15.04.2013 Views

KIMWANI - Línguas de Moçambique

KIMWANI - Línguas de Moçambique

KIMWANI - Línguas de Moçambique

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Z - z<br />

108 01/10/2010<br />

<strong>Línguas</strong> <strong>Línguas</strong> <strong>Línguas</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>Moçambique</strong><br />

<strong>Moçambique</strong><br />

<strong>Moçambique</strong><br />

Vocabulário <strong>de</strong><br />

<strong>KIMWANI</strong>


Ficha Técnica<br />

Título: Vocabulário <strong>de</strong> Kimwani<br />

(Vocabulary of Kimwani)<br />

Língua: Kimwani<br />

Artista: Octávio Gonçalves Nelly<br />

Primeira edição electrónica, 2010<br />

Produzido por: SIL <strong>Moçambique</strong><br />

li<strong>de</strong>mo.net@gmail.com<br />

C.P. 652<br />

Nampula, Nampula<br />

<strong>Moçambique</strong><br />

O utilizador po<strong>de</strong> copiar e distribuir a obra.<br />

* A escrita do nome da língua segue o II Relatório <strong>de</strong> Ortografia das <strong>Línguas</strong><br />

Moçambicanas: Eduardo Mondlane, Maputo, 2000.


Z - z<br />

106 01/10/2010<br />

NOTA INTRODUTÓRIA<br />

Seja bem vindo à leitura e o uso <strong>de</strong>ste pequeno vocabulário <strong>de</strong> língua Kimwani.<br />

Tem em mãos o produto inicial <strong>de</strong> um ambicioso projecto, que visa criar um<br />

<strong>de</strong>pósito do léxico <strong>de</strong>sta língua que brota da zona litoral da província <strong>de</strong> Cabo<br />

Delgado, pela migração dos seus falantes, se expan<strong>de</strong> por várias regiões <strong>de</strong><br />

<strong>Moçambique</strong>.<br />

Este vocabulário não é o primeiro, e representa uma participação <strong>de</strong> esforços que<br />

ao longo dos anos diversas instituições e individualida<strong>de</strong>s vêm envidando na<br />

preservação <strong>de</strong>sta base <strong>de</strong> acção e i<strong>de</strong>ntificação cultural que é a língua. Acima<br />

disso, a integração das línguas moçambicanas no ensino formal e na<br />

alfabetização inclui a necessida<strong>de</strong> do <strong>de</strong>senvolvimento <strong>de</strong> vocabulários <strong>de</strong>ste<br />

género.<br />

O grupo envolvido na elaboração <strong>de</strong>ste vocabulário dirige um agra<strong>de</strong>cimento<br />

especial à Socieda<strong>de</strong> Internacional <strong>de</strong> Linguística, promotora da iniciativa, pela<br />

prévia formação elementar em linguística e lexicografia das línguas bantu e<br />

organização <strong>de</strong> vocabulários. O agra<strong>de</strong>cimento é extensivo à todas comunida<strong>de</strong>s<br />

da Província <strong>de</strong> Cabo Delgado, pela mo<strong>de</strong>sta colaboração no enriquecimento<br />

<strong>de</strong>sta obra experimental, com pouco mais <strong>de</strong> mil e setecentas palavras. Importa<br />

referir, com toda a honestida<strong>de</strong>, que esta obra ainda não se consi<strong>de</strong>ra perfeita,<br />

tanto no seu valor vocabular como no organizacional.<br />

Qualquer sugestão <strong>de</strong>verá ser enviada a dictionary_mozambique@sil.org. Mais<br />

informação sobre Kimwani e outras línguas moçambicanas po<strong>de</strong> se encontrar no<br />

site www.li<strong>de</strong>mo.net .


Os nossos agra<strong>de</strong>cimentos são dirigidos às seguintes instituições, da cida<strong>de</strong> <strong>de</strong><br />

Pemba: Rádio <strong>Moçambique</strong>, Direcção Provincial <strong>de</strong> Educação e Cultura,<br />

Progresso e Associação JUWA, NYUKI.<br />

Projecto iniciado no:<br />

OS CONTRIBUINTES:<br />

Faque Abudo, Sousa Bacar<br />

Cavanto Buana, Maria Aquimo,<br />

António Franbcisco <strong>de</strong> Sousa (Shikito)<br />

3º Seminário Regional das <strong>Línguas</strong> <strong>de</strong> <strong>Moçambique</strong><br />

Fevereiro 2008<br />

Nampula, <strong>Moçambique</strong><br />

Centro <strong>de</strong> Formação <strong>de</strong> SIL<br />

Socieda<strong>de</strong> Internacional <strong>de</strong> Linguística


ya zuluzi<br />

ya <strong>de</strong>.<br />

yakafe yakafe yakafe castanho.<br />

zaka zaka oferta.<br />

zala zala lixeira.<br />

zina zina nome.<br />

zinku zinku zinku chapa.<br />

zizi zizi coruja; môcho.<br />

104<br />

Y - y<br />

Z - z<br />

yamasamba yamasamba ver<strong>de</strong> (cor).<br />

yeka yeka sozinho.<br />

zolobe zolobe gafanhoto.<br />

zolombe zolombe gafanhoto.<br />

zubau zubau zubau camisa.<br />

zuluzi zuluzi vertigens.<br />

Consoantes<br />

-Obstruentes<br />

O Alfabeto<br />

Kimwani<br />

Plosivos não-vocalizados p t c k<br />

Plosivos vocalizados b d j g<br />

Plosivos prenasalizados vocalizados mb nd nj ng<br />

Fricativos não-vocalizados f s sh h<br />

Fricativos vocalizados v z<br />

-Resonantes<br />

Resonantes nasais m n ny ng'<br />

Resonantes orais w l/r y<br />

Vogais<br />

-Vogais a e i o u<br />

-Vogais nasalizadas ã ẽ ĩ õ ũ


Variação Regional<br />

Estima-se que, actualmente, os falantes da língua Kimwani sejam 80.000<br />

pessoas, aproximadamente, os quais se localizam nos distritos <strong>de</strong> Mocimboa da<br />

Praia, Macomia, Palma, Quissanga, Ibo e Cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Pemba.<br />

A língua Kimwani comporta quatro variantes: As das ilhas (Ibo, Matemue e<br />

Quirimba); a da parte continental (zona <strong>de</strong> Quissanga), a do norte (Mocimboa<br />

da Praia e Palma) e a urbana (Cida<strong>de</strong> <strong>de</strong> Pemba), com núcleo nos distritos <strong>de</strong><br />

Mueda, Montepuez e Pemba Metuge. Eis a razão pela qual, neste vocabulário, se<br />

encontram variantes.<br />

Actas Ortográficas<br />

‘r’ vs. ‘l’<br />

Existe uma variação entre as variantes <strong>de</strong> Kimwani. Nas variantes <strong>de</strong> Kiwibu e<br />

Kikisanga, existem dois fonemas, nomeadamente "r" e “l”, enquanto na maioria<br />

dos falantes <strong>de</strong> Kimwani, os <strong>de</strong> Kinsimbwa (variante <strong>de</strong> Mocimboa da Praia) e<br />

Kipangani, só têm um fonema, o “l”. A prova da ocorência <strong>de</strong> dois fonemas no<br />

Kiwibu é o seguinte par das palavras:<br />

ex. kulala ‘dormir’<br />

kurara ‘verme nas folhas ver<strong>de</strong>s’<br />

Neste vocabulário optamos por marcar a diferenca <strong>de</strong>stes dois fonemas com o<br />

uso <strong>de</strong> ‘r’ e ‘l’, mesmo quando em várias circunstâncias, o ‘r’ se realiza como<br />

‘l’, na pronúncia.<br />

Uso <strong>de</strong> hifen<br />

Na escrita <strong>de</strong> Kimwani o hífen é usado para juntar palavras ou segmentos <strong>de</strong><br />

palavra repetidas, a fim <strong>de</strong> dar masi ênfase. O hífen também mantem a<br />

acentuação da palavra.<br />

ex. kati-kati ‘meio’<br />

O hífen, também, é utilizado na lista <strong>de</strong> Kimwani – Português, nos casos dos<br />

adjectivos que po<strong>de</strong>m ser utilizados com várias classes nominais.<br />

ex. -awaka ‘vazio’<br />

vela wofi<br />

vela vela vela vela.<br />

vikwaku vikwaku vikwaku barbatana.<br />

vingi vingi vingi muitas coisas.<br />

vinne vinne quatro (4).<br />

vita vita guerra.<br />

vitatu vitatu três (3).<br />

wajibu wajibu <strong>de</strong>sejar.<br />

wakati wakati tempo.<br />

wakonda wakonda magro.<br />

wakulemala<br />

wakulemala wakulemala paralítico.<br />

wakutajabisa wakutajabisa engraçado.<br />

wakwijiwikana<br />

wakwijiwikana wakwijiwikana conhecido.<br />

wamida wamida antepassado.<br />

wamojiwapo wamojiwapo alguns.<br />

wanu wanu povo.<br />

wanzu wanzu nu.<br />

ware ware aqueles.<br />

wazamani wazamani antepassado.<br />

wengapi? wengapi? quantos?<br />

V - v<br />

W - w<br />

viwiri viwiri dois (2).<br />

vizolo vizolo lixo.<br />

vula vula vula falésia (no mar).<br />

vumbi vumbi tempesta<strong>de</strong>.<br />

vumi vumi vumi batuque.<br />

vunvu vunvu poeira.<br />

wengine wengine outro.<br />

wepi? wepi? qual?<br />

were were seio; teta.<br />

weya weya ombro.<br />

wifi wifi cunhada (entre mulheres).<br />

wijiwifu wijiwifu wijiwifu conhecimento; sabedoria.<br />

wimbi wimbi onda.<br />

wingu wingu nuvem.<br />

winyo winyo odiar.<br />

wipi wipi baixo.<br />

wiwi wiwi avó.<br />

wofi wofi medo.<br />

103


ujukulwangu uzuni<br />

ujukulwangu ujukulwangu sobrinho(a).<br />

ukomu ukomu vivo.<br />

uku uku galinha.<br />

ukweli ukweli justo.<br />

ulimbo ulimbo cola para apanhar<br />

pássaros.<br />

ulo ulo garganta.<br />

ulokozi ulokozi seiva.<br />

ulongo ulongo mentira.<br />

uluma uluma generoso.<br />

ulume ulume sémem.<br />

ulwere ulwere doença.<br />

umati umati povo.<br />

umbwa umbwa cão.<br />

umwe umwe vocês.<br />

un<strong>de</strong> un<strong>de</strong> feijão.<br />

uni uni lenha.<br />

unoni unoni seiva.<br />

upan<strong>de</strong> upan<strong>de</strong> lado.<br />

upan<strong>de</strong> upan<strong>de</strong> wa wa ao lado <strong>de</strong>.<br />

upanga upanga catana.<br />

upapani upapani pulga.<br />

upesi upesi upesi rápido.<br />

102<br />

upin<strong>de</strong> upin<strong>de</strong> arco.<br />

urevi urevi bebida alcoólica.<br />

usawi usawi feitiçaria; feitiço.<br />

usemi usemi-semi<br />

usemi semi fofocar.<br />

ushabaa ushabaa ushabaa ferroz.<br />

ushahidi ushahidi argumento.<br />

ushulu ushulu multa.<br />

usiku usiku noite.<br />

usingizi usingizi sono.<br />

usowezi usowezi provérbio; discurso;<br />

linguagem.<br />

uswa uswa muchém.<br />

utope utope solo; barro.<br />

utumbo utumbo intestinos.<br />

utungu utungu utungu ter pena.<br />

ututuli ututuli ututuli tutano.<br />

uvumbu uvumbu uvumbu lábio.<br />

uwe uwe você; tu.<br />

uwezo uwezo uwezo po<strong>de</strong>r; capaz.<br />

uwovu uwovu pus.<br />

uwowa uwowa cogumelo.<br />

uzito uzito peso.<br />

uzuni uzuni tristeza.<br />

Listas Alfabéticas<br />

<strong>de</strong><br />

Palavras<br />

Português – Kimwani


tabiya ukomu<br />

tabiya tabiya tradição; costume.<br />

tafadali tafadali faz favor.<br />

tafauti tafauti dificulda<strong>de</strong>; problema.<br />

tajiri tajiri tajiri patrão; rico.<br />

takatifu takatifu santo.<br />

tako tako tako ná<strong>de</strong>gas.<br />

takwa takwa takwa casco.<br />

talambo talambo passo.<br />

talatini talatini trinta (30).<br />

tamaa tamaa promessa.<br />

tamanini tamanini oitenta (80).<br />

tamati tamati tomate.<br />

tamboru tamboru bal<strong>de</strong>; lata.<br />

tanda tanda lago.<br />

tanda tanda ritoto ritoto lagoa.<br />

tandu tandu centopeia.<br />

tangazo tangazo anúncio.<br />

tangilina tangilina tangerina.<br />

tango tango nunca; pepino.<br />

tayali tayali já.<br />

ucan<strong>de</strong> ucan<strong>de</strong> ucan<strong>de</strong> impotente.<br />

ufu ufu farinha.<br />

ufuta ufuta gergelim.<br />

T - t<br />

U - u<br />

tena tena tena outra vez.<br />

tenda tenda loja.<br />

tetete tetete libelinha.<br />

tiba tiba remédio.<br />

tikiti tikiti tikiti melancia.<br />

tinjolu tinjolu tijolo.<br />

tinta tinta tinta.<br />

tizola tizola tesoura.<br />

tolanja tolanja toranja.<br />

tope tope-tope tope tope matope.<br />

toropa toropa exército.<br />

toto toto bebé.<br />

tuluka tuluka troco.<br />

tumba tumba tumba lua-cheia.<br />

tumbaku tumbaku tabaco.<br />

tumbo tumbo tumbo abdómen; ventre; barriga.<br />

tumbo tumbo-kulu<br />

tumbo kulu kulu estômago.<br />

tuswini tuswini noventa (90).<br />

tuzo tuzo presente.<br />

ugogo ugogo cérebro.<br />

ugoni ugoni adultério.<br />

ujukulu ujukulu <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte.<br />

101


semitisiwa suwi<br />

semitisiwa semitisiwa estéril.<br />

semo semo palavra.<br />

senga senga-senga<br />

senga senga lasca.<br />

senge senge rebento.<br />

sengere sengere adivinho.<br />

sha sha sha chá.<br />

shaba shaba cobre.<br />

shaga shaga falcão.<br />

shariya shariya lei; justiça.<br />

shauti shauti voz.<br />

shelehe shelehe festa.<br />

shetwani shetwani <strong>de</strong>mónio.<br />

shikada shikada escada.<br />

shilini shilini na na mb mbiri mb iri vinte e dois<br />

(22).<br />

shilini shilini na na moja moja vinte e um (21).<br />

shuruti shuruti <strong>de</strong>ver.<br />

sifa sifa louvor.<br />

siki siki estaca.<br />

sikiro sikiro orelha.<br />

sili sili espião.<br />

sima sima zagaia (pesca).<br />

simba simba leão.<br />

simbo simbo toca; buraco.<br />

sindi sindi esquilo.<br />

100<br />

singano singano agulha.<br />

singo singo pescoço.<br />

sini sini sini fundo; para baixo.<br />

sini sini sini ya ya baixo <strong>de</strong>.<br />

sinola sinola cenoura.<br />

sintina sintina latrina.<br />

sita sita sita seis (6).<br />

sitima sitima barco (motor).<br />

sitini sitini sessenta (60).<br />

siye siye siye sobrancelha.<br />

soka soka machado.<br />

soku soku punho.<br />

songa songa seta.<br />

sopa sopa sopa.<br />

subuu subuu manhã.<br />

suku suku dia.<br />

suluwa suluwa sarampo.<br />

sumana sumana sumana semana.<br />

sumu sumu veneno da feitiçaria.<br />

sungu sungu formiga; formiga alada.<br />

sungula sungula coelho.<br />

surudadu surudadu soldado.<br />

suwi suwi leopardo.<br />

a todo lado acocorar-se<br />

a a todo todo todo lado<br />

lado<br />

abacate abacate<br />

abacate<br />

abacateiro<br />

abacateiro<br />

abandonar<br />

abandonar abandonar kutipuka.<br />

abater abater na na caça caça kumulaya.<br />

abater abater no no no trabalho trabalho kusinja.<br />

abcesso abcesso pote.<br />

abdómen abdómen tumbo.<br />

abelha abelha nyuki.<br />

abençoar abençoar kujanliya; kunjaliwa<br />

(ser abençoado).<br />

abóbora abóbora mmang'a.<br />

aborrecer aborrecer kukimiwa.<br />

aborto aborto espontâneo espontâneo kutengula,<br />

kutawanya.<br />

A - a<br />

abrandar abrandar kusasambula.<br />

abraçar abraçar kupatika.<br />

abrigo abrigo pakurifisa.<br />

abrir abrir abrir kufungula.<br />

abster abster-se abster se kurikataza.<br />

abundar abundar abundar cingi.<br />

abutre abutre lembo.<br />

acabar acabar kwisa, kumariza.<br />

acalmar acalmar kupembeza.<br />

acalmar acalmar-se<br />

acalmar se kuripoza,<br />

kurinyamaza.<br />

acampamento acampamento genge.<br />

acariciar acariciar kupalapata.<br />

acarinhar acarinhar kupembeza.<br />

aceitar aceitar kukubali.<br />

acenar acenar kukomaza na nkono.<br />

acen<strong>de</strong>r acen<strong>de</strong>r kukoleza.<br />

1


acocorar-se albufeira<br />

acocorar acocorar-se<br />

acocorar se kunyunyumwala,<br />

kutenga malundi.<br />

acompanhar acompanhar kuperekera;<br />

kusafiliza (até uma<br />

distância).<br />

aconselhar aconselhar kuduma, kulanga.<br />

acordar acordar kulamuka.<br />

acordo acordo kukubaliyana.<br />

acreditar acreditar kukubali.<br />

acrescentar acrescentar kongeza.<br />

acumular acumular kwijaza.<br />

acusar acusar kutambula, kutaja.<br />

adiantar adiantar kulongolera,<br />

kutangurira.<br />

adivinhar<br />

adivinhar<br />

adivinho adivinho sengere, lamuli.<br />

admirar admirar kushanga, kutajabu.<br />

admiração admiração kushangisa.<br />

admitir admitir kukubali.<br />

adultério adultério ugoni.<br />

adulto adulto nkulungwa.<br />

adversário adversário nshindani.<br />

2<br />

afiar afiar kunola.<br />

afogar afogar-se afogar se kutota.<br />

afundar afundar kuzama; kutota (virar um<br />

barco).<br />

agarrar agarrar kukola.<br />

agora agora sambi.<br />

agradar agradar kunowa.<br />

agra<strong>de</strong>cer agra<strong>de</strong>cer kushukuru.<br />

agricultor agricultor nkulima.<br />

água água água maji.<br />

ag aguar<strong>de</strong>nte<br />

ag uar<strong>de</strong>nte nipa.<br />

agudo agudo kusongoleka.<br />

águia águia namwewe.<br />

aguilhão aguilhão maten<strong>de</strong>wu.<br />

agulha agulha singano.<br />

aí eko, kure.<br />

ainda ainda -namba.<br />

ajoelhar ajoelhar-se<br />

ajoelhar se kukokola.<br />

ajuda ajuda nsada.<br />

rafiki semo<br />

rafiki rafiki rafiki amigo.<br />

raisi raisi raisi barato.<br />

rangi rangi cor.<br />

rapolyu rapolyu repolho.<br />

rero rero hoje.<br />

riga riga excisão.<br />

rii ovo.<br />

rikolo rikolo clã.<br />

rini rini fígado.<br />

saba saba sete (7).<br />

sababu sababu porque.<br />

sababuni? sababuni? porquê?<br />

sabini sabini setenta (70).<br />

sabola sabola cebola.<br />

saciligaliga<br />

saciligaliga saciligaliga fácil.<br />

safalãu safalãu amarelo.<br />

safari safari viagem.<br />

saku saku saco.<br />

sala sala sala lanho.<br />

salakata salakata lagarta monitor.<br />

salama salama paz.<br />

samba samba machamba; folha.<br />

R - r<br />

S - s<br />

rini? rini? quando?<br />

rino rino <strong>de</strong>nte.<br />

rivu rivu cinza.<br />

riwe riwe pedra.<br />

roho roho alma; espírito.<br />

rosi rosi fumo.<br />

ruhuya ruhuya visão.<br />

rume rume rã.<br />

sambala sambala pele.<br />

sambi sambi agora.<br />

sana sana bem.<br />

sandali sandali sandali sandália.<br />

sanduku sanduku sanduku caixa.<br />

sanjo sanjo incisão; tatuagem.<br />

sasikira sasikira surdo.<br />

satengemana satengemana inquieto.<br />

savumirira savumirira impaciente.<br />

sawa sawa semelhante; piolho; igual.<br />

sawa sawa-sawa<br />

sawa sawa semelhante.<br />

sawona sawona baidi baidi míope.<br />

sekese sekese sekese instrumento.<br />

99


odi pwida<br />

odi odi com licença.<br />

ofu ofu amêijoa.<br />

ofwe ofwe nós.<br />

pajulu pajulu sobre.<br />

paketi paketi navio.<br />

pakulu pakulu excesso.<br />

pakurifisa pakurifisa abrigo.<br />

pakusirimika<br />

pakusirimika pakusirimika liso.<br />

pakuzungunuka pakuzungunuka cruzamento;<br />

curva.<br />

pala pala tecto.<br />

pamba pamba algodão.<br />

panja panja fora.<br />

pansi pansi chão.<br />

papatu papatu casca.<br />

papatunreviasa papatunreviasa carapaça.<br />

papaya papaya papaia.<br />

parata parata parata prata.<br />

pare pare ali.<br />

98<br />

O - o<br />

P - p<br />

ombe ombe ombe amêijoa.<br />

omi omi eu.<br />

oru oru ouro.<br />

pavela pavela pulmão.<br />

pavu pavu linha <strong>de</strong> pesca.<br />

peme peme barata.<br />

pepi pepi perto.<br />

pera pera goiaba.<br />

perezu perezu prisioneiro.<br />

piru piru perú.<br />

piya piya todo; todos; tudo.<br />

piyali piyali argamassa.<br />

pomba pomba pomba pombo.<br />

pondo pondo toca; cova.<br />

posholo posholo pá.<br />

pote pote abcesso.<br />

punda punda zebra.<br />

pwida pwida civeta.<br />

alargar amarelo<br />

alargar alargar kwengeza.<br />

albufeira albufeira kuziwiriza maji.<br />

al<strong>de</strong>ia al<strong>de</strong>ia al<strong>de</strong>ia kaya noto.<br />

alegre alegre ladi.<br />

alfa alfaiate alfa iate<br />

algo algo kimojiwapo.<br />

algodão algodão pamba.<br />

alguém alguém alguém mungwana.<br />

alguns alguns alguns wamojiwapo.<br />

alho alho ayu.<br />

ali pare, kure.<br />

alimentar alimentar alimentar kurisa.<br />

alisar alisar kusirima.<br />

alma alma roho.<br />

almoçar almoçar almoçar kurya ca nsana.<br />

alongar alongar kurepa.<br />

alpendre alpendre alpendre kibanda.<br />

alterar alterar alterar kukakanya.<br />

alto alto kirefu.<br />

amadurecer amadurecer kutokotesa.<br />

amaldiçoar amaldiçoar kunlombera mabaya.<br />

amamentar amamentar koẽsa, kujijisa.<br />

amanhã amanhã makeshamungu, makeso.<br />

amanhecer amanhecer kuca.<br />

amante amante awala.<br />

amar amar kupenda.<br />

3


amarelo anúncio<br />

amarelo amarelo safalãu.<br />

amargo amargo kuwawa.<br />

amarrar amarrar kufunga.<br />

amassar amassar kukanda, kuzonga.<br />

ameaçar ameaçar kutisha, kusususa.<br />

amêijoa amêijoa kome, ombe, ofu.<br />

amendoim amendoim ntesa.<br />

amigo amigo rafiki.<br />

amontoar amontoar kungira.<br />

amuleto amuleto irizi.<br />

ananás ananás ananás kinanasi.<br />

anão anão anão mwipi.<br />

anca anca mapaja.<br />

andar andar kwenenda.<br />

anel anel mete.<br />

4<br />

anemia anemia kukakama damu.<br />

animal animal nyama, ndudu.<br />

ano ano ano mwaka.<br />

anoitecer anoitecer kuswa.<br />

ansioso ansioso niya.<br />

antena antena mi<strong>de</strong>nga.<br />

antepassado antepassado wamida,<br />

wazamani.<br />

antes antes antes mida.<br />

antes antes-<strong>de</strong> antes antes <strong>de</strong> <strong>de</strong>-ontem <strong>de</strong> ontem ijuzi.<br />

antílope antílope najanga.<br />

anunciar anunciar kutangaza.<br />

ntoku n'nene<br />

ntoku ntoku ntoku umbigo; cordão umbilical.<br />

ntolanja ntolanja toranjeira.<br />

ntondo ntondo <strong>de</strong>pois-<strong>de</strong>-amanhã.<br />

ntoriro ntoriro ntoriro flauta.<br />

ntoropa ntoropa soldado.<br />

ntumbwi ntumbwi canoa.<br />

ntumwa ntumwa mensageiro.<br />

ntwana ntwana escravo.<br />

nundu nundu nundu mato.<br />

nungu nungu cordão umbilical; porcoespinho.<br />

nunu nunu irmã (mais velha).<br />

nusu nusu nusu meta<strong>de</strong>.<br />

nuzo nuzo nuzo presente.<br />

nviri nviri sombra.<br />

nviriro nviriro fonte.<br />

nvula nvula chuva.<br />

nvumilivu nvumilivu paciente.<br />

nvunyo nvunyo larva; verme.<br />

nvuvi nvuvi pescador.<br />

nyama nyama carne; animal.<br />

nyambo nyambo isca.<br />

nyanga nyanga chifre.<br />

nyange nyange-nyange<br />

nyange nyange nyange brita.<br />

nyani nyani macaco.<br />

nyasa nyasa esquilo.<br />

nyati nyati nyati búfalo.<br />

nyavu nyavu re<strong>de</strong>.<br />

nyengu nyengu nyengu crosta.<br />

nyenye nyenye irmão (mais velho).<br />

nyimbo nyimbo nyimbo canção; canto.<br />

nyoka nyoka cobra.<br />

nyongo nyongo nyongo bílis.<br />

nyotwa nyotwa nyotwa se<strong>de</strong>.<br />

nyuki nyuki abelha.<br />

nyuma nyuma reverso.<br />

nyuma nyuma ya ya atrás <strong>de</strong>.<br />

nyumba nyumba casa.<br />

nyundo nyundo martelo.<br />

nyuni nyuni ave; pássaro.<br />

nywiri nywiri cabelo.<br />

nzee nzee idoso.<br />

nzele nzele nzele caniço.<br />

nzigo nzigo carga.<br />

nzina nzina xará.<br />

nzinzi nzinzi prostituta.<br />

nzipe nzipe veia; raiz.<br />

nzito nzito nzito gigante.<br />

nzizi nzizi corda.<br />

nzungu nzungu nzungu homem branco.<br />

nzuruku nzuruku dinheiro.<br />

n'nene n'nene gordo.<br />

97


nlumangu ntolanja<br />

nlumangu nlumangu marido.<br />

nlumbati nlumbati caçador.<br />

nlumbwangu nlumbwangu irmã.<br />

nlume nlume homem.<br />

nlungu nlungu <strong>de</strong>us.<br />

nlwere nlwere doente.<br />

nnazi nnazi coqueiro.<br />

nnemba nnemba jovem; rapaz.<br />

nng'aka nng'aka pangolim; papaformigas.<br />

nng'andu nng'andu nng'andu estrela ca<strong>de</strong>nte.<br />

nninga nninga bananeira.<br />

nnyan<strong>de</strong> nnyan<strong>de</strong> fenda.<br />

nnyeni nnyeni hóspe<strong>de</strong>.<br />

nomi nomi-mi nomi mi eu mesmo.<br />

nondwa nondwa estrela.<br />

novyo novyo também.<br />

nrati nrati riacho; afluente.<br />

nraya nraya haste.<br />

nrayi nrayi planta trepa<strong>de</strong>ira.<br />

nrevi nrevi nrevi bêbedo.<br />

nrimbu nrimbu poço.<br />

nringi nringi jarro.<br />

nrumbi nrumbi bo<strong>de</strong>.<br />

nruzi nruzi assobio.<br />

nryango nryango porta.<br />

nsada nsada ajuda.<br />

96<br />

nsafari nsafari viajante.<br />

nsana nsana meio-dia; sala.<br />

nsanga nsanga areia; solo.<br />

nsango nsango lombriga.<br />

nsawi nsawi feiticeiro.<br />

nsezo nsezo nsezo jogo.<br />

nshindani nshindani nshindani adversário.<br />

nshipa nshipa hérnia.<br />

nshomali nshomali prego.<br />

nsisinya nsisinya chuvisco.<br />

nsiwa nsiwa nsiwa primo(a).<br />

nsoka nsoka fantasma.<br />

nsoko nsoko nsoko imposto.<br />

nsono nsono bainha.<br />

nsuwaki nsuwaki escova.<br />

nsuwere nsuwere mexoeira.<br />

nsuzi nsuzi caril.<br />

ntado ntado ponte.<br />

ntama ntama mapira.<br />

ntana ntana coluna vertebral.<br />

ntangilina ntangilina tangerineira.<br />

ntanu ntanu cinco (5).<br />

nten<strong>de</strong> nten<strong>de</strong> tamareira.<br />

ntesa ntesa amendoim.<br />

ntibabu ntibabu curan<strong>de</strong>iro.<br />

ntikinifu ntikinifu ignorante.<br />

ntipi ntipi-tipi ntipi ntipi tipi toutinegra.<br />

ânus arrumar<br />

ânus ânus ânus nconyo, nkakanyo.<br />

anúncio anúncio tangazo.<br />

anzol anzol kilo.<br />

ao ao lado lado <strong>de</strong> <strong>de</strong> upan<strong>de</strong> wa.<br />

apagar apagar kuzimisa.<br />

apanhar apanhar kulokota.<br />

apanhar apanhar em em armadilha<br />

armadilha<br />

kukoleka mu nambo.<br />

apascentar apascentar kurisa.<br />

apertar apertar kukaza.<br />

apitar apitar<br />

apitar<br />

aplanar aplanar kubambanda.<br />

aplicar aplicar kupakala.<br />

apodrecer apodrecer kuvunda.<br />

ap apoiar ap<br />

oiar oiar-se oiar se kwinyamira.<br />

apontar apontar apontar kolota.<br />

apren<strong>de</strong>r apren<strong>de</strong>r kurifunda.<br />

apressar apressar-se<br />

apressar apressar se kwangupa.<br />

aprofundar aprofundar kwicisa.<br />

apropriado apropriado kubizi.<br />

aproximar aproximar-se<br />

aproximar se kuwandika,<br />

kusengereza.<br />

apunhalar apunhalar kusoma na kifyu.<br />

aquele aquele ire.<br />

aqueles aqueles aqueles ware.<br />

aqui aqui kuno.<br />

ar mepo.<br />

aranh aranha aranh nandaluzi.<br />

arbusto arbusto fukutu.<br />

arco arco upin<strong>de</strong>.<br />

arco arco-íris arco íris kipiji, upin<strong>de</strong> wa<br />

nlungu.<br />

areia areia nsanga.<br />

argamassa argamassa piyali.<br />

argumento argumento ushahidi.<br />

árido árido kulowama.<br />

arma arma <strong>de</strong> <strong>de</strong> fogo fogo fogo bunduki.<br />

armadilha armadilha nambo.<br />

armadilha armadilha <strong>de</strong> <strong>de</strong> peixe peixe lema.<br />

armazenar armazenar kutongorera,<br />

kusunga.<br />

arranjar arranjar arranjar kuwandala, kutengeza.<br />

arrastar arrastar kukwekweta.<br />

arrotar arrotar kwibiya nulo.<br />

5


arroz baixo <strong>de</strong><br />

arroz arroz mpunga.<br />

arruinar arruinar kufilishi.<br />

arrumar arrumar arrumar kupanga.<br />

árvore árvore muti.<br />

às às vezes vezes suku ndi suku.<br />

asa asa mbawa.<br />

assaltar assaltar kwiwa.<br />

assar assar koca.<br />

assassinar<br />

assassinar assassinar kuulaya.<br />

assim assim javyo.<br />

assoar assoar-se assoar se<br />

assobiar assobiar miluzi.<br />

assobio assobio nruzi.<br />

assustar assustar kususuka.<br />

ata ata.<br />

atacar atacar atacar kwandibu.<br />

atar atar atar kufungira.<br />

bainha bainha nsono.<br />

baixar baixar kwinama, kutepa.<br />

6<br />

B - b<br />

até mpaka.<br />

ateira ateira mmwata.<br />

atento atento kutengemana.<br />

aterrar aterrar aterrar kumota.<br />

atirar atirar kwefya.<br />

atrás atrás atrás <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> nyuma ya.<br />

atrasar atrasar atrasar kukawa.<br />

atravessar atravessar atravessar kuloka.<br />

aumentar aumentar kongeza.<br />

ave ave ave nyuni.<br />

avestruz avestruz mbuni.<br />

avô avô babu.<br />

avó avó wiwi.<br />

azedo azedo kunyunya, kulalama.<br />

azul azul nili.<br />

açoitar açoitar ncapo.<br />

baixo baixo wipi.<br />

baixo baixo <strong>de</strong> <strong>de</strong> sini ya.<br />

nfeleji nlumbati<br />

nfeleji nfeleji vala <strong>de</strong> drenagem.<br />

nfitina nfitina invejoso.<br />

nfuko nfuko preguiçoso; saco.<br />

nfungwa nfungwa prisioneiro.<br />

nfunzi nfunzi riacho.<br />

nfyairo nfyairo vassoura.<br />

ngalawa ngalawa vela <strong>de</strong> barco.<br />

ngayaya ngayaya florescência.<br />

ngerengere<br />

ngerengere ngerengere grilo.<br />

ngoma ngoma música; dança.<br />

ngombo ngombo cacete.<br />

ngonya ngonya crocodilo.<br />

nguluwe nguluwe porco.<br />

nguvu nguvu força.<br />

nguwo nguwo roupa; capulana; tecido.<br />

ng'ombe ng'ombe boi.<br />

nili nili azul.<br />

ninga ninga ninga banana.<br />

nipa nipa aguar<strong>de</strong>nte.<br />

niya niya ansioso.<br />

njala njala njala fome.<br />

njansili njansili estúpido.<br />

njira njira caminho.<br />

njukulu njukulu neto.<br />

nkakanyo nkakanyo nkakanyo ânus.<br />

nkakatima nkakatima corajoso.<br />

nkangala nkangala cerveja tradicional.<br />

nkate nkate pão.<br />

nkati nkati ya ya <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>.<br />

nkawangu nkawangu esposa.<br />

nkazu nkazu cajueiro.<br />

nkila nkila cauda.<br />

nkindu nkindu nkindu pilão.<br />

nkoba nkoba saco.<br />

nkomango nkomango excisão.<br />

nkomu nkomu saudavel.<br />

nkonga nkonga nkonga tromba.<br />

nkono nkono braço; mão.<br />

nkono nkono-sonto<br />

nkono sonto esquerdo.<br />

nkose nkose palmeira.<br />

nkufu nkufu colar.<br />

nkuki nkuki zagaia <strong>de</strong> caça.<br />

nkulima nkulima agricultor.<br />

nkulu nkulu gigante; po<strong>de</strong>roso.<br />

nkulungwa nkulungwa adulto.<br />

nkwaju nkwaju cajado; tamarinho.<br />

nkweto kweto trilho.<br />

nlamba nlamba nlamba embon<strong>de</strong>iro.<br />

nlamu nlamu cunhado; cunhada.<br />

nlangaza nlangaza luz.<br />

nlangazo nlangazo nlangazo clareza.<br />

nlanzi nlanzi bambú.<br />

nlaranja nlaranja laranjeira.<br />

nlema nlema morcego.<br />

95


na nfuko<br />

na na na com; e.<br />

nafuu nafuu recuperar; melhorar.<br />

nagogo nagogo nagogo lagarto; lagarta.<br />

nairanga nairanga víbora.<br />

najanga najanga antílope.<br />

nake nake nake tia (irmã mais velha).<br />

nakisa nakisa <strong>de</strong>pois.<br />

namapema namapema cedo.<br />

namasamba namasamba mamba ver<strong>de</strong>.<br />

nambiri nambiri perdiz.<br />

nambo nambo armadilha; fazer<br />

armadilha.<br />

nambwe nambwe cacimba.<br />

namondo namondo hipopótamo.<br />

namwewe namwewe águia.<br />

nandaluzi nandaluzi aranha.<br />

nane nane nane oito (8).<br />

nanga nanga esteira.<br />

nango nango caroço.<br />

nangumi nangumi tubarão.<br />

nangwang'ula<br />

nangwang'ula nangwang'ula lagarta agama.<br />

nani? nani? quem?<br />

nankweli nankweli viúvo(a).<br />

nannata nannata sanguessuga.<br />

nanyenge nanyenge margem.<br />

94<br />

N - n<br />

nanyenje nanyenje borda.<br />

nason<strong>de</strong> nason<strong>de</strong> nason<strong>de</strong> espião.<br />

nata nata estéril.<br />

natagwe natagwe barriga da perna.<br />

nazi nazi côco.<br />

ncapo ncapo açoitar.<br />

nconyo nconyo nconyo ânus.<br />

ncumba ncumba noivo(a).<br />

ncuruzi ncuruzi negociante.<br />

ndala ndala minhoca.<br />

ndang'anyifu ndang'anyifu malandro.<br />

n<strong>de</strong>pi? n<strong>de</strong>pi? on<strong>de</strong>?<br />

n<strong>de</strong>vu n<strong>de</strong>vu n<strong>de</strong>vu barba.<br />

ndibi ndibi-dibi ndibi dibi toutinegra.<br />

ndimu ndimu limão; limoeiro.<br />

ndiya ndiya ndiya camaleão.<br />

ndiyoka ndiyoka mandioca.<br />

ndodo ndodo reumatismo.<br />

ndowa ndowa casamento.<br />

ndudu ndudu ndudu animal.<br />

nduyangu nduyangu nduyangu irmão.<br />

nduyo nduyo nduyo primo(a).<br />

nembo nembo elefante.<br />

nfalume nfalume chefe.<br />

balançar barbatana<br />

bala balançar bala nçar kutikinya.<br />

bal<strong>de</strong> bal<strong>de</strong> bal<strong>de</strong> tamboru.<br />

bambú bambú nlanzi.<br />

banana banana ninga.<br />

bananeira bananeira nninga.<br />

banco banco kiti.<br />

bando bando <strong>de</strong> <strong>de</strong> pássaros pássaros nkonjo<br />

nyuni.<br />

banquete banquete banquete jambo.<br />

barata barata peme.<br />

barato barato raisi.<br />

barba barba n<strong>de</strong>vu.<br />

7


arbatana batuque<br />

barbatana barbatana vikwaku.<br />

barbear barbear kumyola n<strong>de</strong>vu.<br />

barco barco ngalawa (a vela); sitima<br />

(motor); paketi (navio).<br />

barriga barriga tumbo.<br />

barriga barriga da da perna perna natagwe,<br />

dingi.<br />

barro barro barro utope.<br />

bastante bastante -ingi.<br />

bastardo bastardo cengo, mwana wa<br />

kunsingana.<br />

8<br />

batata batata mbatata wa kizungu.<br />

batata batata batata doce doce mbatata.<br />

bater bater kwibiya.<br />

bater bater asas asas kupuna mbawa.<br />

bater bater palmas palmas kwibiya manja,<br />

kubwang'a.<br />

batuque batuque vumi.<br />

mofi mwiwa<br />

mofi mofi mofi covar<strong>de</strong>.<br />

more more lento.<br />

more more-more<br />

more more more more lento; ter cuidado.<br />

moto moto fogo.<br />

moyo moyo coração.<br />

mpaja mpaja coxa.<br />

mpaka mpaka fronteira; limite duma<br />

machamba; até.<br />

mpanja mpanja-vyombo<br />

mpanja vyombo louva-a-<strong>de</strong>us.<br />

mpapaya mpapaya papaieira.<br />

mpera mpera goiabeira.<br />

mpingo mpingo pau-preto.<br />

mpini mpini mpini cabo.<br />

mpunga mpunga arroz.<br />

mpupu mpupu corrente.<br />

mpweke mpweke cacete.<br />

muka muka mulher.<br />

muku muku rato.<br />

muku muku nundu nundu toupeira.<br />

muku muku ule ule-ule ule ule ratazana.<br />

mukwe mukwe genro; nora.<br />

mukwe mukwe sogro(a).<br />

mula mula nariz.<br />

mulu mulu perna; pé.<br />

mundu mundu mundu foice.<br />

mungwana mungwana alguém.<br />

munu munu pessoa.<br />

munumwema munumwema generoso.<br />

munyu munyu sal.<br />

mushikili mushikili problema.<br />

musu musu estreito.<br />

muti muti muti árvore.<br />

muto muto rio.<br />

muwa muwa cana-doce.<br />

mwaja? mwaja? como?<br />

mwaka mwaka ano.<br />

mwamba mwamba rochedo.<br />

mwana mwana mwana filho(a).<br />

mwanangu mwanangu sobrinho(a).<br />

mwango mwango montanha.<br />

mwani mwani praia.<br />

mwanyewe mwanyewe dono.<br />

mwari mwari mwari moça.<br />

mwayu mwayu bocejar.<br />

mwelevu mwelevu inteligente.<br />

Mwenyezimungu Mwenyezimungu Deus.<br />

mwezi mwezi lua; mês.<br />

mwijiwifu mwijiwifu sábio.<br />

mwikazi mwikazi habitante.<br />

mwinsho mwinsho mwinsho topo.<br />

mwipi mwipi anão.<br />

mwiri mwiri mwiri corpo.<br />

mwivi mwivi ladrão.<br />

mwiwa mwiwa espinha; espinho.<br />

93


masozi more<br />

masozi masozi lágrimas.<br />

masukupere<br />

masukupere masukupere papeira.<br />

mata mata mata saliva.<br />

matanga matanga luto.<br />

maten<strong>de</strong> maten<strong>de</strong> elefantíase.<br />

maten<strong>de</strong>wu maten<strong>de</strong>wu aguilhão.<br />

mati mati tia (irmã do pai).<br />

matokosa matokosa matokosa cerveja tradicional.<br />

mavi mavi fezes.<br />

mavu mavu mavu vespa.<br />

mavuno mavuno tempo <strong>de</strong> colheita.<br />

maziwa maziwa leite.<br />

mazowevu<br />

mazowevu mazowevu tabú.<br />

mbango mbango javali.<br />

mbatata mbatata batata doce.<br />

mbavu mbavu mbavu costela.<br />

mbawa mbawa asa.<br />

mbawo mbawo ma<strong>de</strong>ira; tábua.<br />

mbaya mbaya mau; cruél.<br />

mbere mbere frente; em frente.<br />

mbere mbere ya ya em frente <strong>de</strong>.<br />

mbeyu mbeyu semente.<br />

mbinda mbinda quiabo.<br />

mbiri mbiri dois (2).<br />

mbirikisa mbirikisa moela.<br />

mbishi mbishi teimoso.<br />

mbisi mbisi mbisi ver<strong>de</strong> (fruta).<br />

92<br />

mbolo mbolo pénis.<br />

mbomela mbomela bolor.<br />

mboni mboni mboni pálpebra; pestana.<br />

mbuni mbuni avestruz.<br />

mbuzi mbuzi cabrito.<br />

mela mela rinoceronte.<br />

membe membe mosca.<br />

mepo mepo ar; vento.<br />

mete mete anel.<br />

meza meza mesa.<br />

mida mida mida antes; tempos passados.<br />

mi<strong>de</strong>nga mi<strong>de</strong>nga antena.<br />

mikojo mikojo urina.<br />

miluzi miluzi assobiar.<br />

minyani minyani capim.<br />

mise mise transplantar.<br />

miya miya miya cem (100).<br />

miyamba miyamba camarão.<br />

miyantanu<br />

miyantanu miyantanu quinhentos (500).<br />

miyatene miyatene miyatene duzentos (200).<br />

miyongo miyongo costas.<br />

mmangela mmangela mangueira.<br />

mmang'a mmang'a abóbora.<br />

mmuja mmuja estrangeiro.<br />

mmwapa mmwapa sovaco.<br />

mmwata mmwata ateira.<br />

mmwindi mmwindi indiano.<br />

bebé borbulha<br />

bebé bebé toto.<br />

bêbedo bêbedo nrevi.<br />

beber beber beber kunywa.<br />

bebida bebida alcoólica alcoólica urevi.<br />

bebida bebida não não alcoólica alcoólica kirevi.<br />

beijar beijar kubejali.<br />

bem bem sana.<br />

bens bens mali.<br />

benção benção kujanliya.<br />

beringela beringela bilinjala.<br />

bexiga bexiga kinena.<br />

bico bico kanywa ya nyuni.<br />

bílis bílis nyongo.<br />

bloco bloco buloku.<br />

boca boca kanywa.<br />

bocejar bocejar mwayu.<br />

bo<strong>de</strong> bo<strong>de</strong> nrumbi.<br />

boi boi boi ng'ombe.<br />

bolha bolha makovu.<br />

bolor bolor mbomela.<br />

bolso bolso lajubela.<br />

bom bom cema.<br />

bondoso bondoso kusitawi moyo.<br />

bonito bonito bonito cema.<br />

9


orboleta café<br />

borboleta borboleta kimbulumbuta.<br />

borbulha borbulha borbulha kipusungu.<br />

borda borda nanyenje.<br />

bossa bossa cumbi ca ng'ombe.<br />

branco branco celupa.<br />

braço braço nkono.<br />

brilhar brilhar kung'ala, kung'asira.<br />

cabaça cabaça lukasi.<br />

cabelo cabelo nywiri.<br />

cabeça cabeça kiswa.<br />

cabo cabo mpini.<br />

cabrito cabrito mbuzi.<br />

10<br />

C - c<br />

brilho brilho kuwala.<br />

brincar brincar brincar kuseza.<br />

brinco brinco brinco birinku, mete ya<br />

mmasikiro.<br />

brita brita nyange-nyange.<br />

buraco buraco simbo.<br />

buscar buscar kutwala.<br />

búfalo búfalo nyati.<br />

cacarejar cacarejar kutetera.<br />

cacete cacete cacete ngombo, mpweke.<br />

cachimbo cachimbo kashimbo.<br />

cacho cacho lamu.<br />

cachorro cachorro mwana wa umbwa.<br />

cacimba cacimba nambwe.<br />

cada cada kila.<br />

cadáver cadáver maiti.<br />

ca<strong>de</strong>ira ca<strong>de</strong>ira ka<strong>de</strong>ra.<br />

café café káfe.<br />

madimba masukupere<br />

madimba madimba pântano.<br />

maela maela cheia.<br />

mafiya mafiya mafiya lareira.<br />

mafuta mafuta mafuta óleo.<br />

mafya mafya mafya espirrar.<br />

magala magala circuncidar.<br />

magaribi magaribi pôr do sol.<br />

magundula<br />

magundula magundula lepra.<br />

mahala mahala lugar; em.<br />

mainsha mainsha vida.<br />

maiti maiti cadáver.<br />

maji maji água.<br />

maka maka maka gato.<br />

maka maka maka nudu nudu nudu gato silvestre.<br />

makala makala makala carvão.<br />

makalama makalama profetizar.<br />

makamo makamo tamanho.<br />

makeshamungu<br />

makeshamungu makeshamungu amanhã.<br />

makeso makeso amanhã.<br />

makolola makolola escarro.<br />

makosokoso makosokoso escarro.<br />

makovu makovu bolha; espuma.<br />

makunyare makunyare ruga; rugoso.<br />

makunyazi makunyazi rugoso.<br />

M - m<br />

makuti makuti makuti palha.<br />

maleriya maleriya malária.<br />

mali mali mali bens.<br />

malwazo malwazo dor.<br />

mama mama mãe.<br />

mamba mamba mamba escama.<br />

mamila mamila ranho do nariz.<br />

mamulaka mamulaka or<strong>de</strong>m.<br />

mana mana significado.<br />

mangela mangela manga.<br />

mango mango javali.<br />

manyolola manyolola ranho; muco; limo.<br />

mapaja mapaja anca.<br />

mara mara moja moja uma vez.<br />

mara mara nyingi nyingi muitas vezes.<br />

maradi maradi epidémia.<br />

marambi marambi sapo.<br />

masa masa gémeos.<br />

masapukano masapukano <strong>de</strong>svio.<br />

masavu masavu guelra.<br />

masaza masaza masaza papas.<br />

mashaili mashaili poesia.<br />

mashaka mashaka sofrer.<br />

masikini masikini pobre.<br />

91


kwimbiza luzi<br />

kwimbiza kwimbiza ven<strong>de</strong>r.<br />

kwimira kwimira estar <strong>de</strong> pé; parar.<br />

kwimita kwimita grávida.<br />

kwinama kwinama kwinama inclinar-se; baixar.<br />

kwingira kwingira entrar.<br />

kwinshim kwinshimu kwinshim kwinshim respeitar.<br />

kwinukala kwinukala escuro.<br />

kwinyamira kwinyamira apoiar-se.<br />

lada lada sabor.<br />

ladi ladi alegre.<br />

laika laika pêlo <strong>de</strong> pessoa.<br />

lajubela lajubela bolso.<br />

lampada lampada lanterna.<br />

lampiyau lampiyau can<strong>de</strong>eiro.<br />

lamu lamu cacho.<br />

lamuli lamuli adivinho.<br />

lana lana lana maldição.<br />

langa langa <strong>de</strong>serto.<br />

laranja laranja laranja.<br />

lema lema armadilha <strong>de</strong> peixe.<br />

lembo lembo abutre.<br />

lenso lenso lenso lenço.<br />

liso liso olho.<br />

livuju livuju suor.<br />

luga luga língua falada.<br />

90<br />

L - l<br />

kwipika kwipika cozinhar.<br />

kwisa kwisa acabar.<br />

kwisuka kwisuka <strong>de</strong>scer.<br />

kwisusa kwisusa <strong>de</strong>scarregar.<br />

kwita kwita chamar.<br />

kwitamili kwitamili paciência.<br />

kwiwa kwiwa roubar; assaltar.<br />

lukasi lukasi cabaça.<br />

lukombe lukombe unha.<br />

lukosi lukosi nuca.<br />

lukwekwe lukwekwe sachar.<br />

lulimi lulimi língua na boca.<br />

luliminrevimoto luliminrevimoto chama.<br />

lundi lundi lundi joelho.<br />

lungo lungo nó; nó <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira.<br />

lung'ang'a lung'ang'a careca.<br />

lupawa lupawa concha.<br />

lusungi lusungi tanga.<br />

luvumbu luvumbu lábio.<br />

luwa luwa flor.<br />

luwan luwani luwan luwan quintal.<br />

luwawa luwawa luwawa espádua.<br />

luwembe luwembe luwembe lâmina.<br />

luzi luzi fio.<br />

cair campainha<br />

cair cair kugwa.<br />

caixa caixa caixa sanduku.<br />

cajado cajado nkwaju.<br />

cajú cajú kazu.<br />

cajueiro cajueiro nkazu.<br />

cal cal cal kinambo.<br />

calcanhar calcanhar kisinginyo.<br />

caldo caldo kilungoi.<br />

calor calor kuvijusa.<br />

cal calças cal ças galasau.<br />

cama cama kinanda.<br />

camaleão camaleão ndiya.<br />

camarão camarão miyamba, kang'aga.<br />

caminho caminho njira.<br />

camisa camisa zubau.<br />

campainha campainha kampainya.<br />

11


cana-doce capoeira<br />

cana cana-doce<br />

cana doce muwa.<br />

can<strong>de</strong>eiro can<strong>de</strong>eiro karaboyi, lampiyau.<br />

canela canela da da perna<br />

perna<br />

kongolorambele ya mulu.<br />

caniço caniço nzele.<br />

12<br />

canoa canoa ntumbwi.<br />

cansado cansado cansado kusokera.<br />

cantar cantar kwimba.<br />

cantar cantar (galinha) (galinha) (galinha) kuwika.<br />

canto canto canto nyimbo.<br />

canção canção nyimbo.<br />

cão cão umbwa.<br />

capaz capaz uwezo.<br />

capim capim minyani.<br />

kuzimu kwimira<br />

kuzimu kuzimu mundo dos mortos.<br />

kuzingiliza kuzingiliza ro<strong>de</strong>ar; enrolar.<br />

kuzingiti kuzingiti proteger com feitiçaria.<br />

kuzinya kuzinya kuzinya cozinha.<br />

kuziwa kuziwa tapar.<br />

kuziwiriza kuziwiriza kuziwiriza vedar.<br />

kuziwirizira<br />

kuziwirizira kuziwirizira vedação.<br />

kuziwiya kuziwiya kuziwiya obstruir.<br />

kuzonga kuzonga amassar.<br />

kuzongozera kuzongozera rolar; enrolar.<br />

kuzungunuka kuzungunuka virar; <strong>de</strong>sviar.<br />

kwaibu kwaibu difamar.<br />

kwajibu kwajibu gostar.<br />

kwalibu kwalibu estragar.<br />

kwamba kwamba dizer.<br />

kwamini kwamini crer.<br />

kwaminiwa kwaminiwa reputação.<br />

kwandazika kwandazika plano.<br />

kwandibu kwandibu kwandibu atacar.<br />

kwandika kwandika kwandika escrever.<br />

kwangika kwangika kwangika pendurar.<br />

kwangupa kwangupa velocida<strong>de</strong>; apressarse.<br />

kwanika kwanika esten<strong>de</strong>r.<br />

kwanyula kwanyula rasgar.<br />

kwanza kwanza começar; iniciar.<br />

kwarifu kwarifu kwarifu convidar.<br />

kwasa kwasa <strong>de</strong>ixar.<br />

kwasana kwasana divorciar-se.<br />

kwasanisa kwasanisa separar.<br />

kwasika kwasika kwasika perdido; per<strong>de</strong>r.<br />

kwavuka kwavuka evaporar.<br />

kwazima kwazima kwazima pedir emprestado;<br />

emprestar.<br />

kwefya kwefya atirar; <strong>de</strong>itar; <strong>de</strong>itar fora.<br />

kweleza kweleza contar história.<br />

kweli kweli verda<strong>de</strong>.<br />

kweli kweli-kwelini<br />

kweli kwelini realmente.<br />

kwenenda kwenenda andar.<br />

kwengeza kwengeza alargar.<br />

kwerera kwerera flutuar.<br />

kwibiira kwibiira kwibiira disparar.<br />

kwibiya kwibiya tocar; dar pancada; bater.<br />

kwibiyana kwibiyana kwibiyana lutar.<br />

kwica kwica kwica fundo.<br />

kwicisa kwicisa kwicisa aprofundar.<br />

kwijala kwijala cheio.<br />

kwijamba kwijamba peidar.<br />

kwijaza kwijaza encher; acumular.<br />

kwijiwa kwijiwa saber; conhecer.<br />

kwikala kwikala kwikala sentar-se.<br />

kwikuta kwikuta saciar.<br />

kwiluka kwiluka voar.<br />

kwimba kwimba cantar.<br />

89


kutwanga kuzingiliza<br />

kutwanga kutwanga pilar.<br />

kutwii kutwii veneração.<br />

kuudumu kuudumu kuudumu servir.<br />

kuulaya kuulaya assassinar; matar.<br />

kuupa kuupa dar.<br />

kuuza kuuza comprar.<br />

kuuzanya kuuzanya kuuzanya ven<strong>de</strong>r.<br />

kuveya kuveya senil; fraco.<br />

kuvijuka kuvijuka suar; sentir calor.<br />

kuvijusa kuvijusa calor.<br />

kuvika kuvika cobrir.<br />

kuviligika kuviligika redondo.<br />

kuviliuka kuviliuka rebolar.<br />

kuvimba kuvimba inchaço; inchar.<br />

kuvina kuvina dançar.<br />

kuvingira kuvingira ventilar.<br />

kuvuluga kuvuluga perturbar.<br />

kuvuma kuvuma fazer barulho; som.<br />

kuvuna kuvuna colher a colheita.<br />

kuvunda kuvunda kuvunda apodrecer.<br />

kuvunja kuvunja partir.<br />

kuvuta kuvuta puxar.<br />

kuvutiza kuvutiza torcer.<br />

kuvuwa kuvuwa pescar com re<strong>de</strong>.<br />

kuvyala kuvyala semear; plantar.<br />

kuwa kuwa ser.<br />

kuwaja kuwaja esculpir.<br />

88<br />

kuwala kuwala brilho.<br />

kuwalanga kuwalanga contar números.<br />

kuwanawo kuwanawo ter.<br />

kuwanda kuwandala<br />

kuwanda kuwandala<br />

la reparar coisa;<br />

arranjar.<br />

kuwandika<br />

kuwandika kuwandika junto; aproximar-se.<br />

kuwawa kuwawa amargo.<br />

kuwaza kuwaza kuwaza pensar.<br />

kuwazira kuwazira kuwazira hesitar.<br />

kuwepo kuwepo estar; haver.<br />

kuweseza kuweseza soprar.<br />

kuwika kuwika cantar (galinha).<br />

kuwiliza kuwiliza repetir.<br />

kuwinda kuwinda odiar.<br />

kuwona kuwona ver.<br />

kuwonerera kuwonerera <strong>de</strong>scobrir.<br />

kuwota kuwota germinar.<br />

kuyeli kuyeli colher.<br />

kuyerera kuyerera kuyerera tentar.<br />

kuyeza kuyeza kuyeza provar.<br />

kuzama kuzama afundar.<br />

kuzidi kuzidi piorar.<br />

kuzika kuzika funeral.<br />

kuzikita kuzikita proteger com feitiçaria.<br />

kuzilika kuzilika <strong>de</strong>smaiar.<br />

kuzilipuka kuzilipuka reanimar-se.<br />

kuzimisa kuzimisa apagar.<br />

capinar casco<br />

capinar capinar capinar kulima.<br />

capoeira capoeira kitundu.<br />

capulana capulana nguwo.<br />

cara cara kumaso.<br />

caracol caracol aji.<br />

car caranguejo<br />

car anguejo ala, inkiti.<br />

carapaça carapaça papatunreviasa.<br />

careca careca lung'ang'a.<br />

carga carga nzigo.<br />

caril caril nsuzi.<br />

carne carne nyama.<br />

caro caro kufinja.<br />

caroço caroço nango.<br />

carregar carregar kupinga.<br />

carvão carvão makala.<br />

casa casa nyumba.<br />

casa casa <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> banho banho cowelo.<br />

casamento<br />

casamento casamento ndowa.<br />

casar casar-se casar se kulomba.<br />

casca casca papatu.<br />

13


casca <strong>de</strong> ovo cemitério<br />

casca casca <strong>de</strong> <strong>de</strong> ovo ovo ovo kotopenrevirii.<br />

casco casco takwa.<br />

castanha castanha <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> cajú cajú goloso.<br />

castanho castanho castanho yakafe.<br />

castigo castigo hukumu.<br />

castrar castrar kusinja nzipe wa kumema.<br />

casulo casulo casulo kitundu ca mavu na ca<br />

membe.<br />

catana catana upanga, katana.<br />

catorze catorze catorze (14) (14) kumi na nne.<br />

cauda cauda nkila.<br />

cavalo cavalo kavalu.<br />

cavar cavar kukopola.<br />

14<br />

caçador caçador nlumbati.<br />

caçar caçar kulumbata.<br />

cá cágado cá<br />

gado gado ambe.<br />

cebola cebola sabola.<br />

cedo cedo namapema.<br />

cego cego cakipofu.<br />

cegonha cegonha kolongo nkulu.<br />

celeiro celeiro kikuti.<br />

cem cem (100) (100) miya.<br />

kutawanya kuudumu<br />

kutawanya kutawanya aborto espontâneo;<br />

entornar.<br />

kutawanyanga kutawanyanga espalhar.<br />

kutawanyikan<br />

kutawanyikana kutawanyikan<br />

kutawanyikan dispersar.<br />

kutaya kutaya pôr.<br />

kutayira kutayira pôr ovos.<br />

kuteleza kuteleza <strong>de</strong>slizar; escorregar.<br />

kutemiwa kutemiwa kutemiwa vencer.<br />

kutenda kutenda fazer.<br />

kutengemana kutengemana atento.<br />

kutengeza<br />

kutengeza kutengeza preparar; arranjar.<br />

kutengula kutengula kutengula aborto espontâneo.<br />

kutenvya kutenvya enganar.<br />

kutepa kutepa baixar.<br />

kutesa kutesa enganar.<br />

kutetema kutetema tremer.<br />

kutetera kutetera kutetera cacarejar.<br />

kutika kutika malhar.<br />

kutikinya kutikinya kutikinya mexer corpo; balançar.<br />

kutikinyika kutikinyika mover.<br />

kutingindira kutingindira esfregar.<br />

kutipuka kutipuka abandonar.<br />

kutira kutira fugir; evadir.<br />

kutisha kutisha kutisha ameaçar.<br />

kutiwira kutiwira mergulhar (<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r).<br />

kutokotesa kutokotesa amadurecer.<br />

kutolola kutolola furar.<br />

kutombana kutombana ter relações sexuais.<br />

kutondola kutondola escolher.<br />

kutonga kutonga kutonga dividir.<br />

kutongodika kutongodika sussurrar.<br />

kutongorera<br />

kutongorera kutongorera armazenar.<br />

kutonona kutonona chocar.<br />

kutosha kutosha suficiente.<br />

kutota kutota virar um barco; afogar-se.<br />

kutowa kutowa escasso; faltar.<br />

kutubisa kutubisa punir.<br />

kutukana kutukana insultar; insulto.<br />

kutukuza kutukuza glória; louvar.<br />

kutukuziwa kutukuziwa reputação.<br />

kutula kutula <strong>de</strong>scarregar; pôr; guardar;<br />

conservar.<br />

kutuluma kutuluma rosnar; rugir.<br />

kutuma kutuma mandar pessoa.<br />

kutumaini kutumaini esperar com<br />

esperança.<br />

kutumba kutumba corcunda.<br />

kutum kutumbera<br />

kutum bera coxear.<br />

kutumika kutumika servir no trabalho.<br />

kutumiriwa kutumiriwa gasto.<br />

kutupa kutupa saltar.<br />

kutuwa kutuwa correr.<br />

kutwa kutwa dia.<br />

kutwala kutwala buscar.<br />

87


kusengereza kutawanyikana<br />

kusengereza kusengereza aproximar-se.<br />

kuseza kuseza brincar; jogar.<br />

kushanga kushanga admirar.<br />

kushangisa kushangisa admiração.<br />

kushukuru kushukuru agra<strong>de</strong>cer.<br />

kusifu kusifu exaltar; honrar.<br />

kusikira kusikira kusikira ouvir.<br />

kusikiriza kusikiriza escutar; obe<strong>de</strong>cer.<br />

kusikizano kusikizano compromisso.<br />

kusimanana kusimanana encontrar-se com.<br />

kusimba kusimba escavar.<br />

kusingana kusingana encontrar.<br />

kusinja kusinja cortar; abater no trabalho;<br />

encurtar.<br />

kusipuka kusipuka rebento do flôr.<br />

kusirima kusirima alisar.<br />

kusisimira kusisimira suspirar.<br />

kusisimuka kusisimuka <strong>de</strong>spertar.<br />

kusisinya kusisinya nvula nvula chuvisco.<br />

kusitawi kusitawi kusitawi moyo moyo bondoso.<br />

kusitawiza usitawiza ornamentar.<br />

kusiyana kusiyana diferente.<br />

kusokera kusokera cansado.<br />

kusola kusola menstruação.<br />

kusona kusona coser.<br />

kuson<strong>de</strong>ra<br />

kuson<strong>de</strong>ra kuson<strong>de</strong>ra espiar.<br />

kusongoleka kusongoleka agudo.<br />

86<br />

kusowera kusowera falar.<br />

kusuja kusuja kusuja coar.<br />

kusukula kusukula levar.<br />

kusukuma kusukuma empurrar.<br />

kusula kusula presságio.<br />

kusuluka kusuluka <strong>de</strong>rreter.<br />

kusuna kusuna cuspir.<br />

kusunga kusunga cuidar; armazenar;<br />

conservar.<br />

kususuka kususuka assustar.<br />

kusususa kusususa ameaçar.<br />

kusuwa kusuwa raspar.<br />

kuswa kuswa anoitecer.<br />

kuswamii kuswamii perdoar.<br />

kutafadali kutafadali implorar.<br />

kutafuna kutafuna mastigar.<br />

kutagera kutagera kutagera lavrar.<br />

kutaja kutaja acusar.<br />

kutajabu kutajabu admirar.<br />

kutambiza kutambiza pescar com anzol.<br />

kutambula kutambula acusar.<br />

kutangaza kutangaza anunciar.<br />

kutangurira kutangurira adiantar.<br />

kutanyuka kutanyuka escarranchar-se.<br />

kutapika kutapika vomitar.<br />

kutawala kutawala governar; conquistar.<br />

cemitério chocar com<br />

cemitério cemitério kumakaburi.<br />

cenoura cenoura sinola.<br />

centopeia centopeia tandu.<br />

cêra cêra masavu a nyuki.<br />

cerimónia cerimónia jambo.<br />

certo certo kulingana.<br />

cerveja cerveja tradicional tradicional nkangala,<br />

matokosa.<br />

cesto cesto kikapu, kamatiya.<br />

céu céu bingu.<br />

cérebro cérebro ugogo.<br />

chá chá sha.<br />

chacal chacal bweya.<br />

chama chama luliminrevimoto.<br />

chamar chamar kwita.<br />

chamuscar chamuscar kulevuka.<br />

chão chão chão pansi.<br />

chapa chapa zinku.<br />

chapéu chapéu kilemba.<br />

charco charco jimbwi.<br />

chefe chefe nfalume, fumu.<br />

chega chega basi.<br />

chegar chegar kufika.<br />

cheia cheia maela.<br />

cheio cheio kwijala.<br />

cheirar cheirar cheirar kunuwiza.<br />

cheirar cheirar mal mal mal kituti.<br />

cheiro cheiro kunuwa.<br />

chifre chifre nyanga.<br />

chocar chocar kutonona.<br />

15


chocar com colher<br />

chocar chocar com com kupanjana,<br />

kugumbana.<br />

chorar chorar kurira.<br />

chupar chupar kufyonja.<br />

chupa chupa-sangue<br />

chupa sangue nsufa damu.<br />

chuva chuva nvula.<br />

chuvisco chuvisco kusisinya nvula,<br />

nsisinya.<br />

cicatriz cicatriz kilaso.<br />

cida<strong>de</strong> cida<strong>de</strong> kaya ulu.<br />

cinco cinco cinco (5) (5) ntanu.<br />

16<br />

cinquenta cinquenta (50) (50) amusini.<br />

cintura cintura kiwuno.<br />

cinza cinza rivu.<br />

circuncidar circuncidar itani, kumbi, magala,<br />

jando.<br />

civeta civeta pwida.<br />

clã rikolo.<br />

clareira clareira kufungula.<br />

clareza clareza clareza nlangazo.<br />

claro claro kulangala.<br />

coagular coagular mabonge a damu, damu<br />

ya mabonge.<br />

coar coar kusuja.<br />

cobra cobra cobra nyoka.<br />

cobre cobre shaba.<br />

cobrir cobrir kuvika, kukingiza.<br />

côco côco nazi.<br />

coelho coelho coelho sungula.<br />

cogumelo cogumelo uwowa.<br />

coisa coisa kinu.<br />

cola cola ulimbo (para apanhar<br />

pássaros).<br />

colar colar colar nkufu.<br />

kupumuna kuseza<br />

kupumuna kupumuna sacudir.<br />

kupumuzika kupumuzika respirar.<br />

kupuna kupuna mbawa mbawa bater asas.<br />

kupunda kupunda ultrapassar.<br />

kupungula<br />

kupungula kupungula subtrair; diminuir.<br />

kupu kupunguza<br />

kupu kupu nguza subtrair.<br />

kup kupẽya kup ya ya suar.<br />

kure kure kure aí; ali.<br />

kurepa kurepa alongar.<br />

kurera kurera kurera educar.<br />

kuridãi kuridãi kuridãi orgulhoso; gabar-se.<br />

kurifunda kurifunda apren<strong>de</strong>r.<br />

kurigariga kurigariga kurigariga difícil.<br />

kurikataza kurikataza abster-se.<br />

kurilumiza<br />

kurilumiza kurilumiza ferir-se.<br />

kurima kurima kurima cultivar.<br />

kurimba kurimba kurimba forte.<br />

kurimba kurimba kurimba moyo moyo corajoso.<br />

kurinda kurinda kurinda esperar um tempo.<br />

kuringaniza kuringaniza imitar.<br />

kurinyamaza kurinyamaza acalmar-se;<br />

tímido.<br />

kuripa kuripa pagamento; pagar.<br />

kuripoza kuripoza kuripoza acalmar-se.<br />

kurira kurira chorar.<br />

kurisa kurisa alimentar; apascentar.<br />

kurisema kurisema kurisema makosa makosa queixar-se.<br />

kurishuku kurishuku lamentar.<br />

kurisifu kurisifu gabar-se.<br />

kuritandik kuritandikira<br />

kuritandik ira <strong>de</strong>itar-se.<br />

kuriti kuriti herdar.<br />

kurivaza kurivaza vestir-se.<br />

kuriwala kuriwala esquecer.<br />

kurizungunusa<br />

kurizungunusa kurizungunusa virar-se.<br />

kuroca kuroca queimar.<br />

kurya kurya comer.<br />

kusafiliza kusafiliza acompanhar até uma<br />

distância.<br />

kusafiri kusafiri viajar.<br />

kusaka kusaka querer.<br />

kusakiliwa kusakiliwa reputação.<br />

kusakisa kusakisa permitir.<br />

kusakula kusakula precisar; procurar.<br />

kusalamula kusalamula provocar.<br />

kusalanga kusalanga rachar.<br />

kusalimiya kusalimiya felicitar.<br />

kusanganya kusanganya misturar; juntar.<br />

kusang'anya kusang'anya polígamo.<br />

kusasambula kusasambula abrandar.<br />

kusasanyira kusasanyira salpicar.<br />

kusaya kusaya moer.<br />

kuseka kuseka rir; sorrir.<br />

kusema kusema dizer.<br />

kusemuka kusemuka ferver.<br />

85


kunyema kupuna mbawa<br />

kunyema kunyema evitar; <strong>de</strong>sviar.<br />

kunyolola kunyolola viscoso.<br />

kunyong'onya<br />

unyong'onya<br />

unyong'onya sufocar.<br />

kunyozola kunyozola <strong>de</strong>penar.<br />

kunyulula kunyulula esticar.<br />

kunyunya kunyunya azedo.<br />

kunyunyumwala<br />

kunyunyumwala kunyunyumwala acocorar-se.<br />

kunywa kunywa beber.<br />

kupaka kupaka untar.<br />

kupakala kupakala aplicar.<br />

kupakanira kupakanira conversar.<br />

kupakasa kupakasa trançar.<br />

kupalakanya kupalakanya polígamo.<br />

kupalapata kupalapata acariciar.<br />

kupama kupama-pama<br />

kupama pama palpar.<br />

kupandikira kupandikira transplantar.<br />

kupanga kupanga arrumar; planear.<br />

kupanganya kupanganya fazer as malas.<br />

kupangusa kupangusa limpar.<br />

kupanja kupanja partir; quebrar.<br />

kupanjana kupanjana chocar com.<br />

kupapasa kupapasa <strong>de</strong>scascar.<br />

kupapula kupapula rasgar.<br />

kupata kupata ter; obter.<br />

kupatanisa kupatanisa interce<strong>de</strong>r;<br />

reconciliar.<br />

kupatika kupatika abraçar; pendurar.<br />

84<br />

kupelengika kupelengika rebolar.<br />

kupembeza kupembeza acalmar; consolar;<br />

acarinhar.<br />

kupembula kupembula separar.<br />

kupenda kupenda amar.<br />

kupenyeza kupenyeza enfiar.<br />

kupepeta kupepeta peneirar.<br />

kupereka kupereka mandar; enviar;<br />

entregar.<br />

kuperekera kuperekera acompanhar.<br />

kupeta kupeta peneirar.<br />

kupila kupila pestanejar.<br />

kupima kupima medir.<br />

kupinduka<br />

kupinduka kupinduka virar.<br />

kupinga kupinga carregar.<br />

kupita kupita wakati wakati passar.<br />

kupokera kupokera receber salário.<br />

kupokerera kupokerera receber.<br />

kupokeza kupokeza socorrer.<br />

kupombonyoka kupombonyoka torto.<br />

kupona kupona curar; reanimar-se.<br />

kupongola<br />

kupongola kupongola dar à luz; nascer.<br />

kupota kupota estrangular.<br />

kupoteya kupoteya <strong>de</strong>saparecer.<br />

kupuka kupuka explodir.<br />

kupulugali kupulugali diarreia.<br />

kupumula kupumula <strong>de</strong>scansar.<br />

colher concordar<br />

colher colher kuyeli.<br />

colher colher a a colheita colheita kuvuna.<br />

colmeia colmeia kipeja.<br />

coluna coluna coluna vertebral vertebral ntana.<br />

com com na.<br />

com com licença licença odi.<br />

comer comer comer kurya.<br />

começar começar kwanza.<br />

comichão comichão kunena.<br />

comida comida cakurya.<br />

como como? como mwaja?<br />

complete complete kamili.<br />

comprar comprar kuuza.<br />

compromisso compromisso kusikizano.<br />

concha concha lupawa.<br />

concha concha do do do mar mar kolokobwa.<br />

concordar concordar kukubali.<br />

17


conduzir cor<br />

conduzir conduzir kulongoza, kuminika.<br />

confuso confuso kufazaika.<br />

conhecer conhecer kwijiwa.<br />

conhecido conhecido wakwijiwikana.<br />

conhecimento conhecimento wijiwifu.<br />

conquistar<br />

conquistar conquistar kutawala.<br />

conseguir conseguir kukidiri.<br />

conservar conservar conservar kusunga, kutula.<br />

consolar consolar kupembeza,<br />

kunyamaza.<br />

constipação constipação amansi.<br />

construir construir kujenga.<br />

18<br />

contar contar história história kweleza.<br />

contar contar números números kuwalanga.<br />

continuar continuar kwanza tena, kwanza<br />

upya.<br />

conto conto conto hadisi.<br />

contradizer contradizer kudaidi, kupindula<br />

masemo.<br />

conversar conversar kupakanira.<br />

convidar convidar convidar kwarifu.<br />

copo copo copo kopu.<br />

copular copular kulombana manyama.<br />

kumakaburi kunyolola<br />

kumakaburi kumakaburi cemitério.<br />

kumamiwa kumamiwa eloquente.<br />

kumanika kumanika kumanika fumado.<br />

kumanilana kumanilana disputa.<br />

kumanisa kumanisa kumanisa disputar.<br />

kumariza kumariza acabar; terminar.<br />

kumaso kumaso cara.<br />

kumbi kumbi circuncidar.<br />

kumensa kumensa faísca; relâmpago.<br />

kumenya kumenya <strong>de</strong>rrubar.<br />

kumera kumera kumera oferecer.<br />

kumi kumi <strong>de</strong>z (10).<br />

kumi kumi na na kenda kenda <strong>de</strong>zanove (19).<br />

kumi kumi na na mbiri mbiri doze (12).<br />

kumi kumi na na moja moja onze (11).<br />

kumi kumi na na nane nane <strong>de</strong>zoito (18).<br />

kumi kumi na na natu natu treze (13).<br />

kumi kumi na na nne nne catorze (14).<br />

kumi kumi na na ntanu ntanu quinze (15).<br />

kumi kumi na na saba saba <strong>de</strong>zassete (17).<br />

kumi kumi kumi na na sita sita <strong>de</strong>zasseis (16).<br />

kumiliya kumiliya murchar; seco.<br />

kuminika kuminika conduzir.<br />

kuminya kuminya espremer.<br />

kumira kumira gemer.<br />

kumiza kumiza engolir.<br />

kumota kumota aterrar; empoleirar-se.<br />

kumpa kumpa kazi kazi empregar.<br />

kumulaya kumulaya abater na caça.<br />

kumyola kumyola kumyola n<strong>de</strong>vu n<strong>de</strong>vu barbear.<br />

kunang'aniza kunang'aniza reparar; olhar.<br />

kunena kunena comichão; coçar.<br />

kungira kungira amontoar.<br />

kung'ala kung'ala brilhar.<br />

kung'asira kung'asira kung'asira brilhar.<br />

kung'ong'a<br />

kung'ong'a kung'ong'a zumbir.<br />

kung'wenya kung'wenya roer.<br />

kunjaliwa kunjaliwa abençoar.<br />

kunlangera kunlangera vingar-se.<br />

kuno kuno aqui.<br />

kunola kunola kunola afiar.<br />

kunowa kunowa agradar.<br />

kunsususira kunsususira surpreen<strong>de</strong>r.<br />

kununa kununa kununa gordura.<br />

kunuwa kunuwa kunuwa cheiro.<br />

kunuwiza kunuwiza cheirar.<br />

kunya kunya <strong>de</strong>fecar.<br />

kunyamaza kunyamaza engasgar; consolar.<br />

kunyamazikana kunyamazikana silencioso.<br />

kunyanda kunyanda esmagar.<br />

kunyangula kunyangula fazer barulho.<br />

kunyata kunyata mal; feio.<br />

kunyau kunyau planta do pé.<br />

kunyauka kunyauka kunyauka sujo.<br />

83


kulala kumanilana<br />

kulala kulala dormir.<br />

kulalama kulalama azedo.<br />

kulama kulama gritar.<br />

kulamba kulamba lamber.<br />

kulamuka kulamuka acordar; levantar-se.<br />

kulamula kulamula kulamula <strong>de</strong>cidir; resolver;<br />

julgar.<br />

kulamusa kulamusa levantar.<br />

kulandana kulandana parecer-se com.<br />

kulanga kulanga aconselhar.<br />

kulangala kulangala claro; limpo.<br />

kulani kulani exorcizar.<br />

kulapa kulapa jurar.<br />

kulavya kulavya tirar.<br />

kulawa kulawa sair.<br />

kulaya kulaya <strong>de</strong>spedir-se.<br />

kulebelera kulebelera <strong>de</strong>sejar.<br />

kulebera kulebera kulebera pedir; implorar; pedido.<br />

kuleles kulelesa kuleles doce.<br />

kulemba kulemba <strong>de</strong>senhar.<br />

kulemera kulemera pesado.<br />

kulevuka kulevuka chamuscar.<br />

kuleza kuleza <strong>de</strong>sapertar.<br />

kulikweta kulikweta rastejar.<br />

kulima kulima capinar.<br />

kulimira kulimira sachar.<br />

82<br />

kulingana kulingana correcto; perfeito;<br />

certo.<br />

kuloka kuloka atravessar.<br />

kulokota kulokota apanhar.<br />

kulomba kulomba casar-se.<br />

kulon kulongolera<br />

kulon golera adiantar.<br />

kulongoza kulongoza li<strong>de</strong>rar; conduzir.<br />

kulota kulota sonhar.<br />

kulovodari kulovodari fermentar.<br />

kulovya kulovya molhar.<br />

kulowa kulowa molhado.<br />

kulowa kulowa kisawi kisawi enfeitiçar.<br />

kulowama kulowama árido.<br />

kuloweka kuloweka mergulhar na água.<br />

kuloza kuloza mostrar.<br />

kuludi kuludi kuludi voltar.<br />

kuludira kuludira repetir.<br />

kuludisa kuludisa <strong>de</strong>volver; torcer.<br />

kuludisira kuludisira-ludisira<br />

kuludisira ludisira revolver.<br />

kululumala kululumala duro; endurecer.<br />

kuluma kuluma mor<strong>de</strong>r; picar; ferroar.<br />

kulumbata kulumbata caçar.<br />

kulumira kulumira ferir.<br />

kulungula kulungula queimadura.<br />

kulunguza kulunguza quente.<br />

kuluwata kuluwata pisar.<br />

kulwaza kulwaza doer.<br />

coqueiro couve<br />

coqueiro coqueiro nnazi.<br />

cor cor rangi.<br />

corajoso corajoso kurimba moyo,<br />

nkakatima.<br />

coração coração coração moyo.<br />

corcunda corcunda kutumba.<br />

co corda co<br />

rda nzizi.<br />

cordão cordão umbilical umbilical umbilical nungu,<br />

ntoku.<br />

corneta corneta baramanda.<br />

corpo corpo mwiri.<br />

correcto correcto kulingana.<br />

corrente corrente mpupu.<br />

correr correr kutuwa.<br />

correr correr água água kukuluka maji.<br />

corrupto corrupto kutumira caputu.<br />

cortar cortar kusinja.<br />

cortar cortar cabelo cabelo kukaya.<br />

coruja coruja zizi.<br />

corvo corvo baluku.<br />

coser coser kusona.<br />

costas costas miyongo.<br />

costela costela mbavu.<br />

costume costume tabiya.<br />

cotovelo cotovelo kinyung'unyu.<br />

couve couve kovi.<br />

19


cova cumprimentar<br />

cova cova pondo.<br />

covar<strong>de</strong> covar<strong>de</strong> mofi.<br />

coxa coxa coxa mpaja.<br />

coxear coxear kutumbera.<br />

coxo coxo munu wa kutumbera.<br />

cozinha cozinha kuzinya.<br />

cozinhar cozinhar kwipika.<br />

coçar coçar kunena.<br />

crânio crânio kongolonrevikiswa.<br />

crer crer kwamini, kukubali.<br />

20<br />

crescer crescer kukula.<br />

crescer crescer crescer plantas plantas kukula.<br />

criança criança kisimana.<br />

criar criar criar kufuwa, kubuni.<br />

crista crista crista kisosa.<br />

crista crista-<strong>de</strong> crista <strong>de</strong> <strong>de</strong>-galo <strong>de</strong> galo kisosa ca<br />

kokoriko.<br />

crocodilo crocodilo ngonya.<br />

crosta crosta crosta nyengu.<br />

cruél ruél mbaya, katili.<br />

cruzamento cruzamento pakuzungunuka.<br />

cuidar cuidar kusunga.<br />

culpado culpado atenzire.<br />

cultivar cultivar kurima.<br />

kujumana kulama<br />

ku kujumana ku<br />

jumana reunir.<br />

kuka kuka ir.<br />

kukakanya kukakanya alterar; trocar.<br />

kukalanga kukalanga fritar.<br />

kukaluka kukaluka torrar.<br />

kukana kukana negar.<br />

kukanda kukanda amassar.<br />

kukaskazi kukaskazi norte.<br />

kukatala kukatala negar; recusar.<br />

kukataza kukataza kukataza proibir.<br />

kukatazira kukatazira impedimento.<br />

kukawa kukawa atrasar; <strong>de</strong>morar.<br />

kukaya kukaya cortar cabelo.<br />

kukaza kukaza apertar.<br />

kukazika kukazika sufocar.<br />

kukejeli kukejeli kukejeli <strong>de</strong>sprezar.<br />

kukengera kukengera proteger; <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r.<br />

kukidiri kukidiri conseguir.<br />

kukidiriwa kukidiriwa vencer.<br />

kukimiwa kukimiwa triste; zangar;<br />

aborrecer.<br />

kukingira kukingira saltar.<br />

kukingiza kukingiza kukingiza impedir; cobrir.<br />

kukojola kukojola urinar.<br />

kukokola kukokola ajoelhar-se.<br />

kukola kukola agarrar.<br />

kukolera kukolera segurar.<br />

kukoleza kukoleza acen<strong>de</strong>r.<br />

kukoloma kukoloma roncar.<br />

kukolowa kukolowa mexer comida.<br />

kukomaza kukomaza cumprimentar.<br />

kukopola kukopola kukopola cavar.<br />

kukosa kukosa kukosa falhar; errar.<br />

kukosomola kukosomola tossir.<br />

kukubali kukubali crer; admitir;<br />

concordar; aceitar;<br />

acreditar.<br />

kukubalisa kukubalisa persuadir.<br />

kukubaliyana kukubaliyana acordo.<br />

kukukulula kukukulula malhar.<br />

kukula kukula kukula crescer.<br />

kukuluka kukuluka maji maji correr água.<br />

kukulungira kukulungira moldar.<br />

kukumbukira kukumbukira lembrar.<br />

kukunja kukunja kukunja dobrar.<br />

kukusi kukusi sul.<br />

kukwakula kukwakula tropeçar.<br />

kukwanga kukwanga ralar.<br />

kukwan kukwangula<br />

kukwan gula raspar.<br />

kukwawa kukwawa gatinhar.<br />

kukwekweta kukwekweta arrastar.<br />

kukwepa kukwepa escapar.<br />

kukwera kukwera kukwera subir.<br />

kulainika kulainika <strong>de</strong>saparecer.<br />

81


kudaili kuka<br />

kudaili kudaili perguntar.<br />

kudambwa kudambwa molhado.<br />

kudanganyika kudanganyika errado.<br />

kudangula kudangula <strong>de</strong>struir.<br />

kudidima kudidima kudidima trovão.<br />

kudigida kudigida fazer cócegas.<br />

kudodola kudodola kudodola picar (pássaro).<br />

kudonokera kudonokera gotejar; gota.<br />

kudonongera kudonongera gotejar.<br />

kuduguda kuduguda kuduguda sussurrar; murmurar.<br />

kuduma kuduma aconselhar.<br />

kufafanula kufafanula explicar.<br />

kufahamu kufahamu sentir.<br />

kufãi kufãi valer; importante.<br />

kufazaika kufazaika confuso.<br />

kufezeyi kufezeyi <strong>de</strong>sprezar.<br />

kufifira kufifira enterrar.<br />

kufika kufika chegar.<br />

kufilishi kufilishi arruinar.<br />

kufindika kufindika kufindika embrulhar.<br />

kufinja kufinja caro.<br />

kufinyiza kufinyiza piscar.<br />

kufisa kufisa escon<strong>de</strong>r.<br />

kufisula kufisula kufisula <strong>de</strong>nunciar.<br />

kufufula kufufula <strong>de</strong>senterrar com a mão.<br />

kufukula kufukula <strong>de</strong>senterrar.<br />

kufula kufula lavar.<br />

80<br />

kufulata kufulata seguir; perseguir.<br />

kufunda kufunda ensinar.<br />

kufundula kufundula <strong>de</strong>sembrulhar.<br />

kufunga kufunga fechar; amarrar;<br />

pren<strong>de</strong>r.<br />

kufungira kufungira kufungira atar.<br />

kufungula kufungula abrir; clareira.<br />

kufunguriwa kufunguriwa soltar.<br />

kufurai kufurai encantamento.<br />

kufuwa kufuwa criar; domesticar.<br />

kufwa kufwa falecer.<br />

kufyaira kufyaira varrer.<br />

kufyoma kufyoma ler.<br />

kufyonja kufyonja chupar.<br />

kug kugaili kug aili <strong>de</strong>sistir.<br />

kugumbana<br />

kugumbana kugumbana chocar com.<br />

kugwa kugwa kugwa cair.<br />

kugwisa kugwisa <strong>de</strong>ixar cair.<br />

kuinshi kuinshi habitar.<br />

kuja kuja vir.<br />

kujanliya kujanliya abençoar; benção.<br />

kujenga kujenga construir.<br />

kujengera kujengera vedar.<br />

kujibu kujibu respon<strong>de</strong>r.<br />

kujiji kujiji mamar.<br />

kujijisa kujijisa amamentar.<br />

kujisa kujisa kujisa trazer.<br />

cume dar parto<br />

cume cume julu ya mwango.<br />

cumprido cumprido kirefu.<br />

cumprimentar cumprimentar kukomaza.<br />

cunhada cunhada nlamu; wifi (entre<br />

mulheres).<br />

cunhado cunhado nlamu.<br />

curan<strong>de</strong>iro curan<strong>de</strong>iro ntibabu.<br />

curar curar curar kupona.<br />

dança dança dança ngoma.<br />

dançar dançar dançar kuvina.<br />

D - d<br />

curioso curioso judi ya kukenekeza<br />

kwijiwa.<br />

curral curral kitundu.<br />

curto curto curto -ipi.<br />

curva curva pakuzungunuka.<br />

cuspir cuspir kusuna.<br />

dar dar kuupa.<br />

dar dar palmada palmada kubabada.<br />

21


dar pancada <strong>de</strong>scansar<br />

dar dar pancada pancada kwibiya.<br />

dar dar parto parto kupongola.<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong> ya.<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong> propósito propósito kasidi.<br />

<strong>de</strong>bulhar <strong>de</strong>bulhar kuvula zubãu.<br />

<strong>de</strong>cidir <strong>de</strong>cidir kulamula.<br />

<strong>de</strong>do <strong>de</strong>do cala.<br />

<strong>de</strong>do <strong>de</strong>do do do pé pé cala ca mulu.<br />

<strong>de</strong>fecar <strong>de</strong>fecar kunya.<br />

<strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r <strong>de</strong>fen<strong>de</strong>r kukengera.<br />

<strong>de</strong>ficiente <strong>de</strong>ficiente kubadilika.<br />

<strong>de</strong>itar <strong>de</strong>itar kwefya.<br />

<strong>de</strong>itar <strong>de</strong>itar fora fora kwefya.<br />

<strong>de</strong>itar <strong>de</strong>itar-se <strong>de</strong>itar se kuritandikira.<br />

<strong>de</strong>ixar <strong>de</strong>ixar kwasa.<br />

<strong>de</strong>ixar <strong>de</strong>ixar cair cair kugwisa.<br />

<strong>de</strong>le <strong>de</strong>le <strong>de</strong>le -ake.<br />

22<br />

<strong>de</strong>les <strong>de</strong>les <strong>de</strong>les -awo.<br />

<strong>de</strong>mónio <strong>de</strong>mónio shetwani.<br />

<strong>de</strong>morar <strong>de</strong>morar kukawa.<br />

<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>nte rino.<br />

<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>nte <strong>de</strong> <strong>de</strong> cobra<br />

cobra<br />

rinonrevinyoka.<br />

<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>nte molar<br />

molar<br />

rinonrevikumagego.<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> nkati ya.<br />

<strong>de</strong>nunciar <strong>de</strong>nunciar <strong>de</strong>nunciar kufisula.<br />

<strong>de</strong>penar <strong>de</strong>penar kunyozola.<br />

<strong>de</strong>p <strong>de</strong>pois <strong>de</strong>p ois nakisa.<br />

<strong>de</strong>pois <strong>de</strong>pois-<strong>de</strong> <strong>de</strong>pois <strong>de</strong> <strong>de</strong>-amanhã<br />

<strong>de</strong> amanhã ntondo.<br />

<strong>de</strong>rreter <strong>de</strong>rreter kusuluka.<br />

<strong>de</strong>rrubar <strong>de</strong>rrubar <strong>de</strong>rrubar kumenya.<br />

<strong>de</strong>samarrar <strong>de</strong>samarrar kufungula nzizi.<br />

<strong>de</strong>saparecer <strong>de</strong>saparecer kulainika,<br />

kupoteya.<br />

kitoko kudambwa<br />

kitoko kitoko vagina.<br />

kitoto kitoto pequeno.<br />

kitundu kitundu curral; capoeira.<br />

kituti kituti kituti cheirar mal.<br />

kityatya kityatya harpa.<br />

kivuli kivuli fogueira.<br />

kiwisi kiwisi ver<strong>de</strong> (fruta).<br />

kiwuno kiwuno cintura.<br />

kiyefu kiyefu soluçar.<br />

kiyungu kiyungu panela.<br />

kizito kizito pesado.<br />

kizi kiziwiro kizi wiro tampão.<br />

koca koca assar.<br />

kofya kofya kofya perigo.<br />

kokoriko kokoriko galo.<br />

koloka koloka koloka recto.<br />

kolokobwa<br />

kolokobwa kolokobwa concha do mar.<br />

kolombera<br />

kolombera kolombera <strong>de</strong>sejar.<br />

kolongo kolongo pelicano.<br />

kolongo kolongo nkulu nkulu cegonha.<br />

kolosa kolosa endireitar.<br />

kolota kolota apontar; mostrar.<br />

kome kome kome amêijoa.<br />

kondoo kondoo ovelha.<br />

kong kongeza kong eza acrescentar; aumentar.<br />

kongolo kongolo osso.<br />

kongolonrevikiswa kongolonrevikiswa crânio.<br />

kopu kopu copo.<br />

kotopenrevirii kotopenrevirii casca <strong>de</strong> ovo.<br />

kotopwa kotopwa pata.<br />

kovi kovi couve.<br />

kowa kowa tomar banho.<br />

kõwa kõwa mamar.<br />

kowera kowera nadar.<br />

ko koẽsa ko<br />

sa amamentar.<br />

kuba kuba enguia.<br />

kubabada kubabada dar palmada.<br />

kubadilika ubadilika <strong>de</strong>ficiente.<br />

kubaki kubaki ficar.<br />

kubambanda kubambanda aplanar.<br />

kubejali kubejali beijar.<br />

kubibilisa kubibilisa polir.<br />

kubishana kubishana discutir.<br />

kubizi kubizi apropriado.<br />

kubobesa kubobesa embotado.<br />

kububundala kububundala embotado.<br />

kubuni kubuni criar.<br />

kubushuru kubushuru profecia.<br />

kubwang'a kubwang'a bater palmas.<br />

kuc kuca kuc kuc amanhecer.<br />

kucakwinya kucakwinya triturar.<br />

kucukula kucukula kucukula ruminar.<br />

kucuruza kucuruza ven<strong>de</strong>r; negociar.<br />

kudaidi kudaidi contradizer.<br />

79


kilo kitoto<br />

kilo kilo anzol.<br />

kiloza kiloza njira njira guia.<br />

kilumaombo kilumaombo escorpião.<br />

kilungoi kilungoi kilungoi caldo.<br />

kimansa kimansa kimansa tinha.<br />

kimbulumbuta kimbulumbuta borboleta.<br />

kimoja kimoja um (1).<br />

kimojiwapo kimojiwapo algo.<br />

kinambo kinambo cal.<br />

kinana kinana inhame.<br />

kinanasi kinanasi ananás.<br />

kinanda kinanda cama.<br />

kinani kinani-na kinani na na-kin na kin kinani kin ani<br />

normalmente.<br />

kinani? kinani? o que?<br />

kinena kinena bexiga.<br />

kinga kinga escudo.<br />

kinja kinja tempo chuvoso.<br />

kinu kinu kinu coisa.<br />

kinyoka kinyoka pulseira <strong>de</strong> plástico.<br />

kinyume kinyume provérbio.<br />

kinyung'unyu kinyung'unyu cotovelo.<br />

kipama kipama pare<strong>de</strong>.<br />

kipana kipana espesso; largo.<br />

kipan<strong>de</strong> kipan<strong>de</strong> pedaço.<br />

kipansi kipansi míope.<br />

kipeja kipeja colmeia.<br />

78<br />

kipiji kipiji kipiji arco-íris.<br />

kipimo kipimo tamanho.<br />

kipindi kipindi trapo; pano.<br />

kipusu kipusu kipusu magro; estreito.<br />

kipusungu kipusungu borbulha.<br />

kiratu kiratu kiratu sapato.<br />

kirefu kirefu alto; cumprido.<br />

kirevi kirevi bebida não alcoólica.<br />

kirevu kirevu queixo.<br />

kirugurugu kirugurugu pupila.<br />

kisalasala kisalasala epilepsia.<br />

kisamulo kisamulo pente.<br />

kisero kisero peneira.<br />

kisi kisi escuridão.<br />

kisiki kisiki tôco.<br />

kisimana kisimana kisimana criança.<br />

kisinginyo kisinginyo calcanhar.<br />

kisirwa kisirwa kisirwa ilha.<br />

kisiwani kisiwani pulso.<br />

kisosa kisosa crista.<br />

kisumo kisumo fruta.<br />

kisusi kisusi quarto.<br />

kiswa kiswa kiswa cabeça.<br />

kitala kitala palhota.<br />

kitambi kitambi ramo.<br />

kitata kitata gaguejar.<br />

kiti kiti kiti banco.<br />

<strong>de</strong>sapertar dividir<br />

<strong>de</strong>sapertar <strong>de</strong>sapertar kuleza.<br />

<strong>de</strong>scansar <strong>de</strong>scansar <strong>de</strong>scansar kupumula.<br />

<strong>de</strong>scarregar<br />

<strong>de</strong>scarregar <strong>de</strong>scarregar kwisusa, kutula.<br />

<strong>de</strong>scascar <strong>de</strong>scascar kupapasa.<br />

<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte <strong>de</strong>scen<strong>de</strong>nte ujukulu.<br />

<strong>de</strong>scer <strong>de</strong>scer <strong>de</strong>scer kwisuka.<br />

<strong>de</strong>scobrir <strong>de</strong>scobrir kuwonerera.<br />

<strong>de</strong>sejar <strong>de</strong>sejar wajibu, kulebelera,<br />

kolombera.<br />

<strong>de</strong>sembrulhar <strong>de</strong>sembrulhar kufundula.<br />

<strong>de</strong>senhar <strong>de</strong>senhar kulemba.<br />

<strong>de</strong>senterrar <strong>de</strong>senterrar kufukula; kufufula<br />

(com a mão).<br />

<strong>de</strong>serto <strong>de</strong>serto langa.<br />

<strong>de</strong>sistir <strong>de</strong>sistir kugaili.<br />

<strong>de</strong>slizar <strong>de</strong>slizar kuteleza.<br />

<strong>de</strong>smaiar <strong>de</strong>smaiar kuzilika.<br />

<strong>de</strong>spedaçar<br />

<strong>de</strong>spedaçar <strong>de</strong>spedaçar kutupula kipan<strong>de</strong>kipan<strong>de</strong>.<br />

<strong>de</strong>spedir <strong>de</strong>spedir-se<br />

<strong>de</strong>spedir se se kulaya.<br />

<strong>de</strong>spertar <strong>de</strong>spertar kusisimuka.<br />

<strong>de</strong>spir <strong>de</strong>spir-se <strong>de</strong>spir se kuvula nguwo.<br />

<strong>de</strong>sprezar <strong>de</strong>sprezar kufezeyi, kukejeli.<br />

<strong>de</strong>struir <strong>de</strong>struir kudangula.<br />

<strong>de</strong>sviar <strong>de</strong>sviar kuzungunuka, kunyema.<br />

<strong>de</strong>svio <strong>de</strong>svio masapukano.<br />

<strong>de</strong>us <strong>de</strong>us nlungu.<br />

Deus Deus Deus Mwenyezimungu.<br />

<strong>de</strong>ver <strong>de</strong>ver shuruti.<br />

<strong>de</strong>volver <strong>de</strong>volver kuludisa.<br />

<strong>de</strong>z <strong>de</strong>z <strong>de</strong>z (10) (10) kumi.<br />

<strong>de</strong>zanove <strong>de</strong>zanove (19) (19) kumi na kenda.<br />

<strong>de</strong>zasseis <strong>de</strong>zasseis (16) (16) (16) kumi na sita.<br />

<strong>de</strong>zassete <strong>de</strong>zassete (17) (17) (17) kumi na saba.<br />

<strong>de</strong>zoito <strong>de</strong>zoito <strong>de</strong>zoito (18) (18) (18) kumi na nane.<br />

dia suku, kutwa.<br />

diarreia diarreia kupulugali.<br />

difamar difamar kwaibu.<br />

diferente diferente kusiyana.<br />

difícil difícil kurigariga.<br />

dificulda<strong>de</strong> dificulda<strong>de</strong> tafauti.<br />

diminuir diminuir kupungula.<br />

dinheiro dinheiro nzuruku.<br />

direita direita upan<strong>de</strong> wa nkono-nriro.<br />

discurso discurso usowezi.<br />

discutir discutir discutir kubishana.<br />

disparar disparar disparar kwibiira.<br />

dispersar dispersar dispersar kutawanyikana.<br />

disputa disputa kumanilana.<br />

disputar disputar disputar kumanisa.<br />

23


dívida elefante<br />

dívida dívida <strong>de</strong>ni.<br />

dividir dividir kutonga.<br />

divorciar divorciar-se<br />

divorciar se kwasana.<br />

dizer dizer kwamba, kusema.<br />

dobrar dobrar dobrar kukunja.<br />

doce doce kulelesa.<br />

doente doente nlwere.<br />

doença doença ulwere; maradi<br />

(epidémia).<br />

e na.<br />

eclipse eclipse kufungiwa mwezi (lunar);<br />

kufungiwa juwa (solar).<br />

educar educar kurera.<br />

24<br />

E - e<br />

doer doer kulwaza.<br />

dois dois (2) (2) mbiri, viwiri.<br />

domesticar<br />

domesticar domesticar kufuwa.<br />

dono dono dono mwanyewe.<br />

dono dono dono da da da casa casa mwenye nyumba.<br />

dor dor malwazo.<br />

dores dores do do parto parto malwazo a<br />

kupongola.<br />

dormir dormir kulala.<br />

doze doze (12) (12) kumi na mbiri.<br />

duro duro kululumala.<br />

duzentos duzentos (200) (200) miyatene.<br />

egoista egoista kuriwalanga yeka.<br />

elefante elefante nembo.<br />

ka kiloza njira<br />

ka para.<br />

kabila kabila kabila tribo.<br />

kaburi kaburi sepultura.<br />

ka<strong>de</strong>ra ka<strong>de</strong>ra ka<strong>de</strong>ra ca<strong>de</strong>ira.<br />

kafara kafara kafara sacrifício.<br />

káfe káfe café.<br />

kamatiya kamatiya cesto.<br />

kamba kamba se.<br />

kamili kamili complete.<br />

ka kampainya<br />

ka<br />

mpainya campainha.<br />

kang'aga kang'aga camarão.<br />

kankana kankana pulseira (<strong>de</strong> ferro).<br />

kanywa kanywa kanywa boca.<br />

karaboyi karaboyi can<strong>de</strong>eiro.<br />

karera karera machimbombo.<br />

karibu karibu perto.<br />

kashimbo kashimbo cachimbo.<br />

kasidi kasidi <strong>de</strong> propósito.<br />

katana katana catana.<br />

kati kati ya ya ya entre.<br />

katili katili cruél.<br />

kati kati-kati kati kati no meio.<br />

kavalu kavalu cavalo.<br />

kaya kaya kaya noto noto noto al<strong>de</strong>ia.<br />

kaya kaya kaya ulu ulu cida<strong>de</strong>.<br />

K - k<br />

kazi kazi kazi trabalho.<br />

kazu kazu cajú.<br />

kenda kenda nove (9).<br />

kibanda kibanda alpendre.<br />

kibaya kibaya mal.<br />

kifinikiro kifinikiro kifinikiro tampa.<br />

kifuku kifuku tempo chuvoso.<br />

kifundi kifundi primogénito.<br />

kifuwa kifuwa peito.<br />

kifyu kifyu faca.<br />

kigwagu kigwagu gaguejar.<br />

kijalã kijalã ferida.<br />

kijongolo kijongolo matequenha.<br />

kijunsi kijunsi kijunsi lagartixa.<br />

kikapu kikapu cesto.<br />

kikombe kikombe tigela.<br />

kikosomborero kikosomborero palito.<br />

kikulu kikulu gran<strong>de</strong>.<br />

kikuti kikuti celeiro.<br />

kila kila cada.<br />

kilangazi kilangazi tempo seco.<br />

kilapo kilapo juramento.<br />

kilaso kilaso cicatriz.<br />

kilemba kilemba chapéu.<br />

ki kilimwe ki<br />

limwe tempo seco.<br />

77


habari juwa<br />

habari habari notícias.<br />

hadisi hadisi conto; fábula.<br />

haya haya vergonha.<br />

ijana ijana ontem.<br />

ijuzi ijuzi antes-<strong>de</strong>-ontem.<br />

ikiwa ikiwa ikiwa se.<br />

ila somente.<br />

ima ima manguço.<br />

inawa inawa se.<br />

inkiti inkiti caranguejo.<br />

inshima inshima veneração.<br />

inswi inswi peixe.<br />

jamaa jamaa parente; família.<br />

jambiya jambiya espada.<br />

jambo jambo cerimónia; banquete.<br />

jando jando circuncidar.<br />

janela janela janela.<br />

jauli jauli idiota.<br />

javyo javyo assim.<br />

76<br />

H - h<br />

I - i<br />

J - j<br />

hirati hirati herança.<br />

homa homa homa febre.<br />

hukumu hukumu castigo.<br />

inswi inswi maka maka peixe-barba.<br />

inti inti país.<br />

ire ire aquele.<br />

irizi irizi irizi amuleto.<br />

isabu isabu isabu missanga.<br />

ishirini ishirini vinte (20).<br />

itani itani circuncidar.<br />

iye iye ele(a).<br />

jembe jembe enxada.<br />

jimb jimbwi jimb wi charco.<br />

jirani jirani jirani vizinho.<br />

jironi jironi tar<strong>de</strong>.<br />

jonga jonga gruta.<br />

julu julu topo; em cima.<br />

juwa juwa sol.<br />

elefantíase enrolar<br />

elefantíase elefantíase maten<strong>de</strong>.<br />

eles eles eles ewo.<br />

ele(a) ele(a) iye.<br />

eloquente eloquente kumamiwa.<br />

em em mahala.<br />

em em cima cima julu.<br />

em em frente frente mbere.<br />

em em frente frente <strong>de</strong> <strong>de</strong> mbere ya.<br />

embon<strong>de</strong>iro embon<strong>de</strong>iro nlamba.<br />

embotado embotado kububundala,<br />

kubobesa.<br />

embrulhar embrulhar kufindika.<br />

embrulho embrulho embrulho findiko.<br />

empoleirar<br />

empoleirar-se<br />

empoleirar se se kumota.<br />

empregado empregado nkola kazi.<br />

empregar empregar kumpa kazi.<br />

emprego emprego kazi ya nshala.<br />

emprestar emprestar kwazima.<br />

empurrar empurrar empurrar kusukuma.<br />

encantamento<br />

encantamento encantamento kufurai.<br />

encher encher kwijaza.<br />

encontrar encontrar kusingana.<br />

encontrar encontrar-se encontrar se com<br />

kusimanana.<br />

encurtar encurtar kusinja.<br />

endireitar endireitar kolosa.<br />

endurecer endurecer kululumala.<br />

enfeitiçar enfeitiçar kulowa kisawi.<br />

enfiar enfiar kupenyeza.<br />

enganar enganar kutenvya, kutesa.<br />

engasgar engasgar engasgar kunyamaza.<br />

engolir engolir kumiza.<br />

engraçado engraçado wakutajabisa.<br />

enguia enguia kuba.<br />

enrolar enrolar enrolar kuzongozera; kuzingiliza.<br />

25


ensinar esbofetear<br />

ensinar ensinar kufunda.<br />

então então basi.<br />

enterrar enterrar kufifira.<br />

entornar entornar kutawanya.<br />

entrar entrar kwingira.<br />

26<br />

entre entre kati ya.<br />

entregar entregar kupereka.<br />

envenenar envenenar kuntayira sumu.<br />

enviar enviar alguém alguém kupereka.<br />

enviar enviar uma uma uma coisa coisa kupereka.<br />

enxada enxada jembe.<br />

enxame enxame nkonjo wa nyuki.<br />

epilepsia epilepsia epilepsia kisalasala.<br />

errado errado kudanganyika.<br />

errar errar errar kukosa.<br />

ervas ervas ervas daninhas daninhas daninhas miyani ya<br />

kutamba.<br />

esbofetear esbofetear kwefya latuma.<br />

eco gula<br />

eco eco esse(a).<br />

eko eko eko aí; lá.<br />

elufu elufu mil (1000).<br />

ema ema ema ou.<br />

fadali fadali melhorar.<br />

findiko findiko embrulho.<br />

finga finga prato.<br />

fisi fisi fisi hiena.<br />

fugãu fugãu fogão.<br />

fukutu fukutu arbusto.<br />

gaibu gaibu tempesta<strong>de</strong>.<br />

galasau galasau calças.<br />

garafa garafa garrafa.<br />

gasiya gasiya remo.<br />

genge genge genge acampamento.<br />

E - e<br />

F - f<br />

G - g<br />

ese ese ese tecelão (pessoa).<br />

ewo ewo eles.<br />

eyo eyo esse(a).<br />

eyu eyu este(a).<br />

fuluwela fuluwela maçaroca; milho.<br />

fumu fumu chefe.<br />

fundo fundo nó.<br />

funfu funfu poeira.<br />

fungu fungu falésia <strong>de</strong> areia.<br />

fute fute tornozelo.<br />

gogo gogo tronco.<br />

golo golo girafa.<br />

goloso goloso castanha <strong>de</strong> cajú.<br />

gula gula máscara.<br />

75


ilinjala duwa<br />

bilinjala bilinjala beringela.<br />

bingu bingu céu.<br />

birinku birinku brinco.<br />

bubu bubu mudo.<br />

buloku buloku tijolo; bloco.<br />

cakipofu cakipofu cego.<br />

cakulebera cakulebera mendigo.<br />

cakupongoza cakupongoza parteira.<br />

cakurya cakurya comida.<br />

cakwanza cakwanza cakwanza primeiro.<br />

cala cala <strong>de</strong>do.<br />

cala cala kikulu kikulu polegar.<br />

camava camava maluco.<br />

camwinsho camwinsho último.<br />

canja canja canja palma.<br />

capiri capiri segundo.<br />

catatu catatu terceiro.<br />

cawaka cawaka oco.<br />

daima daima sempre.<br />

dalili dalili dalili talvez.<br />

damu damu sangue.<br />

<strong>de</strong>ni <strong>de</strong>ni dívida.<br />

diiki diiki nu.<br />

74<br />

C - c<br />

D - d<br />

bunduki bunduki arma <strong>de</strong> fogo.<br />

bururu bururu pêlo <strong>de</strong> animal; pena.<br />

bweya bweya chacal.<br />

bwilimwiti bwilimwiti mosquito.<br />

celupa celupa branco.<br />

cema cema cema bom; bonito.<br />

cengo cengo bastardo.<br />

cenye cenye cenye testa.<br />

cepepe cepepe plano; leve; suave.<br />

cerufi cerufi preto.<br />

ceundu ceundu vermelho.<br />

cima cima xima.<br />

cingi cingi abundar.<br />

cingi cingi muitas coisas.<br />

colo colo tranças.<br />

cowelo cowelo casa <strong>de</strong> banho.<br />

cuma cuma ferro.<br />

dingi dingi barriga da perna.<br />

dizika dizika dizika tuberculose.<br />

dumbi dumbi escaravelho.<br />

duniya duniya mundo.<br />

duwa duwa duwa orar.<br />

escada esfregar<br />

escada escada shikada.<br />

escama escama mamba.<br />

escapar escapar kukwepa.<br />

escaravelho escaravelho dumbi.<br />

escarranchar<br />

escarranchar-se<br />

escarranchar<br />

escarranchar se kutanyuka.<br />

escarro escarro makolola, makosokoso.<br />

escasso escasso kutowa.<br />

escavar escavar kusimba.<br />

escolher escolher kutondola.<br />

escon<strong>de</strong>r escon<strong>de</strong>r kufisa.<br />

escopro escopro cuma ca kusinja vyuma.<br />

escorpião escorpião kilumaombo.<br />

escorregadio escorregadio kuteleza.<br />

escorregar escorregar kuteleza.<br />

escova escova nsuwaki.<br />

escravo escravo ntwana.<br />

escrever escrever escrever kwandika.<br />

escudo escudo kinga.<br />

esculpir esculpir kuwaja.<br />

escuridão escuridão escuridão kisi.<br />

escuro escuro escuro kwinukala.<br />

escutar escutar escutar kusikiriza.<br />

27


esfolar esteira<br />

esfolar esfolar kuwaula sambala.<br />

esfregar esfregar kutingindira.<br />

esmagar esmagar kunyanda.<br />

espada espada jambiya.<br />

espádua espádua luwawa.<br />

esp espalhar esp espalhar<br />

alhar kutawanyanga.<br />

esperar esperar esperar com com com esperança<br />

esperança<br />

kutumaini.<br />

esperar esperar um um um tempo tempo kurinda.<br />

espesso espesso kipana.<br />

espezinhar espezinhar kukanda miza na<br />

muulu.<br />

espião espião sili, nason<strong>de</strong>.<br />

espiar espiar kuson<strong>de</strong>ra.<br />

espinha espinha mwiwa.<br />

espinheiro espinheiro mufu ya miwa.<br />

espinho espinho espinho mwiwa.<br />

espírito espírito roho.<br />

espirrar espirrar mafya.<br />

esposa esposa nkawangu.<br />

28<br />

espremer espremer kuminya.<br />

espuma espuma makovu.<br />

esquecer esquecer kuriwala.<br />

esqueleto esqueleto makongolo piya.<br />

esquerdo esquerdo nkono-sonto.<br />

esquilo esquilo sindi, nyasa.<br />

esse(a) esse(a) eyo, eco.<br />

estaca estaca siki.<br />

estar estar kuwepo.<br />

estar estar estar <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> pé pé kwimira.<br />

est estação est ação wakati wa mwaka.<br />

esteira esteira esteira nanga.<br />

aba bingu<br />

aba aba aba pouco.<br />

aba aba-aba aba aba aba lento.<br />

aduwi aduwi aduwi inimigo.<br />

afi afi remo.<br />

aibu aibu vergonha.<br />

aji caracol.<br />

ala ala caranguejo.<br />

alu alu tio (irmão da mãe).<br />

alufajiri alufajiri madrugada.<br />

amansi amansi constipação.<br />

ambe ambe ambe cágado.<br />

amusini amusini cinquenta (50).<br />

anga anga anga galinha do mato.<br />

angisi angisi lula.<br />

baba baba pai.<br />

baba baba ntoto ntoto tio.<br />

babu babu avô.<br />

bahari bahari mar.<br />

baidi baidi longe.<br />

balabala balabala estrada.<br />

baluku baluku corvo.<br />

banda banda banda palhota.<br />

A - a<br />

B - b<br />

ansali ansali mel.<br />

anta anta anta nada; não.<br />

anta anta munu munu ninguém.<br />

anzu anzu túnica.<br />

ardhi ardhi terra.<br />

arubaini arubaini arubaini quarenta (40).<br />

ása ása tartaruga.<br />

ata rodilha; ata.<br />

atenzire atenzire atenzire culpado.<br />

aula aula ou.<br />

awala awala amante.<br />

aye aye aye sim.<br />

ayu ayu alho.<br />

barabara barabara picada.<br />

baramanda baramanda corneta.<br />

baridi baridi frio.<br />

basi basi chega; então.<br />

bata bata pato.<br />

bata bata nzinga nzinga nzinga perú.<br />

bazari bazari mercado.<br />

beyi beyi preço.<br />

73


72<br />

esten<strong>de</strong>r explodir<br />

esten<strong>de</strong>r esten<strong>de</strong>r esten<strong>de</strong>r kwanika.<br />

estéril estéril nata, semitisiwa.<br />

este(a) este(a) este(a) eyu.<br />

esticar esticar kunyulula.<br />

estômago estômago estômago tumbo-kulu.<br />

estrada estrada balabala.<br />

estragar estragar kwalibu.<br />

estrangeiro estrangeiro mmuja.<br />

estrangular estrangular kupota.<br />

estreito estreito estreito musu, kipusu.<br />

estrela estrela nondwa.<br />

estrela estrela ca<strong>de</strong>nte ca<strong>de</strong>nte ca<strong>de</strong>nte nng'andu.<br />

estúpido estúpido njansili.<br />

eu eu omi.<br />

eu eu mesmo mesmo nomi-mi.<br />

evadir evadir kutira.<br />

evaporar evaporar kwavuka.<br />

evitar evitar kunyema.<br />

exaltar exaltar kusifu.<br />

excesso excesso pakulu.<br />

excisão excisão riga, nkomango, ngoma<br />

ya wanawaka.<br />

exército exército toropa.<br />

exorcizar exorcizar kuntuwisa shetwani,<br />

kulani.<br />

explicar explicar kufafanula.<br />

explodir explodir kupuka.<br />

29


fábula fechar<br />

fábula fábula fábula hadisi.<br />

faca faca kifyu.<br />

fácil fácil saciligaliga.<br />

faísca faísca kumensa.<br />

falar falar kusowera.<br />

falcão falcão shaga.<br />

falecer falecer kufwa.<br />

falésia falésia falésia vula (no mar); fungu (<strong>de</strong><br />

areia).<br />

falhar falhar kukosa.<br />

faltar faltar faltar kutowa.<br />

30<br />

F - f<br />

família família jamaa.<br />

fantasma fantasma nsoka.<br />

farinha farinha ufu.<br />

faz faz favor favor favor tafadali.<br />

fazer fazer fazer kutenda.<br />

fazer fazer fazer armadilha armadilha nambo.<br />

fazer fazer fazer as as malas malas kupanganya.<br />

fazer fazer fazer barulho barulho kunyangula,<br />

kuvuma.<br />

fazer fazer fazer cócegas cócegas kudigida.<br />

zumbir zumbir<br />

71<br />

Listas Alfabéticas<br />

<strong>de</strong><br />

Palavras<br />

Kimwani-Português


zagaia zumbir<br />

zagaia zagaia zagaia nkuki (caça); sima (pesca).<br />

70<br />

Z - z<br />

zebra zebra zebra punda.<br />

zumbir zumbir kung'ong'a.<br />

febre fogão<br />

feb febre feb<br />

re homa.<br />

fechar fechar kufunga.<br />

feijão feijão feijão un<strong>de</strong>.<br />

feio feio kunyata.<br />

feiticeiro feiticeiro feiticeiro nsawi.<br />

feitiçaria feitiçaria usawi.<br />

feitiço feitiço usawi.<br />

felicitar felicitar kusalimiya.<br />

fenda fenda nnyan<strong>de</strong>.<br />

ferida ferida kijalã.<br />

ferir ferir kulumira.<br />

ferir ferir-se ferir se kurilumiza.<br />

fermentar fermentar fermentar kulovodari.<br />

ferramenta ferramenta vyombo vya kazi.<br />

ferreiro ferreiro nfula vyuma.<br />

ferro ferro ferro cuma.<br />

ferroz ferroz ushabaa.<br />

ferver ferver kusemuka.<br />

festa festa shelehe.<br />

festejar festejar kuka kusherehe.<br />

feto feto mwana mmimba mwa<br />

mamaye.<br />

fezes fezes mavi.<br />

ficar ficar kubaki.<br />

ficar ficar zangado zangado kukimiwa.<br />

fígado fígado rini.<br />

filha filha mwana muka.<br />

filho filho mwana nlume.<br />

fingir fingir kutowa kuriloza ca uri.<br />

fio fio luzi.<br />

flauta flauta ntoriro.<br />

flor flor luwa.<br />

florescência florescência ngayaya.<br />

floresta floresta nundu ulu.<br />

flutuar flutuar kwerera.<br />

fofocar fofocar fofocar usemi-semi.<br />

fogão fogão fugãu.<br />

31


fogo fumo<br />

fogo fogo moto.<br />

fogueira fogueira kivuli.<br />

foice foice mundu.<br />

folha folha samba.<br />

folha folha <strong>de</strong> <strong>de</strong> mandioca mandioca mandioca masamba a<br />

mandiyoka.<br />

fome fome njala.<br />

fonte fonte nviriro.<br />

fora fora panja.<br />

formiga formiga sungu.<br />

formiga formiga alada alada sungu.<br />

32<br />

fornalha fornalha pafulawe kiwanda.<br />

forte forte kurimba.<br />

força força nguvu.<br />

fraco fraco fraco kuveya.<br />

frente frente frente mbere.<br />

frio frio baridi.<br />

fr fritar fr itar kukalanga.<br />

fronteira fronteira fronteira mpaka.<br />

fruta fruta kisumo.<br />

fugir fugir kutira.<br />

fumado fumado kumanika.<br />

fumo fumo fumo rosi.<br />

verme xima<br />

verme verme verme nvunyo.<br />

vermelho vermelho vermelho ceundu.<br />

vespa vespa mavu.<br />

vestir vestir-se vestir vestir se kurivaza.<br />

viagem viagem safari.<br />

vi viajante vi viajante<br />

ajante nsafari.<br />

viajar viajar viajar kusafiri.<br />

vida vida vida mainsha.<br />

viga viga malibi a julu ya nyumba.<br />

vingar vingar-se vingar vingar se se kunlangera.<br />

vinte vinte e e dois dois (22) (22) shilini na<br />

mbiri.<br />

vinte vinte e e um um (21) (21) shilini na moja.<br />

vinte vinte (20) (20) ishirini.<br />

violar violar violar kwaribu bila rihusa.<br />

vir vir kuja.<br />

virar virar kuzungunuka, kupinduka.<br />

virar virar-se virar se kurizungunusa.<br />

virgem virgem mwali wa halusi.<br />

visão visão ruhuya.<br />

xará xará nzina.<br />

X - x<br />

viscoso viscoso kunyolola.<br />

viúva viúva nankweli muka.<br />

viúvo viúvo nankweli nlume.<br />

vivo vivo vivo ukomu.<br />

vizinho vizinho vizinho jirani.<br />

víbora víbora nairanga.<br />

voar voar kwiluka.<br />

você você uwe.<br />

vocês vocês umwe.<br />

voltar voltar kuludi.<br />

vomitar vomitar vomitar kutapika.<br />

vosso vosso -enu.<br />

voz voz shauti.<br />

xima xima cima.<br />

69


vedar vespa<br />

vedar vedar kuziwiriza, kujengera.<br />

vedação vedação kuziwirizira.<br />

veia veia veia nzipe.<br />

vela vela vela.<br />

velho velho<br />

velho<br />

velocida<strong>de</strong> velocida<strong>de</strong> kwangupa.<br />

vencer vencer kutemiwa, kukidiriwa.<br />

ven<strong>de</strong>r ven<strong>de</strong>r kuuzanya, kucuruza,<br />

kwimbiza.<br />

veneno veneno da da caça caça caça sumu ya<br />

kuulaya.<br />

veneno veneno da da feitiçaria feitiçaria sumu.<br />

68<br />

veneno veneno <strong>de</strong> <strong>de</strong> cobra cobra sumu ya<br />

kuwenga.<br />

veneração veneração kutwii, inshima.<br />

ventilar ventilar kuvingira.<br />

vento vento mepo.<br />

ventre ventre tumbo.<br />

ver ver kuwona.<br />

verda<strong>de</strong> verda<strong>de</strong> verda<strong>de</strong> kweli.<br />

ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> kiwisi, mbisi.<br />

ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> yamasamba.<br />

vergonha vergonha haya, aibu.<br />

fundo garganta<br />

fundo fundo kwica.<br />

fundo fundo sini.<br />

funeral funeral kuzika.<br />

gabar gabar-se gabar gabar se kurisifu, kuridãi.<br />

gafanho gafanhoto gafanho to zolombe, zolobe.<br />

gaguejar gaguejar kigwagu, kitata.<br />

G - g<br />

furar furar furar kutolola.<br />

futebol futebol usezi wa mpira.<br />

galinha galinha uku.<br />

galinha galinha do do mato mato anga.<br />

33


galo gota<br />

galo galo kokoriko.<br />

garganta garganta ulo.<br />

garra garra mulu wa nyuni.<br />

garrafa garrafa garafa.<br />

gasto gasto kutumiriwa.<br />

gatinhar gatinhar kukwawa.<br />

gato gato maka.<br />

gato gato silvestre silvestre silvestre maka nudu.<br />

gema gema kirugurugu ca rii.<br />

34<br />

gémeos gémeos masa.<br />

gemer gemer gemer kumira.<br />

generoso generoso munumwema, uluma.<br />

genro genro mukwe.<br />

gergelim gergelim ufuta.<br />

germinar germinar kuwota.<br />

gigante gigante gigante nzito, nkulu.<br />

girafa girafa golo.<br />

girassol girassol mbalisi za nkaya.<br />

glória glória kutukuza.<br />

goiaba goiaba pera.<br />

goiabeira goiabeira mpera.<br />

gordo gordo n'nene.<br />

gordura gordura gordura kununa, mafuta a nyama.<br />

gostar gostar kwajibu.<br />

gota gota kudonokera.<br />

úlcera vedação<br />

úlcera úlcera vijarã vya ntumbo kulu<br />

savipona.<br />

último último camwinsho.<br />

ultrapassar ultrapassar kupunda.<br />

um um (1) (1) (1) kimoja.<br />

uma uma uma vez vez vez mara moja.<br />

ter ter ter vertigens vertigens zuluzi.<br />

vagina vagina vagina kitoko.<br />

vaguear vaguear kwenenda caputu.<br />

vala vala nfeleji (<strong>de</strong> drenagem).<br />

vale vale kati ya myango.<br />

U - u<br />

V - v<br />

umbigo umbigo ntoku.<br />

unha unha lukombe.<br />

untar untar kupaka.<br />

urina urina mikojo.<br />

urin urinar urin ar kukojola.<br />

varrer varrer kufyaira.<br />

vassoura vassoura vassoura nfyairo.<br />

vazio vazio -awaka.<br />

67


trilho tutano<br />

trilho trilho nkweto.<br />

trinta trinta (30) (30) talatini.<br />

triste triste kukimiwa.<br />

tristeza tristeza uzuni.<br />

triturar triturar kucakwinya.<br />

trocar trocar kukakanya.<br />

troco troco troco tuluka.<br />

tromba tromba nkonga.<br />

tronco tronco gogo.<br />

tropeçar tropeçar kukwakula.<br />

trovão trovão kudidima.<br />

66<br />

tu tu uwe.<br />

tubarão tubarão nangumi.<br />

tubérculo tubérculo mizipe ya kupanja.<br />

tuberculose tuberculose dizika.<br />

tudo tudo piya.<br />

tumor tumor tumor kijarã ca nkati, kilonda ca<br />

nkati.<br />

túnica túnica anzu.<br />

tutano tutano ututuli.<br />

gotejar guia<br />

gotejar gotejar gotejar kudonokera,<br />

kudonongera.<br />

governar governar kutawala.<br />

gran<strong>de</strong> gran<strong>de</strong> kikulu.<br />

granizo granizo nvula ya mawe.<br />

grão grão songolo ya cakuliya.<br />

grávida grávida grávida kwimita.<br />

grilo grilo ngerengere.<br />

gritar gritar kulama.<br />

grunhir grunhir kulama ka nguluwe.<br />

gruta gruta jonga.<br />

guardar guardar guardar kutula.<br />

guelra guelra masavu.<br />

guerra guerra vita.<br />

guia guia kiloza njira.<br />

35


habitante hóspe<strong>de</strong><br />

habitante habitante mwikazi.<br />

habitar habitar habitar kuinshi.<br />

harpa harpa kityatya.<br />

haste haste nraya.<br />

haver haver kuwepo.<br />

herança herança hirati.<br />

herdar herdar kuriti.<br />

hérnia hérnia nshipa.<br />

hesitar hesitar kuwazira.<br />

hiena hiena fisi.<br />

36<br />

H - h<br />

hipopótamo hipopótamo namondo.<br />

hoje hoje hoje rero.<br />

homem homem nlume.<br />

homem homem branco branco nzungu.<br />

honesto honesto nsema kweli.<br />

honrar honrar kusifu.<br />

horta horta masamba a mbowa.<br />

hóspe<strong>de</strong> hóspe<strong>de</strong> nnyeni.<br />

tomar banho trilho<br />

tomar tomar tomar banho banho kowa.<br />

tomate tomate tamati.<br />

topo topo topo mwinsho, julu.<br />

toranja toranja tolanja.<br />

toranjeira toranjeira toranjeira ntolanja.<br />

torcer torcer kuludisa, kuvutiza.<br />

tornozelo tornozelo tornozelo fute.<br />

torrar torrar torrar kukaluka.<br />

torto torto kupombonyoka.<br />

tossir tossir kukosomola.<br />

toupeira toupeira muku nundu.<br />

toutinegra toutinegra ndibi-dibi, ntipi-tipi.<br />

trabalho trabalho kazi.<br />

tradição tradição tabiya.<br />

traidor traidor nshonga umani.<br />

transplantar transplantar kupandikira<br />

(qualquer lugar); mise.<br />

trançar trançar trançar kupakasa.<br />

tranças tranças colo.<br />

trapo trapo kipindi.<br />

trazer trazer kujisa.<br />

tremer tremer tremer kutetema.<br />

três três (3) (3) vitatu.<br />

treze treze (13) (13) kumi na natu.<br />

tribo tribo kabila.<br />

65


tecer todos<br />

tecer tecer tecer kupakasa na singano.<br />

tecido tecido nguwo.<br />

tecto tecto tecto pala.<br />

teia teia <strong>de</strong> <strong>de</strong> aranha aranha mizizi ya<br />

nandaluzi.<br />

teimoso teimoso mbishi.<br />

tempesta<strong>de</strong> tempesta<strong>de</strong> vumbi, gaibu.<br />

tempo tempo wakati.<br />

tempo tempo chuvoso chuvoso kinja, kifuku.<br />

tempo tempo <strong>de</strong> <strong>de</strong> colheita colheita mavuno.<br />

tempo tempo frio frio wakati wa baridi.<br />

tempo tempo tempo seco seco kilimwe, kilangazi.<br />

tempos tempos passados passados passados mida.<br />

tendão tendão mizipe ya makongolo.<br />

tentar tentar kuyerera.<br />

ter kuwanawo, kupata.<br />

ter ter cuidado cuidado more-more.<br />

ter ter pena pena utungu.<br />

ter ter relações relações sexuais<br />

sexuais<br />

kutombana.<br />

terceiro terceiro catatu.<br />

terminar terminar kumariza.<br />

terra terra ardhi.<br />

64<br />

tesoura tesoura tizola.<br />

testa testa cenye.<br />

teta teta were.<br />

teu teu teu -ako.<br />

tia mati (irmã do pai); nake<br />

(irmã mais.<br />

tigela tigela tigela kikombe.<br />

tijolo tijolo tinjolu, buloku.<br />

tímido tímido kurinyamaza.<br />

tinha tinha tinha kimansa.<br />

tinta inta tinta.<br />

tio alu (irmão da mãe); baba<br />

ntoto.<br />

tirar tirar tirar kulavya.<br />

toca toca pondo, simbo.<br />

tocar tocar tocar kwibiya.<br />

tôco tôco kisiki.<br />

todo todo piya.<br />

todos todos todos piya.<br />

idiota isca<br />

idiota idiota jauli.<br />

idoso idoso nzee.<br />

ignorante ignorante ntikinifu.<br />

igual igual sawa.<br />

ilha ilha kisirwa.<br />

imitar imitar kuringaniza.<br />

impaciente impaciente savumirira.<br />

impedimento impedimento kukatazira.<br />

impedir impedir kukingiza.<br />

implorar implorar kulebera, kutafadali.<br />

importante importante kufãi.<br />

imposto imposto nsoko.<br />

impotente impotente ucan<strong>de</strong>.<br />

inchar inchar kuvimba.<br />

inchaço inchaço kuvimba.<br />

incisão incisão sanjo.<br />

I - i<br />

inclinar inclinar-se<br />

inclinar inclinar se kwinama.<br />

incubar incubar kwikalira mai.<br />

indiano indiano indiano mmwindi.<br />

inhame inhame kinana.<br />

iniciar iniciar kwanza.<br />

iniciação iniciação kutenda uwari.<br />

inimigo inimigo aduwi.<br />

inocente inocente wakulongoperiwa.<br />

inquieto inquieto satengemana.<br />

insecto insecto wadudu watoto wa<br />

mbawa.<br />

instrumento instrumento sekese.<br />

insultar insultar kutukana.<br />

insulto insulto kutukana.<br />

inteligente inteligente mwelevu.<br />

interce<strong>de</strong>r interce<strong>de</strong>r kupatanisa.<br />

intestinos intestinos utumbo.<br />

invejoso invejoso nfitina.<br />

ir kuka.<br />

irmã irmã nlumbwangu; nunu (mais<br />

velha).<br />

irmão irmão nduyangu; nyenye (mais<br />

velho).<br />

isca isca nyambo.<br />

37


já lagartixa<br />

já tayali.<br />

janela janela janela.<br />

jantar jantar cakurya ca usiku.<br />

jarro jarro nringi.<br />

javali javali mango, mbango.<br />

joelho joelho lundi.<br />

jogar jogar kuseza.<br />

lá eko.<br />

lábio lábio luvumbu, uvumbu.<br />

lado lado upan<strong>de</strong>.<br />

ladrão ladrão mwivi.<br />

ladrar ladrar kusuwa ka umbwa.<br />

lagarta lagarta nagogo.<br />

lagarta lagarta agama agama nangwang'ula,<br />

bashili nigongomwa.<br />

38<br />

J - j<br />

L - l<br />

jogo jogo jogo nsezo.<br />

jovem jovem nnemba.<br />

juba juba juba n<strong>de</strong>vu za simba.<br />

julgar julgar kulamula.<br />

juntar juntar kusanganya.<br />

juntar juntar rebanho rebanho kusanganya<br />

makondoo.<br />

junto junto kuwandika.<br />

juramento juramento kilapo.<br />

jurar jurar kulapa.<br />

justiça justiça shariya.<br />

justo justo ukweli.<br />

lagarta lagarta lagarta monitor monitor salakata.<br />

surdo tecer<br />

surdo surdo sasikira.<br />

surpreen<strong>de</strong>r surpreen<strong>de</strong>r kunsususira.<br />

tabaco tabaco tabaco tumbaku.<br />

tabú tabú tabú mazowevu.<br />

tábua tábua tábua mbawo.<br />

talvez talvez dalili.<br />

ta tamanho ta<br />

manho kipimo, makamo.<br />

tamareira tamareira tamareira nten<strong>de</strong>.<br />

tamarinho tamarinho tamarinho nkwaju.<br />

T - t<br />

suspirar suspirar kusisimira.<br />

sussurrar sussurrar sussurrar kuduguda,<br />

kutongodika.<br />

ter ter sono sono usingizi.<br />

também também novyo.<br />

tampa tampa kifinikiro.<br />

tampão tampão kiziwiro.<br />

tanga tanga lusungi.<br />

tangerina tangerina tangilina.<br />

tangerineira tangerineira ntangilina.<br />

tapar tapar kuziwa.<br />

tar<strong>de</strong> tar<strong>de</strong> jironi.<br />

tartaruga tartaruga ása.<br />

tatuagem tatuagem sanjo.<br />

tec tecelão tec<br />

elão ( (pessoa ( pessoa pessoa) pessoa munu wa<br />

kupakasa vikapu.<br />

tecelão tecelão ( (pássaro ( pássaro pássaro) pássaro ese.<br />

63


sol suor<br />

sol sol juwa.<br />

soldado soldado soldado surudadu, ntoropa.<br />

solo solo utope, nsanga.<br />

soltar soltar kufunguriwa.<br />

soluçar soluçar kiyefu.<br />

som som som kuvuma.<br />

sombra sombra sombra nviri.<br />

somente somente somente ila.<br />

sonhar sonhar kulota.<br />

sopa sopa sopa sopa.<br />

soprar soprar kuweseza.<br />

sorrir sorrir kuseka.<br />

sovaco sovaco mmwapa.<br />

sozinho sozinho sozinho yeka.<br />

suar suar kupẽya, kuvijuka.<br />

62<br />

suave suave cepepe.<br />

subir subir kukwera.<br />

subtrair subtrair kupungula, kupunguza.<br />

suficiente suficiente kutosha.<br />

sufocar sufocar kukazika, kunyong'onya.<br />

sujo sujo kunyauka.<br />

sul sul kukusi.<br />

sumo sumo sumo maji a kisumo.<br />

suor suor suor livuju.<br />

lagartixa leão<br />

lagartixa lagartixa kijunsi.<br />

lagarto lagarto nagogo.<br />

lago lago lago tanda.<br />

lagoa lagoa tanda ritoto.<br />

lágrimas lágrimas masozi.<br />

lamber lamber lamber kulamba.<br />

lamentar lamentar kurishuku.<br />

lâmina lâmina lâmina luwembe.<br />

lanho lanho sala.<br />

lante lanterna lante lanterna<br />

rna lampada.<br />

laranja laranja laranja.<br />

laranjeira laranjeira nlaranja.<br />

lareira lareira mafiya.<br />

largo largo kipana.<br />

larva larva nvunyo.<br />

lasca lasca lasca senga-senga.<br />

lata lata tamboru.<br />

latrina latrina sintina.<br />

lavar lavar kufula.<br />

lavrar lavrar kutagera.<br />

39


leão linha <strong>de</strong> pesca<br />

leão leão simba.<br />

lei shariya.<br />

leite leite maziwa.<br />

lembrar embrar kukumbukira.<br />

lenha lenha uni.<br />

lento lento more, more-more, abaaba.<br />

lenço lenço lenso.<br />

leopardo leopardo suwi.<br />

lepra lepra magundula.<br />

ler kufyoma.<br />

leste leste malawa juwa.<br />

levantar levantar kulamusa.<br />

levantar levantar-se<br />

levantar se kulamuka.<br />

levar levar kusukula.<br />

40<br />

leve leve cepepe.<br />

libelinha libelinha tetete.<br />

lichi<br />

lichi<br />

li<strong>de</strong>rar li<strong>de</strong>rar kulongoza.<br />

limão limão limão ndimu.<br />

limite limite duma duma machamba<br />

machamba<br />

mpaka.<br />

limo limo manyolola.<br />

limoeiro limoeiro ndimu.<br />

limpar limpar kupangusa.<br />

limpo limpo kulangala.<br />

língua língua falada falada luga.<br />

língua língua na na boca boca lulimi.<br />

linguagem linguagem usowezi.<br />

sentir solo<br />

sentir sentir sentir kufahamu.<br />

sentir sentir calor calor kuvijuka, kuwona<br />

kuvijusa.<br />

separar separar kupembula, kwasanisa.<br />

sepultura sepultura sepultura kaburi.<br />

ser ser kuwa.<br />

serrar serrar serrar kutupula na nfumeno.<br />

serrote serrote mafuta a kupaka mbawo.<br />

serv servir serv ir kutumika, kuudumu<br />

(trabalho); kufãi (valer).<br />

sessenta sessenta (60) (60) (60) sitini.<br />

seta seta songa.<br />

sete sete (7) (7) saba.<br />

setenta setenta (70) (70) sabini.<br />

significado significado mana.<br />

silencioso silencioso kunyamazikana.<br />

sim sim aye.<br />

sobrancelha sobrancelha siye.<br />

sobre sobre pajulu.<br />

sobrinho(a) sobrinho(a) ujukulwangu,<br />

mwanangu.<br />

socorrer socorrer kupokeza.<br />

sofrer sofrer mashaka.<br />

sogra sogra sogra mukwe muka.<br />

sogro sogro mukwe nlume.<br />

61


sarampo sentir<br />

sarampo sarampo suluwa.<br />

saudavel saudavel nkomu.<br />

se se inawa, ikiwa, kamba.<br />

seca<br />

seca<br />

seco seco kumiliya.<br />

se<strong>de</strong> se<strong>de</strong> nyotwa.<br />

seguir seguir kufulata.<br />

segunda segunda esposa esposa esposa muka wa piri.<br />

segundo segundo capiri.<br />

segurar segurar kukolera.<br />

seio seio were.<br />

seis seis (6) (6) sita.<br />

seiva seiva unoni, ulokozi.<br />

60<br />

selva selva nundu noto.<br />

semana semana jumaa moja (periodo <strong>de</strong><br />

sete dias); sumana.<br />

semear semear kuvyala.<br />

semelhante<br />

semelhante semelhante sawa, sawa-sawa.<br />

sémem sémem ulume.<br />

semente semente mbeyu.<br />

sempre sempre daima.<br />

senil senil kuveya.<br />

sentar sentar-se sentar se se kwikala.<br />

linha <strong>de</strong> pesca madrugada<br />

linha linha <strong>de</strong> <strong>de</strong> pesca pesca pavu.<br />

liso liso pakusirimika.<br />

lixeira lixeira zala.<br />

lixo lixo vizolo.<br />

lobolo lobolo mahali ya ndowa.<br />

loja loja tenda.<br />

lombriga lombriga nsango.<br />

longe longe baidi.<br />

louvar louvar louvar kutukuza.<br />

macaco macaco nyani.<br />

M - m<br />

louva louva-a-<strong>de</strong>us<br />

louva <strong>de</strong>us mpanja-vyombo.<br />

louvor louvor sifa.<br />

lua lua mwezi.<br />

luar luar luar kuwala mwezi.<br />

lua lua-cheia lua cheia tumba, mwezi wa<br />

kukomala.<br />

lua lua-nova lua nova nova mwezi wakuwoneka<br />

sambi.<br />

lugar lugar mahala.<br />

lula lula lula angisi.<br />

lume<br />

lume<br />

lutar lutar kwibiyana.<br />

luto luto matanga.<br />

luz luz nlangaza.<br />

machado machado soka.<br />

machamba machamba samba.<br />

41


machimbombo martelo<br />

machimbombo machimbombo karera.<br />

ma<strong>de</strong>ira ma<strong>de</strong>ira mbawo.<br />

madrugada madrugada alufajiri.<br />

mãe mãe mãe mama.<br />

magro magro wakonda.<br />

magro magro kipusu.<br />

mal mal kunyata, kibaya.<br />

malandro malandro ndang'anyifu.<br />

malária malária maleriya.<br />

maldição maldição lana.<br />

malhar malhar kukukulula, kutika.<br />

maluco maluco camava.<br />

mamar mamar kõwa, kujiji.<br />

42<br />

mamba mamba ver<strong>de</strong> ver<strong>de</strong> namasamba.<br />

mandar mandar mandar kutuma (pessoa);<br />

kupereka (enviar).<br />

mandioca mandioca ndiyoka.<br />

manga manga mangela.<br />

mangueira mangueira mmangela.<br />

manguço manguço manguço ima.<br />

manhã manhã subuu.<br />

mão mão nkono.<br />

mapira mapira mapira ntama.<br />

mar mar mar bahari.<br />

marfim marfim rinonrevinembo.<br />

margem margem nanyenge.<br />

marido marido nlumangu.<br />

martelo martelo nyundo.<br />

sabedoria sapo<br />

sabedoria sabedoria sabedoria wijiwifu.<br />

saber saber kwijiwa.<br />

sábio sábio mwijiwifu.<br />

sabor sabor lada.<br />

sachar sachar sachar kulimira, lukwekwe.<br />

sac saciar sac iar kwikuta.<br />

saco saco nfuko, nkoba, saku.<br />

saco saco <strong>de</strong> <strong>de</strong> plástico plástico nfuko wa<br />

nayiloni.<br />

sacrifício sacrifício sacrifício kafara.<br />

sacudir sacudir kupumuna.<br />

sair sair kulawa.<br />

sal sal munyu.<br />

sala sala nsana.<br />

saliva saliva saliva mata.<br />

S - s<br />

salpicar salpicar kusasanyira.<br />

saltar saltar kutupa, kukingira.<br />

sandália sandália sandali.<br />

sangrar sangrar kulawa damu.<br />

sangue sangue sangue damu.<br />

sanguessuga sanguessuga nannata.<br />

santo santo takatifu.<br />

sapato sapato sapato kiratu.<br />

sapo sapo marambi.<br />

59


eumatismo ruminar<br />

reumatismo reumatismo ndodo.<br />

reunir reunir kujumana.<br />

reverso reverso nyuma.<br />

revolver revolver revolver kuludisira-ludisira.<br />

riacho riacho nfunzi; nrati (afluente).<br />

rico rico tajiri.<br />

rim rim mifuko ya mikojo.<br />

rinoceronte rinoceronte mela.<br />

rio muto.<br />

rir rir kuseka.<br />

rochedo rochedo mwamba.<br />

58<br />

ro<strong>de</strong>ar ro<strong>de</strong>ar kuzingiliza.<br />

rodilha rodilha ata.<br />

roer roer kung'wenya.<br />

rolar rolar kuzongozera.<br />

roncar roncar roncar kukoloma.<br />

rosnar rosnar kutuluma.<br />

roubar roubar kwiwa.<br />

roupa roupa nguwo.<br />

ruga ruga makunyare.<br />

rugir rugir kutuluma.<br />

rugoso rugoso makunyare, makunyazi.<br />

ruminar ruminar kucukula.<br />

máscara mesa<br />

máscara máscara gula.<br />

mastiga mastigar mastiga kutafuna.<br />

matar matar kuulaya.<br />

mata mata-bicho<br />

mata mata bicho cakurya ca subuu.<br />

matequenha matequenha kijongolo.<br />

mato mato nundu.<br />

matope matope tope-tope.<br />

mau mau mbaya.<br />

maçaroca maçaroca fuluwela.<br />

medir medir kupima.<br />

medo medo wofi.<br />

meio meio-dia meio meio dia nsana.<br />

mel mel ansali.<br />

melancia melancia melancia tikiti.<br />

melhorar melhorar melhorar nafuu, fadali.<br />

mendigar mendigar kulebera zimola.<br />

mendigo mendigo cakulebera.<br />

mensageiro mensageiro ntumwa.<br />

menstruação menstruação kusola.<br />

mentira mentira ulongo.<br />

mercado mercado bazari.<br />

mergulhar mergulhar mergulhar na na água água kuloweka.<br />

mergulhar mergulhar (<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r)<br />

(<strong>de</strong>scen<strong>de</strong>r)<br />

kutiwira.<br />

mês mês mês mwezi.<br />

mesa mesa meza.<br />

43


meta<strong>de</strong> molhado<br />

meta<strong>de</strong> meta<strong>de</strong> nusu.<br />

meu meu -angu.<br />

mexer mexer comida comida comida kukolowa.<br />

mexer mexer corpo corpo corpo kutikinya.<br />

mexoeira mexoeira nsuwere.<br />

mil mil (1000) (1000) elufu.<br />

milho milho fuluwela.<br />

minhoca minhoca ndala.<br />

míope míope kipansi, sawona baidi.<br />

44<br />

missanga missanga missanga isabu.<br />

misturar misturar misturar kusanganya.<br />

môcho môcho zizi.<br />

moela moela mbirikisa.<br />

moer moer kusaya.<br />

moldar moldar kukulungira.<br />

rastejar riacho<br />

rastejar rastejar kulikweta.<br />

ratazana ratazana muku ule-ule.<br />

rato rato rato muku.<br />

realmente realmente kweli-kwelini.<br />

reanimar reanimar-se<br />

reanimar reanimar se kuzilipuka,<br />

kupona.<br />

rebanho rebanho nkonjonrevimakondoo<br />

emanrevimbuzi.<br />

rebento rebento senge (da planta);<br />

kusipuka (do flôr).<br />

rebolar rebolar kupelengika, kuviliuka.<br />

receber receber kupokerera; kupokera<br />

(salário).<br />

recomeçar recomeçar kwanza tena.<br />

reconciliar reconciliar kupatanisa.<br />

recto recto koloka.<br />

recuperar recuperar nafuu.<br />

re<strong>de</strong> re<strong>de</strong> nyavu.<br />

re<strong>de</strong> re<strong>de</strong> re<strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> pesca pesca nyavu za nvuvi.<br />

redondo redondo kuviligika.<br />

relâmpago relâmpago kumensa.<br />

relatório relatório usemi wa kwandikiwa.<br />

remar remar kutaya magasiya, kutaya<br />

afi.<br />

remédio remédio tiba.<br />

remo remo gasiya, afi.<br />

reparar reparar coisa coisa kuwandala.<br />

reparar reparar com com os os olhos<br />

olhos<br />

kunang'aniza.<br />

repetir repetir kuludira, kuwiliza.<br />

repol repolho repol ho rapolyu.<br />

reputação reputação kusakiliwa,<br />

kwaminiwa, kutukuziwa.<br />

resolver resolver kulamula.<br />

respeitar respeitar kwinshimu.<br />

respirar respirar kupumuzika.<br />

respon<strong>de</strong>r respon<strong>de</strong>r kujibu.<br />

restos restos <strong>de</strong> <strong>de</strong> comida comida cakurya ca<br />

kubaki.<br />

57


queixo rastejar<br />

queixo queixo kirevu.<br />

quem? quem? nani?<br />

quente quente kulunguza.<br />

querer querer kusaka.<br />

quiabo quiabo mbinda.<br />

quinhentos quinhentos (500) (500) miyantanu.<br />

rã rume.<br />

rachar rachar kusalanga.<br />

raiz raiz nzipe.<br />

ralar ralar kukwanga.<br />

ramo ramo kitambi.<br />

ranho ranho mamila (do nariz);<br />

manyolola (muco).<br />

56<br />

R - r<br />

quintal quintal quintal luwani.<br />

quinze quinze (15) (15) kumi na ntanu.<br />

rapaz rapaz rapaz nnemba.<br />

rápido rápido rápido upesi.<br />

rasgar rasgar kupapula, kwanyula.<br />

raspar raspar kusuwa, kukwangula.<br />

molhado música<br />

molhado molhado kulowa, kudambwa.<br />

molhar molhar kulovya.<br />

montanha montanha mwango.<br />

morcego morcego nlema.<br />

mor<strong>de</strong>r mor<strong>de</strong>r kuluma.<br />

mormoché mormoché kitundu ca zizi.<br />

mosca mosca mosca membe.<br />

mosquito mosquito bwilimwiti.<br />

mostrar mostrar kolota, kuloza.<br />

mover mover kutikinyika.<br />

moça moça mwari.<br />

muchém muchém uswa.<br />

mudo mudo bubu.<br />

muitas muitas vezes vezes mara nyingi.<br />

muito muito cingi (duma coisa).<br />

muitos muitos vingi (coisas).<br />

mulher mulher muka.<br />

multa multa ushulu.<br />

multidão multidão iliki ya wanu.<br />

mundo mundo mundo duniya.<br />

mundo mundo mundo dos dos mortos mortos mortos kuzimu.<br />

murchar murchar kumiliya.<br />

murmurar murmurar kuduguda.<br />

músculo úsculo nyama ya mwiri.<br />

música música ngoma.<br />

45


meio nuvem<br />

meio meio meio kati-kati.<br />

nada nada nada anta.<br />

nadar nadar kowera.<br />

ná<strong>de</strong>gas ná<strong>de</strong>gas tako.<br />

não não anta.<br />

nariz nariz nariz mula.<br />

nascente nascente malawa juwa.<br />

nascer nascer do do sol sol kulawa juwa.<br />

nascido nascido nascido kupongola.<br />

negar negar kukatala (recusar); kukana<br />

(não aceitar).<br />

negociante negociante ncuruzi.<br />

negociar negociar kucuruza.<br />

neto neto njukulu.<br />

ninguém ninguém anta munu.<br />

ninho ninho kitundu ca nyuni.<br />

nó nó fundo, lungo.<br />

nó nó <strong>de</strong> <strong>de</strong> ma<strong>de</strong>ira ma<strong>de</strong>ira lungo.<br />

nó nó do do <strong>de</strong>do <strong>de</strong>do lungonrevicala.<br />

46<br />

N - n<br />

noite noite usiku.<br />

noiva noiva ncumba muka.<br />

noivo noivo ncumba nlume.<br />

nómada nómada nómada munu wa kusamasama.<br />

nome nome zina.<br />

nora nora mukwe.<br />

normalmente normalmente kinani-na-kinani.<br />

norte norte kukaskazi.<br />

nós nós ofwe.<br />

nosso nosso -etu.<br />

notícias notícias habari.<br />

nove nove (9) (9) kenda.<br />

noventa noventa (90) (90) tuswini.<br />

novo novo novo -pya.<br />

nu nu diiki, wanzu.<br />

nuca nuca lukosi.<br />

nunca nunca nunca tango.<br />

nuvem nuvem wingu.<br />

primeiro quente<br />

primeiro primeiro cakwanza.<br />

primogénito primogénito kifundi.<br />

primo(a) primo(a) nsiwa, nduyo.<br />

prisioneiro prisioneiro nfungwa, perezu.<br />

problema problema mushikili, tafauti.<br />

procurar procurar kusakula.<br />

profecia profecia profecia kubushuru.<br />

profetizar profetizar makalama.<br />

proibir proibir kukataza.<br />

promessa promessa tamaa.<br />

prostituta prostituta nzinzi.<br />

proteger proteger kukengera.<br />

proteger proteger com com feitiçaria<br />

feitiçaria<br />

kuzingiti, kuzikita.<br />

provar provar kuyeza.<br />

provérbio provérbio kinyume, usowezi.<br />

provocar provocar kusalamula.<br />

pulga pulga upapani.<br />

qual? qual? wepi?<br />

quando? quando? quando? rini?<br />

quantos? quantos? wengapi?<br />

quarenta quarenta (40) (40) arubaini.<br />

quarto quarto kisusi.<br />

quatro quatro (4) (4) vinne.<br />

Q - q<br />

pulmão pulmão pulmão pavela.<br />

pulseira pulseira kankana (<strong>de</strong> ferro);<br />

kinyoka (<strong>de</strong> plástico).<br />

pulso pulso kisiwani.<br />

punho punho soku.<br />

punir punir kutubisa.<br />

pupila pupila kirugurugu.<br />

pus pus uwovu.<br />

puxar puxar kuvuta.<br />

quebrar quebrar kupanja.<br />

queda queda <strong>de</strong> <strong>de</strong> água água pakwisukira<br />

maji.<br />

queimadura queimadura kulungula.<br />

queimar queimar kuroca.<br />

queixar queixar-se<br />

queixar se kurisema makosa.<br />

55


poço primogénito<br />

poço poço poço nrimbu.<br />

praia praia mwani.<br />

prata prata parata.<br />

prato prato finga.<br />

precisar precisar kusakula.<br />

prego prego nshomali.<br />

preguiçoso preguiçoso nfuko.<br />

54<br />

pren<strong>de</strong>r pren<strong>de</strong>r kufunga.<br />

preparar preparar kutengeza.<br />

presente presente tuzo, nuzo.<br />

presságio presságio kusula.<br />

preto preto preto cerufi.<br />

preço preço beyi.<br />

o que? outro<br />

o o que? que? kinani?<br />

obe<strong>de</strong>cer obe<strong>de</strong>cer kusikiriza.<br />

obstruir obstruir kuziwiya.<br />

obter obter kupata.<br />

oco oco cawaka.<br />

odiar odiar winyo, kuwinda.<br />

oeste oeste oeste maswela juwa.<br />

oferecer oferecer kumera.<br />

oferta oferta zaka.<br />

oitenta oitenta (80) (80) tamanini.<br />

oito oito (8) (8) (8) nane.<br />

oleiro oleiro oleiro nfiyanga viyungo.<br />

óleo óleo mafuta.<br />

olhar olhar kunang'aniza.<br />

olho olho liso.<br />

ombro ombro weya.<br />

onda onda wimbi.<br />

on<strong>de</strong>? on<strong>de</strong>? n<strong>de</strong>pi?<br />

ontem ontem ijana.<br />

O - o<br />

onze onze (11) (11) kumi na moja.<br />

orar orar duwa.<br />

or<strong>de</strong>m or<strong>de</strong>m mamulaka.<br />

orelha orelha sikiro.<br />

órfão órfão mwana wa yatima.<br />

orgulhoso orgulhoso kuridãi.<br />

ornamentar<br />

ornamentar ornamentar kusitawiza.<br />

osso osso kongolo.<br />

ou ou ema, aula.<br />

47


ouro papaia<br />

ouro ouro oru.<br />

outra outra vez vez tena.<br />

outro outro wengine.<br />

ouvir ouvir kusikira.<br />

ovelha ovelha kondoo.<br />

baixo baixo sini.<br />

pá posholo.<br />

paciência paciência kwitamili.<br />

paciente paciente nvumilivu.<br />

pagamento pagamento kuripa.<br />

pagar pagar kuripa.<br />

pai pai baba.<br />

país país país inti.<br />

palavra palavra semo.<br />

palha palha makuti.<br />

palhota palhota kitala, banda.<br />

palito palito kikosomborero.<br />

palma palma canja.<br />

palmeira palmeira nkose.<br />

palpar palpar kupama-pama.<br />

pálpebra pálpebra mboni.<br />

palpitar palpitar kupupa moyo shindo.<br />

panela panela panela kiyungu.<br />

48<br />

P - p<br />

ovo ovo rii.<br />

pangolim pangolim nng'aka.<br />

pano pano kipindi.<br />

pântano pântano madimba.<br />

pão pão nkate.<br />

papaia papaia papaya.<br />

pobre povo<br />

pobre pobre masikini.<br />

po<strong>de</strong>r po<strong>de</strong>r uwezo.<br />

po<strong>de</strong>roso po<strong>de</strong>roso nkulu.<br />

poeira poeira vunvu, funfu.<br />

poente poente maswela juwa.<br />

poesia poesia mashaili.<br />

polegar polegar cala kikulu.<br />

polígamo polígamo kupalakanya,<br />

kusang'anya.<br />

polir polir kubibilisa.<br />

pomar pomar pomar masamba a visumo.<br />

pombo pombo pomba.<br />

pontapear pontapear kwefya nyate.<br />

ponte ponte ntado.<br />

pôr pôr kutaya, kutula.<br />

pôr pôr do do sol sol magaribi.<br />

pôr pôr ovos ovos ovos kutayira.<br />

porco porco nguluwe.<br />

porco porco-espinho<br />

porco espinho nungu.<br />

porque porque sababu.<br />

porquê? porquê? sababuni?<br />

porta porta nryango.<br />

portão portão nryango nkulu.<br />

pouco pouco aba.<br />

povo povo umati, wanu.<br />

53


pilar plantar<br />

pilar pilar kutwanga.<br />

pimento pimento piri-piri ulu.<br />

pinto pinto mwana wa uku.<br />

piolho piolho sawa.<br />

piorar piorar kuzidi.<br />

piri piri-piri piri piri piri piri-piri noto.<br />

pisar pisar kuluwata.<br />

pisca piscar pisca pisca kufinyiza.<br />

52<br />

pitão pitão pitão namuna ya nyoka.<br />

planear planear kupanga.<br />

plano plano kwandazika, cepepe.<br />

planta planta do do pé pé kunyau.<br />

planta planta trepa<strong>de</strong>ira trepa<strong>de</strong>ira nrayi.<br />

plantar plantar kuvyala.<br />

papaieira peito<br />

papaieira papaieira mpapaya.<br />

papas papas masaza.<br />

papa papa-formigas<br />

papa formigas nng'aka.<br />

papeira papeira papeira masukupere.<br />

papo papo kidondowiro ca uku.<br />

para para ka.<br />

paralítico paralítico wakulemala.<br />

parar parar parar kwimira.<br />

parecer parecer-se parecer se com kulandana.<br />

pare<strong>de</strong> are<strong>de</strong> kipama.<br />

parente parente jamaa.<br />

parteira parteira cakupongoza.<br />

partir partir kupanja, kuvunja.<br />

passar passar kupita wakati.<br />

pássaro pássaro pássaro nyuni.<br />

passo passo talambo.<br />

pata pata pata kotopwa.<br />

pato pato pato bata.<br />

patrão patrão tajiri.<br />

pau pau-preto pau preto mpingo.<br />

paz paz paz salama.<br />

pé mulu.<br />

pedaço pedaço kipan<strong>de</strong>.<br />

pe pedido pe<br />

dido kulebera.<br />

pedir pedir kulebera.<br />

pedir pedir emprestado emprestado kwazima.<br />

pedra pedra riwe.<br />

pedra pedra <strong>de</strong> <strong>de</strong> moer<br />

moer<br />

riwenrevikusaya.<br />

pedras pedras da da lareira lareira mafiya.<br />

pegada pegada malembo a maulu.<br />

peidar peidar kwijamba.<br />

peito peito kifuwa.<br />

49


peixe perseguir<br />

peixe peixe inswi.<br />

peixe peixe-barba<br />

peixe barba barba inswi maka.<br />

pele pele <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>de</strong> anima animal anima anima sambala.<br />

pele pele <strong>de</strong> <strong>de</strong> pessoa pessoa sambala.<br />

pelicano pelicano kolongo.<br />

pêlo pêlo <strong>de</strong> <strong>de</strong> animal animal bururu.<br />

pêlo pêlo <strong>de</strong> <strong>de</strong> pessoa pessoa pessoa laika.<br />

pena pena bururu.<br />

pendurar pendurar kwangika, kupatika.<br />

peneira peneira kisero.<br />

peneirar peneirar kupepeta, kupeta.<br />

pénis pénis mbolo.<br />

pensar pensar kuwaza.<br />

50<br />

pente pente kisamulo.<br />

pepino pepino pepino tango.<br />

pequeno pequeno kitoto.<br />

per<strong>de</strong>r per<strong>de</strong>r kwasika.<br />

perdido perdido kwasika.<br />

perdiz perdiz perdiz nambiri.<br />

perdoar perdoar kuswamii.<br />

perfeito pilão<br />

perfeito perfeito kulingana.<br />

perguntar perguntar kudaili.<br />

perigo perigo perigo kofya.<br />

permitir permitir kusakisa.<br />

perna perna perna mulu.<br />

perseguir perseguir perseguir kufulata.<br />

persuadir persuadir kukubalisa.<br />

per perto per to karibu, pepi.<br />

perturbar perturbar kuvuluga.<br />

perú perú perú bata nzinga, piru.<br />

pesado pesado kizito, kulemera.<br />

pescador pescador pescador nvuvi.<br />

pescar pescar kutambiza (com anzol);<br />

kuvuwa (com re<strong>de</strong>).<br />

pescoço pescoço singo.<br />

peso peso uzito.<br />

pessoa pessoa munu.<br />

pestana pestana pestana mboni.<br />

pestanejar pestanejar kupila, kufinyiza<br />

maso.<br />

picada picada picada barabara.<br />

picar picar (ferroar) (ferroar) kuluma.<br />

picar picar (pássaro) (pássaro) kudodola.<br />

pilão pilão pilão nkindu.<br />

51

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!