correcto kulingana.<br />
corrente corrente mpupu.<br />
correr correr kutuwa.<br />
correr correr água água kukuluka maji.<br />
corrupto corrupto kutumira caputu.<br />
cortar cortar kusinja.<br />
cortar cortar cabelo cabelo kukaya.<br />
coruja coruja zizi.<br />
corvo corvo baluku.<br />
coser coser kusona.<br />
costas costas miyongo.<br />
costela costela mbavu.<br />
costume costume tabiya.<br />
cotovelo cotovelo kinyung'unyu.<br />
couve couve kovi.<br />
19
cova cumprimentar<br />
cova cova pondo.<br />
covar<strong>de</strong> covar<strong>de</strong> mofi.<br />
coxa coxa coxa mpaja.<br />
coxear coxear kutumbera.<br />
coxo coxo munu wa kutumbera.<br />
cozinha cozinha kuzinya.<br />
cozinhar cozinhar kwipika.<br />
coçar coçar kunena.<br />
crânio crânio kongolonrevikiswa.<br />
crer crer kwamini, kukubali.<br />
20<br />
crescer crescer kukula.<br />
crescer crescer crescer plantas plantas kukula.<br />
criança criança kisimana.<br />
criar criar criar kufuwa, kubuni.<br />
crista crista crista kisosa.<br />
crista crista-<strong>de</strong> crista <strong>de</strong> <strong>de</strong>-galo <strong>de</strong> galo kisosa ca<br />
kokoriko.<br />
crocodilo crocodilo ngonya.<br />
crosta crosta crosta nyengu.<br />
cruél ruél mbaya, katili.<br />
cruzamento cruzamento pakuzungunuka.<br />
cuidar cuidar kusunga.<br />
culpado culpado atenzire.<br />
cultivar cultivar kurima.<br />
kujumana kulama<br />
ku kujumana ku<br />
jumana reunir.<br />
kuka kuka ir.<br />
kukakanya kukakanya alterar; trocar.<br />
kukalanga kukalanga fritar.<br />
kukaluka kukaluka torrar.<br />
kukana kukana negar.<br />
kukanda kukanda amassar.<br />
kukaskazi kukaskazi norte.<br />
kukatala kukatala negar; recusar.<br />
kukataza kukataza kukataza proibir.<br />
kukatazira kukatazira impedimento.<br />
kukawa kukawa atrasar; <strong>de</strong>morar.<br />
kukaya kukaya cortar cabelo.<br />
kukaza kukaza apertar.<br />
kukazika kukazika sufocar.<br />
kukejeli kukejeli kukejeli <strong>de</strong>sprezar.<br />
kukengera kukengera proteger; <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r.<br />
kukidiri kukidiri conseguir.<br />
kukidiriwa kukidiriwa vencer.<br />
kukimiwa kukimiwa triste; zangar;<br />
aborrecer.<br />
kukingira kukingira saltar.<br />
kukingiza kukingiza kukingiza impedir; cobrir.<br />
kukojola kukojola urinar.<br />
kukokola kukokola ajoelhar-se.<br />
kukola kukola agarrar.<br />
kukolera kukolera segurar.<br />
kukoleza kukoleza acen<strong>de</strong>r.<br />
kukoloma kukoloma roncar.<br />
kukolowa kukolowa mexer comida.<br />
kukomaza kukomaza cumprimentar.<br />
kukopola kukopola kukopola cavar.<br />
kukosa kukosa kukosa falhar; errar.<br />
kukosomola kukosomola tossir.<br />
kukubali kukubali crer; admitir;<br />
concordar; aceitar;<br />
acreditar.<br />
kukubalisa kukubalisa persuadir.<br />
kukubaliyana kukubaliyana acordo.<br />
kukukulula kukukulula malhar.<br />
kukula kukula kukula crescer.<br />
kukuluka kukuluka maji maji correr água.<br />
kukulungira kukulungira moldar.<br />
kukumbukira kukumbukira lembrar.<br />
kukunja kukunja kukunja dobrar.<br />
kukusi kukusi sul.<br />
kukwakula kukwakula tropeçar.<br />
kukwanga kukwanga ralar.<br />
kukwan kukwangula<br />
kukwan gula raspar.<br />
kukwawa kukwawa gatinhar.<br />
kukwekweta kukwekweta arrastar.<br />
kukwepa kukwepa escapar.<br />
kukwera kukwera kukwera subir.<br />
kulainika kulainika <strong>de</strong>saparecer.<br />
81
kudaili kuka<br />
kudaili kudaili perguntar.<br />
kudambwa kudambwa molhado.<br />
kudanganyika kudanganyika errado.<br />
kudangula kudangula <strong>de</strong>struir.<br />
kudidima kudidima kudidima trovão.<br />
kudigida kudigida fazer cócegas.<br />
kudodola kudodola kudodola picar (pássaro).<br />
kudonokera kudonokera gotejar; gota.<br />
kudonongera kudonongera gotejar.<br />
kuduguda kuduguda kuduguda sussurrar; murmurar.<br />
kuduma kuduma aconselhar.<br />
kufafanula kufafanula explicar.<br />
kufahamu kufahamu sentir.<br />
kufãi kufãi valer; importante.<br />
kufazaika kufazaika confuso.<br />
kufezeyi kufezeyi <strong>de</strong>sprezar.<br />
kufifira kufifira enterrar.<br />
kufika kufika chegar.<br />
kufilishi kufilishi arruinar.<br />
kufindika kufindika kufindika embrulhar.<br />
kufinja kufinja caro.<br />
kufinyiza kufinyiza piscar.<br />
kufisa kufisa escon<strong>de</strong>r.<br />
kufisula kufisula kufisula <strong>de</strong>nunciar.<br />
kufufula kufufula <strong>de</strong>senterrar com a mão.<br />
kufukula kufukula <strong>de</strong>senterrar.<br />
kufula kufula lavar.<br />
80<br />
kufulata kufulata seguir; perseguir.<br />
kufunda kufunda ensinar.<br />
kufundula kufundula <strong>de</strong>sembrulhar.<br />
kufunga kufunga fechar; amarrar;<br />
pren<strong>de</strong>r.<br />
kufungira kufungira kufungira atar.<br />
kufungula kufungula abrir; clareira.<br />
kufunguriwa kufunguriwa soltar.<br />
kufurai kufurai encantamento.<br />
kufuwa kufuwa criar; domesticar.<br />
kufwa kufwa falecer.<br />
kufyaira kufyaira varrer.<br />
kufyoma kufyoma ler.<br />
kufyonja kufyonja chupar.<br />
kug kugaili kug aili <strong>de</strong>sistir.<br />
kugumbana<br />
kugumbana kugumbana chocar com.<br />
kugwa kugwa kugwa cair.<br />
kugwisa kugwisa <strong>de</strong>ixar cair.<br />
kuinshi kuinshi habitar.<br />
kuja kuja vir.<br />
kujanliya kujanliya abençoar; benção.<br />
kujenga kujenga construir.<br />
kujengera kujengera vedar.<br />
kujibu kujibu respon<strong>de</strong>r.<br />
kujiji kujiji mamar.<br />
kujijisa kujijisa amamentar.<br />
kujisa kujisa kujisa trazer.<br />
cume dar parto<br />
cume cume julu ya mwango.<br />
cumprido cumprido kirefu.<br />
cumprimentar cumprimentar kukomaza.<br />
cunhada cunhada nlamu; wifi (entre<br />
mulheres).<br />
cunhado cunhado nlamu.<br />
curan<strong>de</strong>iro curan<strong>de</strong>iro ntibabu.<br />
curar curar curar kupona.<br />
dança dança dança ngoma.<br />
dançar dançar dançar kuvina.<br />
D - d<br />
curioso curioso judi ya kukenekeza<br />
kwijiwa.<br />
curral curral kitundu.<br />
curto curto curto -ipi.<br />
curva curva pakuzungunuka.<br />
cuspir cuspir kusuna.<br />
dar dar kuupa.<br />
dar dar palmada palmada kubabada.<br />
21
dar pancada <strong>de</strong>scansar<br />
dar dar pancada pancada kwibiya.<br />
dar dar parto parto kupongola.<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong> ya.<br />
<strong>de</strong> <strong>de</strong> propósito propósito kasidi.<br />
<strong>de</strong>bulhar <strong>de</strong>bulhar kuvula zubãu.<br />
<strong>de</strong>cidir <strong>de</strong>cidir kulamula.<br />
<strong>de</strong>do <strong>de</strong>do cala.<br />
<strong>de</strong>do <strong>de</strong>do do do pé pé cala ca mulu.<br />
<strong>de</strong>fecar <strong>de</strong>fecar kunya.<br />
<strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r kukengera.<br />
<strong>de</strong>ficiente <strong>de</strong>ficiente kubadilika.<br />
<strong>de</strong>itar <strong>de</strong>itar kwefya.<br />
<strong>de</strong>itar <strong>de</strong>itar fora fora kwefya.<br />
<strong>de</strong>itar <strong>de</strong>itar-se <strong>de</strong>itar se kuritandikira.<br />
<strong>de</strong>ixar <strong>de</strong>ixar kwasa.<br />
<strong>de</strong>ixar <strong>de</strong>ixar cair cair kugwisa.<br />
<strong>de</strong>le <strong>de</strong>le <strong>de</strong>le -ake.<br />
22<br />
<strong>de</strong>les <strong>de</strong>les <strong>de</strong>les -awo.<br />
<strong>de</strong>mónio <strong>de</strong>mónio shetwani.<br />
<strong>de</strong>morar <strong>de</strong>morar kukawa.<br />
<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>nte rino.<br />
<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>de</strong> cobra<br />
cobra<br />
rinonrevinyoka.<br />
<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>nte molar<br />
molar<br />
rinonrevikumagego.<br />
<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> nkati ya.<br />
<strong>de</strong>nunciar <strong>de</strong>nunciar <strong>de</strong>nunciar kufisula.<br />
<strong>de</strong>penar <strong>de</strong>penar kunyozola.<br />
<strong>de</strong>p <strong>de</strong>pois <strong>de</strong>p ois nakisa.<br />
<strong>de</strong>pois <strong>de</strong>pois-<strong>de</strong> <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> <strong>de</strong>-amanhã<br />
<strong>de</strong> amanhã ntondo.<br />
<strong>de</strong>rreter <strong>de</strong>rreter kusuluka.<br />
<strong>de</strong>rrubar <strong>de</strong>rrubar <strong>de</strong>rrubar kumenya.<br />
<strong>de</strong>samarrar <strong>de</strong>samarrar kufungula nzizi.<br />
<strong>de</strong>saparecer <strong>de</strong>saparecer kulainika,<br />
kupoteya.<br />
kitoko kudambwa<br />
kitoko kitoko vagina.<br />
kitoto kitoto pequeno.<br />
kitundu kitundu curral; capoeira.<br />
kituti kituti kituti cheirar mal.<br />
kityatya kityatya harpa.<br />
kivuli kivuli fogueira.<br />
kiwisi kiwisi ver<strong>de</strong> (fruta).<br />
kiwuno kiwuno cintura.<br />
kiyefu kiyefu soluçar.<br />
kiyungu kiyungu panela.<br />
kizito kizito pesado.<br />
kizi kiziwiro kizi wiro tampão.<br />
koca koca assar.<br />
kofya kofya kofya perigo.<br />
kokoriko kokoriko galo.<br />
koloka koloka koloka recto.<br />
kolokobwa<br />
kolokobwa kolokobwa concha do mar.<br />
kolombera<br />
kolombera kolombera <strong>de</strong>sejar.<br />
kolongo kolongo pelicano.<br />
kolongo kolongo nkulu nkulu cegonha.<br />
kolosa kolosa endireitar.<br />
kolota kolota apontar; mostrar.<br />
kome kome kome amêijoa.<br />
kondoo kondoo ovelha.<br />
kong kongeza kong eza acrescentar; aumentar.<br />
kongolo kongolo osso.<br />
kongolonrevikiswa kongolonrevikiswa crânio.<br />
kopu kopu copo.<br />
kotopenrevirii kotopenrevirii casca <strong>de</strong> ovo.<br />
kotopwa kotopwa pata.<br />
kovi kovi couve.<br />
kowa kowa tomar banho.<br />
kõwa kõwa mamar.<br />
kowera kowera nadar.<br />
ko koẽsa ko<br />
sa amamentar.<br />
kuba kuba enguia.<br />
kubabada kubabada dar palmada.<br />
kubadilika ubadilika <strong>de</strong>ficiente.<br />
kubaki kubaki ficar.<br />
kubambanda kubambanda aplanar.<br />
kubejali kubejali beijar.<br />
kubibilisa kubibilisa polir.<br />
kubishana kubishana discutir.<br />
kubizi kubizi apropriado.<br />
kubobesa kubobesa embotado.<br />
kububundala kububundala embotado.<br />
kubuni kubuni criar.<br />
kubushuru kubushuru profecia.<br />
kubwang'a kubwang'a bater palmas.<br />
kuc kuca kuc kuc amanhecer.<br />
kucakwinya kucakwinya triturar.<br />
kucukula kucukula kucukula ruminar.<br />
kucuruza kucuruza ven<strong>de</strong>r; negociar.<br />
kudaidi kudaidi contradizer.<br />
79
kilo kitoto<br />
kilo kilo anzol.<br />
kiloza kiloza njira njira guia.<br />
kilumaombo kilumaombo escorpião.<br />
kilungoi kilungoi kilungoi caldo.<br />
kimansa kimansa kimansa tinha.<br />
kimbulumbuta kimbulumbuta borboleta.<br />
kimoja kimoja um (1).<br />
kimojiwapo kimojiwapo algo.<br />
kinambo kinambo cal.<br />
kinana kinana inhame.<br />
kinanasi kinanasi ananás.<br />
kinanda kinanda cama.<br />
kinani kinani-na kinani na na-kin na kin kinani kin ani<br />
normalmente.<br />
kinani? kinani? o que?<br />
kinena kinena bexiga.<br />
kinga kinga escudo.<br />
kinja kinja tempo chuvoso.<br />
kinu kinu kinu coisa.<br />
kinyoka kinyoka pulseira <strong>de</strong> plástico.<br />
kinyume kinyume provérbio.<br />
kinyung'unyu kinyung'unyu cotovelo.<br />
kipama kipama pare<strong>de</strong>.<br />
kipana kipana espesso; largo.<br />
kipan<strong>de</strong> kipan<strong>de</strong> pedaço.<br />
kipansi kipansi míope.<br />
kipeja kipeja colmeia.<br />
78<br />
kipiji kipiji kipiji arco-íris.<br />
kipimo kipimo tamanho.<br />
kipindi kipindi trapo; pano.<br />
kipusu kipusu kipusu magro; estreito.<br />
kipusungu kipusungu borbulha.<br />
kiratu kiratu kiratu sapato.<br />
kirefu kirefu alto; cumprido.<br />
kirevi kirevi bebida não alcoólica.<br />
kirevu kirevu queixo.<br />
kirugurugu kirugurugu pupila.<br />
kisalasala kisalasala epilepsia.<br />
kisamulo kisamulo pente.<br />
kisero kisero peneira.<br />
kisi kisi escuridão.<br />
kisiki kisiki tôco.<br />
kisimana kisimana kisimana criança.<br />
kisinginyo kisinginyo calcanhar.<br />
kisirwa kisirwa kisirwa ilha.<br />
kisiwani kisiwani pulso.<br />
kisosa kisosa crista.<br />
kisumo kisumo fruta.<br />
kisusi kisusi quarto.<br />
kiswa kiswa kiswa cabeça.<br />
kitala kitala palhota.<br />
kitambi kitambi ramo.<br />
kitata kitata gaguejar.<br />
kiti kiti kiti banco.<br />
<strong>de</strong>sapertar dividir<br />
<strong>de</strong>sapertar <strong>de</strong>sapertar kuleza.<br />
<strong>de</strong>scansar <strong>de</strong>scansar <strong>de</strong>scansar kupumula.<br />
<strong>de</strong>scarregar<br />
<strong>de</strong>scarregar <strong>de</strong>scarregar kwisusa, kutula.<br />
<strong>de</strong>scascar <strong>de</strong>scascar kupapasa.<br />
<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte ujukulu.<br />
<strong>de</strong>scer <strong>de</strong>scer <strong>de</strong>scer kwisuka.<br />
<strong>de</strong>scobrir <strong>de</strong>scobrir kuwonerera.<br />
<strong>de</strong>sejar <strong>de</strong>sejar wajibu, kulebelera,<br />
kolombera.<br />
<strong>de</strong>sembrulhar <strong>de</strong>sembrulhar kufundula.<br />
<strong>de</strong>senhar <strong>de</strong>senhar kulemba.<br />
<strong>de</strong>senterrar <strong>de</strong>senterrar kufukula; kufufula<br />
(com a mão).<br />
<strong>de</strong>serto <strong>de</strong>serto langa.<br />
<strong>de</strong>sistir <strong>de</strong>sistir kugaili.<br />
<strong>de</strong>slizar <strong>de</strong>slizar kuteleza.<br />
<strong>de</strong>smaiar <strong>de</strong>smaiar kuzilika.<br />
<strong>de</strong>spedaçar<br />
<strong>de</strong>spedaçar <strong>de</strong>spedaçar kutupula kipan<strong>de</strong>kipan<strong>de</strong>.<br />
<strong>de</strong>spedir <strong>de</strong>spedir-se<br />
<strong>de</strong>spedir se se kulaya.<br />
<strong>de</strong>spertar <strong>de</strong>spertar kusisimuka.<br />
<strong>de</strong>spir <strong>de</strong>spir-se <strong>de</strong>spir se kuvula nguwo.<br />
<strong>de</strong>sprezar <strong>de</strong>sprezar kufezeyi, kukejeli.<br />
<strong>de</strong>struir <strong>de</strong>struir kudangula.<br />
<strong>de</strong>sviar <strong>de</strong>sviar kuzungunuka, kunyema.<br />
<strong>de</strong>svio <strong>de</strong>svio masapukano.<br />
<strong>de</strong>us <strong>de</strong>us nlungu.<br />
Deus Deus Deus Mwenyezimungu.<br />
<strong>de</strong>ver <strong>de</strong>ver shuruti.<br />
<strong>de</strong>volver <strong>de</strong>volver kuludisa.<br />
<strong>de</strong>z <strong>de</strong>z <strong>de</strong>z (10) (10) kumi.<br />
<strong>de</strong>zanove <strong>de</strong>zanove (19) (19) kumi na kenda.<br />
<strong>de</strong>zasseis <strong>de</strong>zasseis (16) (16) (16) kumi na sita.<br />
<strong>de</strong>zassete <strong>de</strong>zassete (17) (17) (17) kumi na saba.<br />
<strong>de</strong>zoito <strong>de</strong>zoito <strong>de</strong>zoito (18) (18) (18) kumi na nane.<br />
dia suku, kutwa.<br />
diarreia diarreia kupulugali.<br />
difamar difamar kwaibu.<br />
diferente diferente kusiyana.<br />
difícil difícil kurigariga.<br />
dificulda<strong>de</strong> dificulda<strong>de</strong> tafauti.<br />
diminuir diminuir kupungula.<br />
dinheiro dinheiro nzuruku.<br />
direita direita upan<strong>de</strong> wa nkono-nriro.<br />
discurso discurso usowezi.<br />
discutir discutir discutir kubishana.<br />
disparar disparar disparar kwibiira.<br />
dispersar dispersar dispersar kutawanyikana.<br />
disputa disputa kumanilana.<br />
disputar disputar disputar kumanisa.<br />
23
dívida elefante<br />
dívida dívida <strong>de</strong>ni.<br />
dividir dividir kutonga.<br />
divorciar divorciar-se<br />
divorciar se kwasana.<br />
dizer dizer kwamba, kusema.<br />
dobrar dobrar dobrar kukunja.<br />
doce doce kulelesa.<br />
doente doente nlwere.<br />
doença doença ulwere; maradi<br />
(epidémia).<br />
e na.<br />
eclipse eclipse kufungiwa mwezi (lunar);<br />
kufungiwa juwa (solar).<br />
educar educar kurera.<br />
24<br />
E - e<br />
doer doer kulwaza.<br />
dois dois (2) (2) mbiri, viwiri.<br />
domesticar<br />
domesticar domesticar kufuwa.<br />
dono dono dono mwanyewe.<br />
dono dono dono da da da casa casa mwenye nyumba.<br />
dor dor malwazo.<br />
dores dores do do parto parto malwazo a<br />
kupongola.<br />
dormir dormir kulala.<br />
doze doze (12) (12) kumi na mbiri.<br />
duro duro kululumala.<br />
duzentos duzentos (200) (200) miyatene.<br />
egoista egoista kuriwalanga yeka.<br />
elefante elefante nembo.<br />
ka kiloza njira<br />
ka para.<br />
kabila kabila kabila tribo.<br />
kaburi kaburi sepultura.<br />
ka<strong>de</strong>ra ka<strong>de</strong>ra ka<strong>de</strong>ra ca<strong>de</strong>ira.<br />
kafara kafara kafara sacrifício.<br />
káfe káfe café.<br />
kamatiya kamatiya cesto.<br />
kamba kamba se.<br />
kamili kamili complete.<br />
ka kampainya<br />
ka<br />
mpainya campainha.<br />
kang'aga kang'aga camarão.<br />
kankana kankana pulseira (<strong>de</strong> ferro).<br />
kanywa kanywa kanywa boca.<br />
karaboyi karaboyi can<strong>de</strong>eiro.<br />
karera karera machimbombo.<br />
karibu karibu perto.<br />
kashimbo kashimbo cachimbo.<br />
kasidi kasidi <strong>de</strong> propósito.<br />
katana katana catana.<br />
kati kati ya ya ya entre.<br />
katili katili cruél.<br />
kati kati-kati kati kati no meio.<br />
kavalu kavalu cavalo.<br />
kaya kaya kaya noto noto noto al<strong>de</strong>ia.<br />
kaya kaya kaya ulu ulu cida<strong>de</strong>.<br />
K - k<br />
kazi kazi kazi trabalho.<br />
kazu kazu cajú.<br />
kenda kenda nove (9).<br />
kibanda kibanda alpendre.<br />
kibaya kibaya mal.<br />
kifinikiro kifinikiro kifinikiro tampa.<br />
kifuku kifuku tempo chuvoso.<br />
kifundi kifundi primogénito.<br />
kifuwa kifuwa peito.<br />
kifyu kifyu faca.<br />
kigwagu kigwagu gaguejar.<br />
kijalã kijalã ferida.<br />
kijongolo kijongolo matequenha.<br />
kijunsi kijunsi kijunsi lagartixa.<br />
kikapu kikapu cesto.<br />
kikombe kikombe tigela.<br />
kikosomborero kikosomborero palito.<br />
kikulu kikulu gran<strong>de</strong>.<br />
kikuti kikuti celeiro.<br />
kila kila cada.<br />
kilangazi kilangazi tempo seco.<br />
kilapo kilapo juramento.<br />
kilaso kilaso cicatriz.<br />
kilemba kilemba chapéu.<br />
ki kilimwe ki<br />
limwe tempo seco.<br />
77
habari juwa<br />
habari habari notícias.<br />
hadisi hadisi conto; fábula.<br />
haya haya vergonha.<br />
ijana ijana ontem.<br />
ijuzi ijuzi antes-<strong>de</strong>-ontem.<br />
ikiwa ikiwa ikiwa se.<br />
ila somente.<br />
ima ima manguço.<br />
inawa inawa se.<br />
inkiti inkiti caranguejo.<br />
inshima inshima veneração.<br />
inswi inswi peixe.<br />
jamaa jamaa parente; família.<br />
jambiya jambiya espada.<br />
jambo jambo cerimónia; banquete.<br />
jando jando circuncidar.<br />
janela janela janela.<br />
jauli jauli idiota.<br />
javyo javyo assim.<br />
76<br />
H - h<br />
I - i<br />
J - j<br />
hirati hirati herança.<br />
homa homa homa febre.<br />
hukumu hukumu castigo.<br />
inswi inswi maka maka peixe-barba.<br />
inti inti país.<br />
ire ire aquele.<br />
irizi irizi irizi amuleto.<br />
isabu isabu isabu missanga.<br />
ishirini ishirini vinte (20).<br />
itani itani circuncidar.<br />
iye iye ele(a).<br />
jembe jembe enxada.<br />
jimb jimbwi jimb wi charco.<br />
jirani jirani jirani vizinho.<br />
jironi jironi tar<strong>de</strong>.<br />
jonga jonga gruta.<br />
julu julu topo; em cima.<br />
juwa juwa sol.<br />
elefantíase enrolar<br />
elefantíase elefantíase maten<strong>de</strong>.<br />
eles eles eles ewo.<br />
ele(a) ele(a) iye.<br />
eloquente eloquente kumamiwa.<br />
em em mahala.<br />
em em cima cima julu.<br />
em em frente frente mbere.<br />
em em frente frente <strong>de</strong> <strong>de</strong> mbere ya.<br />
embon<strong>de</strong>iro embon<strong>de</strong>iro nlamba.<br />
embotado embotado kububundala,<br />
kubobesa.<br />
embrulhar embrulhar kufindika.<br />
embrulho embrulho embrulho findiko.<br />
empoleirar<br />
empoleirar-se<br />
empoleirar se se kumota.<br />
empregado empregado nkola kazi.<br />
empregar empregar kumpa kazi.<br />
emprego emprego kazi ya nshala.<br />
emprestar emprestar kwazima.<br />
empurrar empurrar empurrar kusukuma.<br />
encantamento<br />
encantamento encantamento kufurai.<br />
encher encher kwijaza.<br />
encontrar encontrar kusingana.<br />
encontrar encontrar-se encontrar se com<br />
kusimanana.<br />
encurtar encurtar kusinja.<br />
endireitar endireitar kolosa.<br />
endurecer endurecer kululumala.<br />
enfeitiçar enfeitiçar kulowa kisawi.<br />
enfiar enfiar kupenyeza.<br />
enganar enganar kutenvya, kutesa.<br />
engasgar engasgar engasgar kunyamaza.<br />
engolir engolir kumiza.<br />
engraçado engraçado wakutajabisa.<br />
enguia enguia kuba.<br />
enrolar enrolar enrolar kuzongozera; kuzingiliza.<br />
25
ensinar esbofetear<br />
ensinar ensinar kufunda.<br />
então então basi.<br />
enterrar enterrar kufifira.<br />
entornar entornar kutawanya.<br />
entrar entrar kwingira.<br />
26<br />
entre entre kati ya.<br />
entregar entregar kupereka.<br />
envenenar envenenar kuntayira sumu.<br />
enviar enviar alguém alguém kupereka.<br />
enviar enviar uma uma uma coisa coisa kupereka.<br />
enxada enxada jembe.<br />
enxame enxame nkonjo wa nyuki.<br />
epilepsia epilepsia epilepsia kisalasala.<br />
errado errado kudanganyika.<br />
errar errar errar kukosa.<br />
ervas ervas ervas daninhas daninhas daninhas miyani ya<br />
kutamba.<br />
esbofetear esbofetear kwefya latuma.<br />
eco gula<br />
eco eco esse(a).<br />
eko eko eko aí; lá.<br />
elufu elufu mil (1000).<br />
ema ema ema ou.<br />
fadali fadali melhorar.<br />
findiko findiko embrulho.<br />
finga finga prato.<br />
fisi fisi fisi hiena.<br />
fugãu fugãu fogão.<br />
fukutu fukutu arbusto.<br />
gaibu gaibu tempesta<strong>de</strong>.<br />
galasau galasau calças.<br />
garafa garafa garrafa.<br />
gasiya gasiya remo.<br />
genge genge genge acampamento.<br />
E - e<br />
F - f<br />
G - g<br />
ese ese ese tecelão (pessoa).<br />
ewo ewo eles.<br />
eyo eyo esse(a).<br />
eyu eyu este(a).<br />
fuluwela fuluwela maçaroca; milho.<br />
fumu fumu chefe.<br />
fundo fundo nó.<br />
funfu funfu poeira.<br />
fungu fungu falésia <strong>de</strong> areia.<br />
fute fute tornozelo.<br />
gogo gogo tronco.<br />
golo golo girafa.<br />
goloso goloso castanha <strong>de</strong> cajú.<br />
gula gula máscara.<br />
75
ilinjala duwa<br />
bilinjala bilinjala beringela.<br />
bingu bingu céu.<br />
birinku birinku brinco.<br />
bubu bubu mudo.<br />
buloku buloku tijolo; bloco.<br />
cakipofu cakipofu cego.<br />
cakulebera cakulebera mendigo.<br />
cakupongoza cakupongoza parteira.<br />
cakurya cakurya comida.<br />
cakwanza cakwanza cakwanza primeiro.<br />
cala cala <strong>de</strong>do.<br />
cala cala kikulu kikulu polegar.<br />
camava camava maluco.<br />
camwinsho camwinsho último.<br />
canja canja canja palma.<br />
capiri capiri segundo.<br />
catatu catatu terceiro.<br />
cawaka cawaka oco.<br />
daima daima sempre.<br />
dalili dalili dalili talvez.<br />
damu damu sangue.<br />
<strong>de</strong>ni <strong>de</strong>ni dívida.<br />
diiki diiki nu.<br />
74<br />
C - c<br />
D - d<br />
bunduki bunduki arma <strong>de</strong> fogo.<br />
bururu bururu pêlo <strong>de</strong> animal; pena.<br />
bweya bweya chacal.<br />
bwilimwiti bwilimwiti mosquito.<br />
celupa celupa branco.<br />
cema cema cema bom; bonito.<br />
cengo cengo bastardo.<br />
cenye cenye cenye testa.<br />
cepepe cepepe plano; leve; suave.<br />
cerufi cerufi preto.<br />
ceundu ceundu vermelho.<br />
cima cima xima.<br />
cingi cingi abundar.<br />
cingi cingi muitas coisas.<br />
colo colo tranças.<br />
cowelo cowelo casa <strong>de</strong> banho.<br />
cuma cuma ferro.<br />
dingi dingi barriga da perna.<br />
dizika dizika dizika tuberculose.<br />
dumbi dumbi escaravelho.<br />
duniya duniya mundo.<br />
duwa duwa duwa orar.<br />
escada esfregar<br />
escada escada shikada.<br />
escama escama mamba.<br />
escapar escapar kukwepa.<br />
escaravelho escaravelho dumbi.<br />
escarranchar<br />
escarranchar-se<br />
escarranchar<br />
escarranchar se kutanyuka.<br />
escarro escarro makolola, makosokoso.<br />
escasso escasso kutowa.<br />
escavar escavar kusimba.<br />
escolher escolher kutondola.<br />
escon<strong>de</strong>r escon<strong>de</strong>r kufisa.<br />
escopro escopro cuma ca kusinja vyuma.<br />
escorpião escorpião kilumaombo.<br />
escorregadio escorregadio kuteleza.<br />
escorregar escorregar kuteleza.<br />
escova escova nsuwaki.<br />
escravo escravo ntwana.<br />
escrever escrever escrever kwandika.<br />
escudo escudo kinga.<br />
esculpir esculpir kuwaja.<br />
escuridão escuridão escuridão kisi.<br />
escuro escuro escuro kwinukala.<br />
escutar escutar escutar kusikiriza.<br />
27
esfolar esteira<br />
esfolar esfolar kuwaula sambala.<br />
esfregar esfregar kutingindira.<br />
esmagar esmagar kunyanda.<br />
espada espada jambiya.<br />
espádua espádua luwawa.<br />
esp espalhar esp espalhar<br />
alhar kutawanyanga.<br />
esperar esperar esperar com com com esperança<br />
esperança<br />
kutumaini.<br />
esperar esperar um um um tempo tempo kurinda.<br />
espesso espesso kipana.<br />
espezinhar espezinhar kukanda miza na<br />
muulu.<br />
espião espião sili, nason<strong>de</strong>.<br />
espiar espiar kuson<strong>de</strong>ra.<br />
espinha espinha mwiwa.<br />
espinheiro espinheiro mufu ya miwa.<br />
espinho espinho espinho mwiwa.<br />
espírito espírito roho.<br />
espirrar espirrar mafya.<br />
esposa esposa nkawangu.<br />
28<br />
espremer espremer kuminya.<br />
espuma espuma makovu.<br />
esquecer esquecer kuriwala.<br />
esqueleto esqueleto makongolo piya.<br />
esquerdo esquerdo nkono-sonto.<br />
esquilo esquilo sindi, nyasa.<br />
esse(a) esse(a) eyo, eco.<br />
estaca estaca siki.<br />
estar estar kuwepo.<br />
estar estar estar <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> pé pé kwimira.<br />
est estação est ação wakati wa mwaka.<br />
esteira esteira esteira nanga.<br />
aba bingu<br />
aba aba aba pouco.<br />
aba aba-aba aba aba aba lento.<br />
aduwi aduwi aduwi inimigo.<br />
afi afi remo.<br />
aibu aibu vergonha.<br />
aji caracol.<br />
ala ala caranguejo.<br />
alu alu tio (irmão da mãe).<br />
alufajiri alufajiri madrugada.<br />
amansi amansi constipação.<br />
ambe ambe ambe cágado.<br />
amusini amusini cinquenta (50).<br />
anga anga anga galinha do mato.<br />
angisi angisi lula.<br />
baba baba pai.<br />
baba baba ntoto ntoto tio.<br />
babu babu avô.<br />
bahari bahari mar.<br />
baidi baidi longe.<br />
balabala balabala estrada.<br />
baluku baluku corvo.<br />
banda banda banda palhota.<br />
A - a<br />
B - b<br />
ansali ansali mel.<br />
anta anta anta nada; não.<br />
anta anta munu munu ninguém.<br />
anzu anzu túnica.<br />
ardhi ardhi terra.<br />
arubaini arubaini arubaini quarenta (40).<br />
ása ása tartaruga.<br />
ata rodilha; ata.<br />
atenzire atenzire atenzire culpado.<br />
aula aula ou.<br />
awala awala amante.<br />
aye aye aye sim.<br />
ayu ayu alho.<br />
barabara barabara picada.<br />
baramanda baramanda corneta.<br />
baridi baridi frio.<br />
basi basi chega; então.<br />
bata bata pato.<br />
bata bata nzinga nzinga nzinga perú.<br />
bazari bazari mercado.<br />
beyi beyi preço.<br />
73
72<br />
esten<strong>de</strong>r explodir<br />
esten<strong>de</strong>r esten<strong>de</strong>r esten<strong>de</strong>r kwanika.<br />
estéril estéril nata, semitisiwa.<br />
este(a) este(a) este(a) eyu.<br />
esticar esticar kunyulula.<br />
estômago estômago estômago tumbo-kulu.<br />
estrada estrada balabala.<br />
estragar estragar kwalibu.<br />
estrangeiro estrangeiro mmuja.<br />
estrangular estrangular kupota.<br />
estreito estreito estreito musu, kipusu.<br />
estrela estrela nondwa.<br />
estrela estrela ca<strong>de</strong>nte ca<strong>de</strong>nte ca<strong>de</strong>nte nng'andu.<br />
estúpido estúpido njansili.<br />
eu eu omi.<br />
eu eu mesmo mesmo nomi-mi.<br />
evadir evadir kutira.<br />
evaporar evaporar kwavuka.<br />
evitar evitar kunyema.<br />
exaltar exaltar kusifu.<br />
excesso excesso pakulu.<br />
excisão excisão riga, nkomango, ngoma<br />
ya wanawaka.<br />
exército exército toropa.<br />
exorcizar exorcizar kuntuwisa shetwani,<br />
kulani.<br />
explicar explicar kufafanula.<br />
explodir explodir kupuka.<br />
29
fábula fechar<br />
fábula fábula fábula hadisi.<br />
faca faca kifyu.<br />
fácil fácil saciligaliga.<br />
faísca faísca kumensa.<br />
falar falar kusowera.<br />
falcão falcão shaga.<br />
falecer falecer kufwa.<br />
falésia falésia falésia vula (no mar); fungu (<strong>de</strong><br />
areia).<br />
falhar falhar kukosa.<br />
faltar faltar faltar kutowa.<br />
30<br />
F - f<br />
família família jamaa.<br />
fantasma fantasma nsoka.<br />
farinha farinha ufu.<br />
faz faz favor favor favor tafadali.<br />
fazer fazer fazer kutenda.<br />
fazer fazer fazer armadilha armadilha nambo.<br />
fazer fazer fazer as as malas malas kupanganya.<br />
fazer fazer fazer barulho barulho kunyangula,<br />
kuvuma.<br />
fazer fazer fazer cócegas cócegas kudigida.<br />
zumbir zumbir<br />
71<br />
Listas Alfabéticas<br />
<strong>de</strong><br />
Palavras<br />
Kimwani-Português
zagaia zumbir<br />
zagaia zagaia zagaia nkuki (caça); sima (pesca).<br />
70<br />
Z - z<br />
zebra zebra zebra punda.<br />
zumbir zumbir kung'ong'a.<br />
febre fogão<br />
feb febre feb<br />
re homa.<br />
fechar fechar kufunga.<br />
feijão feijão feijão un<strong>de</strong>.<br />
feio feio kunyata.<br />
feiticeiro feiticeiro feiticeiro nsawi.<br />
feitiçaria feitiçaria usawi.<br />
feitiço feitiço usawi.<br />
felicitar felicitar kusalimiya.<br />
fenda fenda nnyan<strong>de</strong>.<br />
ferida ferida kijalã.<br />
ferir ferir kulumira.<br />
ferir ferir-se ferir se kurilumiza.<br />
fermentar fermentar fermentar kulovodari.<br />
ferramenta ferramenta vyombo vya kazi.<br />
ferreiro ferreiro nfula vyuma.<br />
ferro ferro ferro cuma.<br />
ferroz ferroz ushabaa.<br />
ferver ferver kusemuka.<br />
festa festa shelehe.<br />
festejar festejar kuka kusherehe.<br />
feto feto mwana mmimba mwa<br />
mamaye.<br />
fezes fezes mavi.<br />
ficar ficar kubaki.<br />
ficar ficar zangado zangado kukimiwa.<br />
fígado fígado rini.<br />
filha filha mwana muka.<br />
filho filho mwana nlume.<br />
fingir fingir kutowa kuriloza ca uri.<br />
fio fio luzi.<br />
flauta flauta ntoriro.<br />
flor flor luwa.<br />
florescência florescência ngayaya.<br />
floresta floresta nundu ulu.<br />
flutuar flutuar kwerera.<br />
fofocar fofocar fofocar usemi-semi.<br />
fogão fogão fugãu.<br />
31
fogo fumo<br />
fogo fogo moto.<br />
fogueira fogueira kivuli.<br />
foice foice mundu.<br />
folha folha samba.<br />
folha folha <strong>de</strong> <strong>de</strong> mandioca mandioca mandioca masamba a<br />
mandiyoka.<br />
fome fome njala.<br />
fonte fonte nviriro.<br />
fora fora panja.<br />
formiga formiga sungu.<br />
formiga formiga alada alada sungu.<br />
32<br />
fornalha fornalha pafulawe kiwanda.<br />
forte forte kurimba.<br />
força força nguvu.<br />
fraco fraco fraco kuveya.<br />
frente frente frente mbere.<br />
frio frio baridi.<br />
fr fritar fr itar kukalanga.<br />
fronteira fronteira fronteira mpaka.<br />
fruta fruta kisumo.<br />
fugir fugir kutira.<br />
fumado fumado kumanika.<br />
fumo fumo fumo rosi.<br />
verme xima<br />
verme verme verme nvunyo.<br />
vermelho vermelho vermelho ceundu.<br />
vespa vespa mavu.<br />
vestir vestir-se vestir vestir se kurivaza.<br />
viagem viagem safari.<br />
vi viajante vi viajante<br />
ajante nsafari.<br />
viajar viajar viajar kusafiri.<br />
vida vida vida mainsha.<br />
viga viga malibi a julu ya nyumba.<br />
vingar vingar-se vingar vingar se se kunlangera.<br />
vinte vinte e e dois dois (22) (22) shilini na<br />
mbiri.<br />
vinte vinte e e um um (21) (21) shilini na moja.<br />
vinte vinte (20) (20) ishirini.<br />
violar violar violar kwaribu bila rihusa.<br />
vir vir kuja.<br />
virar virar kuzungunuka, kupinduka.<br />
virar virar-se virar se kurizungunusa.<br />
virgem virgem mwali wa halusi.<br />
visão visão ruhuya.<br />
xará xará nzina.<br />
X - x<br />
viscoso viscoso kunyolola.<br />
viúva viúva nankweli muka.<br />
viúvo viúvo nankweli nlume.<br />
vivo vivo vivo ukomu.<br />
vizinho vizinho vizinho jirani.<br />
víbora víbora nairanga.<br />
voar voar kwiluka.<br />
você você uwe.<br />
vocês vocês umwe.<br />
voltar voltar kuludi.<br />
vomitar vomitar vomitar kutapika.<br />
vosso vosso -enu.<br />
voz voz shauti.<br />
xima xima cima.<br />
69
vedar vespa<br />
vedar vedar kuziwiriza, kujengera.<br />
vedação vedação kuziwirizira.<br />
veia veia veia nzipe.<br />
vela vela vela.<br />
velho velho<br />
velho<br />
velocida<strong>de</strong> velocida<strong>de</strong> kwangupa.<br />
vencer vencer kutemiwa, kukidiriwa.<br />
ven<strong>de</strong>r ven<strong>de</strong>r kuuzanya, kucuruza,<br />
kwimbiza.<br />
veneno veneno da da caça caça caça sumu ya<br />
kuulaya.<br />
veneno veneno da da feitiçaria feitiçaria sumu.<br />
68<br />
veneno veneno <strong>de</strong> <strong>de</strong> cobra cobra sumu ya<br />
kuwenga.<br />
veneração veneração kutwii, inshima.<br />
ventilar ventilar kuvingira.<br />
vento vento mepo.<br />
ventre ventre tumbo.<br />
ver ver kuwona.<br />
verda<strong>de</strong> verda<strong>de</strong> verda<strong>de</strong> kweli.<br />
ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> kiwisi, mbisi.<br />
ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> yamasamba.<br />
vergonha vergonha haya, aibu.<br />
fundo garganta<br />
fundo fundo kwica.<br />
fundo fundo sini.<br />
funeral funeral kuzika.<br />
gabar gabar-se gabar gabar se kurisifu, kuridãi.<br />
gafanho gafanhoto gafanho to zolombe, zolobe.<br />
gaguejar gaguejar kigwagu, kitata.<br />
G - g<br />
furar furar furar kutolola.<br />
futebol futebol usezi wa mpira.<br />
galinha galinha uku.<br />
galinha galinha do do mato mato anga.<br />
33
galo gota<br />
galo galo kokoriko.<br />
garganta garganta ulo.<br />
garra garra mulu wa nyuni.<br />
garrafa garrafa garafa.<br />
gasto gasto kutumiriwa.<br />
gatinhar gatinhar kukwawa.<br />
gato gato maka.<br />
gato gato silvestre silvestre silvestre maka nudu.<br />
gema gema kirugurugu ca rii.<br />
34<br />
gémeos gémeos masa.<br />
gemer gemer gemer kumira.<br />
generoso generoso munumwema, uluma.<br />
genro genro mukwe.<br />
gergelim gergelim ufuta.<br />
germinar germinar kuwota.<br />
gigante gigante gigante nzito, nkulu.<br />
girafa girafa golo.<br />
girassol girassol mbalisi za nkaya.<br />
glória glória kutukuza.<br />
goiaba goiaba pera.<br />
goiabeira goiabeira mpera.<br />
gordo gordo n'nene.<br />
gordura gordura gordura kununa, mafuta a nyama.<br />
gostar gostar kwajibu.<br />
gota gota kudonokera.<br />
úlcera vedação<br />
úlcera úlcera vijarã vya ntumbo kulu<br />
savipona.<br />
último último camwinsho.<br />
ultrapassar ultrapassar kupunda.<br />
um um (1) (1) (1) kimoja.<br />
uma uma uma vez vez vez mara moja.<br />
ter ter ter vertigens vertigens zuluzi.<br />
vagina vagina vagina kitoko.<br />
vaguear vaguear kwenenda caputu.<br />
vala vala nfeleji (<strong>de</strong> drenagem).<br />
vale vale kati ya myango.<br />
U - u<br />
V - v<br />
umbigo umbigo ntoku.<br />
unha unha lukombe.<br />
untar untar kupaka.<br />
urina urina mikojo.<br />
urin urinar urin ar kukojola.<br />
varrer varrer kufyaira.<br />
vassoura vassoura vassoura nfyairo.<br />
vazio vazio -awaka.<br />
67
trilho tutano<br />
trilho trilho nkweto.<br />
trinta trinta (30) (30) talatini.<br />
triste triste kukimiwa.<br />
tristeza tristeza uzuni.<br />
triturar triturar kucakwinya.<br />
trocar trocar kukakanya.<br />
troco troco troco tuluka.<br />
tromba tromba nkonga.<br />
tronco tronco gogo.<br />
tropeçar tropeçar kukwakula.<br />
trovão trovão kudidima.<br />
66<br />
tu tu uwe.<br />
tubarão tubarão nangumi.<br />
tubérculo tubérculo mizipe ya kupanja.<br />
tuberculose tuberculose dizika.<br />
tudo tudo piya.<br />
tumor tumor tumor kijarã ca nkati, kilonda ca<br />
nkati.<br />
túnica túnica anzu.<br />
tutano tutano ututuli.<br />
gotejar guia<br />
gotejar gotejar gotejar kudonokera,<br />
kudonongera.<br />
governar governar kutawala.<br />
gran<strong>de</strong> gran<strong>de</strong> kikulu.<br />
granizo granizo nvula ya mawe.<br />
grão grão songolo ya cakuliya.<br />
grávida grávida grávida kwimita.<br />
grilo grilo ngerengere.<br />
gritar gritar kulama.<br />
grunhir grunhir kulama ka nguluwe.<br />
gruta gruta jonga.<br />
guardar guardar guardar kutula.<br />
guelra guelra masavu.<br />
guerra guerra vita.<br />
guia guia kiloza njira.<br />
35
habitante hóspe<strong>de</strong><br />
habitante habitante mwikazi.<br />
habitar habitar habitar kuinshi.<br />
harpa harpa kityatya.<br />
haste haste nraya.<br />
haver haver kuwepo.<br />
herança herança hirati.<br />
herdar herdar kuriti.<br />
hérnia hérnia nshipa.<br />
hesitar hesitar kuwazira.<br />
hiena hiena fisi.<br />
36<br />
H - h<br />
hipopótamo hipopótamo namondo.<br />
hoje hoje hoje rero.<br />
homem homem nlume.<br />
homem homem branco branco nzungu.<br />
honesto honesto nsema kweli.<br />
honrar honrar kusifu.<br />
horta horta masamba a mbowa.<br />
hóspe<strong>de</strong> hóspe<strong>de</strong> nnyeni.<br />
tomar banho trilho<br />
tomar tomar tomar banho banho kowa.<br />
tomate tomate tamati.<br />
topo topo topo mwinsho, julu.<br />
toranja toranja tolanja.<br />
toranjeira toranjeira toranjeira ntolanja.<br />
torcer torcer kuludisa, kuvutiza.<br />
tornozelo tornozelo tornozelo fute.<br />
torrar torrar torrar kukaluka.<br />
torto torto kupombonyoka.<br />
tossir tossir kukosomola.<br />
toupeira toupeira muku nundu.<br />
toutinegra toutinegra ndibi-dibi, ntipi-tipi.<br />
trabalho trabalho kazi.<br />
tradição tradição tabiya.<br />
traidor traidor nshonga umani.<br />
transplantar transplantar kupandikira<br />
(qualquer lugar); mise.<br />
trançar trançar trançar kupakasa.<br />
tranças tranças colo.<br />
trapo trapo kipindi.<br />
trazer trazer kujisa.<br />
tremer tremer tremer kutetema.<br />
três três (3) (3) vitatu.<br />
treze treze (13) (13) kumi na natu.<br />
tribo tribo kabila.<br />
65
tecer todos<br />
tecer tecer tecer kupakasa na singano.<br />
tecido tecido nguwo.<br />
tecto tecto tecto pala.<br />
teia teia <strong>de</strong> <strong>de</strong> aranha aranha mizizi ya<br />
nandaluzi.<br />
teimoso teimoso mbishi.<br />
tempesta<strong>de</strong> tempesta<strong>de</strong> vumbi, gaibu.<br />
tempo tempo wakati.<br />
tempo tempo chuvoso chuvoso kinja, kifuku.<br />
tempo tempo <strong>de</strong> <strong>de</strong> colheita colheita mavuno.<br />
tempo tempo frio frio wakati wa baridi.<br />
tempo tempo tempo seco seco kilimwe, kilangazi.<br />
tempos tempos passados passados passados mida.<br />
tendão tendão mizipe ya makongolo.<br />
tentar tentar kuyerera.<br />
ter kuwanawo, kupata.<br />
ter ter cuidado cuidado more-more.<br />
ter ter pena pena utungu.<br />
ter ter relações relações sexuais<br />
sexuais<br />
kutombana.<br />
terceiro terceiro catatu.<br />
terminar terminar kumariza.<br />
terra terra ardhi.<br />
64<br />
tesoura tesoura tizola.<br />
testa testa cenye.<br />
teta teta were.<br />
teu teu teu -ako.<br />
tia mati (irmã do pai); nake<br />
(irmã mais.<br />
tigela tigela tigela kikombe.<br />
tijolo tijolo tinjolu, buloku.<br />
tímido tímido kurinyamaza.<br />
tinha tinha tinha kimansa.<br />
tinta inta tinta.<br />
tio alu (irmão da mãe); baba<br />
ntoto.<br />
tirar tirar tirar kulavya.<br />
toca toca pondo, simbo.<br />
tocar tocar tocar kwibiya.<br />
tôco tôco kisiki.<br />
todo todo piya.<br />
todos todos todos piya.<br />
idiota isca<br />
idiota idiota jauli.<br />
idoso idoso nzee.<br />
ignorante ignorante ntikinifu.<br />
igual igual sawa.<br />
ilha ilha kisirwa.<br />
imitar imitar kuringaniza.<br />
impaciente impaciente savumirira.<br />
impedimento impedimento kukatazira.<br />
impedir impedir kukingiza.<br />
implorar implorar kulebera, kutafadali.<br />
importante importante kufãi.<br />
imposto imposto nsoko.<br />
impotente impotente ucan<strong>de</strong>.<br />
inchar inchar kuvimba.<br />
inchaço inchaço kuvimba.<br />
incisão incisão sanjo.<br />
I - i<br />
inclinar inclinar-se<br />
inclinar inclinar se kwinama.<br />
incubar incubar kwikalira mai.<br />
indiano indiano indiano mmwindi.<br />
inhame inhame kinana.<br />
iniciar iniciar kwanza.<br />
iniciação iniciação kutenda uwari.<br />
inimigo inimigo aduwi.<br />
inocente inocente wakulongoperiwa.<br />
inquieto inquieto satengemana.<br />
insecto insecto wadudu watoto wa<br />
mbawa.<br />
instrumento instrumento sekese.<br />
insultar insultar kutukana.<br />
insulto insulto kutukana.<br />
inteligente inteligente mwelevu.<br />
interce<strong>de</strong>r interce<strong>de</strong>r kupatanisa.<br />
intestinos intestinos utumbo.<br />
invejoso invejoso nfitina.<br />
ir kuka.<br />
irmã irmã nlumbwangu; nunu (mais<br />
velha).<br />
irmão irmão nduyangu; nyenye (mais<br />
velho).<br />
isca isca nyambo.<br />
37
já lagartixa<br />
já tayali.<br />
janela janela janela.<br />
jantar jantar cakurya ca usiku.<br />
jarro jarro nringi.<br />
javali javali mango, mbango.<br />
joelho joelho lundi.<br />
jogar jogar kuseza.<br />
lá eko.<br />
lábio lábio luvumbu, uvumbu.<br />
lado lado upan<strong>de</strong>.<br />
ladrão ladrão mwivi.<br />
ladrar ladrar kusuwa ka umbwa.<br />
lagarta lagarta nagogo.<br />
lagarta lagarta agama agama nangwang'ula,<br />
bashili nigongomwa.<br />
38<br />
J - j<br />
L - l<br />
jogo jogo jogo nsezo.<br />
jovem jovem nnemba.<br />
juba juba juba n<strong>de</strong>vu za simba.<br />
julgar julgar kulamula.<br />
juntar juntar kusanganya.<br />
juntar juntar rebanho rebanho kusanganya<br />
makondoo.<br />
junto junto kuwandika.<br />
juramento juramento kilapo.<br />
jurar jurar kulapa.<br />
justiça justiça shariya.<br />
justo justo ukweli.<br />
lagarta lagarta lagarta monitor monitor salakata.<br />
surdo tecer<br />
surdo surdo sasikira.<br />
surpreen<strong>de</strong>r surpreen<strong>de</strong>r kunsususira.<br />
tabaco tabaco tabaco tumbaku.<br />
tabú tabú tabú mazowevu.<br />
tábua tábua tábua mbawo.<br />
talvez talvez dalili.<br />
ta tamanho ta<br />
manho kipimo, makamo.<br />
tamareira tamareira tamareira nten<strong>de</strong>.<br />
tamarinho tamarinho tamarinho nkwaju.<br />
T - t<br />
suspirar suspirar kusisimira.<br />
sussurrar sussurrar sussurrar kuduguda,<br />
kutongodika.<br />
ter ter sono sono usingizi.<br />
também também novyo.<br />
tampa tampa kifinikiro.<br />
tampão tampão kiziwiro.<br />
tanga tanga lusungi.<br />
tangerina tangerina tangilina.<br />
tangerineira tangerineira ntangilina.<br />
tapar tapar kuziwa.<br />
tar<strong>de</strong> tar<strong>de</strong> jironi.<br />
tartaruga tartaruga ása.<br />
tatuagem tatuagem sanjo.<br />
tec tecelão tec<br />
elão ( (pessoa ( pessoa pessoa) pessoa munu wa<br />
kupakasa vikapu.<br />
tecelão tecelão ( (pássaro ( pássaro pássaro) pássaro ese.<br />
63
sol suor<br />
sol sol juwa.<br />
soldado soldado soldado surudadu, ntoropa.<br />
solo solo utope, nsanga.<br />
soltar soltar kufunguriwa.<br />
soluçar soluçar kiyefu.<br />
som som som kuvuma.<br />
sombra sombra sombra nviri.<br />
somente somente somente ila.<br />
sonhar sonhar kulota.<br />
sopa sopa sopa sopa.<br />
soprar soprar kuweseza.<br />
sorrir sorrir kuseka.<br />
sovaco sovaco mmwapa.<br />
sozinho sozinho sozinho yeka.<br />
suar suar kupẽya, kuvijuka.<br />
62<br />
suave suave cepepe.<br />
subir subir kukwera.<br />
subtrair subtrair kupungula, kupunguza.<br />
suficiente suficiente kutosha.<br />
sufocar sufocar kukazika, kunyong'onya.<br />
sujo sujo kunyauka.<br />
sul sul kukusi.<br />
sumo sumo sumo maji a kisumo.<br />
suor suor suor livuju.<br />
lagartixa leão<br />
lagartixa lagartixa kijunsi.<br />
lagarto lagarto nagogo.<br />
lago lago lago tanda.<br />
lagoa lagoa tanda ritoto.<br />
lágrimas lágrimas masozi.<br />
lamber lamber lamber kulamba.<br />
lamentar lamentar kurishuku.<br />
lâmina lâmina lâmina luwembe.<br />
lanho lanho sala.<br />
lante lanterna lante lanterna<br />
rna lampada.<br />
laranja laranja laranja.<br />
laranjeira laranjeira nlaranja.<br />
lareira lareira mafiya.<br />
largo largo kipana.<br />
larva larva nvunyo.<br />
lasca lasca lasca senga-senga.<br />
lata lata tamboru.<br />
latrina latrina sintina.<br />
lavar lavar kufula.<br />
lavrar lavrar kutagera.<br />
39
leão linha <strong>de</strong> pesca<br />
leão leão simba.<br />
lei shariya.<br />
leite leite maziwa.<br />
lembrar embrar kukumbukira.<br />
lenha lenha uni.<br />
lento lento more, more-more, abaaba.<br />
lenço lenço lenso.<br />
leopardo leopardo suwi.<br />
lepra lepra magundula.<br />
ler kufyoma.<br />
leste leste malawa juwa.<br />
levantar levantar kulamusa.<br />
levantar levantar-se<br />
levantar se kulamuka.<br />
levar levar kusukula.<br />
40<br />
leve leve cepepe.<br />
libelinha libelinha tetete.<br />
lichi<br />
lichi<br />
li<strong>de</strong>rar li<strong>de</strong>rar kulongoza.<br />
limão limão limão ndimu.<br />
limite limite duma duma machamba<br />
machamba<br />
mpaka.<br />
limo limo manyolola.<br />
limoeiro limoeiro ndimu.<br />
limpar limpar kupangusa.<br />
limpo limpo kulangala.<br />
língua língua falada falada luga.<br />
língua língua na na boca boca lulimi.<br />
linguagem linguagem usowezi.<br />
sentir solo<br />
sentir sentir sentir kufahamu.<br />
sentir sentir calor calor kuvijuka, kuwona<br />
kuvijusa.<br />
separar separar kupembula, kwasanisa.<br />
sepultura sepultura sepultura kaburi.<br />
ser ser kuwa.<br />
serrar serrar serrar kutupula na nfumeno.<br />
serrote serrote mafuta a kupaka mbawo.<br />
serv servir serv ir kutumika, kuudumu<br />
(trabalho); kufãi (valer).<br />
sessenta sessenta (60) (60) (60) sitini.<br />
seta seta songa.<br />
sete sete (7) (7) saba.<br />
setenta setenta (70) (70) sabini.<br />
significado significado mana.<br />
silencioso silencioso kunyamazikana.<br />
sim sim aye.<br />
sobrancelha sobrancelha siye.<br />
sobre sobre pajulu.<br />
sobrinho(a) sobrinho(a) ujukulwangu,<br />
mwanangu.<br />
socorrer socorrer kupokeza.<br />
sofrer sofrer mashaka.<br />
sogra sogra sogra mukwe muka.<br />
sogro sogro mukwe nlume.<br />
61
sarampo sentir<br />
sarampo sarampo suluwa.<br />
saudavel saudavel nkomu.<br />
se se inawa, ikiwa, kamba.<br />
seca<br />
seca<br />
seco seco kumiliya.<br />
se<strong>de</strong> se<strong>de</strong> nyotwa.<br />
seguir seguir kufulata.<br />
segunda segunda esposa esposa esposa muka wa piri.<br />
segundo segundo capiri.<br />
segurar segurar kukolera.<br />
seio seio were.<br />
seis seis (6) (6) sita.<br />
seiva seiva unoni, ulokozi.<br />
60<br />
selva selva nundu noto.<br />
semana semana jumaa moja (periodo <strong>de</strong><br />
sete dias); sumana.<br />
semear semear kuvyala.<br />
semelhante<br />
semelhante semelhante sawa, sawa-sawa.<br />
sémem sémem ulume.<br />
semente semente mbeyu.<br />
sempre sempre daima.<br />
senil senil kuveya.<br />
sentar sentar-se sentar se se kwikala.<br />
linha <strong>de</strong> pesca madrugada<br />
linha linha <strong>de</strong> <strong>de</strong> pesca pesca pavu.<br />
liso liso pakusirimika.<br />
lixeira lixeira zala.<br />
lixo lixo vizolo.<br />
lobolo lobolo mahali ya ndowa.<br />
loja loja tenda.<br />
lombriga lombriga nsango.<br />
longe longe baidi.<br />
louvar louvar louvar kutukuza.<br />
macaco macaco nyani.<br />
M - m<br />
louva louva-a-<strong>de</strong>us<br />
louva <strong>de</strong>us mpanja-vyombo.<br />
louvor louvor sifa.<br />
lua lua mwezi.<br />
luar luar luar kuwala mwezi.<br />
lua lua-cheia lua cheia tumba, mwezi wa<br />
kukomala.<br />
lua lua-nova lua nova nova mwezi wakuwoneka<br />
sambi.<br />
lugar lugar mahala.<br />
lula lula lula angisi.<br />
lume<br />
lume<br />
lutar lutar kwibiyana.<br />
luto luto matanga.<br />
luz luz nlangaza.<br />
machado machado soka.<br />
machamba machamba samba.<br />
41
machimbombo martelo<br />
machimbombo machimbombo karera.<br />
ma<strong>de</strong>ira ma<strong>de</strong>ira mbawo.<br />
madrugada madrugada alufajiri.<br />
mãe mãe mãe mama.<br />
magro magro wakonda.<br />
magro magro kipusu.<br />
mal mal kunyata, kibaya.<br />
malandro malandro ndang'anyifu.<br />
malária malária maleriya.<br />
maldição maldição lana.<br />
malhar malhar kukukulula, kutika.<br />
maluco maluco camava.<br />
mamar mamar kõwa, kujiji.<br />
42<br />
mamba mamba ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> namasamba.<br />
mandar mandar mandar kutuma (pessoa);<br />
kupereka (enviar).<br />
mandioca mandioca ndiyoka.<br />
manga manga mangela.<br />
mangueira mangueira mmangela.<br />
manguço manguço manguço ima.<br />
manhã manhã subuu.<br />
mão mão nkono.<br />
mapira mapira mapira ntama.<br />
mar mar mar bahari.<br />
marfim marfim rinonrevinembo.<br />
margem margem nanyenge.<br />
marido marido nlumangu.<br />
martelo martelo nyundo.<br />
sabedoria sapo<br />
sabedoria sabedoria sabedoria wijiwifu.<br />
saber saber kwijiwa.<br />
sábio sábio mwijiwifu.<br />
sabor sabor lada.<br />
sachar sachar sachar kulimira, lukwekwe.<br />
sac saciar sac iar kwikuta.<br />
saco saco nfuko, nkoba, saku.<br />
saco saco <strong>de</strong> <strong>de</strong> plástico plástico nfuko wa<br />
nayiloni.<br />
sacrifício sacrifício sacrifício kafara.<br />
sacudir sacudir kupumuna.<br />
sair sair kulawa.<br />
sal sal munyu.<br />
sala sala nsana.<br />
saliva saliva saliva mata.<br />
S - s<br />
salpicar salpicar kusasanyira.<br />
saltar saltar kutupa, kukingira.<br />
sandália sandália sandali.<br />
sangrar sangrar kulawa damu.<br />
sangue sangue sangue damu.<br />
sanguessuga sanguessuga nannata.<br />
santo santo takatifu.<br />
sapato sapato sapato kiratu.<br />
sapo sapo marambi.<br />
59
eumatismo ruminar<br />
reumatismo reumatismo ndodo.<br />
reunir reunir kujumana.<br />
reverso reverso nyuma.<br />
revolver revolver revolver kuludisira-ludisira.<br />
riacho riacho nfunzi; nrati (afluente).<br />
rico rico tajiri.<br />
rim rim mifuko ya mikojo.<br />
rinoceronte rinoceronte mela.<br />
rio muto.<br />
rir rir kuseka.<br />
rochedo rochedo mwamba.<br />
58<br />
ro<strong>de</strong>ar ro<strong>de</strong>ar kuzingiliza.<br />
rodilha rodilha ata.<br />
roer roer kung'wenya.<br />
rolar rolar kuzongozera.<br />
roncar roncar roncar kukoloma.<br />
rosnar rosnar kutuluma.<br />
roubar roubar kwiwa.<br />
roupa roupa nguwo.<br />
ruga ruga makunyare.<br />
rugir rugir kutuluma.<br />
rugoso rugoso makunyare, makunyazi.<br />
ruminar ruminar kucukula.<br />
máscara mesa<br />
máscara máscara gula.<br />
mastiga mastigar mastiga kutafuna.<br />
matar matar kuulaya.<br />
mata mata-bicho<br />
mata mata bicho cakurya ca subuu.<br />
matequenha matequenha kijongolo.<br />
mato mato nundu.<br />
matope matope tope-tope.<br />
mau mau mbaya.<br />
maçaroca maçaroca fuluwela.<br />
medir medir kupima.<br />
medo medo wofi.<br />
meio meio-dia meio meio dia nsana.<br />
mel mel ansali.<br />
melancia melancia melancia tikiti.<br />
melhorar melhorar melhorar nafuu, fadali.<br />
mendigar mendigar kulebera zimola.<br />
mendigo mendigo cakulebera.<br />
mensageiro mensageiro ntumwa.<br />
menstruação menstruação kusola.<br />
mentira mentira ulongo.<br />
mercado mercado bazari.<br />
mergulhar mergulhar mergulhar na na água água kuloweka.<br />
mergulhar mergulhar (<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r)<br />
(<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r)<br />
kutiwira.<br />
mês mês mês mwezi.<br />
mesa mesa meza.<br />
43
meta<strong>de</strong> molhado<br />
meta<strong>de</strong> meta<strong>de</strong> nusu.<br />
meu meu -angu.<br />
mexer mexer comida comida comida kukolowa.<br />
mexer mexer corpo corpo corpo kutikinya.<br />
mexoeira mexoeira nsuwere.<br />
mil mil (1000) (1000) elufu.<br />
milho milho fuluwela.<br />
minhoca minhoca ndala.<br />
míope míope kipansi, sawona baidi.<br />
44<br />
missanga missanga missanga isabu.<br />
misturar misturar misturar kusanganya.<br />
môcho môcho zizi.<br />
moela moela mbirikisa.<br />
moer moer kusaya.<br />
moldar moldar kukulungira.<br />
rastejar riacho<br />
rastejar rastejar kulikweta.<br />
ratazana ratazana muku ule-ule.<br />
rato rato rato muku.<br />
realmente realmente kweli-kwelini.<br />
reanimar reanimar-se<br />
reanimar reanimar se kuzilipuka,<br />
kupona.<br />
rebanho rebanho nkonjonrevimakondoo<br />
emanrevimbuzi.<br />
rebento rebento senge (da planta);<br />
kusipuka (do flôr).<br />
rebolar rebolar kupelengika, kuviliuka.<br />
receber receber kupokerera; kupokera<br />
(salário).<br />
recomeçar recomeçar kwanza tena.<br />
reconciliar reconciliar kupatanisa.<br />
recto recto koloka.<br />
recuperar recuperar nafuu.<br />
re<strong>de</strong> re<strong>de</strong> nyavu.<br />
re<strong>de</strong> re<strong>de</strong> re<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> pesca pesca nyavu za nvuvi.<br />
redondo redondo kuviligika.<br />
relâmpago relâmpago kumensa.<br />
relatório relatório usemi wa kwandikiwa.<br />
remar remar kutaya magasiya, kutaya<br />
afi.<br />
remédio remédio tiba.<br />
remo remo gasiya, afi.<br />
reparar reparar coisa coisa kuwandala.<br />
reparar reparar com com os os olhos<br />
olhos<br />
kunang'aniza.<br />
repetir repetir kuludira, kuwiliza.<br />
repol repolho repol ho rapolyu.<br />
reputação reputação kusakiliwa,<br />
kwaminiwa, kutukuziwa.<br />
resolver resolver kulamula.<br />
respeitar respeitar kwinshimu.<br />
respirar respirar kupumuzika.<br />
respon<strong>de</strong>r respon<strong>de</strong>r kujibu.<br />
restos restos <strong>de</strong> <strong>de</strong> comida comida cakurya ca<br />
kubaki.<br />
57
queixo rastejar<br />
queixo queixo kirevu.<br />
quem? quem? nani?<br />
quente quente kulunguza.<br />
querer querer kusaka.<br />
quiabo quiabo mbinda.<br />
quinhentos quinhentos (500) (500) miyantanu.<br />
rã rume.<br />
rachar rachar kusalanga.<br />
raiz raiz nzipe.<br />
ralar ralar kukwanga.<br />
ramo ramo kitambi.<br />
ranho ranho mamila (do nariz);<br />
manyolola (muco).<br />
56<br />
R - r<br />
quintal quintal quintal luwani.<br />
quinze quinze (15) (15) kumi na ntanu.<br />
rapaz rapaz rapaz nnemba.<br />
rápido rápido rápido upesi.<br />
rasgar rasgar kupapula, kwanyula.<br />
raspar raspar kusuwa, kukwangula.<br />
molhado música<br />
molhado molhado kulowa, kudambwa.<br />
molhar molhar kulovya.<br />
montanha montanha mwango.<br />
morcego morcego nlema.<br />
mor<strong>de</strong>r mor<strong>de</strong>r kuluma.<br />
mormoché mormoché kitundu ca zizi.<br />
mosca mosca mosca membe.<br />
mosquito mosquito bwilimwiti.<br />
mostrar mostrar kolota, kuloza.<br />
mover mover kutikinyika.<br />
moça moça mwari.<br />
muchém muchém uswa.<br />
mudo mudo bubu.<br />
muitas muitas vezes vezes mara nyingi.<br />
muito muito cingi (duma coisa).<br />
muitos muitos vingi (coisas).<br />
mulher mulher muka.<br />
multa multa ushulu.<br />
multidão multidão iliki ya wanu.<br />
mundo mundo mundo duniya.<br />
mundo mundo mundo dos dos mortos mortos mortos kuzimu.<br />
murchar murchar kumiliya.<br />
murmurar murmurar kuduguda.<br />
músculo úsculo nyama ya mwiri.<br />
música música ngoma.<br />
45
meio nuvem<br />
meio meio meio kati-kati.<br />
nada nada nada anta.<br />
nadar nadar kowera.<br />
ná<strong>de</strong>gas ná<strong>de</strong>gas tako.<br />
não não anta.<br />
nariz nariz nariz mula.<br />
nascente nascente malawa juwa.<br />
nascer nascer do do sol sol kulawa juwa.<br />
nascido nascido nascido kupongola.<br />
negar negar kukatala (recusar); kukana<br />
(não aceitar).<br />
negociante negociante ncuruzi.<br />
negociar negociar kucuruza.<br />
neto neto njukulu.<br />
ninguém ninguém anta munu.<br />
ninho ninho kitundu ca nyuni.<br />
nó nó fundo, lungo.<br />
nó nó <strong>de</strong> <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira ma<strong>de</strong>ira lungo.<br />
nó nó do do <strong>de</strong>do <strong>de</strong>do lungonrevicala.<br />
46<br />
N - n<br />
noite noite usiku.<br />
noiva noiva ncumba muka.<br />
noivo noivo ncumba nlume.<br />
nómada nómada nómada munu wa kusamasama.<br />
nome nome zina.<br />
nora nora mukwe.<br />
normalmente normalmente kinani-na-kinani.<br />
norte norte kukaskazi.<br />
nós nós ofwe.<br />
nosso nosso -etu.<br />
notícias notícias habari.<br />
nove nove (9) (9) kenda.<br />
noventa noventa (90) (90) tuswini.<br />
novo novo novo -pya.<br />
nu nu diiki, wanzu.<br />
nuca nuca lukosi.<br />
nunca nunca nunca tango.<br />
nuvem nuvem wingu.<br />
primeiro quente<br />
primeiro primeiro cakwanza.<br />
primogénito primogénito kifundi.<br />
primo(a) primo(a) nsiwa, nduyo.<br />
prisioneiro prisioneiro nfungwa, perezu.<br />
problema problema mushikili, tafauti.<br />
procurar procurar kusakula.<br />
profecia profecia profecia kubushuru.<br />
profetizar profetizar makalama.<br />
proibir proibir kukataza.<br />
promessa promessa tamaa.<br />
prostituta prostituta nzinzi.<br />
proteger proteger kukengera.<br />
proteger proteger com com feitiçaria<br />
feitiçaria<br />
kuzingiti, kuzikita.<br />
provar provar kuyeza.<br />
provérbio provérbio kinyume, usowezi.<br />
provocar provocar kusalamula.<br />
pulga pulga upapani.<br />
qual? qual? wepi?<br />
quando? quando? quando? rini?<br />
quantos? quantos? wengapi?<br />
quarenta quarenta (40) (40) arubaini.<br />
quarto quarto kisusi.<br />
quatro quatro (4) (4) vinne.<br />
Q - q<br />
pulmão pulmão pulmão pavela.<br />
pulseira pulseira kankana (<strong>de</strong> ferro);<br />
kinyoka (<strong>de</strong> plástico).<br />
pulso pulso kisiwani.<br />
punho punho soku.<br />
punir punir kutubisa.<br />
pupila pupila kirugurugu.<br />
pus pus uwovu.<br />
puxar puxar kuvuta.<br />
quebrar quebrar kupanja.<br />
queda queda <strong>de</strong> <strong>de</strong> água água pakwisukira<br />
maji.<br />
queimadura queimadura kulungula.<br />
queimar queimar kuroca.<br />
queixar queixar-se<br />
queixar se kurisema makosa.<br />
55
poço primogénito<br />
poço poço poço nrimbu.<br />
praia praia mwani.<br />
prata prata parata.<br />
prato prato finga.<br />
precisar precisar kusakula.<br />
prego prego nshomali.<br />
preguiçoso preguiçoso nfuko.<br />
54<br />
pren<strong>de</strong>r pren<strong>de</strong>r kufunga.<br />
preparar preparar kutengeza.<br />
presente presente tuzo, nuzo.<br />
presságio presságio kusula.<br />
preto preto preto cerufi.<br />
preço preço beyi.<br />
o que? outro<br />
o o que? que? kinani?<br />
obe<strong>de</strong>cer obe<strong>de</strong>cer kusikiriza.<br />
obstruir obstruir kuziwiya.<br />
obter obter kupata.<br />
oco oco cawaka.<br />
odiar odiar winyo, kuwinda.<br />
oeste oeste oeste maswela juwa.<br />
oferecer oferecer kumera.<br />
oferta oferta zaka.<br />
oitenta oitenta (80) (80) tamanini.<br />
oito oito (8) (8) (8) nane.<br />
oleiro oleiro oleiro nfiyanga viyungo.<br />
óleo óleo mafuta.<br />
olhar olhar kunang'aniza.<br />
olho olho liso.<br />
ombro ombro weya.<br />
onda onda wimbi.<br />
on<strong>de</strong>? on<strong>de</strong>? n<strong>de</strong>pi?<br />
ontem ontem ijana.<br />
O - o<br />
onze onze (11) (11) kumi na moja.<br />
orar orar duwa.<br />
or<strong>de</strong>m or<strong>de</strong>m mamulaka.<br />
orelha orelha sikiro.<br />
órfão órfão mwana wa yatima.<br />
orgulhoso orgulhoso kuridãi.<br />
ornamentar<br />
ornamentar ornamentar kusitawiza.<br />
osso osso kongolo.<br />
ou ou ema, aula.<br />
47
ouro papaia<br />
ouro ouro oru.<br />
outra outra vez vez tena.<br />
outro outro wengine.<br />
ouvir ouvir kusikira.<br />
ovelha ovelha kondoo.<br />
baixo baixo sini.<br />
pá posholo.<br />
paciência paciência kwitamili.<br />
paciente paciente nvumilivu.<br />
pagamento pagamento kuripa.<br />
pagar pagar kuripa.<br />
pai pai baba.<br />
país país país inti.<br />
palavra palavra semo.<br />
palha palha makuti.<br />
palhota palhota kitala, banda.<br />
palito palito kikosomborero.<br />
palma palma canja.<br />
palmeira palmeira nkose.<br />
palpar palpar kupama-pama.<br />
pálpebra pálpebra mboni.<br />
palpitar palpitar kupupa moyo shindo.<br />
panela panela panela kiyungu.<br />
48<br />
P - p<br />
ovo ovo rii.<br />
pangolim pangolim nng'aka.<br />
pano pano kipindi.<br />
pântano pântano madimba.<br />
pão pão nkate.<br />
papaia papaia papaya.<br />
pobre povo<br />
pobre pobre masikini.<br />
po<strong>de</strong>r po<strong>de</strong>r uwezo.<br />
po<strong>de</strong>roso po<strong>de</strong>roso nkulu.<br />
poeira poeira vunvu, funfu.<br />
poente poente maswela juwa.<br />
poesia poesia mashaili.<br />
polegar polegar cala kikulu.<br />
polígamo polígamo kupalakanya,<br />
kusang'anya.<br />
polir polir kubibilisa.<br />
pomar pomar pomar masamba a visumo.<br />
pombo pombo pomba.<br />
pontapear pontapear kwefya nyate.<br />
ponte ponte ntado.<br />
pôr pôr kutaya, kutula.<br />
pôr pôr do do sol sol magaribi.<br />
pôr pôr ovos ovos ovos kutayira.<br />
porco porco nguluwe.<br />
porco porco-espinho<br />
porco espinho nungu.<br />
porque porque sababu.<br />
porquê? porquê? sababuni?<br />
porta porta nryango.<br />
portão portão nryango nkulu.<br />
pouco pouco aba.<br />
povo povo umati, wanu.<br />
53
pilar plantar<br />
pilar pilar kutwanga.<br />
pimento pimento piri-piri ulu.<br />
pinto pinto mwana wa uku.<br />
piolho piolho sawa.<br />
piorar piorar kuzidi.<br />
piri piri-piri piri piri piri piri-piri noto.<br />
pisar pisar kuluwata.<br />
pisca piscar pisca pisca kufinyiza.<br />
52<br />
pitão pitão pitão namuna ya nyoka.<br />
planear planear kupanga.<br />
plano plano kwandazika, cepepe.<br />
planta planta do do pé pé kunyau.<br />
planta planta trepa<strong>de</strong>ira trepa<strong>de</strong>ira nrayi.<br />
plantar plantar kuvyala.<br />
papaieira peito<br />
papaieira papaieira mpapaya.<br />
papas papas masaza.<br />
papa papa-formigas<br />
papa formigas nng'aka.<br />
papeira papeira papeira masukupere.<br />
papo papo kidondowiro ca uku.<br />
para para ka.<br />
paralítico paralítico wakulemala.<br />
parar parar parar kwimira.<br />
parecer parecer-se parecer se com kulandana.<br />
pare<strong>de</strong> are<strong>de</strong> kipama.<br />
parente parente jamaa.<br />
parteira parteira cakupongoza.<br />
partir partir kupanja, kuvunja.<br />
passar passar kupita wakati.<br />
pássaro pássaro pássaro nyuni.<br />
passo passo talambo.<br />
pata pata pata kotopwa.<br />
pato pato pato bata.<br />
patrão patrão tajiri.<br />
pau pau-preto pau preto mpingo.<br />
paz paz paz salama.<br />
pé mulu.<br />
pedaço pedaço kipan<strong>de</strong>.<br />
pe pedido pe<br />
dido kulebera.<br />
pedir pedir kulebera.<br />
pedir pedir emprestado emprestado kwazima.<br />
pedra pedra riwe.<br />
pedra pedra <strong>de</strong> <strong>de</strong> moer<br />
moer<br />
riwenrevikusaya.<br />
pedras pedras da da lareira lareira mafiya.<br />
pegada pegada malembo a maulu.<br />
peidar peidar kwijamba.<br />
peito peito kifuwa.<br />
49
peixe perseguir<br />
peixe peixe inswi.<br />
peixe peixe-barba<br />
peixe barba barba inswi maka.<br />
pele pele <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> anima animal anima anima sambala.<br />
pele pele <strong>de</strong> <strong>de</strong> pessoa pessoa sambala.<br />
pelicano pelicano kolongo.<br />
pêlo pêlo <strong>de</strong> <strong>de</strong> animal animal bururu.<br />
pêlo pêlo <strong>de</strong> <strong>de</strong> pessoa pessoa pessoa laika.<br />
pena pena bururu.<br />
pendurar pendurar kwangika, kupatika.<br />
peneira peneira kisero.<br />
peneirar peneirar kupepeta, kupeta.<br />
pénis pénis mbolo.<br />
pensar pensar kuwaza.<br />
50<br />
pente pente kisamulo.<br />
pepino pepino pepino tango.<br />
pequeno pequeno kitoto.<br />
per<strong>de</strong>r per<strong>de</strong>r kwasika.<br />
perdido perdido kwasika.<br />
perdiz perdiz perdiz nambiri.<br />
perdoar perdoar kuswamii.<br />
perfeito pilão<br />
perfeito perfeito kulingana.<br />
perguntar perguntar kudaili.<br />
perigo perigo perigo kofya.<br />
permitir permitir kusakisa.<br />
perna perna perna mulu.<br />
perseguir perseguir perseguir kufulata.<br />
persuadir persuadir kukubalisa.<br />
per perto per to karibu, pepi.<br />
perturbar perturbar kuvuluga.<br />
perú perú perú bata nzinga, piru.<br />
pesado pesado kizito, kulemera.<br />
pescador pescador pescador nvuvi.<br />
pescar pescar kutambiza (com anzol);<br />
kuvuwa (com re<strong>de</strong>).<br />
pescoço pescoço singo.<br />
peso peso uzito.<br />
pessoa pessoa munu.<br />
pestana pestana pestana mboni.<br />
pestanejar pestanejar kupila, kufinyiza<br />
maso.<br />
picada picada picada barabara.<br />
picar picar (ferroar) (ferroar) kuluma.<br />
picar picar (pássaro) (pássaro) kudodola.<br />
pilão pilão pilão nkindu.<br />
51